Strona tytułowa - Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej
Transkrypt
Strona tytułowa - Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej
AKADEMIA OBRONY NARODOWEJ ESZYTY AUKOWE KWARTALNIK nr 1(90) WARSZAWA 201 2013 KOMITET NAUKOWY dr hab. inż. Andrzej Glen – przewodniczący, prof. dr hab. Stanisław Zajas – zastępca przewodniczącego, prof. dr hab. Waldemar Kaczmarek – Wydział Zarządzania i Dowodzenia, prof. dr hab. Waldemar Kitler – Wydział Bezpieczeństwa Narodowego, Dr James Corum – Bałtycka Akademia Obrony, Col. Miroslaw Dimitrov, Assoc. Prof. – Akademia Obrony Narodowej w Sofii, Lieutenant-General Professor Teodor Frunzeti, PhD – Uniwersytet Obrony Narodowej w Bukareszcie, Doc. Ing. Mariana Kuffova, Assoc. Prof. – Akademia Sił Zbrojnych Słowacji, Professor Pavel Necas – Akademia Sił Zbrojnych Słowacji, Col. Dimitar Tashkov, Assoc. Prof., PhD – Akademia Obrony Narodowej w Sofii, mgr Adam Szynal Redaktor naukowy: dr hab. Piotr Gawliczek Zespół redakcyjny: mgr Anna Doraczyńska – redaktor naczelna (tel. 6/813-516), mgr Jeremy Wysakowski-Walters – redakcja tekstów angielskich Lista recenzentów Commander Professor Vasile BUCINSCHI, Ph.D.; Assoc. Prof. Dipl. Eng. Pavel BUČKA, Ph.D.; Colonel Assoc. Prof. Gheorghe CALOPĂREANU, Ph.D.; Colonel Miroslav Stefan DIMITROV, Assoc. Prof.; Colonel Instructor Pascu FURNICĂ, Ph.D.; Doc. Ing. Peter LIPTAK, Cs.C. ; Colonel Assoc. Prof. Iulian MARTIN, Ph.D.; Colonel Professor Dimitar NEDYLKOV; Colonel Assoc. Prof. Constantin POPESCU, Ph.D.; Colonel Professor Ion ROCEANU, Ph.D.; Researcher Alexandra SARCINSCHI, Ph.D.; Assoc. Prof. Dipl. Eng. Peter SPILÝ, Ph.D.; dr hab. Andrzej Glen; prof. dr hab. Waldemar KACZMAREK; prof. dr hab. Waldemar KITLER; płk dr hab. Dariusz KOZERAWSKI; dr hab. Marian KOZUB; dr hab. Zdzisław KURASIŃSKI; dr hab. Józef MARCZAK; płk dr hab. Maciej MARSZAŁEK; płk dr hab. Wojciech NYSZK; gen. dyw. dr hab. Bogusław PACEK; prof. dr hab. Jacek PAWŁOWSKI; prof. dr hab. Piotr SIENKIEWICZ; dr hab. Stanisław SIRKO; dr hab. Zenon STACHOWIAK; dr hab. Jeremiasz ŚLIPIEC; płk prof. dr hab. Jarosław WOŁEJSZO; dr hab. Marek WRZOSEK; prof. dr hab. Stanisław ZAJAS; dr hab. Janusz ZUZIAK Adres redakcji: 00-910 Warszawa 72 al. gen. Antoniego Chruściela 103, bl. 4 tel./fax: (6)813-516 e-mail: [email protected] Artykuły publikowane w „Zeszytach Naukowych AON” są recenzowane przez specjalistów. Wyrażają indywidualne poglądy autorów; są również sprawdzane przez system antyplagiatowy. Nakładem Akademii Obrony Narodowej Skład, druk i oprawa: Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, zam. nr 412/2013, nakład 200 egz. SPIS TREŚCI BEZPIECZEŃSTWO NARODOWE prof. dr hab. Julian SKRZYP Geopolityka i geostrategia wybranych mocarstw w regionie Oceanu Indyjskiego i Zachodniego Pacyfiku ........................................................................................................................5 dr Katarzyna CHAŁUBIŃSKA-JENTKIEWICZ Po pierwsze kultura, głupcze! Rzecz o znaczeniu polskiej prezydencji dla bezpieczeństwa kulturowego w Unii Europejskiej. Aspekty prawne ............................................38 dr Klaudia CENDA-MIEDZIŃSKA Bezpieczeństwo a dostęp do edukacji w Islamskiej Republice Afganistanu .......................................56 SZTUKA WOJENNA płk dr inż. Waldemar SCHEFFS Proces informacyjnego przygotowania pola walki na potrzeby operacji reagowania kryzysowego ....................................................................................................................78 płk dr Tadeusz ZIELIŃSKI Przegląd sojuszniczych zdolności obronnych z obszaru lotnictwa w kontekście inicjatywy Smart Defence ..................................................................................................................................100 płk dr inż. Tomasz RUBAJ Organizowanie sił i środków do wykonania zadań – uwarunkowania ogólne i praktyczne aspekty w oddziałach i pododdziałach artylerii ................................................................................116 mjr dr Zbigniew MODRZEJEWSKI Rozpoznawcze wsparcie operacji informacyjnych ...........................................................................138 EKONOMIA BEZPIECZEŃSTWA I LOGISTYKA ppłk dr Sławomir BYŁEŃ Modelowanie procesów logistycznych w systemach symulacyjnych ...............................................152 KSZTAŁCENIE I PRZYGOTOWANIE ZAWODOWE dr Aneta NOWAKOWSKA-KRYSTMAN Technika blueprinting punktem wyjścia dla doskonalenia procesów wewnętrznych przez pryzmat metody bsc. Studium przypadku – proces obsługi administracyjnej studentów ...............................172 dr hab. Tomasz MAJEWSKI Poziom i determinanty aspiracji dowódczych oficerów ....................................................................200 3 ppłk dr inż. Zbigniew REDZIAK Ryzyko w podejmowaniu decyzji .....................................................................................................211 dr Ilon URYCH Wartości wychowania a bezpieczeństwo młodego człowieka ..........................................................227 DOŚWIADCZENIA dr Wojciech STANKIEWICZ Środki masowego przekazu we współczesnym konflikcie zbrojnym casus Iraku w latach 2003–2010 .......................................................................................................242 KOMENTARZE, RECENZJE I SPRAWOZDANIA Małgorzata GAWLIK-KOBYLIŃSKA Sprawozdanie z uczestnictwa w 9. Kongresie Szkolenia na odległość Bundeswehry ......................265 Roczny spis treści .............................................................................................................................270 4 Naukowe AON nr 1(90) 2013 Zeszyty Naukowe AON GEOPOLITYKA nr 2(59) 2005 I GEOSTRATEGIA WYBRANYCH Zeszyty MOCARSTW… ISSN 0867–2245 ISSN 0867–2245 BEZPIECZEŃSTWO NARODOWE GEOPOLITYKA I GEOSTRATEGIA WYBRANYCH MOCARSTW W REGIONIE OCEANU INDYJSKIEGO I ZACHODNIEGO PACYFIKU prof. dr hab. Julian SKRZYP Akademia Obrony Narodowej Abstract The Asian Development Bank forecasts that within 40 years Asia will catch up with Europe and North America which means that it will regain its dominating position in the global economy. Among many countries in this region China, which has already become world great power, deserves special attention. A dynamic progress is also the characteristic of India, a country which competes with China for the access to energy resources. Thus, a great race of those countries has commenced to have access to those resources as well as to secure the routes of their transport. Due to the above situation, the Indian Ocean and the West Pacific have gain special significance hence the Middle East and Africa are for the aforementioned countries a resource base. This, moreover, overlaps with strategic interests of the USA, Russia and other countries. As a result it is the beginning of a big game between China and India and the prize is the security of communication routes on the Indian Ocean and the West Pacific, where also the USA have their strategic interests. A big game between China, the USA, and Russia is also carried out in order to gain access to natural resources in Central Asia including the Caspian Sea and the Middle East. In the above situation, the ASEAN countries have become important being the passage area between the Indian Ocean and the Pacific. This is because of the Strait of Malacca which is located in this area and passed by 50 thousand ships yearly. Key words – Indian Ocean, West Pacific, global economy, security Wstęp Na wybrzeżach Eurazji – w morskim oikaumene średniowiecznego muzułmańskiego świata, którym prawie zawsze interesowały się Chiny – toczy się dziś napięty dialog między cywilizacją zachodnią a islamską, powstaje sieć globalnych szla5 JULIAN SKRZYP ków energetycznych, która jest układem nerwowym współczesnego świata, i powoli, lecz nieuchronnie, wyłaniają się dwie nowe, wielkie potęgi lądowe i morskie, czyli Indie i Chiny. Głównym następstwem amerykańskiego zaangażowania w Iraku i w Afganistanie jest bowiem przyspieszenie nadejścia azjatyckiego stulecia zarówno w sensie ekonomicznym, jak i militarnym1. Te dwa zdania, zaczerpnięte ze wstępu książki Roberta D. Kaplana pt. „Monsun – Ocean Indyjski i przyszłość amerykańskiej dominacji” stały się myślą przewodnią w opracowaniu niniejszego artykułu. Jego celem jest przedstawienie geopolityki i geostrategii nie tylko tych rywalizujących ze sobą mocarstw, lecz także innych państw, zwłaszcza jednak Stanów Zjednoczonych, mających w analizowanym obszarze swoje żywotne interesy. Stanowi próbę przedstawienia złożoności geopolityki (i geostrategii) realizowanej w Azji, która według Bogdana Góralczyka przesądzi o rozwoju gospodarczym świata, a Chiny – Azji2. Wymieniony wyżej obszar w czasach starożytnych był przedmiotem zainteresowania Chin i Rzymu a w średniowieczu kilku państw europejskich. Portugalia jako pierwsza objęła kontrolą wybrane obszary, zgodnie bowiem z decyzją ówczesnego papieża Aleksandra VI (1494 r.) mogła kolonizować obszary położone na wschód od linii demarkacyjnej, przebiegającej po wschodniej stronie kontynentu amerykańskiego, zwanej „południkiem papieskim”, Hiszpania zaś – obszary położone na zachód od tej linii, czyli kontynent amerykański. Po upadku potęgi portugalskiej omawiany obszar stał się strefą wpływów Niderlandów, Francji i Wielkiej Brytanii. Próbę wejścia w ten region podejmowały także Rosja, Niemcy i Japonia. Stany Zjednoczone natomiast pojawiły się na Zachodnim Pacyfiku w 1898 roku, zajęły wówczas Filipiny, kosztem Hiszpanii, i pozostały tam do czasów współczesnych. Rozszerzyły także swoją strefę wpływów na inne obszary omawianego regionu, w myśl ówczesnej koncepcji geostrategicznej amerykańskiego admirała Alfreda Mahana, zgodnie z którą „kto kontroluje Ocean Indyjski, ten panuje nad Azją”. Ta trwająca ponad 500 lat dominacja Zachodu w omawianym regionie obecnie jest podważana, gdyż obszar ten stał się przedmiotem ponownego zainteresowania Chin, a tym samym i Indii, co może być sprzeczne z interesami Stanów Zjednoczonych. Muszą one bowiem godzić własne interesy z interesami nowych mocarstw globalnych, na które wyrastają Chiny i Indie. Rozpoczęła się więc „wielka gra” pozaeuropejskich mocarstw globalnych, dysponujących wielkim potencjałem gospodarczym i najnowocześniejszą techniką militarną. Ludziom Zachodu trudno oswoić się z myślą, że właśnie kończy się era bezwzględnej dominacji ich cywilizacji, a świat ukształtowany wg ich zasad i na ich potrzeby odchodzi w przeszłość. To zdanie zaczerpnięte ze wstępu wydawcy książki pt. „Chiny i Indie supermocarstwa XXI wieku”· każe nam przemyśleć od 1 R. D. Kaplan, Monsun – Ocean Indyjski i przyszłość amerykańskiej dominacji, tłumaczenie J. Ruszkowski, Wyd. Czarne, Wołowiec 2012, s. 12. 2 B. Góralczyk, Azja przesądzi o rozwoju gospodarczym świata, a Chiny – Azji, http://www.stosunkimiedzynarodowe, autor, Bogdan_Goralczyk, data dostępu 12.09.2012. 6 GEOPOLITYKA I GEOSTRATEGIA WYBRANYCH MOCARSTW… podstaw kilka paradygmatów, które objaśniały świat z perspektywy Londynu, Paryża czy Waszyngtonu3. Industrializacja Europy i częściowo Ameryki odbyła się w dużej mierze kosztem Azji i doprowadziła do zmniejszenia jej udziału w produkcie światowym z ponad 50% w 1600 r. do około 9% w 1900 r. Ekspansja Europy na wszystkich kierunkach geograficznych doprowadziła nie tylko do zajęcia terytoriów podbitych ludów, była również udaną próbą zawłaszczenia ich kultury i historii. Dla europejskiego egocentryzmu tożsamość kulturowa podbitego narodu nie miała większego znaczenia4. W Ameryce Północnej cywilizacja europejska zniszczyła do cna kulturę rodzimą i zastąpiła ją własną formą, przywiezioną zza oceanu. Nie udało się tego zrobić w Azji. Cywilizacja hinduistyczna, chińska, japońska przetrwały i wykazały niezwykłą żywotność5. Kolonialne panowanie Zachodu w Azji formalnie zakończyło się po drugiej wojnie światowej. Europejczyków zastąpili Amerykanie już nie jako mocarstwo kolonialne, lecz dostarczyciel pomocy wojskowej i gospodarczej. Obecnie kontynent azjatycki, do którego przylegają wymienione oceany, rozwija się bardzo dynamicznie. Azjatycki Bank Rozwoju przedstawił jesienią 2011 r. wizję kontynentu do połowy stulecia – Azja 2050. Zgodnie z tą prognozą Azja w ciągu 40 lat dogoni Europę i Amerykę Północną pod względem dobrobytu. Znacząco podniesie poziom życia 3 mld ludzi i podwoi swój udział w światowym PKB, z 27% w 2010 r. do 51 % w 2050 r. Stanie się kontynentem decydującym. Tym samym Azja odzyska dominującą pozycję w globalnej gospodarce, jaką zajmowała do rewolucji przemysłowej, jakieś 250 lat temu. Można określić ten scenariusz jako „wiek Pacyfiku”6. W tej sytuacji rodzi się zasadnicze pytanie, jakie działania geopolityczne i geostrategiczane prowadzą nie tylko państwa omawianego obszaru, lecz także mocarstwa globalne zainteresowane tym obszarem? Ze wstępnych analiz wynika, że głównymi graczami na omawianym obszarze są i pozostaną Chiny oraz Stany Zjednoczone, zaś pozostałe państwa opowiedzą się po jednej z rywalizujących ze sobą stron. Przesłanką takiej sytuacji jest partnerstwo strategiczne Stanów Zjednoczonych z Indiami oraz takież partnerstwo Chin z Pakistanem. Rosja zaś, która odrzuciła tzw. zachodni projekt obejmujący Stany Zjednoczone, Unię Europejską, Rosję i Japonię, a nie udało się jej utworzyć bloku kontynentalnego (Rosja – Chiny – Indie) prawdopodobnie będzie zbliżać się ku Chinom. Natomiast państwa ASEAN będą „balansować” między Chinami a Stanami Zjednoczonymi. W celu zweryfikowania powyższej hipotezy, w pierwszym punkcie przedstawiona zostanie ogólna charakterystyka obszaru badań zarówno w ujęciu historycznym, jak i współczesnym. Natomiast w dalszej części przedstawiona zostanie geo3 Ibidem, s. 9. Ibidem, s. 9. 5 Ibidem, s. 10. 6 B. Góralczyk, Azja przesądzi o rozwoju świata, a Chiny – Azji. http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/artykóły, data dostępu…15.09.2012 4 7 JULIAN SKRZYP polityka i geostrategia głównych aktorów znajdujących się na omawianym obszarze oraz Stanów Zjednoczonych jako mocarstwa globalnego, mającego w tej części świata interesy strategiczne. Ze względu na bardzo szeroki obszar badań, w przedstawionym opracowaniu wykorzystano tylko wycinkowe, zdaniem autora najważniejsze, informacje. Ocean Indyjski i zachodni Pacyfik Ocean Indyjski rozciąga się od wschodnich wybrzeży Afryki do Archipelagu Malajskiego – wysp rozciągających się od Australii do Chin, stanowiących strefę przejściową między tym oceanem a Pacyfikiem. W zachodniej części Oceanu Indyjskiego znajdują się państwa Afryki Wschodniej oraz Bliskiego Wschodu, w północnej – subkontynent indyjski wraz z Morzem Arabskim i Zatoką Bengalską. Natomiast zachodni Pacyfik, to m. In. Morze Południowochińskie i Morze Wschodniochińskie oraz Morze Japońskie i Morze Żółte (rys. 1). Przedmiotem dalszych rozważań będą głównie państwa azjatyckie leżące na obrzeżach wyżej wymienionych oceanów oraz państwa leżące w strefie przejściowej między tymi oceanami. Źródło: Atlas współczesnego świata, red. Hubert Mroczkiewicz, Wyd. Delmart, wyd. 2006/2007, s. 117. Rys. 1. Ocean Indyjski i zachodni Pacyfik oraz przylegle obszary 8 GEOPOLITYKA I GEOSTRATEGIA WYBRANYCH MOCARSTW… W ujęciu regionalnym interesujący nas obszar obejmuje Azję Południową (Indie, Pakistan, Afganistan), Azję Północno-Wschodnią (Chiny, Japonię, Koreę Północną i Koreę Południową) oraz Azję Południowo-Wschodnią, czyli państwa ASEAN, leżące w strefie przejściowej między oceanem Indyjskim a Pacyfikiem. W omawianym obszarze znajduje się mocarstwa globalne i regionalne oraz wiele małych państw, które ze względu na uwarunkowania geograficzne odgrywają istotną rolę w geopolityce i geostrategii. Są wśród nich państwa leżące na półwyspach i wyspach oddzielonych cieśninami, stwarzającymi dogodne warunki do kontroli morskich szlaków komunikacyjnych. Przedmiotem dalszych rozważań będą mocarstwa globalne nie tylko leżące nad tymi akwenami morskim, lecz także spoza tego obszaru, mające tu jednak określone interesy. Natomiast informacje o pozostałych państwach regionu będą się pojawiały, stosownie do potrzeb, przy omawianiu wyżej wymienionych mocarstw. Na rozwój handlu w basenie Oceanu Indyjskiego w starożytności, obok wspomnianych Chin i Rzymu, znaczny wpływ wywarła ekspansja islamu, która docierała nie tylko do najdalszych zakątków Azji południowo-wschodniej, lecz także do Oceanii, tj. wspomnianych już wysp, położonych na wschodnim krańcu Oceanu Indyjskiego (rys. 2). W omawianym obszarze obecnie rozmieszczona jest połowa ludności świata a w bezpośrednim jego sąsiedztwie zlokalizowane są surowce strategiczne (Afryka, Bliski Wschód), które są przedmiotem zainteresowania wschodzących potęg, tj. Chin i Indii. Nakładają się na to interesy nie tylko Stanów Zjednoczonych i Rosji, lecz także Japonii i niektórych państw europejskich. Źródło: Pascal BONIFACE, Atlas wojen XX wieku, Wyd. Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2001, s. 47. Rys. 2. Cywilizacje świata 9 JULIAN SKRZYP W powyższej sytuacji Ocean Indyjski staje się obszarem o przecinających się szlakach komunikacji morskiej, które ze względów geograficznych przebiegają przez newralgiczne rejony, którymi są m.in. cieśniny morskie. W tej sytuacji cieśniny te stały się przedmiotem szczególnego zainteresowania wybranych mocarstw ze względów geostrategicznych, tj. możliwości oddziaływania na transport potencjalnego wroga. Analizując perspektywy rozwoju gospodarczego państw położonych w omawianym regionie (tabela 1), można wnioskować, że Ocean Indyjski staje się najważniejszym akwenem morskim, gdyż w jego najbliższym sąsiedztwie znajduje się baza surowcowa Afryki i Bliskiego Wschodu dla największych gospodarek świata, w tym Chin, Indii, Stanów Zjednoczonych, Japonii i wielu innych państw. Tabela 1 Dziesięć największych gospodarek świata w 2010, 2020, 2030 i 2050 roku Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 2010 USA Chiny Japonia Indie Niemcy Rosja Brazylia Wielka Brytania Francja Włochy 2020 Chin USA Indie Japonia Rosja Niemcy Brazylia Wielka Brytania Francja Meksyk 2030 Chiny USA Indie Japonia Brazylia Rosja Niemcy Meksyk Francja Wielka Brytania 2050 Chiny Indie USA Brazylia Japonia Rosja Meksyk Indonezja Niemcy Wielka Brytania Źródło: Thea Financial Times, 2 – 3 kwiecień 2011. Natomiast według prognozy Azjatyckiego Banku Rozwoju z 2011 roku, przedstawiającego wizję rozwoju kontynentu Azjatyckiego „Azja 2050”, w ciągu 40 lat Azja dogoni Europę i Amerykę Północną pod względem dobrobytu. Znacząco podniesie się poziom życia 3 miliardów ludzi i podwoi swój udział w światowym PKB, z 27 procent w 2010 r. do 51 procent w 2050 roku i stanie się kontynentem dominującym. Tym samym Azja odzyska dominującą pozycję w globalnej gospodarce, jaką zajmowała do rewolucji przemysłowej, jakieś 250 lat temu7. Współcześnie, dynamiczny rozwój gospodarczy Chin i Indii oraz wielu innych państw, określanych mianem „tygrysów azjatyckich”, zwiększył zapotrzebowanie na surowce. Rywalizacja między tymi państwami, zwłaszcza Chinami, Indiami i Japonią o surowce energetyczne sprawia, że Ocean Indyjski staje się obszarem, na którym toczy się główna gra geopolityczna i geostrategiczna. W tej sytuacji państwa leżące nad tym akwenem morskim oraz państwa wyspiarskie nabrały istotnego znaczenia. 7 B. Góralczyk, Azja przesądzi o rozwoju gospodarczym świata, a Chiny – Azji, http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/artykuły, data dostępu 21.08.2012. 10 GEOPOLITYKA I GEOSTRATEGIA WYBRANYCH MOCARSTW… O wielkim znaczeniu omawianego regionu w grze geopolitycznej współczesnego świata świadczyć może fakt, że ocean ten już obecnie „odpowiada” za połowę światowego transportu kontenerowego. Ponadto 70% handlu produktami naftowymi przepływa przez ten akwen, na którym znajdują się takie newralgiczne obszary jak: Zatoka Adeńska (rys. 1) i Omańska oraz cieśniny Ormuz i Malakka. Rola Oceanu Indyjskiego jako „autostrady energetycznej” w przyszłości wzrośnie jeszcze bardziej. Szacuje się bowiem, że globalny popyt na energię wzrośnie do 2030 roku o 45%.Wzrost ten w połowie będzie generowany przez Indie i Chiny8, przy czym już obecnie ponad 85% ropy naftowej przeznaczonej dla Chin przepływa przez cieśninę Malakka. W 1600 r. Chiny i Indie wytwarzały, jak już wspomniano, łącznie ponad połowę światowego produktu. Na początku XXI wieku (2001 r.) ich łączny udział w światowej produkcji wynosił tylko 19%, a według prognoz w 2030 zwiększy się on do 28%9. Ten bezprecedensowy wzrost gospodarczy sprawia, że: – wzrasta ich popyt na surowce naturalne, a to powoduje wzrost cen surowców na światowym rynku, zaś coraz większe zapotrzebowanie tych państw na ropę naftową powoduje zmiany politycznych sojuszy w różnych częściach świata; – oba kraje szybko modernizują swoje siły zbrojne, co prowadzi do zmian na mapie geopolitycznej na skalę niespotykaną od zakończenia drugiej wojny światowej; – w obu krajach rośnie zanieczyszczenie powietrza i wód, skutkiem czego zagrożone jest środowisko naturalne10. Indie i Chiny desperacko konkurują o surowce. Zaczęła więc rosnąć cena m.in. ropy naftowej i państwa posiadające bogate złoża tego surowca, np. Rosja, Wenezuela i Iran umocniły swoje znaczenie polityczne i militarne11. Chiny Informacje ogólne Chiny (rys. 3) pod względem wielkości powierzchni są równe Stanom Zjednoczonym, natomiast pod względem liczby ludności (ponad 1,34 miliarda, USA niewiele ponad 300 mln) są najludniejszym państwem świata. Pod względem administracyjnym dzielą się na 22 prowincje, w tym Tajwan (jako zbuntowana prowincja). Chiny są pierwszym handlowym mocarstwem świata (w 2009 r. wyprzedziły Niemcy, Japonię i Stany Zjednoczone), przy czym nadwyżka handlowa tego państwa jest najwyższa w świecie (250 mld dol.)12. Są także pierwszym mocarstwem 8 J. Białek, A. Oleksiuk, Gospodarka i geopolityka, Wyd. Difin SA, Warszawa 2009, s.121. R. Meredith, Chiny i Indie – Supermocarstwa XXI wieku. Wyd. Media Lazar NADIR, Warszawa 2009, s. 294. 10 Ibidem, s. 265. 11 Ibidem, s. 272. 12 A. Brunet, J.-P. Guichard, Chiny światowym hegemonem?, Wyd. Emka, Warszawa 2011, s. 25–36. 9 11 JULIAN SKRZYP finansowym świata, a jego rezerwy walutowe na koniec 2010 r. wynosiły około 4000 miliardów dolarów, co stanowiło 30–40% światowych rezerw walutowych13. W tymże samym roku Chiny zachowywały 850–900 mld dolarów obligacji państwa amerykańskiego i 630 mld dolarów obligacji państw strefy euro14. Dług publiczny Chin stanowi tylko 20% nominalnego „oficjalnego” PKB z roku 2009 i jest zabezpieczony w 400% przez same rezerwy walutowe. Źródło: http://www.rp.pl/artykul/413764.htmi 10.07.2012. Rys. 3. Specjalne strefy ekonomiczne oraz wysokość PKB na 1 mieszkańca Pod względem technologicznym Chiny są w czołówce światowej. Są eksporterem komputerów o drugiej w świecie mocy obliczeniowej, udało się im zestrzelić własnego satelitę na orbicie, zapowiadają założenie stacji na księżycu. Ponadto wybudowały tunel o długości 5,5 tys. km dla „artylerii drugiego uderzenia” w wypadku wojny ato- 13 14 12 Ibidem, s. 23. The Financial Times, 2–3 kwiecień 2011. GEOPOLITYKA I GEOSTRATEGIA WYBRANYCH MOCARSTW… mowej15. W tunelu tym znajdują się wyrzutnie rakiet wyposażonych w głowice jądrowe. Budowla ta miejscami schodzi na głębokość 1000 m pod ziemię. Chiny pomiędzy I a XIX wiekiem naszej ery tworzyły od 22 do 33% światowego PKB, a w roku 1950 tylko 4,5%. Po dokonaniu proefektywnościowych reform udział Chin w światowym PKB wzrósł wg Międzynarodowego Funduszu Walutowego do 7,3% wg kursu walutowego oraz 11,4% wg parytetu siły nabywczej16. W ciągu ostatnich 30 lat Chiny rozwijały się dynamicznie. Obecnie w okresie kryzysu Chiny mogły sobie pozwolić na wprowadzenie pakietu stymulującego gospodarkę, którego koszt wynosi 580 mld dol. Natomiast rezerwy walutowe Chin wynoszące około 2 bilionów dolarów stanowią swoistą polisę ubezpieczeniową od światowego kryzysu, która powinna prowadzić do destabilizacji kraju, gdyż spowodowałoby upadek przedsiębiorstw i bezrobocie a w efekcie niestabilność polityczną17. Chiny dysponują znaczną bazą surowcową. Na uwagę zasługuje fakt, że Chiny po raz piąty z rzędu są światowym liderem rankingu producentów złota. W 2011 r. wyprodukowały 361 tys. ton czystego złota·. Ponadto Chiny są głównym producentem pierwiastków ziem rzadkich (97% produkcji światowej) tj. minerałów zawierających 17 pierwiastków chemicznych (w formie tlenków, węglanów i krzemianów, m.in. itr, dysproz, terb, tul, lutet i inne) niezbędnych w najnowocześniejszych technologiach, w tym w przemyśle zbrojeniowym (lasery, systemy komunikacyjne, radarowe, noktowizory, satelity, dyski twarde, komputery i wiele innych)18. Kolejnym atutem surowcowym Chin są niedawno odkryte złoża tzw. „palnego lodu”, czyli hydratu gazu ziemnego w prowincji Qinghai. Surowiec ten charakteryzuje się wysokim ekwiwalentem energetycznym (1 m3 „palnego lodu” równoważy 164 m3 zwykłego gazu). Problemem jest jednak negatywny wpływ na atmosferę ziemską metanu, produktu spalania tego surowca. Niezależnie od tego surowca, w bieżącym roku odkryto duże złoża węgla kamiennego oraz złoża uranu, oceniane na 10 tys. ton19. Dodać należy, iż w państwie tym obecnie czynnych jest 16 elektrowni jądrowych a kolejnych 24 znajduje się w trakcie budowy. Chiny od wielu lat realizują wielkie programy infrastrukturalne. Jednym z nich jest już zrealizowana inwestycja pt. „Tama trzech przełomów”, w ramach której powstał, na bazie miasta Chongqing, obszar metropolitalny liczący 32 mln mieszkańców. Natomiast w Delcie Rzeki Perłowej realizowanych jest 150 projektów infrastrukturalnych mających na celu połączenie w jeden organizm 10 miast. W wyniku realizacji tych projektów, w ciągu sześciu lat ma powstać aglomeracja licząca 42 mln mieszkańców20. 15 Ibidem, s. 34. D. M. Lampton, The Faces of Chinese Power, „Foreigen Affiaires” January/February 2007, s. 117. 17 G. Friedman, Następne 100 lat, Prognoza na XXI wiek, Wyd. A. Findeisen/AMF Plus Group Sp. z o.o. Warszawa 2009. 18 http://forsal.pl//artykuły/461946, metale_ziem_rzadkich_czysty_zysk_dla_inwestora…2012.11.02. 19 http://www.ekonomia24.pl/artykul/526104.949230, data dostępu 06.11.2012. 20 www.wykap.pl/ramka/602229/chiny-tworza-mega-miasto-liczace-42-mln-mieszkancow 10.01.2012. 16 13 JULIAN SKRZYP Geopolityka i geostrategia Chin Geopolityka Chin wyraża się w następujących działaniach: – zawieranie określonych sojuszy i „okrążanie Indii”, – pogoni za złożami surowców, – zakupach zachodnich przedsiębiorstw, – wykorzystywaniu importu do celów politycznych, – tworzeniu kolonii osadniczych za granicą21. Chiny zawiązują w całym świecie sojusze, podobnie jak to robiły Stany Zjednoczone po drugiej wojnie światowej, zwłaszcza za pomocą środków ekonomicznych i stopniowo podkopują fundamenty systemu sojuszy Stanów Zjednoczonych i Europy oraz neutralizują Japonię. Natomiast sojusz rosyjski, wg wymienionych w przypisie autorów ma charakter doraźny. Dzięki niemu Chiny pozyskują państwa Azji Centralnej, co zabezpiecza ich granicę zachodnią i północną. Strategia chińskich sojuszy politycznych powiązana jest ze strategią pozyskiwania niezbędnych surowców, w tym surowców energetycznych, o czym była mowa wcześniej. Natomiast nowym elementem w tej grze są uruchomione notowania przedsiębiorstw zachodnich lub innych, które sobie tego życzą, na rynku giełdowym w Szanghaju. Przedsiębiorstwa wyrażające zgodę na notowania na tym rynku finansowym mają zapewnioną możliwość korzystania z „apetytu” chińskich inwestorów, W ramach tej „współpracy” Chiny mogą otrzymać część kapitału, która może im pozwolić na przejęcie kontroli nad tymi przedsiębiorstwami22. Specyficznym sposobem oddziaływania na niektóre kraje są długoterminowe wynajmy wielkich terenów rolniczych w krajach trzecich. Takie terytoria powinny otrzymywać wkład w postaci osadników chińskich, którzy by je eksploatowali, a które stanowiłyby rodzaj „kolonii” chińskich – potencjalnych grup nacisku w krajach zależnych od Chin23. Chiny wynurzają się jako geopolityczny i gospodarczy gigant, będący w stanie zapewnić bezpieczeństwo swoich rozległych granic. Ich gospodarka ściga się o palmę pierwszeństwa z największymi gospodarkami na świecie. Ich siła militarna stale rośnie, a polityczne wpływy rozszerzają się w tym samym tempie, co gospodarka i armia. Rządowy Dziennik „ Armia Wyzwolenia” wyjaśnia: „W miarę jak stopniowo zwiększa się kompleksowo pojęta siła Chin i rośnie ich status na arenie międzynarodowej, sprawą wielkiej wagi staje się dążenie do stworzenia odpowiadającej statusowi Chin siły militarnej, będącej w stanie należycie wypełnić zadanie obrony interesów narodowych i stworzyć warunki do ich dalszego rozwoju, aby zagwarantować Chinom należny im status międzynarodowy24. 21 A. Brunet, P. Guichard, Chiny światowym hegemonem?, Wyd. Studio EMKA, Warszawa 2011, s. 260. 22 Ibidem, s. 269. 23 Ibidem, s. 273. 24 R. Kagan, Powrót historii i koniec marzeń, Wyd. Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2009, s. 34. 14 GEOPOLITYKA I GEOSTRATEGIA WYBRANYCH MOCARSTW… Chiny w 2010 r. wprowadziły w życie Unię celną ze Stowarzyszeniem Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN), liczącym ponad 600 mln mieszkańców w 10 krajach (tabela 2) Uzyskały więc uprzywilejowanie stosunków z członkami tej organizacji, czego nie mają Korea Południowa i Japonia. Ta strefa wolnego handlu (Chiny – ASEAN), czyli wspólny rynek 11 państw obejmuje około 2 mld ludzi. Tabela 2 Podstawowe dane o państwach ASEAN Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Razem Chiny ASEAN+Chiny Nazwa państwa Brunei Filipiny Indonezja Kambodża Laos Malezja Myanmar Singapur Tajlandia Wietnam ASEAN Chiny Powierzchnia w tys. km2 5,7 300,0 1919,4 181,0 236,8 329,8 678,0 0,7 514,0 329,6 4495,6 9596,0 14091,6 Liczba ludności w mln 0,4 103,8 248,2 15,0 6,6 29,2 54,6 5,4 67,1 91,5 622,8 1343,2 1966,0 PKB mld dol, 9,6 299,0 845,1 25,8 12,6 357,9 91,1 228,0 520,0 222,6 2612,7 7043,0 PKB w dol. per capita 25600 3300 3400 1800 1900 14400 1900 48900 8000 2600 4553,3 5300,0 Źródło: http://www.politykaglobalna.pl/2010/01/marsz.chin-i-asean-%E2%80%93-geopolitycznyprzełom 2012.09.02, uzupełnienia własne. Niekwestionowana pozycja mocarstwowa Chin zmusiła Stany Zjednoczone do ustanowienia z nimi ramowych porozumień, tzw. drugiego G2. Jest to strategiczny i gospodarczy dialog między Stanami Zjednoczonymi i Chinami, w ramach którego odbywają się co pół roku spotkania na wysokim szczeblu i obejmują problemy handlowe i gospodarcze oraz kwestie finansowe, dyplomatyczne i wojskowe25. Głównym dokumentem programowym polityki i strategii bezpieczeństwa Chin jest Konstytucja z 1982 r., w oparciu o którą opracowuje się Białą Księgę. W księdze tej z 2008 roku sprecyzowano strategiczne wytyczne dotyczące aktywnej strategii obronnej w nowym okresie. Przeanalizowano w niej obecną sytuację bezpieczeństwa Chin i sprecyzowano kwestie chińskiej polityki w dziedzinie obrony narodowej, rozwoju armii, nakładów na obronę narodową, międzynarodowej współpracy w sprawie bezpieczeństwa i inne. W Białej Księdze podkreślono, że ze względu na istnienie szeregu niestabilnych wewnętrznych i zewnętrznych czynników bezpieczeństwa, przez długi czas stać będą przed Chinami kompleksowe i różnorodne zagrożenia i wyzwania dla ich 25 Ibidem, s. 36. 15 JULIAN SKRZYP bezpieczeństwa. W celu dostosowania się do nowej strategicznej sytuacji międzynarodowej i zmian sytuacji w zakresie bezpieczeństwa wewnętrznego, Chiny wypracowały wytyczne zakładające aktywną strategię obrony narodowej. Na temat redukcji sił nuklearnych w „Białej Księdze” napisano, że Chiny proponują, aby wszystkie państwa posiadające broń nuklearną zobowiązały się do jej całkowitego zniszczenia i zaprzestania badań nad nowymi rodzajami broni nuklearnej. Chiny uważają, że plan stworzenia globalnego systemu antyrakietowego nie jest korzystny dla pokoju i bezpieczeństwa świata, a także wywiera niekorzystny wpływ na proces redukcji arsenałów. Ponadto w „Białej Księdze” podkreślono, że siły działające na rzecz „niepodległości Tajwanu”, „Turkiestanu Wschodniego” czy „niepodległości Tybetu” są elementami zagrażającymi bezpieczeństwu państwa. Chiny dążąc do zabezpieczenia swych interesów wyrażają niezadowolenie z uzależnienia swego kraju od żeglugi w cieśninie Malakka. W tej sytuacji realizują one alternatywne drogi transportu ropy i gazu oraz innych surowców z pominięciem wspomnianej cieśniny. Przykładem tego może być budowa portów i baz w zaprzyjaźnionych krajach, m.in. w Myanmarze (Birmie), gdzie powstała już baza transportowa, w tym szlaki komunikacyjne (drogi samochodowe i linie kolejowe) oraz rurociągi (ropociąg i gazociąg) łączące rejon Zatoki Bengalskiej z południową chińską prowincja Yunnan, co przyczynia się także do rozwoju gospodarczego śródlądowych prowincji Chin. Ponadto budują duży port w Sri Lance, który może być wykorzystywany na potrzeby chińskiej armii. Władze w Pekinie rozważają także budowę kanału poprzez Przesmyk Kra w Tajlandii, który połączyłby Ocean Indyjski z chińskim wybrzeżem Pacyfiku. Jego budowa przechyliłaby istotnie równowagę sił w Azji na korzyść Chin, zapewniając im łatwy dostęp do połaci wód rozciągających się od Afryki Wschodniej ku Japonii i Półwyspowi Koreańskiemu26. W powyższej sytuacji dla Chin szczególnego znaczenia nabiera Tajwan, gdzie nasilają się dążenia do powrotu tej prowincji do macierzy. Dotychczas Chiny nie włączały się w kosztowny wyścig zbrojeń, jednocześnie kultywując tradycje, stosują jedną z reguł sztuki wojennej Sun Tzu, że „najważniejsze jest to, aby podporządkować sobie dany kraj nietknięty, zamiast go niszczyć. Umiejętność zabijania nie zasługuje na najwyższą ocenę. Pokonanie przeciwnika bez wojny wydaje się najbardziej pożądanym rozwiązaniem”27. Niezależnie od tego, siła militarne tego państwa stale rośnie. A rządowy Dziennik Armia Wyzwolenia wyjaśnia: „w miarę jak stopniowo zwiększa się kompleksowo pojęta siła Chin i rośnie ich status na arenie międzynarodowej, sprawą wielkiej wagi staje się dążenie do stworzenia odpowiadającej statusowi Chin siły militarnej, będącej w stanie należycie 26 Ibidem, s. 122. E. Haliżak, Polityka i strategia Chin w kształtowaniu międzynarodowego bezpieczeństwa, Wyd. ISMUW, Warszawa 2007, s. 155. 27 16 GEOPOLITYKA I GEOSTRATEGIA WYBRANYCH MOCARSTW… wypełnić zadanie obrony interesów narodowych i stworzyć warunki do ich dalszego rozwoju, aby zagwarantować Chinom należny im status międzynarodowy”28. Nowa sytuacja i dalekosiężne interesy ekonomiczne Chin to: – są największym na świecie odbiorcą surowców, wsysając w krwioobieg gospodarki wszystko – od ropy naftowej i gazu, aż po drewno i metal – co mają do zaoferowania producenci w Azji, na Bliskim Wschodzie, w Afryce i Ameryce Łacińskiej; – uzależnione są od rynków zbytu w Europie i Stanach Zjednoczonych za oceanami29; – nigdy wcześniej Chiny nie były tak ściśle powiązane z resztą świata jak obecnie. W powyższej sytuacji Chiny dokonały modyfikacji doktryny strategicznej z koncentracji na obronie granic w kierunku ekspansji zewnętrznej. Przedstawiciele chińskiego rządu mówią o przesunięciu strategicznego widnokręgu ku, jak to nazywają, trzem łańcuchom wysp, z których pierwszy ciągnie się od Japonii przez Tajwan do Filipin, drugi od Sachalinu do wysp południowo-zachodniego Pacyfiku, a trzeci od Wysp Aleuckich w pobliżu Alaski do Antarktyki30 Według niektórych geopolityków, Chińczycy przez całe dziesięciolecia uważali Amerykę za wrogów chińskich ambicji narodowych. Chińscy obserwatorzy wskazywali na „superhegemonistyczne” ambicje Stanów Zjednoczonych, na długo zanim Europa zaczęła wyrażać zaniepokojenie hiperpotęgą USA, a światowa opinia publiczna skarżyć się na amerykańską arogancję i hegemonizm31. Indie Informacje ogólne Indie położone są na Subkontynencie Indyjskim (rys. 1 i 4) i graniczą z Pakistanem (2912 km), Chinami (3380 km), Bangladeszem (4053 km), Myanmarem (Birmą – 1463 km), Nepalem (1690 km) i Bhutanem (605 km). Od południowego zachodu kraj otaczają wody Morza Arabskiego a od południowego wschodu Zatoki Bengalskiej i Morza Andamańskiego. Do Indii należą: archipelag Lakkadiwów (na Morzu Arabskim 450 km od wybrzeży) oraz archipelag Andamanów i Nikobarów w Zatoce Bengalskiej. Indie podzielone są na 28 stanów (rys. 4), 6 terytoriów związkowych i 1 terytorium stołeczne. Stany dzielą się na dystrykty (591). 28 R. Kagan, Powrót historii i koniec marzeń, Wyd. Rebis, Poznań 2009, s.34. R. D. Kaplan, Monsun – Ocean Indyjski i przyszłość amerykańskiej dominacji, tłumaczenie J. Ruszkowski, Wyd. Czarne, Wołowiec, s. 35. 30 Ibidem, s. 37. 31 Ibidem, s. 38. 29 17 JULIAN SKRZYP Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Podzial%C5%82_administracyjny_Indii, 2012.12.20. Rys. 4. Podział administracyjny Indii na stany i terytoria związkowe Liczba ludności Indii przekracza 1,2 mld (2011 r.), a średnia wieku w całej populacji 32,5 lat zaś długość życia 65 lat, przy czym połowa ludności nie przekroczyła 25 lat. Ludność miejska stanowi zaledwie 40% ludności kraju, przy czym w kraju tym znajduje się 10 miast z liczbą ludności od 3 do 20 milionów. 18 GEOPOLITYKA I GEOSTRATEGIA WYBRANYCH MOCARSTW… Językiem oficjalnym jest hindi a język angielski pełni rolę języka pomocniczego łącznikowego. Ponadto jest 21 języków konstytucyjnych, dopuszczonych jako języki wykładowe i urzędowe w określonych stanach. Podstawowe religie to: hinduizm (78%), buddyzm (0,8%), dżinizm (0,3%), sikhizm (2%), chrześcijaństwo (3%) i islam (12,5%). Mozaika narodowości, religii, kast i kultur, które występują w Indiach, jest bardzo bogata i różnorodna. Ze względu na dużą liczbę muzułmanów (około 150 mln) tli się napięcie między tymi grupami ludności a wyznawcami hinduizmu. Indie zajmują trzecie miejsce w Azji – po Chinach i Japonii – pod względem wielkości PKB. Obecnie znajdują się na czwartej pozycji wśród światowych potęg ekonomicznych. Jednak do 2030 r. staną się drugą potęgą gospodarczą Azji a trzecią na świecie32. Lokomotywą indyjskiej gospodarki jest popyt wewnętrzny a indyjski eksport jest czterokrotnie mniejszy od chińskiego. Ten niewielki eksport towarów i usług stanowi główną przyczynę deficytu bilansu obrotów bieżących, który w 2010 r. przekroczył 50 mld dolarów33. Wymiana handlowa Indii z Chinami, mimo różnych ograniczeń, rośnie szybko. Według danych chińskich w 2005 r. osiągnęła ona 18,7 mld dolarów, w 2006 r. 24,9 mld dol. A w 2008 r. już 52 mld dol.34 Indie rozwijają współpracę z państwami Afryki, które uznają za strategicznie przyszłościowe. W ostatnich latach zainwestowały tam 25 miliardów dolarów, co stanowi zaledwie jedną trzecia sumy zainwestowanej przez Chiny. Znacznie dynamiczniej rozwija się współpraca Indii z państwami Zatoki Perskiej oraz z Iranem, a ponadto 3,5 mln Hindusów pracuje w sześciu krajach arabskich, należących do Rady Współpracy Zatoki Perskiej. Iran, podobnie jak Afganistan, stał się dla Indii strategiczną przeciwwagą dla Pakistanu, a władze indyjskie starają się również uczynić Teheran ważnym partnerem w zakresie dostaw surowców energetycznych35. W 2005 roku Indie i Iran podpisały kontrakt, na mocy którego Iran będzie przez najbliższe 25 lat (poczynając od 2009 roku) dostarczał Indiom 7,5 mln ton LNG (skroplonego gazu ziemnego)36. Geopolityka i geostrategia Indii Indie w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku podjęły działania mające na celu poprawę stosunków z państwami sąsiednimi. Oparto je na pięciu zasadach Gujrala: 32 Patrz tabela 1. J. Brzozowski, Przestarzała struktura w gospodarce Indii blokuje jeszcze szybszy rozwój, www Data dostępu 2012.03011. 34 Stosunki dwustronne Indie-Chiny, http://stosunkimiedzynarodowe.info/artykól.876.stabilizująca podróż Wena Jiabao do Indii. Data dostępu 20.09.20120 35 J. Białek, A. Oleksiuk, Gospodarka i geopolityka, Wyd. Difin SA, Warszawa 2009, s. 121. 36 Ibidem, s. 121. 33 19 JULIAN SKRZYP 1. Z sąsiadami takimi jak: Bangladesz, Malediwy, Sri Lanka, Nepal, Indie dążą do współpracy w zaufaniu i dobrej wierze nie prosząc o odwzajemnienia stosunków. 2. Terytorium danego państwa w Azji Południowej nie powinno być wykorzystywane przeciwko interesom innego państwa w regionie. 3. Żaden kraj nie może ingerować w sprawy wewnętrzne drugiego. 4. Wszystkie kraje Azji Południowej muszą wzajemnie szanować suwerenność i integralność terytorialną. 5. Wszystkie spory muszą być rozstrzygane na drodze pokojowych negocjacji dwustronnych37. Indie, podobnie jak Chiny, mają za sobą dumną przeszłość hegemonii regionalnej oraz wiarę w powrót do dawnej przeszłości. Jak pisze Kagan „celem Indii jest supremacja w bezpośrednim sąsiedztwie, rola łaskawego i życzliwego hegemona ogarniającego wpływami mniejszych sąsiadów, takich jak Nepal, Sri Lanka oraz znaczniejsze wyspy Oceanu Indyjskiego i pozbyciu się z tego regionu wpływów innych mocarstw, głównie Chin, którym należy uniemożliwić wejście w zbyt bliskie stosunki z leżącymi tam małymi państwami38. Stosunki indyjsko-chińskie uległy pogorszeniu w 1998 r., po przeprowadzeniu przez Indie testów z bronią jądrową. Poprawie uległy w 2003 r. Wówczas podpisano pierwszą w historii wspólną deklarację na szczeblu szefów rządów, dotyczącą zasad stosunków i wszechstronnej współpracy. Zgodnie z tą deklaracją Indie uznały Tybet za część terytorium Chin i stwierdziły, że nie wyrażają zgody na antychińską działalność Tybetańczyków na swoim terytorium. Chiny natomiast zgodziły się na handel transgraniczny przez Sikkim, co odebrano jako uznanie praw Indii do tego stanu. Obie strony wyraziły dążenie do rozwoju „długoterminowego konstruktywnego partnerstwa” na podstawie „wzajemnego poszanowania i wrażliwości na obawy drugiej strony”39. Obecnie, podobnie jak bywało w przeszłości, mocarstwa zawierają oficjalne i nieoficjalne sojusze, by chronić własne interesy i realizować cele zgodnie z własnymi intencjami. Chiny są sojusznikiem Pakistanu, Indie z kolei rozwijają coraz bliższe stosunki z Japonią i Stanami Zjednoczonymi. Gdy Chiny próbowały wykluczyć Indie z pierwszego Szczytu Azji Wschodniej w 2005 r., Japonia stanęła po stronie Indii. Gdy Pakistan zaproponował Chinom status obserwatora w Południowoazjatyckim Stowarzyszeniu Współpracy Regionalnej, Indie wprowadziły do niego Japonię, Koreę Południową i Stany Zjednoczone, by zrównoważyć wpływy Pekinu40. W 2001 roku ustanowiono Połączone Dowództwo Andamanów i Nikobarów (rys. 4), zwane także Dowództwem Dalekowschodnim (wspólne dowództwo ma37 R. Kagan, Powrót historii i koniec marzeń, Wyd. Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2009, s. 49. Ibidem, s. 50. 39 Stosunki dwustronne Indie – Chiny, http//wwwstosunkimiedzynarodowe.info/artykul. Data dostępu 10.09.2012. 40 R. Kagan, Powrót historii i koniec marzeń, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2009, s. 52, 38 20 GEOPOLITYKA I GEOSTRATEGIA WYBRANYCH MOCARSTW… rynarki wojennej, wojsk lądowych oraz sił powietrznych)41. Archipelag ten pozwala bowiem na utrzymanie kontroli nad cieśniną Malakka, którą biegnie wspomniany już główny szlak morski wiodący z Europy przez Bliski Wschód na Daleki Wschód, w tym także do Chin a także przez Zatokę Bengalską, do Myanmaru, gdzie znajduje się baza przeładunkowa oraz infrastruktura transportu wiodąca do Chin. Indie rozbudowują swą marynarkę wojenną. Do 2025 roku planowana jest m.in. budowa trzech okrętów podwodnych o napędzie atomowym oraz trzech lotniskowców. W znacznym stopniu plany te są pochodną uzależnienia bezpieczeństwa dostaw importowanych towarów od swobody żeglugi przez Morze Arabskie w pobliżu Pakistanu, gdzie znajduje się chińska baza portowa (Gwardar)42. Indie obawiając się okrążenia przez Chiny dążą do rozszerzenia własnej sfery wpływów, gdyż interesy obu krajów są w wielu sferach sprzeczne. Odpowiedzią Indii na budowę przez Chiny wspomnianej bazy w Gwardar (rys. 1) była rozbudowa bazy w Karwan. Ponadto 244 wysp należących do Indii, tworzących archipelag Andamany i Nikobary, mogą być wykorzystane do zorganizowania blokady zachodniego wejścia do Cieśniny Malakka, co może ograniczyć swobodę żeglugi sił morskich Chin43. Indie, które wg prognoz wkrótce staną się czwartym państwem co do wielkości energii na świecie (po USA, Chinach i Japonii), pokrywają z importu około 65% swego zapotrzebowania na ropę naftową.44 Handel Indii z krajami Zatoki Perskiej i Iranem jest bardzo dobrze rozwinięty, a ponadto, jak już wspomniano wcześniej, 3,5 mln Hindusów pracuje w sześciu krajach arabskich należących do Rady Współpracy Zatoki Perskiej45. Iran, podobnie jak Afganistan, stał się dla Indii strategiczną przeciwwagą dla Pakistanu, a władze indyjskie starają się także uczynić Teheran ważnym partnerem w zakresie dostaw surowców energetycznych.46 Zgodnie z podpisanym w 2005 r. kontraktem Iran będzie przez najbliższe 25 lat (poczynając od 2009 dostarczał Indiom 7,5 mln ton LNG (skroplony gaz ziemny). Ponadto w roku 2012 podpisano porozumienie dotyczące budowy gazociągu z Iranu do Indii – przez terytorium Pakistanu (rys. 5), co może pozytywnie wpłynąć na stabilizację stosunków pomiędzy Indiami a Pakistanem. Przedłużenie tego gazociągu do Myanmaru, gdzie Chiny wybudowały dwa rurociągi (ropociąg i gazociąg) z nad Zatoki Bengalskiej do swoich południowych prowincji, również może wpłynąć dodatnio na relacje Indii z Chinami. 41 Walka o panowanie nad Oceanem Indyjskim, Polska Zbrojna, 2011.02.24. J. Białek, A. Oleksiuk, Gospodarka i geopolityka, Wyd. Difin, Warszawa 2009, s. 121. 43 R. D. Kaplan, Monsun Ocean Indyjski i przyszłość amerykańskiej dominacji, Wyd. Czarne, Wołowiec, 2012, s. 23. 44 J. Białek, A. Oleksiuk, Gospodarka i geopolityka, Wyd. Difin, Warszawa 2009, s. 121. 45 Ibidem, s. 121. 46 Ibidem, s. 122. 42 21 JULIAN SKRZYP Źródło: http//temi.republica.it/limes-heartland/chinaindia-corporation-and-competition/889, 2012.12.26. Rys. 5. Istniejące i projektowane szlaki transportu ropy i gazu ziemnego Stany Zjednoczone Informacje podstawowe Stany Zjednoczone, państwo położone w Ameryce Północnej, graniczą z Kanadą od północy, Meksykiem od południa, Oceanem Spokojnym od zachodu, Oceanem Arktycznym od północnego zachodu i Oceanem Atlantyckim od wschodu. Pod względem liczby ludności (około 310 mln) zajmują trzecie miejsce w świecie (po Chinach i Indiach), a pod względem powierzchni (9,6 mln km kwadratowych) czwarte (po Rosji, Kanadzie i Chinach). W skład Stanów Zjednoczonych wchodzą także poza stanowe wyspy na Pacyfiku (Baker, Guam, Howland, Jarvis, Johnston, Kingman, Mariany Północne, Midway, Palmyra, Samoa Amerykańskie, Wake) i na Atlantyku (Wyspy Dziewicze, Navassa, Portoryko – największa z nich – formalnie państwo stowarzyszone z USA). Stany Zjednoczone są krajem wysoko rozwiniętym, o największym produkcie krajowym brutto (Tabela 1), stanowiącym około 20% produktu światowego. Największe koncerny amerykańskie są związane z przemysłem samochodowym (Ge22 GEOPOLITYKA I GEOSTRATEGIA WYBRANYCH MOCARSTW… neral Motors, Ford Motors, Chrysler Group), paliwowym (Exxon, Mobil, Texaco, Chevron, Amoco), chemicznym Chemical, Du Pont), elektrycznym i elektronicznym (General Electric, IBM), lotniczym (Boeing) i spożywczym (Coca Cola, Philip Morris). USA dysponują bogatą bazą surowcową. Zasoby naturalne to m.in.: węgiel kamienny, złoto, uran, miedź, ołów, molibden, fosforany, rtęć, nikiel, potas, srebro, wolfram, cynk, ropa naftowa i gaz ziemny. Na uwagę zasługuje fakt, że w związku wydobywaniem gazu łupkowego Stany Zjednoczone, będąc kilka lat temu importerem tego surowca, stają się jego eksporterem. Ponadto podjęły wydobywanie ropy naftowej z łupków, co również pozwoli im na zmniejszenie zależności swojej gospodarki od importu ( z Bliskiego Wschodu, Wenezueli, Meksyku, Nigerii i wielu innych państw). Na uwagę zasługuje fakt, że większość z wyżej wymienionych surowców nie jest intensywnie eksploatowana, co wynika z polityki surowcowej USA, polegającej na zachowaniu własnych rezerw strategicznych kosztem importu. Stany Zjednoczone mają bardzo dobrze rozwinięty przemysł przetwórczy. Rozbudowane zaplecze naukowo-techniczne, daleko posunięta automatyzacja oraz nowoczesne systemy zarządzania wpływają na wysoką jakość wyrobów. Głównymi gałęziami przemysłu przetwórczego są przemysły: elektromaszynowy, chemiczny, spożywczy, drzewny, poligraficzny i odzieżowy. Sieć transportowa w Stanach Zjednoczonych jest dobrze rozwinięta – pod względem długości jest ona najdłuższa w świecie. Długość linii kolejowych wynosi około 230 tys. km, dróg kołowych 6,4 mln km (w tym 75 tys. km autostrad), rurociągów ponad 2,4 mln km, śródlądowych dróg wodnych – 41 tys. km. Stany Zjednoczone posiadają także najgęstszą w świecie sieć połączeń lotniczych (zarówno krajowych jak i zagranicznych), w kraju jest około 15 tys. portów lotniczych, lotnisk i lądowisk47. Niezależnie od wielkiego potencjału gospodarczego, amerykańska gospodarka znajduje się obecnie w fazie kryzysu. Widoczne to jest zwłaszcza w stosunkach handlowych z Chinami, z którymi ujemne saldo wymiany handlowej USA wynosi około 200 mld. USD. Ponadto w Banku Państwa Środka znajdują się amerykańskie obligacje o wartości 1,16 bilionów dolarów a dolary stanowią 70% chińskich rezerw walutowych wynoszących 3,2 biliona dolarów48. Geopolityka i geostrategia Stanów Zjednoczonych Zainteresowanie Stanów Zjednoczonych zachodnim Pacyfikiem datuje się na 1898 rok, a wyrazem tego było zajęcie Filipin, hiszpańskiej kolonii. W 1899 roku ukazała się Stanach Zjednoczonych pierwsza w świecie strategia polityki zagranicznej, zgodnie z którą Chiny mają być wolnym rynkiem zbytu dla towarów ame47 http://encyklopedia. PWN.pl/haslo.php?id-4169149, data dostępu 12.11.2012. http://biznes.interia.pl/swiat/news/dramatyczny-apel-chin-godzina-alarmu-wybila,1678330, data dostępu 11.07.2012. 48 23 JULIAN SKRZYP rykańskich, brytyjskich i kilku innych państw oraz ma być zachowana integralność terytorialna Chin. Wspomniana wyżej integralność terytorialna Chin była wówczas naruszana nie tylko przez państwa Europy Zachodniej, lecz także przez Japonię i Rosję (Mandżuria, Syberia). W tej sytuacji kto naruszał integralność Chin ten wchodził w konflikt ze Stanami Zjednoczonymi Geopolityka Stanów Zjednoczonych, kształtowana przez dziesięciolecia, jest pochodną ich położenia geograficznego nad dwoma oceanami. Według George Friedmana obejmuje ona pięć podstawowych celów, które kształtują ich geostrategia. Cele te zdefiniowano następująco: 1. Utrzymanie dominacji militarnej nad Ameryką Północną. 2. Eliminacja potencjalnego zagrożenia na półkuli zachodniej (Ameryka Łacińska). 3. Kontrola szlaków morskich (Ocean Spokojny i Atlantyk) przebiegających na ich wodach terytorialnych by zapobiec groźbie inwazji. 4. Zapewnienie całkowitej dominacji na wszystkich oceanach w celu zwiększenia poczucia bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych oraz sprawowania kontroli szlaków transportowych. 5. Zapobieżenie możliwości pojawienia się zagrożenia globalnego panowania USA na morzach i oceanach. Natomiast geopolityka Stanów Zjednoczonych względem poszczególnych państw polega na utrzymywaniu indywidualnego, zróżnicowanego pod względem zakresu, atrakcyjnego partnerstwa z wieloma państwami, w tym także z państwami należącymi wraz ze Stanami Zjednoczonymi do określonej organizacji regionalnej (np. NATO). Charakterystyczną cechą amerykańskiej geopolityki jest postrzeganie jej bezpieczeństwa przez pryzmat zagrożenia zewnętrznego (spoza ich terytorium), co przekłada się na częste wykorzystywanie siły zbrojnej w różnych regionach świata. Stany Zjednoczone wg Georga Friedmana są krajem wojowniczym, gdyż 10 procent swego istnienia (statystyki obejmują większe wojny – wojnę 1812 r., wojnę meksykańsko-amerykańska, wojnę secesyjną, pierwszą i drugą wojnę światową, wojnę koreańską i wietnamską). W XX stuleciu Stany Zjednoczone prowadziły wojny przez 15% czasu, przy czym w drugiej połowie było to 22%. A od początku XXI stulecia, od 2001 roku, Stany Zjednoczone ciągle prowadzą wojny49. Według Roberta Kagana, każdy rząd amerykański w ciągu ostatniego półwiecza podejmował próby obalenia reżimów w różnych krajach na świecie, począwszy od inspirowanych przez CIA za czasów Dwighta Eisenhowera zamachów stanu w Iranie i Gwatemali, pomoc Ronalda Reagana dla antykomunistycznej partyzantki w Nikaragui, Angoli, Afganistanie 49 G. Friedman, Następne 100 lat. Wyd. Andrzej Findeisen/AMF Plus Group Sp. z o.o., Warszawa 2009, s. 55. 24 GEOPOLITYKA I GEOSTRATEGIA WYBRANYCH MOCARSTW… i Kambodży, inwazję Georga A.W. Busha na Panamę i akcje Billa Clintona w Somalii, na Haiti i w Bośni50. Na uwagę zasługuje fakt, że administracja Reagana nie starała się o międzynarodowy mandat dla swoich interwencji w Nikaragui, Kambodży, Afganistanie i Angoli. Rząd prezydenta Busha seniora przeprowadził inwazję na Panamę bez zgody ONZ. Rząd Clintona interweniował na Haiti bez zgody ONZ, bombardował Irak mimo sprzeciwu członków Rady Bezpieczeństwa ONZ i wyruszył na wojnę w Kosowie bez uprawomocnienia ze strony tej organizacji51. W przeszłości podobnie postępowało wiele państw, co świadczy o tym, że mocarstwa w realizacji swoich celów kierują się własnym interesem, często wbrew opinii organizacji międzynarodowych. Przedstawione wyżej cele geopolityczne USA są modyfikowane stosownie do potrzeb. Zgodnie z National Security Strategy 2006 „Stany Zjednoczone to naród Pacyfiku posiadający rozległe interesy w regionie Azji Wschodniej i Południowo Wschodniej. Stabilność i koniunktura w tym regionie zależy od naszego nieprzerwanego zaangażowania: – w utrzymanie rozbudowanych sojuszy wspieranych przez wysunięte siły bezpieczeństwa (rys. 6), – wspieranie interesów gospodarczych poprzez rozwinięty handel i inwestycje, promujących demokrację i prawa człowieka”52. W kolejnej Strategii bezpieczeństwa (pierwsza kadencja prezydenta Obamy) stwierdza się, że: 1. Strategia naszego bezpieczeństwa narodowego musi się koncentrować na odbudowie amerykańskiego przywództwa. 2. Bezpieczeństwo globalne zależy od silnego i odpowiedzialnego przywództwa amerykańskiego. 3. Przywództwo USA w świecie zależeć będzie od siły gospodarczej, przezwyciężenia największego od czasu wielkiego kryzysu załamania gospodarczego. 4. Dyplomacja stanowi fundament naszego bezpieczeństwa narodowego. 5. Niezmienne pozostaje przekonanie, że Stany Zjednoczone muszą zachować przewagę militarną, pozostać najsilniejszym mocarstwem militarnym, gdyż stanowi to podstawę bezpieczeństwa Ameryki, jej sąsiadów oraz partnerów, jest ważne dla stabilizacji różnych regionów świata. W strategii tej wspomina się także, silniej niż dotąd, o konieczności budowy „głębszego i bardziej skutecznego partnerstwa z innymi kluczowymi i wpływowymi centrami, w tym Chinami, Indiami i Rosją”53. 50 R. Kagan, Powrót historii i koniec marzeń, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2009, s. 122. Ibidem, s. 123. 52 The National security strategy of the United States of America. Wodsington 2006, s. 40. 53 http://www.iz.poznan.pl/news/206_nr2040,%20strategia%20bezpieczenstwo%c5%84stwa%20 narodowego%20USA.pdf, Data dostępu 14.12.2012. 51 25 JULIAN SKRZYP Źródło: http://blog.thomsonreuters.com/index.php/tag/military/, Data dostępu 2012.12.25. Rys. 6. Amerykańska obecność wojskowa w Azji Wschodniej i Południowo-Wschodniej 26 GEOPOLITYKA I GEOSTRATEGIA WYBRANYCH MOCARSTW… Dla Stanów Zjednoczonych partnerstwo strategiczne z Indiami ma na celu wsparcie ich możliwości pełnienia roli gospodarczej kotwicy w regionie i zapewnienie bezpieczeństwa w szerszym obszarze Oceanu Indyjskiego. O znaczeniu tego partnerstwa dla Stanów Zjednoczonych mogą świadczyć słowa sekretarz stanu Hilary Clinton, która stwierdziła, iż „nowy sojusz na Oceanie Indyjskim to być może jedno z najważniejszych relacji XXI wieku”54. Nie ulega więc wątpliwości, że na podejmowane działania USA decydujący wpływ ma dynamiczny rozwój Chin, które, jak już wspomniano, są największym wierzycielem USA, a ponadto jako członek ASEAN odgrywają coraz większą rolę w Azji Południowo Wschodniej. W powyższej sytuacji interesy ekonomiczne i bezpieczeństwa USA stały się nierozerwalnie związane z rozwojem sytuacji na łuku rozciągającym się od zachodniego Pacyfiku i Azji Wschodniej do regionu Oceanu Indyjskiego i Azji Południowej55. Z tym wiąże się także Azja Centralna, gdzie toczy się wielka gra Chin, Rosji i USA o dostęp do surowców energetycznych w tym dróg ich transportu. W tym kontekście należy widzieć także projekt budowy gazociągu TAPI (Turkmenistan – Afganistan – Pakistan – Indie), którym zainteresowane są Stany Zjednoczone (rys. 5). Azja Południowo-Wschodnia – państwa ASEAN Informacje podstawowe Azja Południowo-Wschodnia obejmuje obszar położony na styku Oceanu Indyjskiego i Pacyfiku. Charakterystyczną cechą tego regionu jest jego zróżnicowanie w kwestiach politycznych, ekonomicznych, kulturowych, językowych i religijnych. Także w podziale na część kontynentalną i morską, wyżynną (górską) i nizinną/nadmorską. Uwzględniając czynnik kulturowo-religijny, możemy w regionie wyróżnić cztery główne kręgi kulturowo-cywilizacyjne, mianowicie buddyjski (Myanmar/Birma, Tajlandia, Laos, Kambodża), konfucjański (Singapur, Wietnam), muzułmański (Brunei, Malezja, Indonezja, południowe Filipiny) i chrześcijański (Filipiny i niektóre części Indonezji)56. Współcześnie Azja Południowo-Wschodnia stanowi region składający się z 10 państw, liczących ponad 600 milionów mieszkańców. Rozciąga się z zachodu na wschód na przestrzeni 5500 km, a z północy na południe 4400 km. Łączna po- 54 http://www.stosunkimiedzynarodowe.ifo/kraj.indie.stosunki_dwustronne.USA Ciastoń R. Fundacja Ameicus Europae 55 A. Juszczuk Utrzymanie światowego przywództwa USA: priorytety polityki obronnej w XXI wieku, Bezpieczeństwo Narodowe 1-2012/21, Wyd. BBN, s. 147. 56 E. Haliżak, Stosunki międzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku, Wydawnictwo Naukowe SHOLAR, Warszawa 1999, s. 69. 27 JULIAN SKRZYP wierzchnia lądów wynosi około 4,5 mln km kwadratowych, z czego połowę stanowi kontynent, reszta to kilka tysięcy wysp.57 Obszar Azji Południowo-Wschodniej przez wieki stanowił strefę buforową między cywilizacją chińską a indyjską. Spowodowało to, iż rodzime systemy państwowe porównywano z modelem chińskim lub indyjskim. Niezależnie jednak od tych różnic, państwa omawianego regionu przystąpiły do ASEAN (Association of Southeast Asian Nations). Podstawowe dane o państwach ASEAN przedstawiono w tabeli 2. Geopolityka i geostrategia państw ASEAN Azja Południowo-Wschodnia od wieków miała istotne znaczenie w polityce mocarstw, o czym wspomniano wcześniej. Współcześnie nabrała ona jeszcze większego znaczenia, zwłaszcza po 11-tym wrześniu 2001 r., gdyż według powszechnej opinii stała się „drugim frontem” w wojnie ze światem terroryzmu58. W podejściu USA do regionu zauważalne są następujące przesłanki: – Stany Zjednoczone wciąż preferują stosunki bilateralne z poszczególnymi państwami ASEAN, – USA nie do końca uznają ASEAN za w pełni „wydajną” organizację regionalną59. Azja Południowo Wschodnia stanowi natomiast istotny element chińskiej polityki zagranicznej. Mogą one bowiem w większym stopniu wykorzystywać przewagę swojego potencjału wobec regionalnych partnerów i odwoływać się do kulturowych i historycznych więzi łączących je z regionem.60 Chiny popierają państwa ASEAN jako wiodącą siłę w różnych regionalnych przedsięwzięciach, m.in. Forum Regionalne ASEAN (ARF), a państwa Azji Południowo-Wschodniej w coraz większym stopniu uznają wzrastające znaczenie Chin, nie koncentrując się wyłącznie na USA. Chiny stają się alternatywą dla USA, kształtując wizerunek „życzliwego sąsiada, poważnego partnera we wszystkich dziedzinach, państwa czułego na potrzeby innych, i nie stwarzającego zagrożenia poprzez stawianie warunków politycznych czy wysuwanie roszczeń terytorialnych”61. Wspomniane wyżej Forum Regionalne ASEAN stanowi arenę politycznych zmagań między głównymi mocarstwami regionu, przede wszystkim USA a Chi- 57 Ł. Fijałkowski, Regionalny wymiar bezpieczeństwa w Azji Południowo-Wschodniej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2010, s. 76. 58 Ł. Fijałkowski, Regionalny wymiar bezpieczeństwa w Azji Południowo-Wschodnie. Normy – instytucje – ład regionalny, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2010, s. 237. 59 Ibidem, s. 238. 60 Ibidem, s. 239. 61 E. Haliżak, Zmiana układu sił USA – Chiny a transformacja porządku międzynarodowego, Wyd. Żurawia Papers, zeszyt 7, Warszawa 2005, s. 104. 28 GEOPOLITYKA I GEOSTRATEGIA WYBRANYCH MOCARSTW… nami. Kluczową rolę w powstaniu ARF i nadaniu mu konkretnej formy odegrało ASEAN. Poprzez ARF państwa ASEAN jednocześnie związały się z problemami bezpieczeństwa Azji Północno-Wschodniej, umacniając swoją pozycję wobec wielkich mocarstw oraz zapobiegając możliwości powstania dialogu bezpieczeństwa niezależnego od agendy ASEAN i jego sposobu zarządzania konfliktami. Źródło: http://merin.ndu.edu/index.cfm?type=section8secid=245pogeid=3, data dostępu 2012.12.25. Rys. 7. Azja Południowo-Wschodnia – ASEAN 29 JULIAN SKRZYP Powstanie ARF stanowiło wypadkową różnych interesów państw zaangażowanych w ten proces. Państwa ASEAN chciały podtrzymania zaangażowania USA w regionie, próbę związania Chin i innych mocarstw w sieci instytucjonalnych powiązań zmniejszających ryzyko unilateralnych działań oraz chęć rozszerzenia własnych norm i praktyk w podejściu do bezpieczeństwa poza Azję Południowo-Wschodnią Na poziomie państwowym wielowymiarowe angażowanie się poszczególnych członków ASEAN jest widoczne przede wszystkim w postaci utrzymywania wielorakich strategicznych relacji z głównymi mocarstwami oraz w dążeniu do wykorzystywania obecności mocarstwa we własnym interesie. W pierwszym przypadku mniejsze państwa są przede wszystkim skupione na dywersyfikacji relacji z mocarstwami w zakresie bezpieczeństwa oraz na poszukiwaniu współpracy z określonymi mocarstwami w oparciu o zbieżność zapatrywań na wewnątrz regionalne problemy. Można tu zaliczyć stopniowe rozwijanie współpracy przez Wietnam z USA, przy jednoczesnym utrzymywaniu bliskich kontaktów z Chinami i dążeniem do współpracy z Indiami, oraz rozwijanie współpracy przez Indonezję więzi obronnych nie tylko z USA i Chinami, lecz również z Australią62. Do państw przyjmujących strategię wykorzystywania we własnym interesie obecności wielkich mocarstw w regionie można zaliczyć Singapur i Tajlandię. Starają się one poprzez relacje dwustronne odpowiednio powiązać własny interes bezpieczeństwa z interesem mocarstw, nie popadając jednak w zależność. Singapur, położony na skrzyżowaniu ważnych szlaków morskich pomiędzy oceanami: Indyjskim i Spokojnym, za podstawę swojej polityki zagranicznej i ekonomicznej przyjął maksymalne otwarcie gospodarki w regionie poprzez negocjacje FTA z wszystkimi mocarstwami. Singapur stara się utrzymać stosunki wojskowe z głównymi mocarstwami (tzn. USA, Chiny i Indie), choć w różnym zakresie i stopniu. Tajlandia również ma długą historię angażowania i wprzęgania w ich własną strategię bezpieczeństwa sił większego państwa, widoczną m.in. w jej sojuszu z USA i sprzymierzeniu się z Chinami w celu przeciwstawienia się wietnamskiemu zagrożeniu w latach 20. i 80. XX wieku63. Współcześnie Bangkok przyjął strategię podobną do Singapuru, wykorzystując instytucje multilateralne i porozumienia handlowe do wciągnięcia mocarstw w region jako środek zapewnienia stabilności, a przykładem tego może być ostatnia wizyta prezydenta Stanów Zjednoczony (listopad 2012) w tymże państwie. Tajlandia podpisała także FTA z Australią, Chinami i Indiami oraz podjęła negocjacje z Japonią i USA. 62 Ł. Fijałkowski, Regionalny wymiar bezpieczeństwa w Azji Południowo-Wschodniej, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2010, s. 244. 63 Ibidem, s. 245. 30 GEOPOLITYKA I GEOSTRATEGIA WYBRANYCH MOCARSTW… Wśród państw ASEAN na uwagę zasługuje także Indonezja (rys. 7), kraj wyspiarski obejmujący 17 508 wysp, w tym 6 tys. niezamieszkanych. Indonezja stanowi największy na świecie archipelag, który ciągnie się od zachodu na wschód na długości około 5 tys. km, od Półwyspu Malajskiego po Nową Gwineę. Głównymi wyspami tego archipelagu są: Sumatra, Jawa, Borneo (Kalimantan) i Celebes (Sulavesi). Tu znajduje się także Cieśnina Malakka, czyli wrota między Oceanem Indyjskim a Pacyfikiem, przez które przechodzi 50 tysięcy statków rocznie, będących pod nadzorem VII Floty Amerykańskiej, wspieranej przez sojuszników. Indonezja, podobnie jak inne państwa ASEAN, wykorzystuje możliwości manewru między dwoma mocarstwami globalnym. Po nałożeniu na nią przez USA embarga na dostawy broni w 2004 r., porozumiała się z Rosją na niewielkie dostawy broni, a następnie (w 2005 r.) podpisała umowę o strategicznym partnerstwie z Chinami. W tymże samym roku Waszyngton wznowił dostawy broni do Indonezji. Podobnie było z Filipinami, które obawiając się negatywnej reakcji USA po ich wyjściu z Iraku, zwiększyły aktywność w relacjach z Chinami. Państwo Środka dostarczyło Filipinom 1,6 mld USD w pożyczkach i inwestycjach, a w 2006 r. udzieliły temu państwu pierwszej wojskowej pomocy o wartości ponad miliona USD. W odpowiedzi na to USA nie tylko nie zmniejszyły swej pomocy Filipinom, lecz ją rozszerzyły, a następnie podpisały nowe porozumienie obejmujące współpracę w zakresie zwalczania terroryzmu, piractwa, katastrof i innych zagrożeń64. Uogólniając można zauważyć, że Azja Południowo-Wschodnia wciąż pozostaje mocno uzależniona od interesów zewnętrznych mocarstw. Według Łukasza Fijałkowskiego, silne bilateralne więzi z nimi stanowią istotny element regionalnego wymiaru bezpieczeństwa, co można ująć następująco: – mocarstwa zewnętrzne istotnie wpływają na sytuację w regionie. Ogólnie państwa ASEAN dążą do wykorzystania rywalizacji między mocarstwami (między USA i Chinami} we własnym interesie; – w celu niedopuszczenia do zdominowania Azji Południowo-Wschodniej przez pojedyncze jakiekolwiek mocarstwo państwa regionu dążą do współpracy na różnych poziomach i w różnych obszarach z każdym mającym tutaj interesy państwem; – na poziomie regionalnym można zauważyć tendencję do rozszerzania współpracy z różnymi mocarstwami, dzięki czemu mogą one starać się wykorzystywać rywalizację między nimi w swoim interesie; – w Azji Południowo-Wschodniej można mówić o pewnym hierarchicznym układzie mocarstw, w którym dominującą pozycje zajmują Stany Zjednoczone a zaraz za nimi znajdują się Chiny65. W kontekście powyższych wniosków interesująco brzmi fragment publikacji Davida C. Kang pt. China Rising Peace, Power, and Order In East Asia66, który 64 Ibidem, s. 249. Ibidem, s. 256. 66 Ibidem, s. 257. 65 31 JULIAN SKRZYP pisze: „Azja Południowo-Wschodnia ma długą historię stabilnych relacji z Chinami, z którymi współcześnie wszystkie państwa regionu szybko pogłębiają swoje ekonomiczne i polityczne kontakty. Mieszkańcy Azji Południowo-Wschodniej nie obawiają się użycia siły przez Chiny, a ich potencjał wojskowy jest w przeważającej części skupiony na kontroli granic i bezpieczeństwie wewnętrznym. Nawet w kwestiach takich jak spór o kontrolę nad Wyspami Spratly, trendem jest zwiększająca się współpraca. Chińskie, wietnamskie i filipińskie kompanie naftowe są obecnie zaangażowane we wspólne działania na obszarze Wysp Spratly, a wszystkie strony sporu formalnie uzgodniły, aby nie używać siły w jego rozwiązaniu. Podczas gdy większość z tych trendów może być wyjaśniona poprzez odniesienie się do ekonomicznej współzależności, państwa członkowskie ASEAN i Chiny mają także podobne poglądy odnośnie do poszanowania suwerenności i zasady nieingerencji. Kraje Azji Południowo-Wschodniej mają również bliskie więzi etniczne, kulturowe i historyczne z Chinami. Ta bliskość najbardziej zauważalna jest poprzez obecność mniejszości etnicznych Chińczyków w Azji PołudniowoWschodniej, określana jako „bambusowa sieć”. Jest ona nie tylko odpowiedzialna za znaczące inwestycje w Chinach, ale pomaga również stworzyć gospodarkę regionalną, w której wzrost Chin i wzrost regionu są wzajemnie powiązane”67. Rosja Rosja, jak wiele innych państw, na przestrzeni wieków rozszerzała swoje terytorium kosztem innych narodów. Po wyjściu na Daleki Wschód, nad Pacyfik, swoje zainteresowanie skierowała na południe, gdyż marzeniem jej było wyjście nad ciepłe oceany. Pierwszą próbą realizacji tego marzenia było zajęcie w 1792 roku południowego wybrzeża Morza Kaspijskiego kosztem Persji. W późniejszych latach podejmowano różnych sposobów wyjścia na wspomniane wody, jednak Wielka Brytania skutecznie udaremniała te próby. W okresie istnienia Związku Radzieckiego włączono do tego państwa Azję Centralną, gdzie znajduje się wiele surowców strategicznych, w tym ropa naftowa, gaz ziemny, uran i wiele innych surowców. Podjęto także ponowną próbę rozciągnięcia swojej strefy wpływów na Afganistan. Po rozpadzie Związku Radzieckiego w Azji Centralnej powstało kilka państw niepodległych, które stały się przedmiotem zainteresowania innych mocarstw, w tym głównie Chin, Stanów Zjednoczonych i Rosji, a także Indii. Rosja podjęła wówczas próbę utworzenia na obszarze Azji, wspomnianego już, strategicznego trójkąta Moskwa – Pekin – Delhi. Wizję tę po raz pierwszy przedstawił w 1998 roku Jewgienij Primakow. Sojusz ten miałby stanowić przeciwwagę dla Stanów Zjednoczonych we współczesnym świecie. Koncepcję tę chciał realizować prezydent Putin, w okresie pierwszej prezydentury, a później także jako premier rządu 67 32 Ibidem, s. 240. GEOPOLITYKA I GEOSTRATEGIA WYBRANYCH MOCARSTW… rosyjskiego. Propozycji tej nie przyjęły jednak Indie, które stały się partnerem strategicznym Stanów Zjednoczonych. Rosja nie przyjęła wcześniejszej propozycji przyłączenia się do wspomnianego już projektu zachodniego, obejmującego Stany Zjednoczone, Unię Europejską, Rosję i Japonię, gdyż wg S. Amina, stanowi on ofensywę zbiorowego imperializmu Triady (USA, Europa, Japonia), której wysiłki zmierzają do przekształcenia reszty świata do realizacji własnych celów. Stany Zjednoczone, stając na czele tej ofensywy, realizują projekt swojej hegemonii. Jego powodzenie zależy od wprowadzenia „militarnej kontroli nad planetą”68. Natomiast według Dymitra Treonina, Rosja miałaby wolę przyłączenia się do Zachodu, tylko „gdyby zaoferowano jej w zachodnim klubie coś w rodzaju współprzewodnictwa” i gdyby mogła zająć „należne jej w świecie miejsce, obok Stanów Zjednoczonych”69. W powyższej sytuacji nastąpiło zbliżenie rosyjsko-chińskie i Moskwa zadeklarowała gotowość do zaspokojenia całego zapotrzebowania Chin na gaz, co oznacza przeorientowanie dotychczasowej polityki Rosji wobec Państwa Środka. Celem tej polityki Rosji m.in. było: – zniechęcenie Chin do pozyskiwania gazu łupkowego przy pomocy Stanów Zjednoczonych. – powstrzymanie Chin od rozwijania ścisłej współpracy z państwami Azji Centralnej, dotyczącej m.in. pozyskiwania surowców energetycznych, – ożywienie chińskim kapitałem rosyjskiej gospodarki, gdyż Pekin zaoferował sfinansowanie gazociągu z Syberii przez Kraj Ałtajski do Chin oraz 25 mld dol. kredytu. Rosyjskie przeciwdziałanie angażowania się Chin w Azji Centralnej nie powiodło się, gdyż zrealizowały one dwie wielkie inwestycje. Są nimi: ropociąg z kazachskich złóż ropy naftowej znad Morza Kaspijskiego i gazociąg z Turkmenistanu o przepustowości 60 mld m sześciennych gazu, wiodące do Państwa Środka (rys. 8). W ten sposób Rosja utraciła monopol na zakup ropy naftowej i gazu ziemnego w państwach Azji Centralnej a państwa poradzieckie uwolniły się od politycznego „uścisku” Moskwy70. Według Dugina rosyjska energetyka zastąpiła geopolitykę w klasycznym tego słowa znaczeniu, prowadzoną przez Rosję względem Stanów Zjednoczonych. Zgodnie z jego koncepcją między Rosją i USA toczy się geopolityczna walka, co wyraża się w sprzecznych planach dotyczących gospodarowania zasobami energetycznymi. Geopolityka energetyczna Rosji zorientowana jest na realizację następujących celów: – zapewnienie sobie bezpośredniego kontaktu z nabywcami zasobów energetycznych z obszaru Eurazji, 68 M. Sawicka, Rosyjska odpowiedź na zachodni globalny projekt. Przegląd Geopolityczny, tom 1,2009, Wyd. Instytut Geopolityki, s. 86. 69 R. Kagan, Powrót historii i koniec marzeń, Dimitri V. Trenin, Rusia Leaves the West, Foreigs Affairs 85, nr 4 (lipiec–sierpień 2006), s. 88–98. 70 Ibidem, s. 99. 33 JULIAN SKRZYP – utworzenia wspólnego konsorcjum energetycznego z innymi pozyskującymi energię krajami euroazjatyckimi71. Stany Zjednoczone zainteresowane są odwrotnym scenariuszem. Dla USA ważnym jest, aby surowce energetyczne dostarczane do Europy, Turcji i Chin pochodziły ze źródeł, które są kontrolowane przez Stany Zjednoczone albo przynajmniej, aby rurociągi transportujące te surowce przebiegały przez państwa lojalne USA. Co więcej, między Rosją i Europą, Turcją i Chinami należy rozstawić „kordon sanitarny”, będący pod kontrolą USA i mogący wpływać na dostawy energii (a także ceny zasobów energetycznych).72 Źródło: www.osw.waw./pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2009-12-16, 2012.12,15, uzupełnienia własne. Rys. 8. Rurociągi z Azji Centralnej do Chin oraz do Rosji (poradzieckie) Niepowodzenie Rosji w przeciwdziałaniu wybudowania rurociągów z Turkmenistanu i Kazachstanu do Chin, pozwoliło Państwu Środka zwiększyć bezpieczeństwo energetyczne, kosztem Rosji, ograniczając tym samym dostawy tych surowców do swego północnego sąsiada. Fakt ten zmienił geopolityczny układ w Azji Centralnej, gdyż Chiny stały się głównym graczem w regionie kosztem Rosji. 71 72 34 A. Dugin, http://geopolityka.org/komentarze/1091-geopolityka-energetyczna, 2012.10.15. Ibidem, s. 1. GEOPOLITYKA I GEOSTRATEGIA WYBRANYCH MOCARSTW… Zakończenie Podjęta w niniejszym artykule problematyka geopolityki i geostrategii mocarstw w regionie Oceanu Indyjskiego i Zachodniego Pacyfiku jest, jak już wspomniano we wstępie, próbą przedstawienia wielkiej gry mocarstw w omawianym obszarze. Godzi się tu dodać, że sytuacja w tym regionie jest bardzo dynamiczna, co sprawia, że podjęte wątki wielu zagadnień uległy zmianie w trakcie pisania tego artykułu. Skłoniło to autora do dokonania pewnych uogólnień różnych informacji bez możliwości ich weryfikacji. Za podstawowe źródła informacji przyjęto najnowsze opracowania zwarte, przedstawione w bibliografii. Informacje internetowe, bardzo interesujące, stanowiły materiał uzupełniający i w miarę możliwości były weryfikowane. Ze względu na ograniczoną pojemność artykułu, ograniczono się do przedstawienia najistotniejszych elementów gry geopolitycznej i geostrategicznej ściśle ograniczonej liczby aktorów, przy czym najwięcej uwagi poświęcono aktorom globalnym, za których uznano: Stany Zjednoczone, Chiny i Indie oraz Rosję. Państwa leżące w Azji Południowo-Wschodniej ujęto całościowo w ramach strefy wolnocłowej ASEAN. Pozostałe państwa (Japonia, Pakistan i Iran), mimo że odgrywają istotną rolę w analizowanym obszarze, ze względu na ograniczoną pojemność artykułu, zostały omówione tylko sygnalnie, stosownie do potrzeb wnikających z wielkiej gry mocarstw globalnych. Na podstawie przeprowadzonych, bardzo pobieżnie, analiz można sformułować następujące wnioski: a) Rywalizacja miedzy Chinami a Indiami będzie się nasilać, zarówno w Afryce jak i na Bliskim Wschodzie, co przełoży się na wzrost znaczenia Oceanu Indyjskiego, w tym szczególnie Morza Arabskiego i Zatoki Bengalskiej; b) Stany Zjednoczone, jako gracz globalny, staną przed wieloma wyzwaniami strategicznymi, w tym: – unormowaniem sytuacji na Bliskim Wschodzie i Azji Południowej (Afganistan i Pakistan) w celu stworzenia sobie swobody komunikacyjnej do Azji Centralnej, – pozyskaniem państw ASEAN do realizacji własnych celów, co może okazać się coraz trudniejsze ze względu na przystąpienie do tej organizacji Chin. Zdając sobie sprawę z niedoskonałości tego opracowania, wyrażam jednak nadzieję, że jego treść przybliży Czytelnikowi złożoność procesów i zmian, jakie zachodzą na omawianym obszarze, a które w jakimś stopniu dotyczą także naszego kraju. Wyniki podjętych badań w tym zakresie znajdą odzwierciedlenie w następnych opracowaniach. Bibliografia Opracowania zwarte Atlas współczesnego świata, Red. Hubert Mroczkiewicz, Wyd. Delmart, wyd.2006/2007. 35 JULIAN SKRZYP Azja – Pacyfik, redakcja Sławoj Szynkiewicz, Elżbieta Potocka, Janusz Kowalski. Wyd. Adam Marszałek, Warszawa 1998. Białek Jacek, Oleksiuk Adam, Gospodarka I geopolityka, Wyd. Difin SA, Warszawa 2009. Blacksell Marek, Geografia polityczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008. Brunet Antoine, Guichard Jean – Paul, Chiny światowym hegemonem?, przekład Andrzej Bilik, Wydawnictwo Studio EMKA, Warszawa 2011. Bryc Agnieszka, Rosja w XXI wieku – Gracz, czy koniec ery? Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008. Chiny i Indie w procesie globalizacji. Potencjalne konsekwencje dla Polski. Wydawnictwo Ministerstwa Gospodarki –Departament Analiz i Prognoz, Warszawa 2007. Colin Flint, Wstęp do geopolityki, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008. Dokąd zmierza świat? Red. Nauk. Adam Daniel Rotfeld, Wyd. PISM, Warszawa 2008. Fenby Jonathan, CHINY upadek i narodziny wielkiej potęgi, tłumaczenie: Jan Wąsiński, Jerzy Wołk-Łaniewski, Wydawnictwo Znak, Kraków 2009. Fijałkowski Łukasz, Regionalny wymiar bezpieczeństwa w Azji Południowo-Wschodniej. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2010. Geopolityka rurociągów, red. Ernest Wyciszkiewicz, Wyd. PISM, Warszawa 2008. Grabowski Marcin, Rola Stanów Zjednoczonych w systemie regionalnym Azji i Pacyfiku w początkach XXI wieku, w: Znaczenie państw azjatyckich we współczesnym świecie, red. Joanna Marszałek-Kawa, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008. Juszczuk A. Utrzymanie światowego przywództwa USA: priorytety polityki obronnej w XXI wieku, Bezpieczeństwo Narodowe 1-2012/21, Wyd. BBN. Kaplan Robert D, Monsun – Ocean Indyjski i przyszłość amerykańskiej dominacji, Wyd. Czarne, Wołowiec 2012. Krzeczunowicz Andrzej, Geopolityka i Geostrategia, Wydawnictwo Akademii Polonijnej „Edukator” Częstochowa 2010. Lach Zbigniew, Skrzyp Julian, Geopolityka i Geostrategia, Wyd. AON, Warszawa 2007. Meredith Robyn, Chiny i Indie – Supermocarstwa XXI wieku. Wyd. NADIR Media Lazar, Warszawa 2009. Militarne i gospodarcze determinanty państwowości azjatyckiej, pod redakcja Joanny Marszałek – Kawy, Wyd. A. Marszałek, Toruń 2010. Pascal Boniface, Atlas wojen XX wieku, Wyd. Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2001. Region Azji Centralnej, jako obszar wpływów międzynarodowych, red. Barbara Bojarczuk, Arkadiusz Ziętek, Wyd. Uniwersytetu Marii Curiie-Skłodowskiej, Lublin 2008. Rocznik Statystki Międzynarodowej, Wyd. GUS, Warszawa 2010. Rybiński Krzysztof, Globalizacja w trzech odsłonach, Wyd. Difin Sp z o.o., Warszawa 2007. The National security strategy of the United States of America. Washington. Yrgen Daniel, Nafta, władza i pieniądze. Wyd. Philip Wilsnon, Warszawa 1996. Znaczenie państw azjatyckich we współczesnym świecie, pod red. Joanny Marszałek-Kawy, Wyd. A. Marszałek, Toruń 2008. Czasopisma Chiny – Iran – a nie Rosja głównymi odbiorcami Turkmeńskiego gazu, Biuletyn OSW Nr 2(129), Warszawa 2010. 36 GEOPOLITYKA I GEOSTRATEGIA WYBRANYCH MOCARSTW… Chiny włączają się w turkmeńsko-rosyjski konflikt gazowy, Biuletyn OSW, Nr 24(00), Warszawa 2009. Gazociąg Turkmenistan – Chiny znacząco wzmacnia pozycję Chin w Azji Centralnej, Biuletyn OSW, Nr 43(118), Warszawa 2010. Niemieckie RWE inwestycje w sektor gazowy Turkmenistanu, Biuletyn OSW Nr 26(101), Warszawa 2009. Rosja uruchomiła rurociąg do Azji, Biuletyn OSW nr 1(119), Warszawa 2010. Źródła internetowe Azja przesądzi o rozwoju gospodarczym świata, a Chiny – Azji, http://www.geopolityka.org/index.php/analizy/go-wymiar-ekonomiczny-geopolityki-chin. http://www.stosunkimiedzynarodowe.info /artykuly, autor Bogdan Góralczyk, Azja http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/artykul.232,Chiny_nowa_postawa_obronna. http://www.polityka globalna.pl/2010/01marz-chin-i-asean http:forsal.pl/artykuly/461946.metale_ziem_rzadkich_czysty_zysk_dla_inwestora. http://www.ekonomia24.pl/artykul/526104.949236-Chiny-maja-duzo-uranu-i-wegla.html. http://www.politykaglobalna.pl/2010/01/marsz.chin-i-asean-%E2%80%93geopolityczyprzełom/ http://www.rp.pl/artykul/413764.htmi http:/news.money.pl//artykul Baza w Australii http://wyborcza.pl. Tajwan_wygral_wybory_prochiński_kandydat http://www.wykap.pl/ramka/602229/chiny-tworza-mega-miasto-liczace-42-mln-mieszkancow http://www.rp.pl/artykul/413764htmi. http://pl.wikipedia.org/wiki/Podzial%C5%82administracyjnyindii. http://temi.republika.it/limes_heartland/chinaindia-cooperation-and.compotition889. http://blog_thomson.com/index.php/tag/military. http://merin.ndu.edu/index.cfm?type=section8secial=245pogeid=3. http://www.osw.waw./pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2009-12-16. http://biznes.interia.pl/swiat/news/dramatyczny-apel-chin-godzina-alarmu-wybila,1678330 http://www.stosunkimiedzynarodowe.ifo/kraj.indie.stosunki_dwustronne.USA Ciastoń R. Fundacja Ameicus Europae http://merin.ndu.edu/index.cfm?type=section8secid=245pogeid=3. 37 Zeszyty 2013 ZeszytyNaukowe NaukoweAON AON nr nr 1(90) 2(59) KATARZYNA 2005 CHAŁUBINSKA-JENTKIEWICZ ISSN ISSN0867–2245 0867–2245 PO PIERWSZE KULTURA, GŁUPCZE! RZECZ O ZNACZENIU POLSKIEJ PREZYDENCJI DLA BEZPIECZEŃSTWA KULTUROWEGO W UNII EUROPEJSKIEJ. ASPEKTY PRAWNE dr Katarzyna CHAŁUBIŃSKA-JENTKIEWICZ Akademia Obrony Narodowej Jeśli nie dbamy o sztukę, to o co walczymy? W. Churchill1 Abstract The debate on European cultural policy has only just begun. What is intended to be the object is unknown. Topics taken during the European Culture Congress have the general nature and are only an introduction to critical reflection on what today is the European culture. Even if the answer seems obvious that these cultures of the Member States, we still do not know whether it will be called. „High culture”, remaining in the elite circle of interest, or so. „Pop culture”? Perhaps the answer is indirect, and refers to the culture that we do not know from the media, the internet, billboards and banner ads, but rather that which we know through membership in a particular social group, religious community, and most of all family. Key words – cultural policy Unia Europejska w obliczu przemian społecznych, kulturowych i technologicznych, w dobie konwergencji cyfrowej, w warunkach kryzysu gospodarczego, musi przygotować się do kolejnego etapu redefinicji swoich celów, dookreślenia potrzeb związanych z ochroną wszelkich aspektów życia we wspólnocie. Tym potrzebom towarzyszy konieczność ponownego przeglądu polityki tożsamości, której głównym celem jest umacnianie partykularnej i zbiorowej identyfikacji narodowej. Prawo przynależności kulturowej jest jednym z podstawowych atrybutów każdego człowieka. Z tego powodu kultura narodowa stanowi dobro szczególnie chronione w regulacjach europejskich. Polityka regulacyjna stanowi jedynie podstawę ochrony pluralizmu kulturowego w Europie, natomiast wszelkie działania 1 P. Kern, Polityka kulturalna: Nowe trendy w Europie (w:) Ekonomika kultury. Od teorii do praktyki, red. B.Jung, Narodowe Centrum Kultury, Instytut Adama Mickiewicza, Warszawa 2011, s. 57. 38 PO PIERWSZE KULTURA, GŁUPCZE! RZECZ O ZNACZENIU POLSKIEJ PREZYDENCJI… kulturotwórcze są przedmiotem zainteresowania poszczególnych państw członkowskich. Sama kultura nie jest przedmiotem kompetencji regulacyjnej Unii Europejskiej. Wynika to z obaw o zagrożenia dla tożsamości narodowych (regionalnych i narodowych). Bowiem według słów B. Kerremansa „Kultura jest wypadkową tożsamości, a tożsamość wynika z legitymacji suwerenności”2. Na pojęcie kultury narodowej składają się: język, tradycja, dziedzictwo kulturowe oraz poczucie przynależności. Dlatego kultura jako przedmiot regulacji unijnej byłaby przedmiotem największych sporów, konfliktów i napięć pomiędzy państwami członkowskimi. W warunkach cyfrowej komunikacji, poszczególne kultury ścierają się i oddziałują jak nigdy dotąd. Współpraca kultur odbywa się przeważnie w oparciu o strategie zagraniczne państw członkowskich. Szczególną formę tej współpracy są ważne wydarzenia, do których zaliczamy szereg imprez organizowanych w ramach tzw. prezydencji państwa członkowskiego w Radzie Unii Europejskiej. Prezydencja staje się okazją dla każdego przewodniczącego państwa do realizacji na forum europejskim swoich strategii wizerunkowych. Wynika to z faktu, iż kultura narodowa jest wizytówką każdej społeczności europejskiej, a aktywność w animacjach wydarzeń kulturalnych, udział w debatach, są sposobem zwrócenia uwagi Europy na ważne – z punktu widzenia konkretnej społeczności – tematy, kluczowe zjawiska i istotne procesy. Strategie dotyczące polityki kulturalnej odnoszą się bezpośrednio do pojęcia bezpieczeństwa kulturowego, które wobec rozwoju sieci teleinformatycznej nabiera szczególnego znaczenia. Na kwestie związane z bezpieczeństwem kulturowym składa się problematyka rozwoju przemysłów kultury (w tym rozwój europejskiego przemysłu audiowizualnego, z uwzględnieniem ram regulacyjnych dotyczących rynku telekomunikacyjnego), dostęp do dziedzictwa narodowego, tworzenie europejskiej przestrzeni kulturowej oraz ochrona własności intelektualnej. Z uwagi na zakres omawianego zagadnienia, należy przytoczyć podstawowe regulacje europejskie odnoszące się do kultury. Analiza ram prawnych przybliża charakterystykę strategii i celów Unii Europejskiej w sferze kultury. Jednocześnie przestrzeń ta stanowi tło dla działań kulturotwórczych, związanych z prezydencją. Istotnym elementem oceny tych wydarzeń są obecne uwarunkowania społeczne i polityczne. W ich kontekście należy oceniać tematykę debat i dyskusji, podejmowanych podczas prezydencji, a przede wszystkim podczas takiego wydarzenia, jakim był Europejski Kongres Kultury we Wrocławiu. 2 Za M.Dragicevic – Sesić, B. Stojkovic, Kultura: zarządzanie, animacja, marketing, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2010, s. 198. 39 KATARZYNA CHAŁUBINSKA-JENTKIEWICZ Ramy prawne Kultura i tożsamość narodowa stanowią oś rozwoju każdej społeczności oraz fundament jej uczestnictwa w większej zbiorowości, determinowanej procesami globalizacji3. Zgodnie z artykułem 6 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej „TFUE”: „Unia ma kompetencje do prowadzenia działań mających na celu wspieranie, koordynowanie lub uzupełnianie działań Państw Członkowskich m.in. w takich dziedzinach jak: a) ochrona i poprawa zdrowia ludzkiego, b) przemysł, c) kultura, d) turystyka, e) edukacja, kształcenie zawodowe, młodzież i sport”. Europejska polityka kulturalna tylko w określonym zakresie stanowi rozbudowany system regulacji, obejmując prawodawstwo oraz kontekst ekonomicznospołeczny. Przykładowym obszarem regulacji europejskich jest polityka audiowizualna. Jednak obszar ten ze względu na swój szczególny charakter wykracza poza ramy działań związanych ściśle z pojęciem „kultura”. Harmonizacja na poziomie polityki kulturalnej sensu stricto sprowadza się do europejskich programów wsparcia współpracy i wymiany kulturowej. Jest to uzasadniane faktem, iż najwyższą wartością kulturową Europy jest jej różnorodność. Ta cecha jest najczęściej wymieniana we wszelkiego typu dokumentach europejskich związanych z tym obszarem. Według P. Kerna „Polityka UE nie powinna ignorować problemów kultur narodowych czy regionalnych. To pożywka dla resentymentów narodowych, która odbiera Europie znaczenie w oczach jej obywateli. Europa to przede wszystkim przestrzeń kulturowa złożona z wielu różnych kultur. Tak jest skonstruowana i na tym polega jej szansa na świecie, który ceni oryginalność i różnorodność”4. Ta myśl stanowi podstawę charakterystyki polityki kulturowej Unii Europejskiej w warunkach rozwoju komunikacji elektronicznej, w warunkach zmian społecznych, związanych z kryzysem gospodarczym, wreszcie w sytuacji umacniania się państw narodowych. Wobec wskazanych tu tendencji, nie tylko unika się ujednolicenia, ale zgodnie z TFUE nie może być mowy o normatywnej harmonizacji. Unia przyczynia się do rozkwitu kultur państw członkowskich, w poszanowaniu ich różnorodności narodowej i regionalnej, równocześnie podkreślając znaczenie wspólnego dziedzictwa kulturowego (art. 167 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, wersja skonsolidowana Dz. Urz. UE C 83 z 30.03.2010, s. 47, dawny art. 151 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, wersja skonsolidowana Dz. Urz. UE C 321E z 29.12.2006, s. 37). Działanie Unii zmierza do zachęcania do współpracy między Państwami Członkowskimi oraz, jeśli to niezbędne, do wspierania i uzupełniania ich działań w następujących dziedzinach: 3 K. Chałubińska-Jentkiewicz, Media audiowizualne. Konflikt regulacyjny w dobie cyfryzacji, Wolters Kluver, Warszawa, 2011, s. 5 4 P. Kern, polityka kulturalna: Nowe trendy w Europie, op. cit., s. 62. 40 PO PIERWSZE KULTURA, GŁUPCZE! RZECZ O ZNACZENIU POLSKIEJ PREZYDENCJI… – pogłębiania wiedzy oraz upowszechniania kultury i historii narodów europejskich, – zachowania i ochrony dziedzictwa kulturowego o znaczeniu europejskim, – niehandlowej wymiany kulturalnej, – twórczości artystycznej i literackiej, włącznie z sektorem audiowizualnym. Unia Europejska i Państwa Członkowskie sprzyjają współpracy z państwami trzecimi oraz z organizacjami międzynarodowymi właściwymi w dziedzinie kultury. Szczególnie odnosi się to do aktywności Rady Europy. W celu realizacji powyższych postanowień zostały przyjęte dwa podstawowe instrumenty: – Parlament Europejski i Rada, stanowiąc zgodnie ze zwykłą procedurą ustawodawczą i po konsultacji z Komitetem Regionów, przyjmują środki zachęcające, z wyłączeniem jakiejkolwiek harmonizacji przepisów ustawowych i wykonawczych Państw Członkowskich, – Rada wydaje zalecenia na wniosek Komisji. Ponadto, w Karcie Praw Podstawowych Unii Europejskiej (Dz. Urz. C 83 z 30.03.2010, s. 389), w art. 22 ustalono zasadę podstawową, że Unia szanuje różnorodność kulturową, religijną i językową. Konieczność ochrony tożsamości kulturowej jest ściśle związana z przyspieszonym procesem integracji europejskiej, któremu towarzyszy poczucie zagrożenia państw narodowych. Losy dalszej integracji Europy zależeć będą od zdolności narodów do zapewnienia sobie przetrwania. Naród pozwoli na integrację tylko wtedy, gdy będzie pewien, że nie zostanie zagrożona jego tożsamość, która może nawet zostać wzmocniona poprzez relację z odmiennymi tożsamościami. Według O. Waever jeśli naród ma poczucie, że jest w stanie przetrwać tylko za sprawą związku z państwem, które jest suwerenne i niezależne, jeśli wierzy on, iż państwo może zostać zintegrowane, w sytuacji gdy kultura jest tylko odtwarzana, to zablokuje on dalszą integrację5. Różnice kulturowe nie są jedynym źródłem konfliktów. Dodatkowym aspektem jest instytucjonalizacja Europy oraz nowoczesna organizacja państwa – sieci. W tych warunkach dobra kultury można utożsamiać z dobrem szczególnie chronionym, zarówno zbiorowym jak i indywidualnym6. Bezpieczeństwo kulturowe staje się odrębną kategorią bezpieczeństwa narodowego7. Wynika to z faktu, iż podstawowym zadaniem państwa jest dbanie o byt i rozwój narodu jako konstytucyjnej władzy zwierzchniej. Tak też rola kultury została określone w ustawie zasadniczej RP. Zgodnie z art. 6 ust. 1 Konstytucji RP8 Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania 5 O. Waever, Identity, integration, and security: solving the sovereignty puzzle in EU studies (w:) Journal of International Affairs 1995 Nr 48, s. 1–43. 6 Należy tu zaznaczyć, że nie ma jednej, przyjętej na gruncie prawnym definicji kultury. 7 W. Kitler, A. Skrabacz, Bezpieczeństwo ludności cywilnej, Towarzystwo Wiedzy Obronnej, Warszawa 2010, s. 51. 8 Konstytucja RP Tekst Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. 1997 r., Nr 78 poz. 483 z późn. zmianami. 41 KATARZYNA CHAŁUBINSKA-JENTKIEWICZ i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju. Pojęcie dóbr kultury użyte w przepisach Konstytucji RP9 obejmuje wszystkie elementy składające się na kategorię dziedzictwa narodowego, kulturowego10. Strategia W określonych powyżej warunkach prawnych powstają także strategie i różne programy europejskie dotyczące wspólnych działań w obszarze kultury. Jedna ze strategii została określona we wnioskach z projektu Rady Europy dotyczących kultury regionów. Dokument ten porusza kwestię zmian, jakim podlega Europa, wymieniając kryzysy w dziedzinie ekonomii, stosunkach społecznych, etyce, polityce i kulturze, objawiające się apatią, pesymizmem i indyferentyzmem kulturowym. W takich warunkach niezbędne wydają się zmiany, które obejmują metropolizację i rozwój lokalny, traktowanie regionów jako uprzywilejowanych partnerów w drodze do rozwoju kulturowego (decentralizacja kultury, jej unikalny charakter związany z tradycją i historią danego regionu), demokratyzację kulturalną, która priorytetowo traktuje człowieka, jego kreatywność i wiedzę, obejmująca media, rozrywkę i technologię, angażowanie animatorów kultury, których podstawowym zadaniem jest polepszenie komunikacji miedzy różnymi systemami. W rezolucji Rady Europy z dnia 16 listopada 2007 r. dotyczącej europejskiego planu działań na rzecz kultury11 podkreśla się, że kultura i jej specyficzne cechy, w tym różnorodność językowa, stanowią kluczowe elementy procesu integracji europejskiej opartego na wspólnych wartościach i wspólnym dziedzictwie, procesu, który uznaje, szanuje i propaguje różnorodność kulturalną i przekrojową rolę kultury. W rezolucji określono podstawowe cele działania, do których zaliczamy: a) propagowanie różnorodności kulturowej i dialogu międzykulturowego; b) propagowanie kultury jako katalizatora twórczości w ramach strategii lizbońskiej na rzecz wzrostu, zatrudnienia, innowacji i konkurencyjności; c) propagowanie kultury jako istotnego elementu stosunków międzynarodowych Unii. W zakresie działań na rzecz różnorodności uznano za konieczne: a) zachęcanie artystów i innych osób zawodowo działających w dziedzinie kultury do mobilności, 9 Zob. art. 73 Konstytucji RP „Każdemu zapewnia się wolność twórczości artystycznej, badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników, wolność nauczania, a także wolność korzystania z dóbr kultury”. 10 K. Zeidler, Pojęcie „ dziedzictwa narodowego” w Konstytucji RP i jego prawna ochrona, GSP 2004, nr 12, s. 346, S. Krzemień-Ojak, Przyszłość tradycji. Próba prognostycznego ujęcia roli dziedzictwa kulturowego, OZ 1991 nr 1, s. 4–6. 11 Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, nr C 287/1 z 29.11.2007 r. 42 PO PIERWSZE KULTURA, GŁUPCZE! RZECZ O ZNACZENIU POLSKIEJ PREZYDENCJI… b) promowanie dziedzictwa kulturowego, zwłaszcza poprzez przemieszczanie kolekcji oraz wspieranie procesu cyfryzacji, mając na względzie poprawę dostępu ludności do różnych kulturowych i językowych form wyrazu, c) promowanie dialogu międzykulturowego jako trwałego procesu przyczyniającego się do tworzenia tożsamości europejskiej, europejskiego obywatelstwa i spójności społecznej, w tym dzięki rozwojowi kompetencji międzykulturowych wśród obywateli. W zakresie propagowania kultury jako katalizatora twórczości należy podjąć działania takie jak: a) propagowanie lepszego wykorzystania wzajemnych związków między kulturą a edukacją, w szczególności poprzez wspieranie edukacji artystycznej i aktywnego uczestnictwa w działalności kulturalnej, mając na względzie rozwój kreatywności i innowacyjności, b) dołożenie starań w celu zapewnienia możliwości szkolenia z dziedziny biznesu i przedsiębiorczości osobom działającym zawodowo w branży kultury i branży twórczej, c) tworzenie środowiska sprzyjającego rozwojowi branży kultury i branży twórczej, w tym sektora audiowizualnego, które wpłynie na zwiększenie potencjału tych branż, a zwłaszcza małych i średnich przedsiębiorstw, dzięki lepszemu wykorzystaniu istniejących programów i inicjatyw oraz dostarczaniu bodźców do tworzenia partnerstw twórczych między sektorem kultury a innymi sektorami, również w kontekście rozwoju lokalnego i regionalnego. Z kolei w zakresie propagowania kultury jako istotnego elementu stosunków międzynarodowych Unii Europejskiej niezbędne są następujące działania: a) wzmocnienie roli kultury w stosunkach międzynarodowych UE i jej polityce rozwojowej, b) promowanie konwencji UNESCO w sprawie ochrony i promowania różnorodności form wyrazu kulturowego i przyczynianie się do jej wdrażania na szczeblu międzynarodowym, c) propagowanie dialogu międzykulturowego i interakcji między społeczeństwami obywatelskimi państw członkowskich UE i państw trzecich, d) zachęcanie do dalszej współpracy między instytucjami kulturalnymi – w tym między instytutami kultury – państw członkowskich znajdującymi się w państwach trzecich oraz z ich odpowiednikami w tych państwach. W rezolucji podkreśla się, że działania podejmowane dla osiągnięcia tych celów powinny przynosić Europie rzeczywiste nowe wartości oraz powinny być realizowane z pełnym poszanowaniem zasady pomocniczości. Wspólne wytyczne na szczeblu UE nie wykluczają określania i realizowania przez państwa członkowskie ich własnych celów polityki krajowej na poziomie narodowym. Zaznacza się także, że te cele należy traktować jako elastyczne ramy, które mają ukierunkować przyszłe działania w dziedzinie kultury. 43 KATARZYNA CHAŁUBINSKA-JENTKIEWICZ Warto także w tym miejscu przywołać decyzję nr 1983/2006 /WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 18 grudnia 2006 r. w sprawie Europejskiego Roku Dialogu Międzykulturowego12, w której podkreśla się, iż jednym z głównych zadań projektu integracji europejskiej jest znajdowanie sposobów prowadzenia dialogu międzykulturowego i dialogu między obywatelami, tak aby zwiększyć poszanowanie dla różnorodności kulturowej i umożliwić funkcjonowanie w złożonych realiach społeczeństw europejskich, przy współistnieniu różnych tożsamości i przekonań kulturowych. Dla dialogu międzykulturowego ważne jest podkreślanie znaczenia wkładu różnych kultur w dziedzictwo państw członkowskich i sposób życia ich obywateli oraz uznanie, że kultura i dialog międzykulturowy są kluczowe dla uczenia się harmonijnego współżycia. W decyzji określa się narzędzia do realizacji tych celów. Instrumentami tymi są m.in. imprezy okolicznościowe i inicjatywy o wymiarze europejskim, mające na celu propagowanie dialogu międzykulturowego przez bezpośredni udział lub dotarcie w inny sposób do jak największej liczby osób. W duchu dialogu międzykulturowego opublikowano Sprawozdanie Komisji dla Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetów Regionów z 19 lipca 2010 r. w sprawie wdrożenia Europejskiej agendy kultury13.W sprawozdaniu określono pozycję kultury w polityce unijnej. Według tego dokumentu, „Kultura leży u podstaw projektu europejskiego i stanowi fundament, na którym opiera się „jedność w różnorodności” Unii Europejskiej. Połączenie poszanowania dla różnorodności kulturowej i zdolności do jednoczenia się wokół wspólnych wartości zagwarantowały pokój, stabilność i solidarność, które panują w UE. W dobie globalizacji kultura może w wyjątkowy sposób przyczynić się do realizacji europejskiej strategii na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, wspierającej stabilność, wzajemne zrozumienie i współpracę na całym świecie”. W dokumencie tym określa się wkład poszczególnych państw członkowskich w działania związane z kulturą. Wymieniono m.in. polską inicjatywę „Kultura się liczy!”, podkreślono rolę kultury zarówno w gospodarce, jak i życiu społecznym, która wpisuje się w cel agendy nr 2, czyli propagowanie kultury jako „katalizatora twórczości”. Komisja zaproponowała w agendzie kilka nowych metod pracy, a w szczególności otwartą metodę koordynacji i bardziej zorganizowany dialog z sektorem kultury. W planie prac Rady w sprawie kultury na lata 2008–2010 ustanowiono cztery grupy ekspertów do wspólnej pracy w ramach otwartej metody koordynacji w celu wymiany doświadczeń i sporządzenia zaleceń dotyczących tematów priorytetowych określonych w planie prac: – przedsiębiorstw z branży kultury i branży twórczej; – synergii kultury i edukacji; – mobilności artystów i innych osób zawodowo działających w dziedzinie kultury; – wzajemnego udostępniania zbiorów muzealnych. 12 13 44 Dz.U. L 412 z 30.12.2006, s. 44–50. KOM(2010)390 wersja ostateczna. PO PIERWSZE KULTURA, GŁUPCZE! RZECZ O ZNACZENIU POLSKIEJ PREZYDENCJI… Z kolei w Konkluzjach Rady i przedstawicieli rządów państw członkowskich zebranych w Radzie w sprawie planu prac w dziedzinie kultury na lata 2011– 201414 stwierdzono, iż kultura może przyczynić się do realizacji celów strategii na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu „Europa 2020” oraz określono sześć celów prac rozwojowych: – priorytet A: różnorodność kulturowa, dialog międzykulturowy oraz kultura dostępna i sprzyjająca włączeniu społecznemu, – priorytet B: przemysł kultury i przemysł kreatywny, – priorytet C: umiejętności i mobilność, – priorytet D: dziedzictwo kulturowe, w tym mobilność zbiorów muzealnych, – priorytet E: kultura w ramach stosunków zewnętrznych, – priorytet F: statystyki w zakresie kultury. Jednocześnie w dokumencie tym określono dyrektywy dla Prezydencji Rady. Zadaniem Prezydencji jest m.in. przedstawienie państwom członkowskim właściwych inicjatyw w innych obszarach działania Komisji lub Rady, które mają wpływ na kulturę, organizowanie spotkań wyższych urzędników ministerstw kultury w celu omówienia i wykorzystania wyników uzyskanych w ramach planu prac, organizowanie nieformalnych spotkań wyższych urzędników ministerstw kultury i wyższych urzędników odpowiedzialnych za kulturę w ministerstwach spraw zagranicznych, tak aby wypracować strategiczne podejście do kultury w ramach stosunków zewnętrznych i aby wzmocnić współpracę w tym zakresie, organizowanie, w kontekście wykonywania planu prac, spotkań wyższych urzędników ministerstw kultury i wyższych urzędników z innych sektorów. Sama strategia „Europa 2020” zaproponowana przez Komisję Europejską ma na celu skierowanie Europy z powrotem na ścieżkę długoterminowego rozwoju za pomocą środków służących propagowaniu inteligentnego i zrównoważonego wzrostu sprzyjającego włączeniu społecznemu. Według propozycji kultura może odgrywać fundamentalną rolę za pośrednictwem m.in. projektów przewodnich, takich jak „Unia innowacji” (kreatywna ekologia, innowacje pozatechnologiczne), „Agenda cyfrowa” (umiejętność korzystania z mediów, nowe otoczenie dla twórczości i dostęp do kultury) oraz „Nowe umiejętności w nowych miejscach pracy” (kompetencje międzykulturowe i umiejętności przekrojowe). Celem jest umacnianie roli kultury w rozwoju regionalnym i lokalnym w ramach polityki spójności (kreatywne i międzykulturowe miasta i regiony). Z kolei poza granicami UE znaczenie kultury w polityce rozszerzenia i w stosunkach zewnętrznych jest ściśle powiązane z celem nadania Europie miana najlepszego miejsca do tworzenia, propagującego zrównoważoną wymianę i współpracę kulturalną z resztą świata. Dążenia Unii Europejskiej, wynikające z celów traktatowych, związane z propagowaniem różnorodności kulturowej narodów europejskich, charakteryzują cele 14 Dz.U. C 325 z 2.12.2010, s. 1–9. 45 KATARZYNA CHAŁUBINSKA-JENTKIEWICZ strategiczne Unii w dziedzinie kultury. Dialog międzykulturowy oraz pluralizm stanowią podstawowe wytyczne dla działań państw narodowych na poziomie europejskim. Celom tym przyporządkowane są zasady organizacji przedsięwzięć unijnych, w tym organizacji prezydencji w UE. Cele kulturowe Prezydencji w UE Przewodnictwo w centrum decyzyjnym Unii, czyli Radzie Unii Europejskiej, jest okresem szczególnym dla każdego państwa członkowskiego. W czasie przewodnictwa przez pół roku jedno z państw członkowskich staje się najważniejsze w Unii, ponieważ wpływa w ten sposób na kreację najważniejszych celów polityki Unii Europejskiej, także w obszarze polityki kulturalnej, w ramach formalnych bądź nieformalnych spotkań, również na najwyższym szczeblu. W ten sposób, państwo takie ma udział w zapewnieniu skuteczności i realizacji polityki Unii Europejskiej. Przygotowanie i sprawowanie Prezydencji wiąże się z organizacją wymiany poglądów w sprawach trudnych, które niejednokrotnie poruszane na forum wspólnotowym, wywołują kontrowersje i spór. Tego typu wymiana myśli i postaw obejmuje także dialog międzykulturowy. Realizacja celów przewodnictwa w Unii Europejskiej odnosi się także do zagadnień związanych z kulturą. W okresie przewodnictwa Polski w Radzie Unii Europejskiej, głównym przesłaniem Krajowego Programu Kulturalnego Prezydencji 2011 było hasło Art for Social Change, czyli kultura jako narzędzie zmiany społecznej. Art for Social Change to pojęcie, którym określane są działania artystyczne mające na celu zmianę świadomości społecznej. Wspomniany tu nurt sztuki współczesnej ma wywoływać zmianę poprzez wsparcie dla innowacyjności i krytycznego myślenia. W działaniach promujących polską kulturę w Unii Europejskiej zostały zaangażowane instytucje kulturalne. Zgodnie z wnioskami raportu Zespołu Doradców Strategicznych Prezesa Rady Ministrów „Polska 2030”, decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Narodowemu Instytutowi Audiowizualnemu (NInA) została powierzona koncepcja i realizacja Krajowego Programu Kulturalnego Polskiej Prezydencji 2011, natomiast Instytutowi Adama Mickiewicza realizacja zagranicznych wydarzeń Programu Kulturalnego Polskiej Prezydencji 2011. W ramach Programu wiele spotkań i imprez miało przybliżyć idee programu Partnerstwa Wschodniego. Zagraniczny Program Kulturalny Polskiej Prezydencji 2011 był realizowany pod hasłem I, CULTURE. Obie sfery działania, krajowa i zagraniczna, pełniły zadanie kluczowe dla państwa członkowskiego, czyli promocję kultury polskiej, realizowaną na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Mimo że polska prezydencja przypadała w okresie światowego kryzysu ekonomicznego, polskie prezentacje poza granicami Polski zobaczyło ponad 19 milio46 PO PIERWSZE KULTURA, GŁUPCZE! RZECZ O ZNACZENIU POLSKIEJ PREZYDENCJI… nów osób. Program obejmował ponad 400 wydarzeń organizowanych w 10 stolicach: Brukseli, Berlinie, Londynie, Paryżu, Madrycie, Moskwie, Kijowie, Mińsku, Tokio i Pekinie. Realizowany był we współpracy z zagranicznymi partnerami, polskimi instytucjami kultury oraz placówkami Ministerstwa Spraw Zagranicznych – ambasadami, konsulatami i Instytutami Polskimi15. Jednocześnie, w Polsce przygotowano ponad 1000 projektów artystycznych, w których brało udział 170 organizacji partnerskich, przygotowano 120 festiwali i wydarzeń organizowanych przez narodowe instytucje kultury w Sopocie, Wrocławiu, Krakowie, Poznaniu i w Warszawie oraz dodatkowo w Lublinie, Białymstoku, Katowicach i Krasnogrudzie. Projekty te były realizowane we współpracy z organizacjami lokalnymi, pozarządowymi oraz licznymi partnerami europejskimi16. Według M. Merczyńskiego, dyrektora NInA „poprzez kreatywne działanie, postrzeganie siebie i własnej aktywności w szerszym kontekście, można potraktować kulturę i sztukę jako wartości sprawcze, zakorzenione w realnym świecie i podejmujące z nim dyskusję”. Realizując to założenie, organizację krajowego programu powierzano różnym instytucjom na poziomie lokalnym, przede wszystkim organizacjom pozarządowym oraz samorządom terytorialnym. Kultura a tożsamość: bezpieczeństwo kulturowe Znaczenie działań państw członkowskich w przestrzeni kultury wzrasta wraz z rozwojem przemysłu kultury i konwergencji różnie pojmowanych usług w obszarze komunikacji elektronicznej. Jak już wskazałam, polityka Unii Europejskiej obejmuje także problematykę kulturową państw narodowych, w tym zakresie, w jakim poszczególne problemy dotykają kwestii wspólnego rynku. Dotyczy to, w szczególności, zagadnień związanych z ochroną własności intelektualnej, które obejmują m.in. problematykę konkurencji, a która stanowi podstawową zasadę regulacji europejskich. Rozwój przemysłów kreatywnych, które przyczyniają się w znacznym stopniu do rozwoju gospodarczego poszczególnych państw, powinien stymulować strategię kulturową Unii. Wskazuje na to P. Kern, według którego „(…) ustawodawcy powinni również zadbać o wsparcie polityczne i instytucjonalne dla idei kreatywności i współpracy kulturowej. Europa stała się dominującą siłą gospodarczą na świecie dzięki temu, że Europejczycy konkurowali między sobą o to, która z kultur zdobędzie przewagę. W dobie globalizacji Europa musi konkurować z resztą świata w inny sposób. Ponieważ nasz kontynent łączy rozmaite kultury i języki, państwa europejskie muszą nawiązać współpracę, by razem promować różnorodność i nie 15 http://www.culture.pl/kalendarz-pelna-tresc/ /eo_event_asset_publisher/L6vx/content/kulturaw-czasach-prezydencji. 16 http://www.nina.gov.pl/prezydencja/artyku%C5%82/2011/05/30/uwaga-na-kultur%C4%99!krajowy-program-kulturalny-polskiej-prezydencji-2011 (20.02.2012). 47 KATARZYNA CHAŁUBINSKA-JENTKIEWICZ dopuścić do zmarginalizowania mniej rozpowszechnionych języków i przejawów kultury”17. Autor ten postuluje, aby poprzez konsolidacje działań w umacnianiu różnorodności kultur, państwa członkowskie przyczyniały się do uatrakcyjnienia Europy jako kontynentu kreatywnego. Dlatego konieczne jest przedefiniowanie celów strategicznych UE w obszarze kultury, które nie mogą odnosić się jedynie do ochrony dziedzictwa kulturowego, zapewnienia dostępu do tego zasobu czy stymulowania turystyki. W obecnych warunkach rozwojowych niezbędne jest definiowanie tych celów w kierunku polityki kreatywności. Aktualny model rozwoju kreatywności powoduje, że „sektor kultury trafił z peryferii gospodarki do jej centrum”18. Tym bardziej, należy traktować zagadnienie kultury jako istotne dla dalszego rozwoju Unii19. Jest to problem kluczowy, także wobec oceny warunków, w jakich funkcjonuje Unia Europejska. Dotyczy to kwestii współistnienia wielokulturowych społeczeństw we wspólnocie powiązanej zależnościami regulacji wspólnego rynku. Równouprawnieniu wielu kultur, otwartości na zróżnicowanie kulturowe, towarzyszy zamknięcie się Unii Europejskiej na ingerencję z zewnątrz. Można powiedzieć, że integracja europejska, która charakteryzuje się otwarciem na różnorodność kulturową, stanowi jednocześnie instrument gwarantujący bezpieczeństwo narodowe, i jego szczególną odmianę, czyli bezpieczeństwo kulturowe poszczególnych społeczeństw. W takich warunkach, kiedy wykluczenie kultur zewnętrznych „pozaeuropejskich” gwarantuje bezpieczeństwo, które staje się głównym celem strategii kulturowej Unii, pojawiają się pytania o fundamentalizm kulturowy. Czy w warunkach różnorodności kultur nie dochodzi do konfliktów wewnętrznych, jeśli kultury mogą być sprzeczne i mogą wywoływać oczywiste antagonizmy? Dla tego typu rozważań niezwykle inspirujące, ale jednocześnie klasyczne – zwłaszcza w nowych warunkach technologicznych – jest ujęcie kultury w kontekście przestrzennym. Według V. Stolcke, fundamentalizm kulturowy układa kultury przestrzennie, czyli każdą zgodnie z jej miejscem w przestrzeni. Niewątpliwie taką przestrzenią jest Unia Europejska. Oczywiście, taką przestrzenią jest przede wszystkim państwo narodowe. Imigracja zewnętrzna, według tego stanowiska, stanowi polityczne zagrożenie dla integralności i tożsamości narodowej. Tłumaczy się to tym, że imigranci są pod względem kulturowym zróżnicowani, państwo narodowe zawdzięcza zaś byt odrębnej, mającej wyraźne granice wspólnocie, która rodzi jednakowe u wszystkich poczucie przynależności i lojalność, oparte na wspólnym języku, 17 P. Kern, polityka kulturalna: Nowe trendy w Europie, op. cit., s. 69. M. Hutter, Kultura w gospodarce ery kreatywności i doznań (w:)Ekonomika Kultury. Od teorii do praktyki, red. B. Jung, Narodowe Centrum Kultury, Instytut Adama Mickiewicza Warszawa 2011, s. 47. 19 Na temat klasy kreatywnej por. R. Florida, Narodziny klasy kreatywnej, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2010. 18 48 PO PIERWSZE KULTURA, GŁUPCZE! RZECZ O ZNACZENIU POLSKIEJ PREZYDENCJI… tradycjach kulturowych i wierzeniach20. Teoria przestrzeni kultur traci jednak na znaczeniu wobec rozwoju działań w cyberprzestrzeni, która jest globalna, uniwersalna i otwarta na każdy aspekt każdej kultury. W sieci powstaje alternatywna struktura społeczna, składająca się z grup powiązanych ze sobą poglądami, stosunkiem do życia i rzeczywistości, wykazujących podobną aktywność w świecie wirtualnym. W tych okolicznościach zagrożenia związane z ekspansją sieci i państwa w sieci muszą stać się częścią polityki kulturalnej. Dotyczy to także kwestii fundamentalnych, związanych z ochroną prawa do prywatności, ludzkiej godności i swobody wyrażania opinii, które stanowią podstawy państwa demokratycznego. W sytuacji kryzysu tożsamości, przynależności, to kultura staje się tematem dysputy, a wydarzenia kulturalne miejscem umacniania więzi kulturowych. Nie odnosi się to jedynie do systemu wartości, uznanego przez Unię Europejską, a wynikającego ze śródziemnomorskich tradycji i chrześcijańskiej etyki. Jest to też strefa wielokulturowych tożsamości poszczególnych państw narodowych. Tym samym zagadnienie to dotyka bezpośrednio bezpieczeństwa kulturowego każdego państwa. Kluczowym pytaniem jest to, dotyczące kwestii odnoszących się do wartości, które mają być chronione. Czy są to zagadnienia dotyczące tylko kultury wysokiej, czy być może także kultury pop? Czy odnosi się to do kultury europejskiej jako takiej, czy kultur zróżnicowanych, regionalnych, lokalnych? Z tych powodów nowego znaczenia nabiera zagadnienie definicji celów w strategii kulturalnej Unii Europejskiej. W takich warunkach należy też oceniać wnioski z dysput dotyczących europejskiej polityki kulturalnej. Wnioski pokongresowe. Debaty21 Jednym z kluczowych wydarzeń organizowanych w ramach polskiej Prezydencji w UE, które niewątpliwie będą miały wpływ na realizację dialogu międzykulturowego, był Europejski Kongres Kultury. Europejski Kongres Kultury we Wrocławiu trwał cztery dni, zakończył się w niedzielę, 11 września 2011 r. Na Kongresie spotkali się przedstawiciele różnych środowisk związanych z kulturą, począwszy od przedstawicieli młodego pokolenia twórców, teoretyków, ekspertów w dziedzinie kulturoznawstwa i innych obszarów nauki, bliskich kulturze, nie wyłączając przedstawicieli administracji publicznej, instytucji europejskich oraz organizacji pozarządowych. Łącznie odbyło się 13 debat głównych i kilkanaście spotkań z intelektualistami z Europy i świata. Przygotowano ponad 100 interdyscyplinarnych projektów (w których uczestniczyło 550 animatorów kultury, twórców i artystów). W przygotowania Kongresu zaangażowa20 V. Stolcke, Talking culture: new boundaries, new rhetorics of exclusion, Current Anthropology, 1995 tom. 36 (1) za D. Morley, Przestrzenie domu. Media, mobilność I tożsamość, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2011, s. 275. 21 Treść debat dostępna na stronie www.nina.gov.pl. 49 KATARZYNA CHAŁUBINSKA-JENTKIEWICZ nych było blisko 100 organizacji pozarządowych. Z akredytacji Europejskiego Kongresu Kultury skorzystało 15 tysięcy osób, w tym 430 przedstawicieli mediów z Polski i zagranicy. Ponadto wydano 5 tysięcy wejściówek. Zakłada się, że we wszystkich kongresowych wydarzeniach wzięło udział około 200 tysięcy uczestników22. W ramach Kongresu odbyły się spotkania, podczas których poruszono tematy ściśle związane ze współczesnymi uwarunkowaniami społecznymi, dotyczącymi działań w zakresie kultury. Podczas debat poruszano kwestie roli kultury w procesach przemian społecznych i politycznych, zagadnienia związane z przyszłością własności intelektualnej w środowisku cyfrowym, ekonomiką kultury, otwartością kultury, przetwarzaniem kultury, związków kultury z władzą, jej interdyscyplinarności, czy europejskością i europeizacją23. Jednym z kluczowych tematów była rola Europy i europejskości wobec przemian społecznych, związanych z globalizacją. Podczas panelu „Obca Europa” moderator D. Ilić24 stwierdził, że współcześnie funkcjonujące modele narodowe, z odrębnościami poszczególnych krajów (podziały językowe, odmienne modele życia), nie są adekwatne do przemian społecznych w Europie. Według D.Ilić’a należy przestać skupiać się na odrębnościach modeli narodowych a zacząć czerpać ze wspólnych doświadczeń, uświadamiać sobie ich pokrewieństwa. „Republikanizm we Francji czy wielokulturowość w Wielkiej Brytanii doprowadziły zasadniczo do tych samych rezultatów – marginalizacji i dyskryminacji. W każdym z wybranych przez mnie miast dostrzegam oznaki frustracji i braku poczucia bezpieczeństwa. I każde z nich skupia się na własnych problemach, żadne nie potrafi stworzyć narracji, która umieściłaby je w szerszym, ponadlokalnym kontekście. Tymczasem Europa to według mnie sztuka tłumaczenia – tłumaczenia doświadczeń tkwiących w lokalnych językach na jeden wspólny dialekt”25. W tym znaczeniu pojęcia europejskości moglibyśmy mówić o bezpieczeństwie kulturowym odnoszącym się kategorii szczególnej, jaką będzie bezpieczeństwo kulturowe europejskie. Nie mieści się już ono w przyjętym schemacie bezpieczeństwa kulturowego poszczególnych państw członkowskich, ale obejmuje szereg narodowych modeli kulturowych, a jednocześnie stanowi odrębną przestrzeń, związaną z pluralizmem kultur. Uczestnicy debaty zwrócili uwagę na takie zjawisko jak „kultura unikania” (culture of avoidance) w warunkach migracji społeczeństw, które jest bezpośrednim efektem poszukiwania emocjonalnego bezpieczeństwa na obcym terytorium. 22 Dane na stronie: http://www.culturecongress.eu/static/congress_summary (20.02.2012). Dane dotyczące panelistów pochodzą ze strony http://www.culturecongress.eu/polski/people. 24 Literaturoznawca, dziennikarz, wydawca, tłumacz. Założyciel (1994 r.) i redaktor naczelny najważniejszego w Serbii magazynu literackiego i kulturalno-społecznego „Reč” („Słowo”). Od 2003 prowadzi swoje wydawnictwo „Fabrika knjiga” („Fabryka książek”), w którym wydaje publikacje dotyczące wydarzeń lat 90. w byłej Jugosławii. 25 Debata Obca Europa, EKK. 23 50 PO PIERWSZE KULTURA, GŁUPCZE! RZECZ O ZNACZENIU POLSKIEJ PREZYDENCJI… Ta problematyka odnosi się także do powstających na tym tle konfliktów. Związana jest z pluralizmem światopoglądów i tożsamości europejskiej. Z tych powodów trudno definiować pojęcie „europejskości”. Według panelistki A. Akšamija26, to kultura współuczestniczy w tworzeniu, definiowaniu lub kwestionowaniu europejskiej tożsamości. Zmienia się też definicja samej Europy i Europejczyków. Debata dotyczyła europejskiej różnorodności kultur, ale także tzw. kultury europejskiej, „abstrakcyjnego” pojęcia, promowanego w dyskusji na temat jednolitej Europy. Odpowiedzi na temat europejskości próbowano udzielić podczas debaty zatytułowanej „Bajki robotów”. Debata dotyczyła transformacji, która objęła wszystkie społeczeństwa Europy, a która odnosi się do rozwoju nowych technologii, zmieniających wszelkie aspekty życia. W panelu tym poruszono kwestie wpływu nowych mediów na zmiany kultury i Europy, wskazano na niemoc kreatywną i pesymizm, który blokuje wszelkie inicjatywy. Omówiona została także koncepcja „uniwersalnej tożsamości europejskiej i kultury europejskiej” jako swoistej matrycy kulturowej dla Europy. Jednocześnie, należy zauważyć, że to kultura wyzwala przemiany społeczne i polityczne. Na taki charakter działań kulturowych wskazali paneliści tematu „Kultura w akcji”. Podczas dyskusji odwoływano się do działań rewolucyjnych w krajach arabskich podkreślając znaczenie Unii Europejskiej. Według G. Sormana27 „rządy europejskie przyznają obecnie, że prawa człowieka i demokracja w krajach arabskich muszą być wspierane przez Unię Europejską. To oznacza koniec tej zdemaskowanej przez Saida fantazji na temat inności Orientu28. Rewolucje w krajach arabskich udowodniły, że mimo różnic kulturowych wszyscy mamy wspólne cele, wspólne aspiracje, że dla wszystkich ważne są: godność, wolność, swoboda wypowiedzi, prawo do odmienności”. Oczywiście na zmiany społeczne i poszukiwanie nowych systemów wartości wpływa postęp cywilizacyjny, a w raz z nim rozwój nowych technologii. G. Sorman podkreślił, że „osobiste wybory i zachowania determinuje nasza kultura, nasza własna historia oraz tradycje kraju, z którego pochodzimy. Owszem, to prawda, ale wpływa na nas również czas, w którym żyjemy. Co więcej: dzięki telefonom komórkowym, internetowi, telewizji, podróżom – jesteśmy obecnie o wiele bardziej obywatelami swoich czasów, niż byliśmy kiedykolwiek wcześniej. Zawdzięczamy to oczywiście globalizacji. Zwykle wiążemy globalizację z komunikacją, handlem, ekonomią. Ale globalizacja oznacza coś więcej: jest jak nowa cywilizacja, oferująca obywatelom wspólny system wartości. I, jak już mówiliśmy, to w imię tych uniwersalnych wartości ludzie w różnych krajach wychodzą na ulice. I robią to jednocześnie.” Z kolei R. Triki29 podkreśliła, że kultura i demokracja muszą być zawsze oparte na koncepcji ludzkiej godności. Uwarunkowania technologiczne 26 Azra Akšamija zajmuje się historią architektury, analizując ją jako przestrzeń kultury i skupiając się przede wszystkim na religijnej architekturze islamu. 27 Wpływowy intelektualista, eseista i publicysta polityczny. 28 E. Said, Orientalizm, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2005, s. 512. 29 Filozofka, krytyczka sztuki, kuratorka i wykładowca. 51 KATARZYNA CHAŁUBINSKA-JENTKIEWICZ i rozwój komunikacji mogą wspierać różnorodność kultur, ale stanowią też dla nich zagrożenie. Spośród wspomnianych powyżej debat, na szczególną uwagę zasługuje panel „Wikianarchia”, który odnosił się do problematyki prawa autorskiego w środowisku cyfrowym. Zagadnienie prawa autorskiego jest przedmiotem dyrektyw europejskich, które wprowadzają minimum ochrony30, stanowi sferę regulacji europejskich, związaną bezpośrednio z dziedziną kultury. W kontekście zapewnienia bezpieczeństwa kulturowe temat ten, na forum europejskim, ma zasadnicze znaczenie w dyskusji, co do potrzeby przyszłych regulacji adekwatnych do warunków cyfrowych. Zachowuje to znaczenie ze względu na praktyczną stronę realizacji projektów kulturowych w przestrzeni unijnej i światowej za pomocą sieci teleinformatycznych. Wynika to z faktu powszechnego stosowania Internetu w procesie kulturotwórczym. Według R. „Rick” Falkvinge31, „Internet to integralna część społeczeństwa – narzędzie, przy pomocy którego obywatele realizują swoje podstawowe prawa. Anonimowy dostęp do niefiltrowanego i niemonitorowanego Internetu jest takim samym podstawowym prawem, jak te, które realizujemy za jego pośrednictwem”. Prawo autorskie i prawnoautorskie monopole umożliwiają niektórym przedsiębiorstwom stawianie własnego interesu ponad prawami obywateli, co jest niedopuszczalne ze względu na prawa fundamentalne. Według tego panelisty, to biznes musi się dostosować do reguł narzuconych przez społeczeństwo, a nie odwrotnie. Potwierdziła to stanowisko R. Xalabarder32 stwierdzając, że system prawa autorskiego nie powinien służyć ochronie istniejących modeli biznesowych. Prawo autorskie zawsze było dostosowane do technologii, znanej w danym czasie. 30 Dyrektywa z dnia 14.5.1991 r. o ochronie prawnej programów komputerowych (91/250/EWG), Dz.U. L 122 z 17.5.1991, s. 42; dyrektywa z dnia 12.12.2006 r. w sprawie najmu i użyczania oraz określonych prawa pokrewnych prawu autorskiemu w zakresie własności intelektualne (2006/115/WE) Dz.U. C 184E z 8.7.2010, s. 331—337; dyrektywa z dnia 27.9.1993 r. w sprawie koordynacji określonych przepisów prawa autorskiego oraz praw pokrewnych w odniesieniu do przekazu satelitarnego i rozpowszechniania kablowego (93/83/EWG) Dziennik Urzędowy L 167, 22/06/2001 s. 0010 - 0019, dyrektywa z dnia 12.12.2006 r. w sprawie czasu ochrony prawa autorskiego i niektórych praw pokrewnych (2006/116/WE) Dz.U. L 372 z 27.12.2006, s. 12, dyrektywa z dnia 11.3.1996 r. w sprawie prawnej ochrony bazy danych (96/9/WE) Dz.U. WE nr L 77, z 27.03.1996, s. 20, dyrektywa z dnia 22.5.2001 w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym (2001/29/WE) Dziennik Urzędowy L 167, 22/06/2001 s. 0010 - 0019, dyrektywa w sprawie prawa autora do wynagrodzenia z tytułu odsprzedaży oryginalnego egzemplarza dzieła sztuki (2001/84/WE) Dz.U. L 272 z 13.10.2001, s. 32—36, dyrektywa w sprawie egzekwowania prawa własności intelektualnej (2004/48/WE) Dz.U. L 157 z 30.4.2004, s. 16. 31 Jest jednym z założycieli i liderów Piratpartiet (Partii Piratów), radykalnego ruchu politycznego. Działając pod piracką banderą, organizacja chce powrotu do pionierskich czasów Internetu, gdy panowała w nim niczym nieograniczona wymiana informacji, a użytkownicy sieci nie musieli się bać o zachowanie swojej anonimowości. Autor słów: „Prawa autorskie nie chronią prawa własności. One ograniczają to prawo.” 32 Prawniczka, specjalizująca się w prawie autorskim. Jej działalność naukowa i edukacyjna koncentruje się wokół tematu własności intelektualnej, rozpatrywanego w kontekście sztuki, przemysłu filmowego i rozrywkowego oraz Internetu. Autor słów: „Ludzie są dziś coraz bardziej świadomi, co to znaczy być artystą i dlaczego sztuka powinna być prawnie chroniona.” 52 PO PIERWSZE KULTURA, GŁUPCZE! RZECZ O ZNACZENIU POLSKIEJ PREZYDENCJI… Z kolei R. Markiewicz33 stwierdził, że ochrona autorsko-prawna coraz bardziej się rozszerza i prowadzi nawet do ograniczania domeny publicznej. „Prawo autorskie jest potrzebne, ponieważ służy realizacji wartości uniwersalnych, wymaga jednak modyfikacji, aby odpowiadało realnym potrzebom społeczeństwa informacyjnego. Mamy tu do czynienia z dziwnym rodzajem własności. Cokolwiek napiszemy, natychmiast chronione jest na całym świecie prawem autorskim. I nadal tak powinno być. Zmiany, które wymuszają nowe warunki powinny dotyczyć w pierwszej kolejności możliwych wyjątków oraz nowych licencji, które trzeba wymyślić i wdrożyć.” Radykalnie podsumował dyskusję J. Smiers34 uznając zakazy korzystania z dzieł za zagrożenie dla demokracji, czego rezultatem jest ostatecznie skostnienie kultury. Dyskusja na temat przyszłości prawa autorskiego obejmuje liberalizację zasad, na jakich korzysta się z wszelkiego dziedzictwa kulturowego, jak i stanowisko popierające większą ochronę praw i ścisły nadzór nad udostępnianiem treści w środowisku cyfrowym. Bez wątpienia zagadnienie to będzie stanowić główny punkt dyskusji na temat przyszłych regulacji w dziedzinie kultury. Temat prawa autorskiego jest przedmiotem rozważań na forum międzynarodowym, stanowi też element polityki regulacyjnej Unii. Ze względu na globalną przestrzeń oddziaływania, wymaga szczególnego podejścia i działań wykraczających poza granice państwowe. Powstają tu jednak pytania o zakres regulacji unijnych w tej dziedzinie, bezpośrednio odnoszącej się do kultury, także kultury narodowej35. Dotykając tematu znaczenia wydarzeń kulturalnych polskiej prezydencji nie można pominąć pracy Z. Baumana: Kultura w płynnej nowoczesności36, która została wydana w ramach Krajowego Programu Kulturalnego Prezydencji. Autor porusza w niej m.in. temat kultury w jednoczącej się Europie uznając Unię Europejską za rękojmię bezpieczeństwa tożsamości zebranych w niej narodów: „To globalizacja, nadgryzając suwerenność państw – narodów, kruszy wał ochronny niezależności terytorialnej, za jakim tożsamość narodowa przez dwa z górą stulecia się chroniła i w jakim upatrywała gwarancję bezpieczeństwa. Kruszyłaby narodowe suwerenności jeszcze zacieklej i czyniła więcej w nich wyłomów, gdyby nie 33 Profesor zwyczajny prawa, jeden z najlepszych znawców prawa autorskiego i prasowego w Polsce, szef Instytutu Prawa Własności Intelektualnej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Autor słów: „Jesteśmy w przededniu poważnej dyskusji na temat zagrożenia Internetu dla prasy tradycyjnej.” 34 Joost Smiers studiował nauki polityczne na Uniwersytecie w Amsterdamie. Przez wiele lat, od 1985 do 2007 roku, był profesorem na Akademii Sztuk Pięknych w Utrechcie. Pracował także na Wydziale Kultury i Sztuki Świata Uniwersytetu Kalifornijskiego w Los Angeles (UCLA). Autor słów: „Proponuję liberalny świat, w którym będzie można czytać, oglądać i słuchać wszystkiego, na co będziemy mieli ochotę, nie płacąc przy tym ani grosza.” 35 O randze tematu ochrony własności intelektualnej i problemach w wytyczaniu granic regulacji w tej dziedzinie świadczy ostatnia dyskusja społeczna na temat umowy międzynarodowej ACTA. 36 Z. Baumann, Kultura w płynnej nowoczesności, Narodowy Instytut Audiowizualny, Agora S.A., Warszawa 2011. 53 KATARZYNA CHAŁUBINSKA-JENTKIEWICZ opoka solidarności unijnej”37. W moim przekonaniu, takie podejście do kształtowania polityki kulturalnej Unii Europejskiej jest wytyczną dla dalszych działań i podstawowym sposobem myślenia o integracji europejskiej w dziedzinie kultury. Bezpośrednią konsekwencją Europejskiego Kongresu Kultury jest petycja Więcej kultury w polityce spójności UE, która odnosi się do planów UE na lata 2014– 2020, związanych z polityką spójności. Zapisy dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz Europejskiego Funduszu Społecznego zawierają informację na temat konieczności ochrony dziedzictwa kulturowego, jednak nie obejmują one swoim zakresem zagadnień dotyczących rozwoju przemysłów kultury, czy edukacji w sferze kultury, a także wielu innych tematów dotyczących tej sfery. Kiedy podejmujemy temat kultury, bezpieczeństwa kulturowego państwa narodowego, czy europejskości, europejskiego bezpieczeństwa kulturowego, pluralizmu kultur i zagrożeń związanych z rozwojem sieci i globalizacją, pojawia się problem dotyczący poziomu niezbędnej dyskusji, miejsca przyjmowanych norm, przedmiotu ewentualnej regulacji, sposobu i zakresu podejmowanych decyzji. Wreszcie, jest też pytanie o charakter chronionego dobra. Czy dotyczy to bezpieczeństwa kulturowego, indywidualnego dla każdego państwa, czy też możemy mówić o bezpieczeństwie kulturowym europejskim? Jeśli natomiast efektem dyskusji jest potrzeba tworzenia wspólnej polityki kulturalnej na poziomie Unii Europejskiej, to należy zastanowić się nad tym, co powinno być przedmiotem tej polityki? Czy tylko przemysł kultury w jego znaczeniu ekonomicznym, istotnym dla wspólnego rynku? Czy zagadnienia związane ze zmianami globalnymi, które wpływają na relacje międzynarodowe między podmiotami (podstawowym przykładem jest wspomniany problem praw autorskich w nowych warunkach cyfrowych)? Czy rola kultury jako czynnika zmian społecznych i politycznych, w kontekście hasła o symbolicznym znaczeniu „my też chcemy ipady”38? Jeśli mówimy o pluralizmie kulturowym, to ta dyskusja nie może odbywać się bez uwzględnienia podstawowych systemów wartości obowiązujących w poszczególnych państwach narodowych. Ta sfera obejmuje tradycję, religię, moralność publiczną i historię danego narodu. Te wszystkie elementy składają się na kulturę i dlatego każda próba podjęcia tego tematu będzie wyzwaniem. Debata na temat europejskiej polityki kulturalnej dopiero się zaczyna. Co ma stanowić jej przedmiot, nie jest ustalone. Tematy podjęte podczas Europejskiego Kongresu Kultury mają charakter ogólny i stanowią wstęp do kluczowych rozważań na temat tego, czym dzisiaj jest kultura europejska. Nawet, jeśli odpowiedź wydaje się oczywista, że są to kultury poszczególnych państw członkowskich, to ciągle nie wiemy, czy to będzie tzw. „kultura wysoka”, pozostająca w kręgu zainteresowania elit, czy tzw. „kultura pop”? Być może odpowiedź jest pośrednia, a odnosi się do kultury, której nie znamy z mediów, z Internetu, z billboardów i banne37 Z. Baumann, Kultura w płynnej nowoczesności, Narodowy Instytut Audiowizualny, Agora S.A., Warszawa 2011, s. 91. 38 Jedno z haseł głoszonych podczas rewolucji w Egipcie w 2011 r. 54 PO PIERWSZE KULTURA, GŁUPCZE! RZECZ O ZNACZENIU POLSKIEJ PREZYDENCJI… rów reklamowych, a raczej tej, którą poznajemy poprzez przynależność do danej grupy społecznej, związku wyznaniowego, a przede wszystkim rodziny. Właściwe będzie przytoczenie tu słów dwunastowiecznego teologa, Hugona z klasztoru św. Wiktora przywołanych przez E. Auerbacha, a następnie cytowanych przez E.W. Saida w książce „Orientalizm”: „Człowiek, dla którego słodką jest ojczyzna, jest wciąż jak kruchy, początkujący; ten, dla którego każda ziemia jest jak ziemia ojczysta, już rośnie w siłę; lecz ten jest doskonały, dla którego świat cały jest jak obca kraina”39. 39 W. Said, Orientalizm, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2005 s. 512. 55 Zeszyty 2013 KLAUDIA CENDA-MIEDZIŃSKA ZeszytyNaukowe NaukoweAON AON nr nr 1(90) 2(59) 2005 ISSN ISSN0867–2245 0867–2245 BEZPIECZEŃSTWO A DOSTĘP DO EDUKACJI W ISLAMSKIEJ REPUBLICE AFGANISTANU dr Klaudia CENDA-MIEDZIŃSKA Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie Abstract Education is a key matter when we consider issues such as safety and social development. The Afghan educational system has been totally ruined by the ideology, religion, government, regional leaders and gangs. The first part of the article presents a short history of Afghanistan: from the April Revolution to parliamentary elections in 2010. The second part describes a slow destruction of the educational system: the Soviet and Mujahideen activity, Taliban policy, violence, types and statistical analysis of the various attacks on education. In the third part of the article the author presents international struggles in order to help Afghanistan in its social development through supporting a broader access to education as well as improvement of teaching quality; the number of state and private schools as well as students; literacy rate in particular provinces, the number of women working as teachers and national educational strategy. Afghanistan needs new schools, professionally trained teachers and international help in rebuilding educational system. This issue is of prior importance in the reconstruction, development, and the economic growth of this country but above all for its safety. Key words – security, Afghanistan, education Wprowadzenie Na całym świecie konflikty zbrojne przyczyniają się nie tylko do niszczenia infrastruktury kraju, ale także do niszczenia całego społeczeństwa. Brak zaspokojenia podstawowych potrzeb człowieka zagraża jego bezpieczeństwu. Co więcej, ubóstwo, analfabetyzm, niski poziom kształcenia, utrudniony dostęp do edukacji stanowi poważne zagrożenie dla jego rozwoju, a jak twierdzi Jacques Delors społeczeństwo niezdolne do zapewnienia wszystkim równego dostępu do zatrudnienia lub działalności, jest społeczeństwem, które traci swoją spójność1. 1 Cyt. za: F. Mayor, Przyszłość świata, tłum. J. Wolf, red. nauk. przekładu W. Rabczuk, Fundacja Studiów i Badań Edukacyjnych, Warszawa 2001, ISBN 83-915039-3-3, s. 78. 56 BEZPIECZEŃSTWO A DOSTĘP DO EDUKACJI W ISLAMSKIEJ REPUBLICE AFGANISTANU Dostęp do edukacji powszechnej stanowi warunek podstawowy dla integracji jednostki ze społeczeństwem, by mogła w nim rozwijać się. Edukacja ustawiczna nie tylko przygotowuje jednostkę do zmieniających się warunków gospodarczych, ale przede wszystkim pozwala na uzyskanie kwalifikacji potrzebnych do funkcjonowania w społeczeństwie. Edukacja stanowi zatem jeden z podstawowych filarów rozwoju człowieka i tym samym warunek konieczny do zapewniania bezpieczeństwa. Nie można bowiem osiągnąć zrównoważonego rozwoju społecznego bez zapewnienia bezpieczeństwa i pokoju, które są z kolei konieczne do stworzenia odpowiednich warunków generujących ten rozwój. Przez lata, system edukacyjny w Afganistanie był systematycznie zniewalany i niszczony. Wykorzystywany jako narzędzie w walce o wpływy polityczne i militarne służył indoktrynacji, pozbawiając społeczeństwo samostanowienia i możliwości wyzwolenia spod ucisku władzy. Polityka regionalnych przywódców doprowadziła nie tylko do zniszczenia infrastruktury szkolnej i zasobów kadry nauczycielskiej pozbawiając uczniów możliwości zdobywania wiedzy, rozwijania umiejętności i kompetencji społecznych, ale przede wszystkim paradoksalnie spowodowała, że brak bezpieczeństwa stał się normą. Przejmując odpowiedzialność za kraj, rząd afgański stoi w obliczu konieczności zapewnienia swoim obywatelom bezpieczeństwa i stworzenia odpowiednich warunków dla ich rozwoju. Co więcej, kształtowanie kultury pokoju poprzez stworzenie silnej więzi między bezpieczeństwem i rozwojem Afganistanu, nie może się odbyć bez edukacji. Dlatego też w dobie pokonfliktowej odbudowy kraju istnieje potrzeba nowego określenia priorytetów edukacyjnych i zapewnienia wszystkim Afgańczykom dostępu do systemu edukacji. Od rewolucji kwietniowej do wyborów parlamentarnych w 2010 r. Kwestię bezpiecznego dostępu do edukacji w Afganistanie w znacznym stopniu determinowały i determinują czynniki polityczno-społeczno-kulturowe. Sam system edukacji poważnie ucierpiał w wyniku wieloletnich działań wojennych. Mimo, iż w trakcie trwania zimnej wojny Afganistan zachowywał neutralność, to fakt ten znacząco zmieniły wydarzenia tzw. rewolucji kwietniowej. W wyniku zamachu stanu z 1978 r. ówczesny pierwszy prezydent tego kraju Sardar Muhammad Daud Chan (nazywany „czerwonym księciem) został obalony przez marksistów z Ludowo-Demokratycznej Partii Afganistanu pod przewodnictwem Nur Mohammeda Taraki, który z kolei został zabity przez Hafizullaha Amina. Następstwem tych wydarzeń, było wkroczenie w 1979 r. do Kabulu wojsk radzieckich i powołanie w miejsce straconego Amina, agenta KGB Babraka Karmala, wspieranego przez Moskwę2. W wyniku represji i terroru stosowanego przez KhAD3 Mu2 Ch. Andrew, O. Gordijewski, KGB, tłum. z ang. R. Brzeski, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1997, ISBN 83-11-08667-2, s. 503. 57 KLAUDIA CENDA-MIEDZIŃSKA dżahedini pod przywództwem Ahmada Szaha Masuda wystąpili przeciwko wojskom radzickim, uzyskując wsparcie finansowe i broń od Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Pakistanu i Arabii Saudyjskiej. Stosowana przez wojska radzieckie strategia spalonej ziemi, negatywnie nastawiła społeczeństwo afgańskie do ZSSR. W miejsce ustępującego w 1986 roku Karmala, rządy objął Mohammad Nadżibullah. W efekcie porozumień zawartych w dniu 14 kwietnia 1988 r. między Afganistanem, ZSSR, USA i Pakistanem, w maju 1988 r. rozpoczęto oficjalne wycofanie wojsk radzieckich z terytorium Afganistanu, które zakończono w lutym następnego roku4. Mimo wycofania wojsk, wojna domowa trwała nadal, a partia rządząca traciła kolejne terytoria na rzecz Mudżahedinów. W wyniku porozumienia z Peszawaru podpisanego 24 kwietnia 1992 roku, powołano tymczasową radę rządzącą pod przywództwem Sigbatullaha Mojaddediego, która 28 czerwca miała przekazać władzę nowemu prezydentowi Burhanuddinowi Rabbaniemu. Dzień po podpisaniu porozumienia Mudżahedini5 wkroczyli do stolicy, i mimo wcześniejszych ustaleń, partia Hezb-e-Islami Gulbuddina Hekmatyara wyraziła sprzeciw wobec proponowanego układu. Trwający konflikt między Hekmatyarem a siłami Jamiat-e-Islami kierowanymi przez Ahmada Szaha Masooda wspieranymi przez uzbeckiego generała Abdula Raszida Dostuma zakończył się w chwili podpisania w Islamabadzie w marcu 1993 roku nowego porozumienia, na mocy którego stanowisko premiera powierzono Gulbuddinem Hekmatyarowi, który począwszy od 2001 r. stał się sprzymierzeńcem Talibów6. Talibowie stanowiący fundamentalistyczne, islamskie (sunnickie) ugrupowanie powstało we wrześniu 1994 r. w Kandaharze. Z początku była to grupa 30 studentów medresy7 skupiona wokół mułły8 Muhammada Omara, która z czasem zyskiwała coraz więcej zwolenników przejmując kolejno m.in. Kandahar, Herat, Kabul, Mazar-e-Sharif. W 1998 roku Talibowie sprawowali kontrolę nad 95% terytorium. Udzielając schronienia al-Qaidzie z jej przywódcą Osamą bin Ladenem, narazili się międzynarodowej opinii publicznej. Po krwawych zamachach bombowych na ambasady USA w Kenii i Tanzanii w dniu 7 sierpnia 1998 roku, armia amerykańska ostrzelała potencjalne obozy treningowe al-Qaidy koło Khostu i Jalalabadu. W efekcie tych zdarzeń Talibowie w listopadzie 1998 r. ogłosili Osamę bin Ladena 3 Khadamat-e Etela'at-e Dawlati – afgańska służba bezpieczeństwa utworzona i przeszkolona w styczniu 1980 przez oficerów KGB. 4 Szerzej: O.Oliker, Building Afghanistan’s Security Forces in Wartime. The Soviet Experience, RAND Cooperation 2011, ISBN 978-0-8330-5168-4. 5 W trakcie trwania wojny domowej nastąpił rozłam wśród Mudżahedinów, z których część czerpała wartości i wzorce z szyickiej rewolucji w Iranie, część zaś z sunnickiego Pakistanu. 6 Afganistan – Konflikt, w: http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/kraj,Afganistan,problemy, Konflikt. Data dostępu 03.01.2013. 7 Medresa (z arabskiego madrasa – szkoła) – szkoła koraniczna, mieszcząca się początkowa przy meczecie, która z czasem uzyskała samodzielność. 8 Mułła (z perskiego mollâ) – nauczyciel, interpretator doktryn Islamu i praw religijnych. 58 BEZPIECZEŃSTWO A DOSTĘP DO EDUKACJI W ISLAMSKIEJ REPUBLICE AFGANISTANU „człowiekiem bez grzechu”, a 15 października 1999 roku Rada Bezpieczeństwa ONZ nałożyła na Afganistan sankcje finansowe i transportowe9. W związku z odmową wydania przez Talibów przywódców al-Qaidy po zamachach z 11 września, w dniu 7 października 2001 r. rozpoczęła się militarna operacja Enduring Freedom, w skład której weszła koalicja państw pod przewodnictwem USA. Celem operacji była eliminacja al-Qaidy, różnorakich bojówek (muzułmańskich, jak i również regionalnych przywódców sprzyjających terrorystom), oraz producentów i przemytników opium z terenu Afganistanu. W dniu 13 listopada 2001 roku oddziały Sojuszu Północnego zajęły stolicę Afganistanu, a 7 grudnia Talibowie opuścili Kandahar, swój ostatni bastion. Na mocy porozumienia z Bonn z 5 grudnia 2001 roku, dotyczącego tymczasowych ustaleń w sprawie odbudowy stałych instytucji rządowych w Afganistanie, powołano tymczasowy rząd pod kierownictwem Hamida Karzai, który formalnie zaprzysiężono 22 grudnia. Z kolei w czerwcu 2002 roku loya jirga10 powierzyła Karzai funkcję prezydenta. Zarówno porozumienie z Bonn11 jak i rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1386 z 20 grudnia 2001 dały podstawy do rozmieszczenia w Afganistanie Międzynarodowych Sił Wsparcia Bezpieczeństwa (International Security Assistance Force – ISAF), początkowo tylko w granicach Kabulu i okolic, by później rozszerzyć ich terytorialny mandat12. Mimo działania ISAF-u, problem przemocy nadal pozostawał. W lutym 2002 r. zamordowano ministra lotnictwa Haji Abd-ur-Rehamana, w lipcu wiceprezydenta Haji Abdul Qadira, a we wrześniu dokonano nieudanej próby zamachu na prezydenta Karzai. W latach 2004–2005 wzrosła aktywność Talibów oraz związanych z nimi rebeliantów, a także grup zajmujących się porywaniem ludzi. Według ministerstwa obrony w kraju grasowało w tym czasie około 1800 grup zbrojnych liczących 10 tys. członków13. W czerwcu 2006 r., siły amerykańskie przeprowadziły militarną operację „Mountain Thrust” mającą na celu zmniejszenie wpływów i osłabienie militarne Talibów w całej południowo-wschodniej części Afganistanu. Działania realizowano przez kilka tygodni w prowincji Zabul, Helmand, Kandahar i Uruzgan. W ostatnich dniach w Uruzganie zabito szwagra Omara – Mullaha Amanullaha wraz 14 innymi wojownikami, a następnie w Sangin – dystrykcie pro- 9 Afganistan – Konflikt…, op. cit. loya jirga – tradycyjne afgańskie zgromadzenie przywódców. 11 Agreement on Provisional Arrangements in Afghanistan Pending the Re-establishment of Permanent Government Institutions, S/2001/1154, 5 December 2001. 12 Obecnie ISAF jest operacją stabilizacyjną, prowadzoną na podstawie Rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ: nr 1386 z 20 grudnia 2001 r., nr 1510 z 13 października 2003 r., nr 1563 z 17 września 2004 r., nr 1623 z 13 września 2005 r. i nr 1707 z dnia 12 września 2006 r. oraz porozumienia z Bonn z 5 grudnia 2001 dotyczącego tymczasowych ustaleń w sprawie odbudowy stałych instytucji rządowych w Afganistanie. 13 Afganistan – Konflikt… op. cit. 10 59 KLAUDIA CENDA-MIEDZIŃSKA prowincji Helmand – kolejnych 10 Talibów14. W maju 2007 roku w Helmand, śmierć poniósł dowódca wojskowy Talibów Mullah Dadullah Akhund15. Trwający konflikt skutkował coraz większą liczbą ofiar śmiertelnych zwłaszcza wśród cywilów. W 2007 roku, w samobójczym zamachu w Baghlan na północy kraju śmierć poniosły 72 osoby (w tym 59 uczniów). Atak miał miejsce w momencie wizyty afgańskich parlamentarzystów w cukrowni. Pojawiły się jednak zarzuty, że część osób została zastrzelonych przez MP chroniących parlamentarzystów16. Istotnym problemem była śmierć cywilów, będąca także wynikiem działań sił USA i NATO. W 2006 r. w wyniku konfliktu zginęło 929 cywilów, z czego przynajmniej 699 zmarło wskutek ataków Talibów (wliczając zamachy samobójcze i działania wymierzone w ludność cywilną), a 230 w trakcie działań NATO lub USA (116 zostało zabitych w wyniku ataków z powietrza, a co najmniej 114 w wyniku działania ognia sił lądowych). Rok później zginęło 1633 cywilów, w tym 950 w wyniku działań sił powstańczych uwzględniając Talibów i al-Qaidę, 434 na skutek działań NATO i USA (321 zabitych w wyniku ataku z powietrza, 113 w wyniku działania ognia sił lądowych), 57 cywilów poniosło śmierć w ogniu krzyżowym, a 192 zmarło w niejasnych okolicznościach17. Zdaniem władz afgańskich w wyniku zamachów, w tylko pierwszej połowie 2007 roku śmierć poniosło ponad 130 cywilów, a według danych organizacji humanitarnych z Afganistanu i innych państw – ofiar cywilnych było nawet o 100 osób więcej. Jak twierdzi agencja The Associated Press, pod koniec czerwca 2007 roku liczba cywilów zabitych przez koalicję była w pierwszej połowie 2007 roku wyższa niż zabitych przez rebeliantów (odpowiednio 213 i 180 zabitych). Informacje te potwierdziły dane ONZ, wskazujące na 314 cywilów zabitych przez koalicję i 279 przez rebeliantów. W 2008 roku podczas walk psów w Kandaharze zginęło co najmniej 100 osób, a w wyniku samobójczego zamachu przed ambasadą Indii w Kabulu śmierć poniosło 58 osób, a 150 zostało rannych18. W tym samym roku w skutek działań operacyjnych NATO i USA, śmierć poniosło 173 cywilów z czego 119 w wyniku ataków z powietrza, a 54 – działania ognia sił lądowych19. 14 B. Roggio, Three Days of Operation Mountain Thrust in Kandahar, w: The Long War Journal. A Project of The Foundation for Defense of Democracies, http://www.longwarjournal.org/archives/ 2006/06/three_days_of_operat.php. Data dostępu 03.01.2013. 15 B. Roggio, Mullah Dadullah, Taliban top commander, killed in Helmand, w: The Long War Journal. A Project of The Foundation for Defense of Democracies, http://www.longwarjournal.org/archives/2007/05/mullah_dadullah_tali.php. Data dostępu 03.01.2013. 16 RTÉ News, Inquiry finds many Baghlan victims were shot, w: http://www.rte.ie/news/2007/1127/afghanistan.html. Data dostępu 03.01.2013. 17 Human Rights Watch, “Troops in Contact”. Airstrikes and Civilian Deaths in Afghanistan, USA 2008, ISBN: 1-56432-362-5, s. 14. 18 Afganistan – Konflikt… op. cit. 19 Human Rights Watch, “Troops in Contact”… op. cit., s. 15. 60 BEZPIECZEŃSTWO A DOSTĘP DO EDUKACJI W ISLAMSKIEJ REPUBLICE AFGANISTANU Mimo słabnącego poparcia dla misji, prezydent USA Barack Obama zdecydował się w lutym 2009 r. na wysłanie kolejnych 17 tyś żołnierzy do Afganistanu20, a w miesiąc później przedstawił nową strategię wobec Afganistanu i Pakistanu21. W sierpniu odbyła się pierwsza tura wyborów prezydenckich (stojąca w obliczu oskarżeń o masowe fałszerstwa). Druga tura, w dniu 2 listopada po wycofaniu się kontrkandydata Abdullaha Abdullaha, została anulowana, a niezależna komisja wyborcza Afganistanu ogłosiła Karzai zwyciężcą. Na początku grudnia Obama przedstawił kolejną strategię wobec Afganistanu22, zatwierdził wysłanie następnych 30 tys. żołnierzy23 i zapowiedział połowę 2011 r. jako datę rozpoczęcia wycofania wojsk24. We wrześniu 2010 r. w Afganistanie odbyły się wybory parlamentarne, a w listopadzie dowództwo Sojuszu Północnoatlanttckiego rozpoczęło proces stopniowego przekazywania Afgańczykom całkowitej kontroli nad bezpieczeństwem państwa, która ma się zakończyć w 2014 r.25 20 The Guardian, Obama commits 17,000 more US troops to Afghanistan, by Helen Pidd and agencies, 18 February 2009, w: http://www.guardian.co.uk/world/2009/feb/18/obamaafghanistan-troops. Data dostępu 03.01.2013; NBC News, Obama OKs 17,000 new troops for Afghanistan, 17 February 2009, w: http://www.msnbc.msn.com/id/29242187/ns/world_newssouth_and_central_asia/t/obama-oks-new-troops-afghanistan/#.UAgVuaOHImw. Data dostępu 03.01.2013. 21 The White House Blog, A New Strategy for Afghanistan and Pakistan, 27 March 2009, w: http://www.whitehouse.gov/blog/09/03/27/A-New-Strategy-for-Afghanistan-and-Pakistan. Data dostępu 03.01.2013; White Paper of the Interagency Policy Group’s Report on U.S. Policy toward Afghanistan and Pakistan, w: http://www.whitehouse.gov/assets/documents/afghanistan_pakistan_white_paper_final.pdf. Data dostępu 03.01.2013. 22 CBS News, Text: Obam’s Speech on Afghanistan, 1 December 2009, w: http://www.cbsnews.com/8301-503544_162-5855894503544.html?tag=contentMain%3bcontentBody. Data dostępu 03.01.2013; The White House, Office of the Press Secretary, Remarks by the President in Address to the Nation on the Way Forward in Afghanistan and Pakistan, 1 December 2009, w: http://www.whitehouse.gov/the-pressoffice/remarks-president-address-nation-way-forward-afghanistan-and-pakistan. Data dostępu 03.01.2013. 23 The Telegraph, President Obama orders 30,000 troops to Afghanistan in major escalation of war, by Alex Spillius in Washington, 2 December 2009, w: http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/afghanistan/6706189/President-Obama-orders30000-troops-to-Afghanistan-in-major-escalation-of-war.html. Data dostępu 03.01.2013. 24 Por. The Washington Post, Obama's own party may provide the war opposition, by David S. Broder, 6 December 2009, w: http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2009/ 12/04/AR2009120403072.html. Data dostępu 03.01.2013; CBS News, White House: July 2011 Is Locked In for Afghanistan Withdrawal, by Chip Reid, 2 December 2009, w: http://www.cbsnews.com/8301-503544_162-5868282-503544.html. Data dostępu 03.01.2013. 25 Kabul International Conference on Afghanistan, 1 Communiqué, 20 July 2010, pkt 17-20, w: http://www.unodc.org/documents/afghanistan/Kabul_Conference/FINAL_Kabul_Conference_Comm unique.pdf. Data dostępu 03.01.2013. 61 KLAUDIA CENDA-MIEDZIŃSKA Wzrost zagrożenia i powolna destrukcja systemu edukacyjnego Z uwagi na trwający nieprzerwanie przez kilkanaście lat konflikt, to właśnie edukacja ucierpiała najbardziej, stając się narzędziem w walce o zachowanie wpływów politycznych i militarnych. Sowieci forsowali swoją ideologię, a promoskiewski rząd próbował na siłę zwiększyć nabór i wdrożyć „właściwy” program edukacji dorosłych, zmuszając do uczestniczenia w nim wiejskie kobiety, co z uwagi na konserwatywny charakter ówczesnego Afganistanu, było nie do przyjęcia26. Działania Mudżahedinów przyczyniły się do zrujnowania większości infrastruktury szkolnej (w 1983 roku Minister Spraw Zagranicznych Afganistanu przyznał ONZ, że 50% szkół zostało zniszczonych27), ale także do wykorzystania szkół w celu przygotowania młodych wojowników do walki z wrogiem, nauki posługiwania się karabinem, czy obliczania masy bomby potrzebnej do zburzenia domu. System edukacji (szczególnie na terenach wiejskich) w znacznym stopniu ucierpiał także w momencie wycofania wojsk radzieckich, stając się jednym z narzędzi realizacji przyszłych celów politycznych Ludowo-Demokratycznej Partii Afganistanu i Amerykanów. Co więcej trwająca wojna domowa, spowodowała, że większość szkół została zamknięta, albo z czasem zniszczona. Sytuacja w szkolnictwie pogorszyła się znacznie za rządów Talibów. W połowie lat 90 zakazano edukacji dziewcząt, a nieliczne funkcjonujące szkoły przydomowe, które otrzymywały wsparcie od organizacji pozarządowych lub agencji Narodów Zjednoczonych, z czasem zlikwidowano (w 1998 wszystkie szkoły dla dziewcząt zostały zamknięte). Zamknięto również część szkół do których uczęszczali chłopcy, z uwagi na fakt, że uczyły tam kobiety. Dane szacunkowe wskazują, iż wprowadzony przez Talibów zakaz udziału kobiet w edukacji, dotknął bezpośrednio 106.256 dziewcząt, 148.223 chłopców i 7.793 nauczycielek28. W 1997 roku minister Ameer Khan Muttaqi, zapowiedział otwarcie nowych uczelni dla blisko 10 tys. studentów i nowych medres. Dodał także, że wychowankowie tych szkół będą mieli obowiązek podążania wojenną ścieżką Allaha, pomocy mederesom w nauczaniu Koranu, al-hadith 29 i Jihad-fi-Sabeelillah30, obrony rządu islamskiego oraz wdrożenia islamskich zasad31. 26 W drugiej połowie czerwca 1980 roku przebywał w Warszawie minister oświaty A. Ratebzad, członek Biura Politycznego Komitetu Centralnego Komunistycznej Ludowo-Demokratycznej Partii Afganistanu, z którym omawiano pomoc polską w rozwoju i sowietyzacji szkolnictwa afgańskiego. Patrz: M. Kałuski, Afganistan i jego dzieje, w: http://przeglad.australink.pl/literatura/sladami/kaluski12.pdf. Data dostępu 03.01.2013. 27 EFA 2000 Assessment for Afghanistan, An SPPD Project funded by UNDP/UNESCO Islamabad in cooperation with: UNICEF, UNHCR, Save the Children Fund (USA), & the Swedish Committee for Afghanistan, December 1999. 28 M. Griffin, Reaping the Whirlwind: Afghanistan, Al Qa’ida and the Holy War, Pluto Press, London 2003, ISBN 0-7453-1915-7, s. 132. 29 Hadis (z j.arab. al-hadith, w liczbie mnogiej – ahadith) – narracje odnoszące się do słów proroka Mahometa i jego czynów. Święty Prorok powiedział: Zostawiam wam dwie drogocenne rzeczy, których jeśli będziecie się trzymać, nie zbłądzicie po mojej śmierci. Są to Księga Allaha oraz mój ród, 62 BEZPIECZEŃSTWO A DOSTĘP DO EDUKACJI W ISLAMSKIEJ REPUBLICE AFGANISTANU Talibowie zakazali ścinania brody, noszenia fryzur w stylu zachodnim (długich włosów), słuchania muzyki, puszczania latawców, czy utrwalania wizerunku człowieka32. Już na samym początku tworzenia organizacji Muhammad Omar powtarzał swoim uczniom i naśladowcom, że atrament uczonego jest bardziej święty niż krew męczennika33. Dziewczętom i kobietom zabronili się kształcić. Również w odniesieniu do mężczyzn, zamiast nauk (dyscyplin naukowych), techniki, czy literatury w programie nauczania pojawiała się religia. Istotnym problemem przez lata był zatem nie tylko ograniczony dostęp do edukacji ale i tendencyjne treści kształcenia, jak również kwestia zagwarantowania bezpieczeństwa osób uczęszczających do szkoły. Według raportu Human Rights Watch z 2006 r., za ataki na edukację odpowiedzialne były trzy grupy: siły opozycyjne, nielojalni wobec rządu centralnego regionalni watażkowie, grupy przestępcze zaangażowane głównie w handel narkotykami, dopuszczający się licznych nadużyć, terroryzowania ludności cywilnej, i ich zagraniczni wspomożyciele34. W roku 2006 i 2007 liczba ataków na sektor edukacyjny wyniosła odpowiednio 241 i 242 przypadki, w roku kolejnym ich liczba prawie się potroiła (670 przypadków). W ciągu tych trzech lat najwięcej ataków odnotowały prowincje Kunar (95), Khost (91), Nangarhar (74), Helmand (72), Kabul (72), a najmniej Bamyan (2), Panjshir (2), Daikundi (6), Ghor (8). Sytuacja zmieniała się jednak każdego roku. W 2006 najwięcej ataków miało miejsce w Helmand (26), Khost (22) i Kandaharze (19); w 2007 – w Khost (22), Kunar (20), Herat (17) i Wardak (16), a w 2008 – w Kabulu (57), Nangarhar (56), Kunar (63), Khost (47)35. Wg UNICEF począwszy od stycznia 2006 roku do maja 2008 odnotowano m.in. 123 eksplozje, 254 podpalenia, 64 ataki na personel szkolny lub uczniów, 84 zastraszenia, 5 grabieży i 24 innego typu działania zaczepne36. Większość tych działań podejmowana była przede wszystkim w nocy. W ogólnym zeAhlul Bait (Ludzie Domu). Miłosierny ujawnił mi, że te dwie rzeczy nie rozdzielą się od siebie aż do czasu kiedy powrócą do mnie na łono Raju. Hadisy prorockie uzupełniają słowa Rodziny i Domu Proroka. Hadisy otrzymane od Proroka i jego Dom tworzą sunnę. Jeśli odnoszą się do czynów i słów Proroka i nie są sprzeczne z Hadisami Domu – są do przyjęcia. Nie stanowią jednak obowiązujących zasad religijnych w przypadku, gdy stanowią jedynie same opinie towarzyszy Proroka. 30 Jihad-fi-Sabeelillah – Święta Wojna. 31 M.J. Gohari, The Taliban: Ascent to Power, Oxford University Press, 2000, ISBN 0-19579560-1, s. 101. 32 Por. First edicts, a proclamation of “General Presidency of Amr Bil Maruf Kabul December 1996”, translated from Dari to English by the Taliban, w: http://gemsofislamism.tripod.com/taliban_in_their_own_words.html. Data dostępu 03.01.2013. 33 A. Qazi, Education, w: Afghanistan Online, http://www.afghan-web.com/education/. Data dostępu 03.01.2013. 34 Human Rights Watch, Lessons in Terror. Attacks on Education in Afghanistan, Vol. 18, Number 6 (C), July 2006, s.8. 35 M. Glad, Knowledge on Fire: Attacks on Education in Afghanistan. Risk and Measures for Successful Mitigation, the study is conducted by CARE, on behalf of the World Bank and the Ministry of Education, with the assistance of CoAR/OSDR, September 2009, s. 21–23. 36 Liczba przypadków wg bazy UNICEF. Cyt. za: M. Glad…, op. cit., s. 26. 63 KLAUDIA CENDA-MIEDZIŃSKA stawieniu największy odsetek miały podpalenia (38%), specjalne wiadomości (tańsza forma telegramu) dostarczane na dzień następny (34%), ostrzeżenia (25%), oraz zbrojne ataki i eksplozje (odpowiednio 22%). Zabójstwa stanowiły 10%, porwania 4%, terror 3% oraz inne działania również 3%37. Po trwającym wiele lat konflikcie zbrojnym, zaistniała ponowna potrzeba reintegracji społeczeństwa i określenia, jak ma wyglądać odrodzona edukacja w Afganistanie, oraz jakie działania należy podjąć, aby zagwarantować do niej dostęp. Zamiast uczyć jak używać min, dzieci należało uczyć jak je obchodzić, zamiast uczyć jak tworzyć wojnę, uczyć jak jej unikać. Dzieci w Afganistanie nie potrzebują książek, żeby uczyć się o wojnie. Ona jest wokół nich. Wszyscy ludzie w Afganistanie są głodni pokoju, szczególnie młodsze pokolenie38. Odbudowa systemu edukacji Problem odtworzenia całej infrastruktury szkolnej zniszczonej w czasie wojny, merytoryczne i dydaktyczne przygotowanie kadry nauczycielskiej oraz zmiana treści kształcenia i podejścia społeczeństwa do edukacji po tak długim okresie walk i indoktrynacji Sowietów, Mudżahedinów a następnie Talibów, stała się priorytetem nie tylko dla rządu afgańskiego, ale również i międzynarodowej społeczności zaangażowanej w odbudowę struktur kraju i zagwarantowanie bezpieczeństwa. Już w 2002 roku, na konferencji w Tokyo społeczność międzynarodowa określiła kluczowe priorytety dla odbudowy kraju i zapewnienia bezpieczeństwa społecznego Afgańczykom przeznaczając na ten cel kwotę 4–5 miliardów dolarów do wykorzystania w ciągu następnych 5 lat. W obszarach priorytetowych uwzględniono: • Wzmocnienie zdolności administracyjnych, z naciskiem na wypłatę wynagrodzeń i ustanowienie administracji rządowej; • Dostęp do edukacji, zwłaszcza dla dziewcząt; • Zdrowie i poprawę warunków sanitarnych; • Odbudowę infrastruktury, w szczególności dróg, elektryczność i telekomunikacji; • Przebudowę systemu gospodarczego, w szczególności systemu walutowego; • Rolnictwo i rozwój obszarów wiejskich, w tym bezpieczeństwo żywności, gospodarki wodnej i rewitalizacji systemu nawadniającego. Na konferencji podkreślono również szczególną rolę jaką powinny odgrywać afgańskie i międzynarodowe organizacje pozarządowe, zwłaszcza jeśli chodzi o edukację. Na zorganizowanym w dniu 20 stycznia spotkaniu przedstawicieli NGO ustalono, iż edukacja i szkolenie, szczególnie kobiet, jest warunkiem ko- 37 Ibid., s. 27, 32. CBS News Online, Back to school in Afghanistan, 27.01.2004, w: http://www.cbc.ca/news/background/afghanistan/schools.html. Data dostępu 03.01.2013. 38 64 BEZPIECZEŃSTWO A DOSTĘP DO EDUKACJI W ISLAMSKIEJ REPUBLICE AFGANISTANU niecznym do budowania zdolności obywateli Afganistanu do wspomagania odbudowy kraju39. W styczniu 2003 roku rozpoczęły działalność tzw. PRT (Provincial Reconstruction Team) tj. Prowincjonale Zespoły Odbudowy złożone z pracowników wojskowych i cywilnych, podległe Dowództwu Regionalnemu ISAF (tabela 1). Ich zadania skoncentrowano na tworzeniu warunków sprzyjających podnoszeniu jakości życia Afgańczyków, umożliwienie rozwoju społecznego, gospodarczego i politycznego kraju. W sektorze edukacji, działalność PRT sprowadzono do: • ustanowienia współpracy między szkołami i uniwersytetami z Afganistanu i Stanów Zjednoczonych, • dostarczenie książek, komputerów i pomocy dydaktycznych placówkom afgańskim, • odbudowy szkół, • wspierania szkolenia zawodowego młodzieży i kobiet40. Tabela 1 Dowództwo Regionalne ISAF i Provincial Reconstruction Team Lp. I Dowództwo regionu1 RC–Capital (RC[C]) II. PRT RC–East (RC[E]) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. PRT Bamyan PRT Ghazni PRT Kapisa PRT Khost PRT Kunar PRT Laghman PRT Logar PRT Nangarhar PRT Nuristan PRT Paktika PRT Paktya PRT Panjshir Lokalizacja Kabul Państwo wiodące Państwa wspierające Turcja Azerbejdżan, Albania, Bułgaria, Chorwacja, Francja, Grecja, Macedonia, Portugalia, Rumunia, USA ------------------------------------------------------------------------------------Bagram USA Czechy, Francja, Nowa Zelandia, Polska, Republika Korei, Turcja, Zjednoczone Emiraty Arabskie Bamyan Nowa Zelandia – Ghazni Polska USA Bagram USA Francja Khost USA – Asadabad USA – Mether Lam USA – Pol-e Alam Czechy – Jalalabad USA – Nuristan USA – Sharana USA – Gardez USA – Panjshir USA – 39 Ministry of Foreign Affairs of Japan, Co-chairs' Summary of Conclusions The International Conference on Reconstruction Assistance to Afghanistan, Tokyo21-22 January, 2002, pkt 8, 13, w: http://www.mofa.go.jp/region/middle_e/afghanistan/min0201/summary.html. Data dostępu 03.01.2013. 40 Afghanistan. Provincial Reconstruction Team. Observations, Insights and Lessons, Handbook, No. 11-16, February 2011, Approved for Public Release, s. 49. 65 KLAUDIA CENDA-MIEDZIŃSKA Dowództwo regionu1 PRT Parwan PRT Wardak RC–North (RC[N]) Bagram Wardak Mazar-e Sharif (prowincja Balkh) Republika Korei Turcja Niemcy 1. 2. PRT Badakshan PRT Baghlan Feyzabad Pol-e Khomri Niemcy Węgry 3. PRT Balkh Mazar-e Sharif 4. PRT Faryab Meymaneh Finlandia i Szwecja Norwegia 5. IV. PRT Kunduz RC–South (RC[S]) Kunduz Kandahar Niemcy USA 1. 2. 3. PRT Kandahar PRT Uruzgan PRT Zabul Kandahar Tarin Kowt Qalat Kanada Australia USA V. RC–Southwest (RC[SW]) 1. VI. PRT Helmand RC–West (RC[W]) Lashkar (prowincja Helmand) Lashkar Gah Herat 1. 2. 3. 4. PRT Badghis PRT Farah PRT Ghor PRT Herat Lp. 13. 14. III. 1 Lokalizacja Qala-e Now Farah Chaghacharan Herat Państwo wiodące Gah USA Wielka Brytania Włochy Hiszpania USA Litwa Włochy Państwa wspierające – – Albania, Armenia, Belgia, Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Czarnogóra, Finlandia, Holandia, Łotwa, Macedonia, Mongolia, Norwegia, Szwecja, USA Węgry Mongolia, USA Albania, Chorwacja, Czarnogóra USA Łotwa, Macedonia, USA Armenia, Belgia, USA Australia, Francja, Holandia, Kanada, Nowa Zelandia, Rumunia, Singapur, Słowacja, Wielka Brytania – – Rumunia, Wielka Brytania Bahrajn, Dania, Estonia, Gruzja, Wielka Brytania Dania, Estonia, USA Albania, Bułgaria, Chorwacja, Dania, Gruzja, Hiszpania, Litwa, Słowenia, Ukraina, USA – – – – Regional Command – RC Źródło: Afghanistan. Provincial … op. cit., s. 36–39; ISAF, Troop numbers and contributions, w: http://www.isaf.nato.int/troop-numbers-and-contributions/index.php. Data dostępu 03.01.2013. 66 BEZPIECZEŃSTWO A DOSTĘP DO EDUKACJI W ISLAMSKIEJ REPUBLICE AFGANISTANU W latach kolejnych międzynarodowa pomoc finansowa na rzecz odbudowy Afganistanu i poprawy bezpieczeństwa była systematycznie zwiększana i w latach 2004–2007 wynosiła już 8.2 miliardów dolarów (z czego 4.4 mld do wykorzystania od marca 2004 do marca 2005)41, a w 2006 – 10.5 miliarda dolarów (kwota ustanowiona na konferencji w Londynie). Dysponowanie funduszami pozostawało w gestii dwóch organów: AB (Afghan Budget) i powołanego w 2002 r. na konferencji w Tokyo ARTF (Afghanistan Reconstruction Trust Fund)42. Na odbywającej się w 2006 r. konferencji w Londynie podkreślono, iż działając na rzecz poprawy bezpieczeństwa społecznego, rząd afgański korzystając z pomocy społeczności międzynarodowej ma dążyć do zmniejszenia głodu, ubóstwa i bezrobocia, zapewnić stabilność makroekonomiczną, przywrócić i promować rozwój kapitału ludzkiego i społecznego ustanawiając solidne fundamenty dla nowej generacji liderów i specjalistów oraz wzmocnić społeczeństwo obywatelskie. Dla rozwoju gospodarczego i społecznego kraju zasadniczą rolę miały odgrywać inwestycje publiczne realizowane w sześciu sektorach: • Rozwój infrastruktury i zasobów naturalnych; • Edukacja; • Zdrowie; • Rolnictwo i rozwój obszarów wiejskich; • Ochrona socjalna; • Zarządzanie gospodarką i rozwój sektora prywatnego. W sektorze edukacyjnym, zgodnie z Milenijnymi Celami Rozwoju dla Afganistanu, zaplanowano, iż do 2010 r. w szkołach podstawowych i średnich skolaryzacja netto dziewcząt wyniesie przynajmniej 60%, a chłopców 75%, zostanie wdrożony nowy program nauczania we wszystkich szkołach średnich, zwiększy się do 50% liczba nauczycielek, 70% nauczycieli zda test kompetencyjny, oraz będzie funkcjonował narodowy system oceny osiągnięć w nauce. W szkolnictwie wyższym skolaryzacja studentów miała wynosić odpowiednio 100 tys., przy udziale przynajmniej 35% kobiet, a program kształcenia w uczelniach publicznych planowano tak zmodernizować, by zaspokoić potrzeby rozwojowe kraju i zapewnić wzrost sektora prywatnego. W planach znalazło się także zakończenie do 2006 r. badania zasobów ludzkich Afganistanu i wyposażenie 150 tys. kobiet i mężczyzn, w ramach szkoleń finansowanych ze środków państwowych i prywatnych, w umiejętności poszukiwane na rynku. Warto dodać, iż do 2007 r. przewidziano także zakończenie kompleksowej inwentaryzacji afgańskich dób kultury, oraz postulowano podjęcie wszelkich działań mających na celu ożywienie afgańskiego dziedzictwa kulturowego, powstrzymanie nielegalnego usuwania dóbr kulturowych 41 International Afghanistan Conference in Berlin, 31 March – 01 April 2004, Berlin Declaration 01 April 2004, w: http://www.ag-afghanistan.de/berlindeclaration.pdf. Data dostępu 03.01.2013. 42 Afghanistan: reconstruction and development, w: Parliamentary Information and Research Service, Publication PRB 07-35E, Canada, 20 November 2007, http://www.parl.gc.ca/content/LOP/ResearchPublications/prb0735-e.pdf. Data dostępu 03.01.2013. 67 KLAUDIA CENDA-MIEDZIŃSKA oraz rewitalizację uszkodzonych zabytków i pamiątek, które planowano zakończyć się w 2010 r.43 Konstytucja Islamskiej Republiki Afganistanu z 2004 roku przyznała prawo do edukacji wszystkim obywatelom bez względu na płeć, nakładając na Państwo obowiązek podejmowania niezbędnych środków w celu wspierania edukacji na wszystkich poziomach, rozwoju nauczania religijnego, kontrolowania i polepszania stanu meczetów, szkół religijnych i centrów religijnych. Zgodnie z Konstytucją Państwo odpowiada za projektowanie i wdrażanie programów nauczania języka macierzystego, opracowanie i implementację programów w celu tworzenia i wspierania zrównoważonej edukacji kobiet, poprawę edukacji nomadów44 oraz eliminację analfabetyzmu. Do jego powinności należy opracowanie i wdrożenie jednolitego programu nauczania opartego na dogmatach Islamu, kulturze narodowej, oraz akademickich podstawach naukowych, rozwijanie treści religijnych w podstawach programowych szkół w oparciu o istniejące w Afganistanie odłamy Islamu. Obowiązkiem Państwa jest tworzenie i zarządzanie szkolnictwem wyższym, ogólnym i specjalistycznym. Konstytucja dopuszcza również możliwość zakładania i prowadzenia tego typu szkół i innych instytucji zajmujących się alfabetyzacją przez Afgańczyków, pod warunkiem uzyskania zgody Państwa, jak również obcokrajowcom – zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa. Terminy i warunki przyjęć kandydatów na studia i do innych instytucji reguluje prawo. Państwo opracowuje programy wspierania wiedzy, kultury, literatury i sztuki, gwarantując prawa autorskie wynalazcom, odkrywcom i innym twórcom; wspiera i zabezpiecza badania naukowe realizowane we wszystkich dziedzinach, rozpowszechnia ich wyniki dla efektywnego wykorzystania zgodnego z prawem. Ponadto do powinności Państwa należy przyjęcie niezbędnych środków w celu wsparcia wychowania fizycznego i rozwoju narodowych i lokalnych dyscyplin sportowych45. Uwzględniając założenia pięcioletniej Narodowej Strategii Edukacyjnej na lata 1385–138946 i kierunki działań przyjęte na międzynarodowej konferencji w Londynie liczba szkół kształcących dzieci i młodzież w Afganistanie systematycznie 43 The London Conference on Afghanistan, 31 January – 1 February 2006, The Afghanistan Compact, w: http://www.nato.int/isaf/docu/epub/pdf/afghanistan_compact.pdf. Data dostępu 03.01.2013. 44 Nomadzi – koczownicy. Wg World Directory of Minorities and Indigenous Peoples, “nomad” w j.dari oznacza “kuchi”. Kuchi to Pasztunowie z południowego i wschodniego Afganistanu. Zaliczani są bardziej do grupy społecznej niż etnicznej, aczkolwiek posiadają cechy charakteryzujące grupy etniczne. Mimo koczowniczego trybu życia, po silnej zachęcie rządu Talibów, wielu z nich osiedliło się w północnozachodnim Afganistanie, na terenach zajmowanych przez Uzbeków i Tadżyków; patrz: World Directory of Minorities and Indigenous Peoples – Afghanistan: Kuchis, 2008, w: http://www.unhcr.org/refworld/docid/49749d698.html. Data dostępu 03.01.2013. 45 Por. The Constitution of The Islamic Republic of Afghanistan, January 3, 2004, Art. 17, 43-47, 52. 46 Patrz: Islamic Republic of Afghanistan, Ministry of Education, National Education Strategic Plan for Afghanistan 1385-1389, Afghanistan, Hamal 1386. Różnica między kalendarzem słonecznym obowiązującym w Afganistanie, a kalendarzem gregoriańskim wynosi 621 lat. Dzień 20 marca jest traktowany jako początek nowego roku afgańskiego. Zatem rok 1385 rozpoczyna się 21 marca 2006 a kończy 20 marca 2007 roku, tym samym rok 1389 zaczyna się 21 marca 2010 roku, a kończy 20 marca 2011. 68 BEZPIECZEŃSTWO A DOSTĘP DO EDUKACJI W ISLAMSKIEJ REPUBLICE AFGANISTANU zaczęła wzrastać. W latach 2007/2008 liczba państwowych szkół podstawowych, średnich i high school wynosiła łącznie 9017, rok później było ich 10998, a w roku następnym 11321 (wykres 1). Szkoły prywatne osiągnęły w roku 2008/2009 liczbę 159 i tyle samo w roku następnym. Liczba uczniów uczęszczających do szkół również zwiększyła się. Największy wzrost odnotowały państwowe szkoły średnie i high school. W porównaniu do roku 2007/2008, dwa lata później liczba uczniów zwiększyła się odpowiednio o 67,8 % i 53%. Wśród szkół prywatnych ponad dwukrotny wzrost liczby uczniów w 2009/2010 w stosunku do roku poprzedniego odnotowały jedynie szkoły średnie. Z kolei w prywatnych szkołach podstawowych i w high school w stosunku do roku 2008/2009 liczba uczniów w roku następnym spadła odpowiednio o 71% i 7,5% (wykres 2)47. Należy jednak podkreślić, iż mimo wzrostu szkół, w wyniku trwających ataków skierowanych na placówki edukacyjne, część z nich przestała funkcjonować. W czerwcu 2009 r. w skali całego kraju zamknięto 695 szkół. Najwięcej w prowincji Halmand – 176, z czego ponownie otworzono 100; w Kandaharze zamknięto 175, a ponownie otworzono tylko 36; w prowincji Zabul zamknięto 147 szkół, i tylko 14 otworzono ponownie; w Uruzganie na 57 szkół zamkniętych otworzono tylko 10, a w Paktice na 44 zamknięte, tylko 2 zaczęły działać na nowo48. Wykres 1 Szkoły państwowe w latach 2007–2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie Afghanistan Statistical…, s. 69. 47 Central Statistic Organization, Afghanistan Statistical Yearbook 2009–2010, s. 69, w: http://cso.gov.af/en/page/4723. Data dostępu 03.01.2013. 48 M. Glad…, s. 24. 69 KLAUDIA CENDA-MIEDZIŃSKA Wykres 2 Liczba uczniów szkół państwowych i prywatnych w latach 2007–2010 0 – brak danych Źródło: opracowanie własne na podstawie Afghanistan Statistical…, s. 69. W 2008 roku, w całym Afganistanie wskaźnik alfabetyzacji wyniósł 28,1%. Najniższy wskaźnik alfabetyzacji odnotowały prowincje Zabul (1%), Paktika (2%), Uruzgan i Helmand (5%), a najwyższy Kabul (58%) i Balkh (44%). Cztery prowincje Logar, Kunar, Farah, Baghlan osiągneły 21% wskaźnik alfabetyzacji i po dwie prowincje wskaźnik 16% (Takhar, Kandahar), 19% (Samangan, Ghor), 25% (Wardak, Nuristan), 28% (Khost, Daykundi), 29% (Nangarhar, Bamyan), 31% (Jawzjan, Badakhshan), 33% (Panjshir, Kunduz), 35% (Paktya, Ghazni) (wykres 3). W tym samym roku liczba zatrudnionych nauczycieli w całym kraju wyniosła prawie 160 tyś. z czego 28% stanowiły kobiety. Najmniejszy odsetek nauczycielek odnotowały prowincje Paktika (2%), Khost (3%), Uruzgan i Ghor (4%), Wardak i Paktya i Kunar (5%) a największy Kabul (64%), Balkh (50%) i Nimroz (48%). W prowincjach Panjshir, Helmand, Baghlan, Takhar, Samangan, Bamyan odsetek kobiet zatrudnionych na stanowisku nauczyciela wynosił średnio 19–21% (wykres 4). 70 BEZPIECZEŃSTWO A DOSTĘP DO EDUKACJI W ISLAMSKIEJ REPUBLICE AFGANISTANU Wykres 3 Ogólny wskaźnik alfabetyzacji w poszczególnych prowincjach (%), 2008 r. Źródło: opracowanie własne w oparciu o dane z Afghanistan. Provincial…, s. 57–126. 71 KLAUDIA CENDA-MIEDZIŃSKA Wykres 4 Kobiety stanowiące kadrę nauczycielską (%), 2008 r. Źródło: opracowanie własne w oparciu o dane z Afghanistan. Provincial…, s. 57–126. Edukacja stanowi jeden z podstawowych warunków rozwoju i bezpieczeństwa społecznego, dlatego też przyjmując Narodową Strategię Edukacyjną Afganistanu na lata 2011–2013, rząd afgański zwrócił szczególną uwagę m.in. na: • zwiększenie alfabatyzacji obywateli (zaplanowano: uruchomienie ponad 36 tys. kursów czytania i pisania, objęcie 1 mln 800 tys. dorosłych alfabetyzacją funkcjonalną; utworzenie przynajmniej 120 wspólnotowych centrów kształcenia które koordynowałby lokalne programy alfabetyzacji); 72 BEZPIECZEŃSTWO A DOSTĘP DO EDUKACJI W ISLAMSKIEJ REPUBLICE AFGANISTANU • zwiększenie dostępu do szkolnictwa podstawowego i średniego poprzez m.in. rozbudowę sieci szkół, w szczególności na obszarach wiejskich, utworzenie szkół dla dzieci ze specjalnymi potrzebami (np. dla dzieci plemiona Kuchi), wdrożenie programu zwiększającego skolaryzację dziewcząt, przeniesienie nauczycielek do szkół wiejskich, organizowanie szkół gminnych i klas z przyspieszonym programem nauczania; budowę obiektów szkolnych, w tym m.in. sanitariatów, studni, czy domów dla nauczycieli sprawujących nadzór i opiekę; realizowanie kształcenia na odległość z wykorzystaniem radia i telewizji; szkolenie wizytatorów; • zwiększenie dostępu (szczególnie kobiet) i budowę obiektów szkolnych dla potrzeb edukacji islamskiej; szkolenie osób sprawujących nadzór nad edukacją islamską i realizowanymi programami; zwiększenie zdolności zarządzania; • opracowanie i modyfikowanie programów nauczania, podręczników, przewodników dla nauczycieli; drukowanie i rozpowszechnianie podręczników i innych materiałów do nauki; • opracowanie i wdrożenie systemu oceny osiągnięć w nauce; • budowanie potencjału kadry: przyznawanie stypendiów, organizowanie krótkoterminowych szkoleń dla pracowników administracyjnych i kadry akademickiej, szkolenie z zakresu nowych programów; polepszenie warunków zatrudnienia pracowników sektora edukacyjnego; • ustanowienie krajowego instytutu ds. programów, przeprowadzanie przeglądów programów i realizowanych projektów; rozwój technologii informacyjno-komunikacyjnych. W sektorze kształcenia nauczycieli priorytetem rządu jest: zwiększenie liczby osób pobierających naukę, stworzenie i rozwój systemu kształcenia (w tym rozwój kolegiów nauczycielskich, utworzenie STTC49 na poziomie dystryktów), utworzenie i rozbudowa odpowiedniej bazy lokalowej, opracowanie i dystrybucja materiałów edukacyjnych; budowanie potencjału kadry zajmującej się kształceniem nauczycieli m.in. poprzez organizowanie krótkoterminowych szkoleń czy przyznawanie stypendiów; zapewnienie kolegiom nauczycielskim bibliotek i labolatoriów naukowych; kształcenie nauczycieli przedmiotów ścisłych. W dziedzinie rozwoju nauk ścisłych i technicznych rząd zaplanował utworzenie krajowego centrum nauki i techniki, oraz poszczególnych centrów w prowincjach; zapewnienie laboratoriów biologicznych, chemicznych i fizycznych w szkołach ogólnokształcących i medresach; wyposażenie w pomoce naukowe szkolnictwa ogólnokształcącego i islamskiego; kształcenie laborantów. W ramach tworzenia i rozwoju szkolenia i kształcenia zawodowego i technicznego, rząd planuje edukować nauczycieli zarówno w kraju jak i za granicą, a także zatrudnić międzynarodowych i krajowych specjalistów oraz koordynatorów technicznych50. 49 STTC – Satellite Teacher Training College. Por. Islamic Republic of Afghanistan, Ministry of Education, National Education Interim Plan 2011–2013, January 2011. 50 73 KLAUDIA CENDA-MIEDZIŃSKA Podpisując w maju 2012 Trwałe Porozumienie o Partnerstwie między Islamską Republiką Afganistanu a Stanami Zjednoczonymi, Państwa-Strony zobowiązały się podejmować wspólny wysiłek na rzecz społecznego i ekonomicznego rozwoju Afganistanu, w tym rozwoju ludzkiego, poprzez zapewnienie dostępu i poprawę jakości kształcenia z uwzględnieniem edukacji szczebla zawodowego i wyższego, oraz dostępu do podstawowej i specjalistycznej opieki zdrowotnej ze szczególnym zwróceniem uwagi na kobiety i dzieci51. Podsumowanie Przez ostatnie dekady afgański system edukacyjny był systematycznie niszczony przez ideologię, religię, działania zbrojne, nie tylko pod względem merytorycznym ale i fizycznym. Pozbawienie kobiet praw do nauki, tendencyjne treści kształcenia, zniszczona infrastruktura szkolna, brak alternatywnych form nauczania, w znacznym stopniu przyczyniły się do zapaści gospodarczej kraju i wzrostu zagrożeń na skalę światową. Afganistan należy do krajów o niskim rozwoju społecznym (znajduje się na 172 miejscu w rankingu światowym). Biorąc pod uwagę ostanie lata trwającego konfliktu oraz fakt, iż w roku 2014 Afgańczycy staną się w pełni odpowiedzieli za bezpieczeństwo państwa, przed ich rządem stoi zadanie podjęcia wszelkich działań na rzecz dla zagwarantowania rozwoju i bezpieczeństwa społecznego obywateli. Z punktu widzenia procesu edukacyjnego pojawia się zatem konieczność zapewnienia wszystkim obywatelom równego dostępu do edukacji powszechnej służącej integracji społeczeństwa, oraz dostępu do kształcenia specjalistycznego, umożliwiającego nabycie umiejętności i kompetencji potrzebnych do pełnienia określonych ról w społeczeństwie oraz przygotowującego odpowiednią kadrę dla rozwoju społecznego i gospodarczego kraju, w tym sektora prywatnego. Obowiązkiem Państwa jest zapewnienie odpowiedniego pod względem jakości kształcenia zawodowego, które przygotuje tych najbiedniejszych do wykonywania zawodu, który wkrótce nie stanie się przestarzały, a co za tym idzie, zapobiegnie ich wykluczeniu i marginalizacji. To na władzy spoczywa także powinność zagwarantowania bezpieczeństwa dzieci, młodzieży uczęszczających do szkół i na studia, oraz osób dorosłych kontynuujących naukę i podnoszących swoje kwalifikację. Istotnym elementem zapewnienia bezpieczeństwa i rozwoju społecznego Afganistanu jest także stworzenie platformy wymiany specjalistów i doświadczeń edukacyjnych oraz kontynuowanie międzynarodowej współpracy na rzecz odbudowy systemu edukacyjnego w Afganistanie. Nie należy zapominać, że reintegracja społeczeństwa i realizacja prawa do edukacji stanowi jeden z kluczowych elementów pokonfilktowej stabilizacji i odbudowy tego kraju. 51 Enduring Strategic Partnership Agreement between the Islamic Republic of Afghanistan and the United States of America, signed by President Obama and President Karzai, U.S. Department of State, 1 May 2012, Retrieved 24 July 2012, w: http://www.whitehouse.gov/sites/ default/files/2012.06.01u.s.-afghanistanspasignedtext.pdf. Data dostępu 03.01.2013. 74 BEZPIECZEŃSTWO A DOSTĘP DO EDUKACJI W ISLAMSKIEJ REPUBLICE AFGANISTANU Bibliografia Afganistan – Konflikt, w: http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/kraj,Afganistan,problemy,Konflikt. Data dostępu 03.01.2013. Afghanistan. Provincial Reconstruction Team. Observations, Insights and Lessons, Handbook, No. 11–16, February 2011, Approved for Public Release. Afghanistan: reconstruction and development, w: Parliamentary Information and Research Service, Publication PRB 07-35E, Canada, 20 November 2007, http://www.parl.gc.ca/content/LOP/ResearchPublications/prb0735-e.pdf. Data dostępu 03.01.2013. Agreement on Provisional Arrangements in Afghanistan Pending the Re-establishment of Permanent Government Institutions, S/2001/1154, 5 December 2001. Andrew Ch., Gordijewski O., KGB, tłum. z ang. R. Brzeski, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1997, ISBN 83-11-08667-2. CBS News Online, Back to school in Afghanistan, 27.01.2004, w: http://www.cbc.ca/news/background/afghanistan/schools.html. Data dostępu 03.01.2013. CBS News, Text: Obam’s Speech on Afghanistan, 1 December 2009, w: http://www.cbsnews.com/8301-503544_162-5855894503544.html?tag=contentMain%3bcontentBody. Data dostępu 03.01.2013 CBS News, White House: July 2011 Is Locked In for Afghanistan Withdrawal, by Chip Reid, 2 December 2009, w: http://www.cbsnews.com/8301-503544_162-5868282503544.html. Data dostępu 03.01.2013. Central Statistic Organization, Afghanistan Statistical Yearbook 2009–2010, w: http://cso.gov.af/en/page/4723. Data dostępu 03.01.2013. EFA 2000 Assessment for Afghanistan, An SPPD Project funded by UNDP/UNESCO Islamabad in cooperation with: UNICEF, UNHCR, Save the Children Fund (USA), & the Swedish Committee for Afghanistan, December 1999. Enduring Strategic Partnership Agreement between the Islamic Republic of Afghanistan and the United States of America, signed by President Obama and President Karzai, U.S. Department of State, 1 May 2012, Retrieved 24 July 2012, w: http://www.whitehouse.gov/sites/default/files/2012.06.01u.s.afghanistanspasignedtext.pdf. Data dostępu 03.01.2013. First edicts, a proclamation of “General Presidency of Amr Bil Maruf Kabul December 1996”, translated from Dari to English by the Taliban, w: http://gemsofislamism.tripod.com/taliban_in_their_own_words.html. Data dostępu 03.01.2013. Glad M., Knowledge on Fire: Attacks on Education in Afghanistan. Risk and Measures for Successful Mitigation, the study is conducted by CARE, on behalf of the World Bank and the Ministry of Education, with the assistance of CoAR/OSDR, September 2009. Gohari M. J., The Taliban: Ascent to Power, Oxford University Press, 2000, ISBN 0-19579560-1. Griffin M., Reaping the Whirlwind: Afghanistan, Al Qa’ida and the Holy War, Pluto Press, London 2003, ISBN 0-7453-1915-7. Human Rights Watch, “Troops in Contact”. Airstrikes and Civilian Deaths in Afghanistan, USA 2008, ISBN: 1-56432-362-5. 75 KLAUDIA CENDA-MIEDZIŃSKA Human Rights Watch, Lessons in Terror. Attacks on Education in Afghanistan, Vol. 18, Number 6 (C), July 2006. International Afghanistan Conference in Berlin, 31 March – 01 April 2004, Berlin Declaration 01 April 2004, w: http://www.ag-afghanistan.de/berlindeclaration.pdf. Data dostępu 03.01.2013. ISAF, Troop numbers and contributions, w: http://www.isaf.nato.int/troop-numbers-andcontributions/index.php. Data dostępu 03.01.2013. Islamic Republic of Afghanistan, Ministry of Education, National Education Strategic Plan for Afghanistan 1385–1389, Afghanistan, Hamal 1386. Islamic Republic of Afghanistan, Ministry of Education, National Education Interim Plan 2011–2013, January 2011. Kabul International Conference on Afghanistan, 1 Communiqué, 20 July 2010, w: http://www.unodc.org/documents/afghanistan/Kabul_Conference/FINAL_Kabul_Confe rence_Communique.pdf. Data dostępu 03.01.2013. Kałuski M., Afganistan i jego dzieje, w: http://przeglad.australink.pl/literatura/sladami/kaluski12.pdf. Data dostępu 03.01.2013. Mayor F., Przyszłość świata, tłum. J.Wolf, red. nauk. przekładu W. Rabczuk, Fundacja Studiów i Badań Edukacyjnych, Warszawa 2001, ISBN 83-915039-3-3. Ministry of Foreign Affairs of Japan, Co-chairs' Summary of Conclusions The International Conference on Reconstruction Assistance to Afghanistan, Tokyo 21–22 January, 2002, w: http://www.mofa.go.jp/region/middle_e/afghanistan/min0201/summary.html. Data dostępu 03.01.2013. NBC News, Obama OKs 17,000 new troops for Afghanistan, 17 February 2009, w: http://www.msnbc.msn.com/id/29242187/ns/world_newssouth_and_central_asia/t/obama-oks-new-troops-afghanistan/#.UAgVuaOHImw. Data dostępu 03.01.2013. Oliker O., Building Afghanistan’s Security Forces in Wartime. The Soviet Experience, RAND Cooperation 2011, ISBN 978-0-8330-5168-4. Qazi A., Education, w: Afghanistan Online, http://www.afghan-web.com/education/. Data dostępu 03.01.2013. Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1386 z 20 grudnia 2001 r. Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1510 z 13 października 2003 r. Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1563 z 17 września 2004 r. Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1623 z 13 września 2005 r. Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1707 z dnia 12 września 2006 r. Roggio B., Mullah Dadullah, Taliban top commander, killed in Helmand, w: The Long War Journal. A Project of The Foundation for Defense of Democracies, http://www.longwarjournal.org/archives/2007/05/mullah_dadullah_tali.php. Data dostępu 03.01.2013. Roggio B., Three Days of Operation Mountain Thrust in Kandahar, w: The Long War Journal. A Project of The Foundation for Defense of Democracies, http://www.longwarjournal.org/archives/2006/06/three_days_of_operat.php. Data dostępu 03.01.2013. RTÉ News, Inquiry finds many Baghlan victims were shot, w: http://www.rte.ie/news/2007/1127/afghanistan.html. Data dostępu 03.01.2013. The Constitution of The Islamic Republic of Afghanistan, January 3, 2004. 76 BEZPIECZEŃSTWO A DOSTĘP DO EDUKACJI W ISLAMSKIEJ REPUBLICE AFGANISTANU The Guardian, Obama commits 17,000 more US troops to Afghanistan, by Helen Pidd and agencies, 18 February 2009, w: http://www.guardian.co.uk/world/2009/feb/18/obamaafghanistan-troops. Data dostępu 03.01.2013. The London Conference on Afghanistan, 31 January – 1 February 2006, The Afghanistan Compact, w: http://www.nato.int/isaf/docu/epub/pdf/afghanistan_compact.pdf. Data dostępu 03.01.2013. The Telegraph, President Obama orders 30,000 troops to Afghanistan in major escalation of war, by Alex Spillius in Washington, 2 December 2009, w: http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/afghanistan/6706189/PresidentObama-orders-30000-troops-to-Afghanistan-in-major-escalation-of-war.html. Data dostępu 03.01.2013. The Washington Post, Obama's own party may provide the war opposition, by David S. Broder, 6 December 2009, w: http://www.washingtonpost.com/wpdyn/content/article/2009/12/04/AR2009120403072.html. Data dostępu 03.01.2013. The White House Blog, A New Strategy for Afghanistan and Pakistan, 27 March 2009, w: http://www.whitehouse.gov/blog/09/03/27/A-New-Strategy-for-Afghanistan-andPakistan. Data dostępu 03.01.2013. The White House, Office of the Press Secretary, Remarks by the President in Address to the Nation on the Way Forward in Afghanistan and Pakistan, 1 December 2009, w: http://www.whitehouse.gov/the-press-office/remarks-president-address-nation-wayforward-afghanistan-and-pakistan. Data dostępu 03.01.2013. White Paper of the Interagency Policy Group’s Report on U.S. Policy toward Afghanistan and Pakistan, w: http://www.whitehouse.gov/assets/documents/afghanistan_pakistan_white_paper_final. pdf. Data dostępu 03.01.2013. World Directory of Minorities and Indigenous Peoples – Afghanistan: Kuchis, 2008, w: http://www.unhcr.org/refworld/docid/49749d698.html. Data dostępu 03.01.2013. 77 Zeszyty 2013 ZeszytyNaukowe NaukoweAON AON nr nr 1(90) 2(59) 2005 ISSN ISSN0867–2245 0867–2245 WALDEMAR SCHEFFS SZTUKA WOJENNA PROCES INFORMACYJNEGO PRZYGOTOWANIA POLA WALKI NA POTRZEBY OPERACJI REAGOWANIA KRYZYSOWEGO płk dr inż. Waldemar SCHEFFS Akademia Obrony Narodowej Abstract Crisis action differs from war mainly by dynamics and nature of the hazards. The issue of reconnaissance in crisis operations in its essence is different from those so far used in combat operations. Many commanders experience clearly suggest a change or modification of the procedures preparation of the battlefield information on the civilian environment. Focusing attention on the environment should be a civil area the problem merits. The enemy acting asymmetrically dissimilated with the environment, so it is difficult to recognize and identify. Getting to know exactly environment will be able to evaluate it and prevent its purpose. This paper proposed an approach to environmental assessment is an alternative for present IPB process. Its novelty lies mainly on the implementation of environmental assessment methods carried out by officers from the U.S. Army reconnaissance under the procedure ASCOPE (Area Structures Capabilities Organizations People Events). Under this procedure shall be made analyzes and evaluations in a wider aspect sense and contexts than in the traditional IPB. Key words – Information Preparation of the beatified (IPB), Reconnaissance, Civilian environment, Crisis action Wstęp Wyznacznikiem wielu zmian w teorii i praktyce działań militarnych są zdobywane doświadczenia z konfliktów o różnych zasięgach działań i intensywności. Kolejnym źródłem doświadczeń są misje pokojowe i stabilizacyjne prowadzone w ostatnich latach. Opinie wielu doświadczonych dowódców wyraźnie sugerują wzrost znaczenia rozpoznania szczególnie w tych operacjach, w których przeciw78 PROCES INFORMACYJNEGO PRZYGOTOWANIA POLA WALKI… nik jest mało lub trudno definiowalny. Problematyka rozpoznania takiego przeciwnika nie jest nowa, realizowana już od zamierzchłych czasów, można przyjąć, że od momentu, gdy człowiek będąc w małych oddziałach zdobywał nowe tereny. Już wówczas rozpoznawał szlaki wędrówek innych ludzi i stosował zasadzki. Aktualnie prowadzone działania również charakteryzują się koniecznością realizacji zadań rozpoznawczych. Operacje pokojowe różnią się jednak od wojennych głównie dynamiką i charakterem zagrożeń. Stałe zagrożenie pododdziałów i konieczność ochrony infrastruktury w rejonie operacji pokojowych sprawia, że temat jest ciągle aktualny. Umiejętność prawidłowej analizy, oceny a następnie prognozy działania potencjalnego przeciwnika była jest i pozostanie priorytetem dla każdego dowódcy. Proces oceny przeciwnika w ramach informacyjnego przygotowania pola walki (IPPW) nabiera więc na znaczeniu, szczególnie teraz, w okresie identyfikacji i definiowania zagrożeń asymetrycznych, które tak często występują w operacjach reagowania kryzysowego. Bazą dla asymetrycznej przewagi jednej ze stron jest jej dominująca przewaga ilościowa1. Może to mieć odniesienie zarówno do liczebności wojsk, jak i ilości posiadanych środków rażenia, a także poziomu wytwarzanych dóbr czy też innych czynników bezpośrednio wpływających na przebieg konfrontacji i decydujących o jej wyniku2. Z obserwacji zmian skali zagrożenia w obszarach działania sił wielonarodowych wynika, że wobec wzrastającej złożoności problemów bezpieczeństwa żołnierzy i pracowników organizacji rządowych oraz pozarządowych na misjach, a także wobec zmiany sytuacji polityczno-militarnej w rejonie operacji jak również przemian jakościowych w systemie rozpoznawania sytuacji kryzysowych zasygnalizowana tematyka informacyjnego przygotowania pola walki zyskuje na znaczeniu. Aktywne działania bojowe trwają stosunkowo krótko i w aspekcie militarnym są skuteczne, gdyż doprowadzają do pokonania przeciwnika. Niezbędna jest jednak szeroko rozumiana faza stabilizacyjna. Uczestniczące wojska muszą się w niej szybko adoptować do nowej sytuacji i oprócz intensywnych działań bojowych prowadzić działania pokojowe lub stabilizacyjne. Nie są one łatwiejsze w realizacji i wymagają szeregu przedsięwzięć. Rozciągają się w czasie i angażują wojska, zmuszając do rotacji i szerokiego udziału organizacji o charakterze niemilitarnym. W takich uwarunkowaniach system rozpoznania wypełnia podstawową rolę dostarczyciela informacji o przeciwniku i środowisku działania potencjalnego przeciwnika. W odniesieniu do wyzwań związanych a operacjami kryzysowymi i złożonością procesu rozpoznania asymetrycznie działającego przeciwnika proces informacyjnego przygotowania pola walki (Information Preparation of the Battlespace – IPB) powinno się zastąpić procesem informacyjnego przygotowania środowiska walki i traktować w nieco innym ujęciu niż tradycyjne w działaniach bojowych. O złożoności problematyki oceny działania sił przeciwnika w środowisku nieznanym i niesprzyjającym poświęcony jest ten artykuł. 1 J. Pawłowski, P. Gawliczek, Zagrożenia asymetryczna, Warszawa 2003, s.13. J. Pawłowski, Asymetria – konsekwencja burzliwych zmian militarnych w sferze ilościowo-jakościowej [w:] Sztuka wojenna we współczesnych konfliktach zbrojnych – przemiany i tendencje rozwojowe. Materiały z konferencji zorganizowanej 20 października 2006 r. Warszawa 2007, s. 39. 2 79 WALDEMAR SCHEFFS Znaczenie rozpoznania w operacji reagowania kryzysowego Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej uczestniczą w realizacji zobowiązań sojuszniczych oraz w zapewnieniu bezpieczeństwa zbiorowego w Europie zgodnie z umowami międzynarodowymi i w ramach organizacji, których Polska jest członkiem. Współdziałają w zapewnieniu bezpieczeństwa w sytuacji zagrożenia atakami terrorystycznymi na terytorium Polski oraz biorą udział w działaniach koalicji antyterrorystycznej na obszarze NATO i poza nim3. Zapisy w naszej strategii bezpieczeństwa narodowego ujmują problematykę przygotowania SZ w zależności od stanu bezpieczeństwa danego państwa do zadań wynikających w czasie: − pokoju – działań prewencyjnych; − kryzysu – reagowania kryzysowego; − wojny – działań wojennych. W ramach narodowej strategii obronności Rzeczpospolita Polska – stosownie do trzech stanów bezpieczeństwa państwa (pokoju, kryzysu i wojny) – jest przygotowana do prowadzenia następujących trzech rodzajów działań strategicznych: − Działania prewencyjno-stabilizacyjne – realizowane w czasie pokoju, obejmujące bieżące zapobieganie wystąpieniu zewnętrznych zagrożeń polityczno-militarnych (kryzysowych i wojennych), poprzez neutralizowanie ich potencjalnych źródeł oraz stabilizowanie i umacnianie bezpiecznego środowiska (otoczenia) międzynarodowego Polski. − Reagowanie kryzysowe – realizowane w razie wystąpienia zagrożenia bezpieczeństwa państwa lub bezpieczeństwa sojuszników oraz zagrożeń dla szerszego bezpieczeństwa międzynarodowego, obejmujące zarówno działania narodowe, jak i udział w wysiłkach międzynarodowych, podejmowanych w celu opanowania kryzysów oraz zapewnienia osłony przed ich skutkami. − Działania wojenne – prowadzone w razie agresji na Polskę lub jej sojuszników, obejmujące wykorzystanie całego lub części potencjału państwa do odparcia agresji, poprzez przygotowanie i przeprowadzenie kampanii i operacji wojennych4. W realizacji zadań wynikających z prowadzenia działań kryzysowych wynikają operacje reagowania kryzysowego (Crisis Response Operations), dlatego też nasze Siły Zbrojne nie uczestniczą w operacjach kryzysowych, ale według naszych strategii obronnej i dokumentów NATO w operacjach reagowania kryzysowego na terenie kraju i w ramach umów sojuszniczych. Operacje reagowania kryzysowego (ORK) przygotowywane oraz prowadzone są po to, aby zapobiec sytuacjom kryzysowym zagrażającym bezpieczeństwu i pokojowi międzynarodowemu. Celem operacji reagowania kryzysowego jest łagodzenie kryzysów i napięć w sposób skoordynowany i zgrany czasowo w sytuacjach kiedy kryzysy mogą zagrażać bezpieczeństwu krajów NATO jak i na obrze3 Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 lipca 2003 roku. S. Koziej, Strategia i potencjał obronny Polski w warunkach członkostwa w NATO, Warszawa 2001, s. 9. 4 80 PROCES INFORMACYJNEGO PRZYGOTOWANIA POLA WALKI… żach Sojuszu5, lub bezpieczeństwu jego członków. Wprowadzenie na stałe do terminologii NATO pojęcia „operacje reagowania kryzysowego” obejmuje całe spektrum działań sił sojuszniczych spoza artykułu 5 Traktatu Waszyngtońskiego. Wykorzystują one Siły Sojuszu począwszy od operacji wymuszania pokoju po operacje prewencyjne i inne kierowane przez Radę Północnoatlantycką. Operacja reagowania kryzysowego to sojusznicze, wielonarodowe lub narodowe wielofunkcyjne i wielowymiarowe działania militarne i niemilitarne skierowane na usuwanie przyczyn sytuacji kryzysowych i kryzysów zagrażających narodowemu, regionalnemu lub światowemu bezpieczeństwu a także naruszeniu praw człowieka. Kierowane są przez dowództwa NATO, przy wsparciu i akceptacji międzynarodowych organizacji politycznych, wojskowych, humanitarnych i gospodarczych. Istotą jest szybkie i bezpośrednie działanie na przyczyny sytuacji kryzysowych i kryzysów, po których usunięciu lub neutralizacji ustaje zasadność działania militarnego. Zadaniem operacji reagowania kryzysowego w kraju lub w środowisku międzynarodowym jest niedopuszczenie do eskalacji sytuacji kryzysowych w wojnę lub inny niebezpieczny konflikt. Operacje Reagowania Kryzysowego (Crisis Response Operations) mogą być ograniczone, co do celu, środków, obszaru i czasu, lub jakiejkolwiek kombinacji tych czynników, w zależności od pożądanego stanu końca operacji. Mogą mieć specyficzne i ograniczone funkcje (zadania) do spełnienia, np. wojskowe wsparcie likwidacji skutków klęsk żywiołowych, ewakuację ludności i operacje humanitarne6. Są to przede wszystkim działania sojusznicze wynikające spoza artykułu 5 Traktatu Waszyngtońskiego, czyli operacje poniżej progu wojny. Podstawą przygotowania i prowadzenia wszelkiego rodzaju operacji reagowania kryzysowego jest dokument sojuszniczy Główne Zdolności Operacyjne MC 400/2 i Wytyczne do Implementacji Wojskowej Strategii Sojuszu, które wymagają użycia sił zbrojnych lub dotyczą groźby ich użycia, mieszczą się w przedziale działania od sankcji i embarga do operacji wojskowych. Działania NATO wykraczające poza artykuł 5 odnoszą się również do działania kolektywnego. Różnica polega jedynie na formalnym podejściu każdego państwa do Operacji Reagowania Kryzysowego. Każde państwo samo podejmuje decyzje o uczestniczeniu w tych operacjach. Nie ma formalnego obowiązku uczestnictwa, a jedynie dobrowolny udział w działaniach, które uważają za niezbędne dla przywrócenia i utrzymania bezpieczeństwa na obszarze sojuszu. W dostępnej literaturze można znaleźć wiele różnych podziałów tych operacji, chociaż w SZ RP przyjęto podział na dwie główne części Operacje reagowania kryzysowego i inne operacje z poza artykułu 5. Dokładny opis zawiera doktryna 5 Operacje reagowania kryzysowego spoza artykułu 5, (DD/3.4), Warszawa 2008, s. 7. W. Karczmarek, Wojska lądowe w systemie reagowania kryzysowego na obszarze kraju pk. Przesilenie, Warszawa 2005, s. 141. 6 81 WALDEMAR SCHEFFS DD/3.4. Mogą one być ograniczone w odniesieniu do celów, środków, obszaru i czasu, zgodnie z określonym przez Radę pożądanym stanem końcowym7. Propozycja doktrynalna przedstawia się następująco: 1. Operacje Wsparcia Pokoju: − utrzymanie pokoju; − wymuszanie pokoju; − zapobieganie konfliktom; − tworzenie pokoju; − budowanie pokoju; − pomoc humanitarna. 2. Inne operacje i zadania reagowania kryzowego spoza artykułu 5: − wsparcia operacji humanitarnych; − pomoc w przypadku klęsk i katastrof; − poszukiwanie i ratownictwo; − wsparcie operacji ewakuacji personelu niewojskowego; − operacje wycofania; − pomoc wojskowa i wsparcie władz cywilnych; − wymuszanie przestrzegania sankcji i embarga. Zaangażowanie sił militarnych w operacjach reagowania kryzysowego, adekwatne jest do celu operacji i zagrożeń. Działania wojskowe, które wspierają operacje reagowania kryzysowego są zróżnicowane, ciągłe, i często długoterminowe. Ich celem jest promowanie i podtrzymywanie regionalnej i globalnej stabilności. Działania te są prowadzone w dynamicznym środowisku, wobec powyższego mogą być nieliniowe, asymetryczne i często prowadzone w izolowanych obszarach operacyjnych, a ponadto są to operacje bardzo intensywne. Dowódcy analizując każdą misję dostosowują strukturę bojową (operacyjną), proces planowania, dowodzenia i główne czynniki (zadanie, ocenę przeciwnika, ocenę terenu i pogody, czas, infrastrukturę cywilną i świadczenia cywilne) do zastanej, konkretnej sytuacji. Podczas każdej operacji, dowódcy ciągle dokonują ocen sytuacji i wzajemnych powiązań pomiędzy ich częściami składowymi. Jednakże operacje reagowania kryzysowego często wymagają by dowódcy (a tym i sztaby) odeszli od standardowego procesu informacyjnego przygotowania pola walki jaki realizują w klasycznych działaniach taktycznych tj. obrona czy natarcie. Przeciwnik prawie zawsze jest nieokreślony (np. terroryści) a jednocześnie jego potencjał bojowy trudny jest do wartościowania. Ponadto realizacja zadania (misji) może być prosta lub bardzo złożona. Nie wyklucza się jednakże przypadków zastosowania podejścia klasycznego w ocenie przeciwnika, wówczas, gdy sytuacja tego będzie wymagała np. w operacjach wymuszania pokoju. Złożoność sytuacji wymusza na oficerach rozpoznania szerokiego zapoznania się ze środowiskiem. W czasie analizy środowiska mogą być istotne różne czynniki 7 B. Panek, Operacje reagowania kryzysowego NATO, Materiały z konferencji naukowej, Warszawa 2006, s. 98. 82 PROCES INFORMACYJNEGO PRZYGOTOWANIA POLA WALKI… i jednostki, które można wykorzystać w operacjach. Dlatego też pytanie co tworzy teren kluczowy? Może zostać oparte na politycznych i społecznych podstawach a nie jak w tradycyjnym procesie na fizycznych cechach środowiska. Ponadto jednostki wyznaczone lub dostępne dowódcy mogą obejmować nie tylko typowe formacje bojowe, ale także siły policyjne (np. działania w Bośni i Hercegowinie), tłumaczy, robotników czy też wielonarodowe komponenty wojsk. Poziom integracji i spójności sił skomponowanych z różnych zespołów będzie kluczowym elementem dla powodzenia zadania. Stwierdzono także, że odmienne jest rozważanie aspektu czasu w operacjach reagowania kryzysowego. Bowiem, jak wynika z już zakończonych i nadal trwających operacji, ich cele nie są osiągalne w krótkim czasie. Wymaga to przygotowania potencjału rozpoznawczego na długo wcześniej zanim rozpocznie się akcja, a następnie ciągłego monitorowania. Proces osiągania celu operacji może ciągnąć się latami a system rozpoznania musi być w ciągłej gotowości do zasilania informacjami dowódców i oficerów sztabu. Prowadzone analizy i oceny powinny wspomagać działania dowódcy w czasie szybkich decyzji spowodowanych zmianą warunków w operacji reagowania kryzysowego w odpowiedzi na nieoczekiwany zwrot sytuacji w rejonie kryzysu. Szczególnie krytyczne będą informacje dotyczące cywilnych aspektów środowiska. Informacje o ludności, administracji państwowej, organach niepaństwowych i międzynarodowych, mogą mieć znaczy wpływ na osiągnięcie stabilności w regionie kryzysowym. Uczestnicy sił pokojowych muszą być opanowani, aby wykonywać zadanie pod presją opinii lokalnej i międzynarodowej. Żołnierze i jednostki w każdej sytuacji powinni być elastyczni, umieć przystosować się do określonego położenia. Często operacje reagowania kryzysowego przekształcając się (pod naciskiem politycznym) z operacji niemilitranych w militarne i odwrotnie. Rolą rozpoznania będzie takie informowanie dowódcy, aby bez większego uszczerbku mógł zachować zdolność do ciągłej reakcji na zachodzące zmiany sytuacyjne. Instrumentarium informacyjnego przygotowanie pola walki Problemy przedstawienia technik i procedury informacyjnego przygotowania pola walki8 ujęte są w trzyetapowym procesie. Proces ten został przyjęty w SZ RP i ujęty jest w doktrynie rozpoznania wojskowego. Zgodnie z doktryną rozpoznawczą IPPW to proces następujących po sobie i powiązanych przyczynowo etapów pracy komórki rozpoznawczej w zakresie oceny warunków prowadzenia działań przez wojska własne i przeciwnika oraz wypracowania wniosków wspierających proces decyzyjny. Celem informacyjnego przygotowania pola walki jest opracowanie możliwych wariantów działania przeciwnika w aktualnych warunkach terenowych i atmosferycznych. Informacyjne 8 Zob. Rozpoznanie wojskowe, Doktryna Połączona, Szt. Gen. Warszawa 2001 s. 43. 83 WALDEMAR SCHEFFS przygotowanie pola walki jest postrzegane jako narzędzie w procesie podejmowania decyzji służące analizie możliwości przeciwnika i właściwości środowiska obszaru działań. Na potrzeby operacji reagowania kryzysowego należy nieco zmodyfikować definicję, zachowując jej główny nurt analityczno-prognostyczny. Modyfikacji należy poddać głównie obszar środowiska oraz interpretację warunków terenowych. Wówczas definicja IPPW mogłaby przyjąć następującą treść: proces informacyjnego przygotowania środowiska walki (IPŚW)to następujące po sobie, powiązane przyczynowo, etapy pracy komórki rozpoznania w zakresie analiz i ocen sytuacji kryzysowej, warunków przeciwdziałania przez siły militarne grupom militarnym i niemilitarnym oraz zasilanie informacyjne wspierające proces decyzyjny dowódcy. Celem IPŚW będzie opracowanie możliwych scenariuszy (wariantów) działania zwaśnionych stron konfliktu lub w przypadku przeciwnika trudno identyfikowalnego działającego w sposób asymetrycznego, przedstawienie możliwego rozwoju sytuacji kryzysowej z uwzględnieniem politycznych, gospodarczych, demograficznych, fizycznych i meteorologicznych cech środowiska. Wzorcowy tzw. narodowy i natowski układ IPPW obejmuje trzy zasadnicze etapy (ocenę obszaru walki, ocenę zagrożenia, integrowanie ocen), z których każdy jest odrębnym zbiorem informacji obejmującym wieloaspektowo problematykę środowiska i przeciwnika. Na potrzeby ORK przyjęto podobny trzyetapowy przebieg przygotowania środowiska walki. IPŚW IPPW Analiza obszaru walki Ocena przeciwnika Analiza geograficzna, meteorologiczna, demograficzna , administracyjna Struktury organizacyjne, wyposażenie, uzbrojenie, doktryny , możliwości logistyczne Oleat zdarzeń Ocena sił konfliktu Analiza administracyjna Struktury organizacyjne, rządu, demograficzna wyposażenie, uzbrojenie, bazy logistyczne, geograficzna, sposoby działania meteorologiczna Prognoza zagożenia Integrowanie ocen Wariant działania przeciwnika Analiza obszaru środowiska walki Oleat wsparcia decyzji Rozwój sytuacji politycznej i możliwe obiekty zagrożeń Scenariusze działania sił konfliktu Oleat wsparcia decyzji dowódcy Rys.1. Struktura procesu IPPW i IPŚW – wariant W tym miejscu należy zaakcentować, że o ile metodyka oceny środowiska jest ogólnie dostępna w ramach sojuszu to metodyka oceny przeciwnika i prognozowania zagrożenia jest domeną narodową i materiały z tego zakresu są objęte stosownymi klauzulami tajności określonego państwa sojuszu. 84 PROCES INFORMACYJNEGO PRZYGOTOWANIA POLA WALKI… Cały proces informacyjnego przygotowania pola walki, w aspekcie strukturalnym, obejmuje dwie zasadnicze części. Pierwsza to gromadzenie i przetwarzanie posiadanych danych o środowisku i przeciwniku – jako element oceny czynników wpływających na wykonanie zadania. Druga, to praktyczne wykorzystanie posiadanych informacji do określenia zagrożeń w aspekcie potencjalnych możliwości rozpatrywanego przeciwnika, a więc umożliwienie dowódcy podjęcia stosownej decyzji do działania. IPPW jest dynamicznym procesem informacyjnym realizowanym na wszystkich szczeblach dowodzenia. Zakres realizacji IPPW uwarunkowany bywa czasem operacyjnym, jakim dysponują jednostki bojowe i ich sztaby oraz systemem dowodzenia. Zasadniczo można stwierdzić, iż na szczeblach taktycznych proces informacyjnego przygotowania pola walki ma charakter standaryzowany, co wynika z konieczności przyjęcia rozwiązań sojuszniczych do działań w wymiarze koalicyjnym. Bowiem w składzie międzynarodowych korpusów znajdują się związki taktyczne, które zgodnie z porozumieniem standaryzacyjnym zobligowane są do przestrzegania postanowień doktrynalnych. Na niższych poziomach dowodzenia (w brygadzie i batalionie) poszczególne etapy procesu IPPW łączone są w całość według potrzeb i możliwości pracy określonego sztabu. W operacjach reagowania kryzysowego proces ten powinien przebiegać w podobny sposób jak na szczeblu taktycznym, ponieważ rozmiar i możliwości przeprowadzania analiz i ocen mogą znacząco wybiegać poza poziom delegowanej jednostki (np. brygady) do misji. Większy poziom złożoności procesu IPPW zachodzi w trudnych sytuacjach polityczno-wojskowych9, gdzie zarówno poziom zagrożenia jak i jego wielokontekstowość wymaga elastycznego podejścia i swobody działania. Wówczas ulega zmianie wewnętrzna struktura omawianego procesu, która podlega działaniu wielu czynników zewnętrznych. Stąd w analizie terenu pojawiają się elementy rozmieszczenia zabytków kultury, w tym także obiektów sakralnych czy parków narodowych i rezerwatów. Innym również dodatkowym elementem jest budowa bazy danych z zakresu demograficznego obejmującej zbiór informacji dotyczących struktury zatrudnienia, wykształcenia czy migracji. IPPW to w efekcie końcowym graficzne zobrazowanie informacji z zakresu obszaru działania dotyczące przeciwnika i pogody, natomiast w kontekście IPŚW to połączone scenariusze działania wszystkich sił dążących do utrzymania sytuacji niepokoju i dający podstawę do kontrolowania przebiegu sytuacji. Proces ten często jest realizowany z wykorzystaniem technologii informatycznych. Analiza i ocena obszaru środowiska działania (kryzysowego) Proces informacyjnego przygotowania pola walki realizowany jest przez odpowiednio przygotowanych oficerów rozpoznania dysponujących szerokim zakresem danych. Praktycznie w pełnym wymiarze jest ono prowadzone na poziomie 9 Operacje wsparcia pokoju, stan kryzysu, lokalny konflikt. 85 WALDEMAR SCHEFFS dywizji i wyższym. Na niższych poziomach wymagania te nie muszą być w pełni realizowane, a wykonanie wszystkich etapów może okazać się niepraktyczne. Podobnie jest w operacjach reagowania kryzysowego. W takich warunkach sztab wykonuje to, co jest istotnie w danym środowisku i sytuacji kryzysowej oraz z uwzględnieniem ograniczeń czasu. Każdy proces IPPW zaczyna się z chwilą otrzymania zadania (rozkazu) od przełożonego. Powinien on trwać tak długo dopóki dowódca nie podejmie stosownych decyzji. Proces IPPW zaczyna się od ustalenia położenia przeciwnika i wojsk własnych. Jest to pierwsza faza procesu dowodzenia. Analizując zadanie komórka G2/S2 dostarcza dowódcy odpowiedzi na pytania dotyczące warunków w jakich będzie realizowane nowe zadanie. Ta faza procesu dowodzenia w odniesieniu do działalności rozpoznawczej charakteryzuje się zdobywaniem, gromadzeniem, porządkowaniem, przetwarzaniem, porównywaniem i rozpowszechnianiem wszelkiego rodzaju informacji dotyczących przeciwnika, położenia elementów rozpoznawczych oraz otoczenia i warunków prowadzenia operacji w tym operacji reagowania kryzysowego. W operacjach reagowania kryzysowego sposób gromadzenia informacji ocenia się dwutorowo. Pierwszy dotyczy własnych baz danych o stronach konfliktu, drugi dotyczy sposobów gromadzenia informacji przez strony konfliktu. Własne bazy danych są przygotowywane w kraju przed wyjazdem wojsk na misję, natomiast w czasie trwania misji uzupełnia się je zdobytymi informacjami. Sposoby gromadzenia informacji przez strony konfliktu dotyczą głównie rozpoznania wywiadowczego i osobowego. Te działania podejmowane są po przyjeździe na miejsce. Jednostki rozpoznania wraz z komórkami rozpoznawczymi uczestnicząc w międzynarodowych operacjach pokojowych zdobywają, gromadzą i przetwarzają informacje tylko w zakresie niezbędnym do podejmowania działań w obszarach operacyjnego zainteresowania stron kryzysu (konfliktu). W każdej sytuacji należy wykorzystywać systemy zdobywania informacji, ale wybór środków będzie zależał od sytuacji i może zmieniać się stosunkowo szybko. W trakcie zarządzania procesem zdobywania i gromadzenia informacji komórka rozpoznawcza będzie musiała działać z maksymalną elastycznością. Najważniejszym źródłem zdobywania informacji w większości operacji reagowania kryzysowego jest rozpoznanie osobowe, co nie oznacza, że inne systemy rozpoznawcze nie będą uczestniczyły w tym procesie (np. rozpoznanie elektroniczne, obrazowe czy czujnikowe albo informatyczne). Potrzeba rozwinięcia jak największej ilości elementów rozpoznania osobowego w odpowiednio wczesnej fazie operacji reagowania kryzysowego, powinna być traktowana priorytetowo. Uruchamiając proces IPPW dowódca powinien być zorientowany w sytuacji na danym obszarze kryzysowym. Jeżeli nie posiada dostatecznych informacji stawia zadanie szefowi rozpoznania w postaci pytań. Pytania są zasadniczymi potrzebami informacyjnymi dowódcy, a szef rozpoznania musi dostarczyć odpowiedzi satysfakcjonujących dowódcę. 86 PROCES INFORMACYJNEGO PRZYGOTOWANIA POLA WALKI… Zasadnicze potrzeby rozpoznawcze dowódcy działającego w ramach operacji reagowania kryzysowego będą bardziej rozbudowane i bardziej złożone politycznie niż te, które formułuje się w czasie wojny. Zdobywanie i gromadzenie informacji będzie się odbywało wielokierunkowo, a komórka rozpoznawcza powinna oceniać sytuację zarówno w odniesieniu do sił pokojowych jak i zwalczających się ugrupowań. Potrzeby rozpoznawcze mogą być rozbudowane i będą wymagały od sztabowych komórek rozpoznawczych odpowiedniego sprecyzowania zadań dla elementów zdobywających informacje. Wskaźniki stosowane w sytuacjach wojny konwencjonalnej mogą być w zasadzie nieodpowiednie w sytuacji prowadzenia operacji reagowania kryzysowego i należało będzie opracować listę nowych, często niekonwencjonalnych, które odpowiadałyby częstym zmianom sytuacji. Dowódca sił zaangażowanych w operację kryzysową może być zainteresowany otrzymaniem informacji w następujących obszarach tematycznych: – sytuacji geopolitycznej (informacje przygotowane zawczasu z własnej BD i uzupełniane na bieżąco); – podłoża historycznego, etnicznego, religijnego, kulturalnego oraz prawdopodobnego wpływu tych czynników na rozwój sytuacji (informacje wcześniej i umieszczone do własnej BD) ; – oceny zamiarów, nastawienia oraz długoterminowych celów ugrupowań, które są zaangażowane w konflikt (informacje częściowo przygotowane a częściowo zdobywane systemem rozpoznania); – oceny nastawienia i wpływu zewnętrznych ugrupowań politycznych, finansowych, religijnych oraz terytorialnych (informacje częściowo przygotowane a częściowo zdobywane systemem rozpoznania); – nastawienia mediów (informacje na bieżąco aktualizowane); – uwarunkowań strategicznych (informacje ustalone z chwilą otrzymania mandatu organizacji pokojowych na realizację misji); – spraw cywilnych (informacje częściowo przygotowane a częściowo zdobywane systemem rozpoznania); – gospodarki krajów znajdujących się w strefie działania (informacje wcześniej przygotowane w BD). Stwierdzono, że IPPW wymaga przygotowania wielu ocen i analiz przez komórki rozpoznawcze zanim jeszcze wojska rozpoczną operację reagowania kryzysowego. Analizy dotyczą m.in. demografii w danym regionie. Złożoność struktury społecznej jest kluczem w jej przebiegu. Dlatego też, komórki rozpoznawcze zbierają informacje o środowisku operacji w szerszym kontekście niż tylko przez pryzmat terenu. Obszar operacji powinien być geograficzne definiowany, tak samo jak w konwencjonalnych działaniach z uwzględnieniem organizacji międzynarodowych i państwa gospodarza. Obszar zainteresowania określany jest po zidentyfikowaniu wszystkich zewnętrznych czynników wpływających na operacje, obejmuje także 87 WALDEMAR SCHEFFS grupy polityczne, organizacje humanitarne, wpływ mediów oraz zakres zaangażowania zwaśnionych stron. Podobnie jest z obszarem odpowiedzialności rozpoznawczej. W operacjach reagowania kryzysowego można przyjąć że oba te obszary mogą się w dużej części pokrywać lub obejmować cały kraj, na którym realizuje się zadania, a także otoczenie sąsiadów. Nie występuje tu podział na obszar odpowiedzialności rozpoznawczej, zainteresowania i działania w strefie tylnej. Należy uwzględnić fakt, iż w wielu przypadkach ORK to działania przeciwnika asymetrycznego. Przeciwnik będzie realizował swoje zadania na całym obszarze, a nawet poza granicami kraju zadając dotkliwe straty materialne i psychofizycznie (np. poprzez zastraszanie wybranych obywateli). Wyznaczając obszar odpowiedzialności i zainteresowania rozpoznawczego należy rozpatrzeć następujące czynniki: – mandat prawny operacji; – istnienie pokoju lub jego brak według stron konfliktu a także akcje podejmowane dla pokoju, akcje humanitarne itp.; – powiązania demograficzne i kwestie socjoekonomiczne, które mogą zawierać warunki życia, wierzenia religijne, zróżnicowanie kulturalne, stan zdrowia, pretensje polityczne, status socjalny oraz przynależności polityczne; – rząd i infrastrukturę sektora publicznego zwierającą potrzebne organizacje rządowe, możliwości transportowe, publiczne służby komunalne i wiele innych możliwych do analizy czynników; – zidentyfikować najlepszy i najgorszy harmonogram rozwoju sytuacji oraz czas trwania, kształt i szczegółowość misji. Na podstawie uzyskanych wyników z obserwacji bezpośrednich można stwierdzić, że tradycyjne czynniki geografii, terenu i pogody są oczywiście wciąż ważne, lecz w innej perspektywie, dlatego celowym jest w przypadku operacji reagowania kryzysowego: – zidentyfikować teren poprzez analizę obszaru zwaśnionych stron, który może być wykorzystywany do działań grup zbrojnych; obszary rozmieszczenia (odpoczynku) potencjalnych grup zbrojnych; rejony obrony (wioski, wzgórza, lasy); kierunki podejścia, marszu, ucieczki; strefy obiektów pośrednich; obszary sporne; – ocenić obszary zurbanizowane pod kątem możliwości wykorzystania budynków przez np. snajperów lub posterunki obserwacyjne albo jako miejsca ukrycia w rozproszeniu; – rejony kluczowe dla obrony, ochrony i maskowania ludzi i sprzętu grup bojowych (lub terrorystycznych); – zidentyfikować obszary dogodne o rozdzielenia zwaśnionych stron; – zidentyfikować obszary krytyczne dla logistyki (ujęcia wody, szpitale, punkty zaopatrzenia medycznego, obszary o znaczeniu kulturowym, rafinerie itp.); W kolejnym etapie pracy komórki rozpoznawczej w czasie rozważania pogody należy: 88 PROCES INFORMACYJNEGO PRZYGOTOWANIA POLA WALKI… – zdiagnozować środowisko, w którym będą prowadzone działania a mające wpływ jej przebieg a wynikające ze zmienności warunków; – zanalizować pogodą o kątem kwestii komunikacyjnych, wymagań ewakuacji, przestrzegania zasad wpływających na bezpieczeństwo; Następnym etapem w procesie IPPW jest analiza i ocena dróg podejścia oraz korytarzy manewru przeciwnika. W operacjach reagowania kryzysowego analiza dróg nie występuje w ujęciu jakim można spotkać podczas działań wojennych, chyba że zwaśnione strony będą nadal dysponować siłami zdolnymi do działań militarnych. Wówczas dokonujemy oceny dróg podejścia każdej ze stron do rejonów zajętych przez drugą stronę konfliktu. W innych przypadkach oceniamy rejony występowania zgrupowań bojowych (siły paramilitarne, terroryści, grupy przestępcze i inne) i możliwie kierunki przemieszczania do wytypowanych obiektów. Mogą to być obiekty przeznaczone do niszczenia, dywersji, zastraszania lub ukrycia własnej działalności. Strefa rozejmu AA1 Rejon zgrupowania sił p-ka AA1 MC1 Obiekt A AA2 Obiekt K AA3 AA1 AA2 Obiekt B Obiekt A AA4 MC1 Obiekt B Strona konfliktu „X” MC1 Rejon zgrupowania sił p-ka AA5 AA2 Strona konfliktu „Y” Strefa rozejmu Rejon zgrupowania sił p-ka Rys. 2. Możliwe drogi podejścia i korytarze manewru a) w sytuacji sił zdolnych do działań, b) w sytuacji sił niezdolnych (rozproszonych lub partyzanckich) do otwartej walki Równolegle z analizami i ocenami środowiska oraz warunkami meteorologicznymi analizie pododaje się struktury demograficzne. W tym celu należy: – zidentyfikować przyczyny konfliktu z perspektywy wszystkich zwaśnionych stron (często takie analizy dokonywane są już w kraju przed wyjazdem jednostek w misję) – ocenić możliwe intencje pokojowe, zamiary zaangażowania do negocjacji przywódców, którzy mają wpływ na kształtowanie opinii w regionie (te przedsięwzięcia można częściowo wykonać w kraju ale w większości będą one wykonywane po przyjeździe, podczas spotkań z poszczególnymi przedstawicielami lokalnych władz) – zidentyfikować i zanalizować rząd, siły zbrojne oraz agencje wspierające wojska (zadanie głównie realizowane w kraju przed misją a uszczegóławiane po przyjeździe) – zidentyfikować historyczne trendy i zdarzenia, w tym minione wydarzenia (daty, miejsca), które mogą mieć znaczący wpływ na bieżące działania (rocznice 89 WALDEMAR SCHEFFS państwowe, święta religijne) –to przedsięwzięcie należy wykonać w kraju. Informacje powinny być zapisane w BD i udostępnione wszystkim zainteresowanym; – rozpatrzeć przebieg dotychczas prowadzonych operacji reagowania kryzysowego przez inne kraje i wynikające wnioski oraz zawarte porozumienia z lokalnymi frakcjami lub organizacjami (komórka rozpoznania powinna ubiegać się o te dokumenty, przeanalizować je i przedstawić wnioski dowódcy); – zidentyfikować krajowy i międzynarodowy dostęp mediów i ich stosunek do przyszłego konfliktu oraz operacji reagowania kryzysowego. Bardzo często media będą kolejną stroną walczącą w sferze informacji. Nagłaśnianie spraw mniej istotnych lub wytykanie błędów będzie powodowało eskalację napięcia. Dokłada analiza i ocena ich dotychczasowego działania pozwoli ustalić komu bardziej sprzyjają zarówno w skali regionu jak i w skali międzynarodowej. IPŚW IPPW A. Wojskowo-geograficzna charakterystyka strefy rozpoznania 1. Charakterystyka naturalnych przeszkód terenowych (przeszkody wodne, lasy, wyrobiska, pasma gór, wzgórza) 2. Charakterystyka obiektów terenowych - tereny kluczowe - możliwości manewrowe - warunki obserwacji - warunki maskowania i ukrycia - drogi podejścia i korytarze manewru - tereny zurbanizowane, zakłady przemysłowe, wiadukty, mosty, infrastruktura, elektrownie, w tym jądrowe) 3. Charakterystyka innych przeszkód (pola minowe, skażony teren) B. Ocena środowiska (struktura administracyjna obszaru, odpowiedzialności rozpoznawczej, skład demograficzny, komunikacja, gleby, hydrografia, demografia w obszarze odpowiedzialności rozpoznawczej) A. B. C. D. Wojskowo-geograficzna charakterystyka strefy rozpoznania ( analiza tych samych naturalnych przeszkód terenowych ale pod kątem wykorzystania w szerszej strefie obejmującej cały rejon działań kryzowych) Charakterystyka obiektów terenowych (obiekty analizuje się uwzględniając działania sił politycznych, ludności cywilnej i możliwości wykorzystania ich do celów utrzymywania sytuacji niestabilnej i zagrożenia. Wyznaczenie obszarów kluczowych związane jest z prawdopodobnymi miejscami przebywania grup destabilizacyjnych lub możliwych obiektów ataku. Obiekty wrażliwe na oddziaływania atakami terrorystycznymi ujmuje się tabelach zagrożeń i przypisuje odpowiednie priorytety ważności do monitorowania). Charakterystyka innych obiektów krytycznych (rejonu ujęcia wody pitnej, szpitale, zabytki parki naturalne, służby komunalne, rafinerie również ujmowane są na listach obiektów podlegających ochronie lub monitorowaniu. Ocena demograficzna uwarunkowania działań ( tło historyczne konfliktu, dotychczasowe działania, powiązania religijne, złożoność kulturową rejonu kryzysowego, wielopartyjność, układ sił w rządzie, organizacje pozarządowe, humanitarne, międzynarodowe działające w rejonie kryzysu, wpływy polityczne sąsiadów). Rys. 3. Porównanie zakresu analiz i ocen IPPW i IPŚW Przygotowując się do operacji reagowania kryzysowego komórka rozpoznania powinna posiadać odpowiednie bazy danych z częściowo dokonanymi analizami środowiska. Jest to podstawą skracającą czas w procesie IPŚW. Z przedstawionych problemów jednoznacznie wynika, iż duża część dokumentów IPŚW jest już przy90 PROCES INFORMACYJNEGO PRZYGOTOWANIA POLA WALKI… gotowana przed wyjazdem wojsk na misję. Na miejscu dokonuje się tylko uszczegółowienia np. wyboru dróg manewru i korytarzy ruchu, obiektów i rejonów zgrupowań, gdyż zależy to od przydzielonego zadania i rejonu rozmieszczenia wojsk. Wnioski z oceny środowiska obszaru kryzysowego stanowią podstawę wyjściową do oceny zagrożenia ze strony grup bojowników, terrorystów lub innych sił militarnych. Ocena zagrożenia w operacji reagowania kryzysowego Wprowadzenie do praktycznej działalności jednostek rozpoznawczych i sztabów wojskowych procedur informacyjnego przygotowania pola walki usystematyzowało szereg zagadnień w kwestii rozpoznania. Niestety pozostały zagadnienia otwarte będące jeszcze przedmiotem dyskusji. Duża grupa zagadnień dotyczy ocen i prognozowania zagrożenia w operacjach innych niż wojna lub zagadnień, w których użycie sił militarnych jest konieczne a procedury nie są jeszcze dostatecznie wypracowane. Oceny to potocznie określenie wartości (np. wystawienie oceny żołnierzom uzyskane w wyniku strzelania to uznanie stopnia osiągnięcia określonej umiejętności). Ocena to także oszacowanie wartości materialnej, w przypadku przeciwnika to określenie jego wartości bojowej, określenie możliwości. W przypadku sił paramilitarnych (terrorystycznych) oceny będą obarczone dużym błędem, bowiem wielkość wskaźników zmiennych jest trudna do oszacowania. Przyjmuje się że ocena dotyczy wartościowania sił przeciwnika będących w jego dyspozycji, ustalenie stopnia zaangażowania militarnego i możliwości ich dalszego działania. W przypadku grup destabilizujących sytuację pokojową należy każdą z osobna ocenić pod warunkiem, że zostanie zidentyfikowana. O wiele łatwiej jest dokonać oceny zwaśnionych stron, gdy jesteśmy siłami je rozdzielającymi. Wówczas można przyjąć metodę oceny taką jaką przyjmuje się dla działań militarnych. Prognozowanie działań to przewidywanie przyszłych faktów oparte na uzasadnionych przesłankach i obliczeniach. Prognozując rozwój sytuacji posługujemy się analizami przebiegu zdarzenia określając z określonym prawdopodobieństwem wynik końcowy. Wiele prognoz może się nie sprawdzać i nie jest to wynikiem złej metody czy sposobu postępowania tylko liczbą wskaźników i ich wartości jakie przyjęto do prognozowania. Prognozy są konieczne do planowania każdych działań, wpływają one na wynik każdego przyjętego przez dowódcę sposobu rozwiązania problemu taktycznego. Celem prognozy zagrożenia jest wykreowanie ogólnego zamiaru użycia sił i środków potencjalnego przeciwnika. Prognoza zagrożenia stanowi finalny etap procesu informacyjnego przygotowania pola walki. W aspekcie organizacyjnym następuje po ocenie obszaru walki i prowadzi poprzez etap oceny możliwości przeciwnika do wygenerowania najbardziej prawdopodobnych wariantów działania potencjalnego przeciwnika. W procesie informacyjnej oceny 91 WALDEMAR SCHEFFS środowiska walki na potrzeby operacji reagowania kryzysowego należy przyjąć podobny przebieg. Scenariusze rozwoju sytuacji kryzysowej świadczące o działaniach sił destabilizujących (terrorystyczne lub inne) będą wariantami ich działania. Prognoza zagrożenia będzie niczym innym jak wykreowaniem ogólnego scenariusza rozwoju długoterminowej sytuacji w regionie kryzysu, w której uwzględniać się powinno działania wielu różnych grup o różnych celach (politycznych, ekonomicznych, przestępczych, terrorystycznych, religijnych). W działaniach militarnych wykorzystuje się wzorce doktrynalne. Są to graficzne sposoby działania potencjalnego przeciwnika opracowane na potrzeby każdego rodzaju wojsk. Powstają na bazie wniosków z ćwiczeń z wojskami oraz treningów sztabowych w czasie pokoju. Na ostateczny wpływ wzorca mają wpływ także wnioski z analizy założeń polityki zagranicznej i doktryny militarnej, a także reorganizacja SZ, gdzie wyposażenie i uzbrojenie jest jednym z tych czynników, który decyduje o sposobie ugrupowania10. W operacjach reagowania kryzysowego nie możemy mówić o wzorcach doktrynalnych działania przeciwnika w takim rozumieniu jak w działaniach militarnych. Wyjątkiem będą działania, w których siły pokojowe rozdzielają walczące strony. Natomiast w innych przypadkach, gdzie przeciwnik jest nieokreślony i działa w sposób asymetryczny nie stosuje przewidywalnych wzorców, stąd nie można ustalić jakie będą jego możliwe warianty działania. Z określonym prawdopodobieństwem dokonuje się oceny obiektów ataku przewidując kierunki z których możliwe jest oddziaływanie sił bojowników. Baza danych o przeciwniku działającym asymetrycznie ulega stałej modyfikacji w aspekcie strukturalnym i organizacyjnym, w tym szczególnie w zakresie wyposażenia poszczególnych grup bojowników w różne środki walki. Analizie i ocenie podlegają nie tylko działania przewidywalne na wytypowane obiekty (posterunki, konwoje), ale również sposoby walki partyzanckiej11, operacje przeciwpartyzanckie, a akcje terrorystyczne12, antyterrorystyczne13 a ostatnio także cyberterrorystyczne. Równie istotna, jak działanie grup bojowników, jest kwestia zdobycia i opracowywania danych o strukturalnych organizacji i personaliów poszczególnych jej członków. Informacje dotyczących charakterystyki osobowej przywódców grup i ich członków na poszczególnych szczeblach hierarchii grupy pozwala na wyprzedzające działania. Charakterystyka osobowa połączona z opisem zwyczajów i zachowań, wierzenia, przyzwyczajeń, wykształcenia pozwala przewidzieć rejony akcji, przewidzieć zachowania dowódców, ustalić osoby sprzyjające grupom, a w konsekwencji 10 Por. M. Wrzosek, Praca taktycznej komórki rozpoznawczej, PWL 9/97 (dodatek), s. 24, G. Nowacki, Rozpoznawcze przygotowanie pola walki, PWL, 2/2002 s. 22. 11 Lokalizacja baz partyzanckich, sposób ochrony i ubezpieczenia, metody zaopatrywania, taktyka walki i inne zagadnienia. 12 Np. sposób działania, rekrutacja terrorystów, zasady wyboru celu /obiektu/ uderzenia, wykorzystywane uzbrojenie, ośrodki szkolenia itp. 13 Sytuacja polityczno-wojskowa, sposób działania jednostek antyterrorystycznych, wyposażenie do akcji, wykorzystanie policyjnych baz danych, organizacja dowodzenia i łączności. 92 PROCES INFORMACYJNEGO PRZYGOTOWANIA POLA WALKI… wytypować możliwe obiekty i rodzaje akcji. Wnikliwej analizie poddawany jest system logistyczny: cywilny i militarny poszczególnych grup bojowników. Możliwości zaopatrywania i uzupełniania osobowego wśród miejscowej ludności, sposoby rotacji i przechowywania sprzętu bojowego (szczególnie o dużych rozmiarach np. moździerze), zakupy materiałów wybuchowych i amunicji, środków łączności, materiałów opatrunkowych, żywności stanowią podstawę do określenia możliwości produkcji np. IED, planowania kolejnych ataków dywersyjnych, typowania obiektów ataku. Znajomość układu sił społecznych, religijnych i politycznych w danej społeczności pozwala na wnioskowanie co do możliwych rejonów stacjonowania grup. Ludność niesprzyjająca grupom bojowników będzie bardziej skłonna do współpracy z siłami pokojowymi. Zbiór wiedzy – kompendium wiedzy – o grupach bojowników (partyzantach, przestępcach, terrorystach) przedstawiany jest w formie zwartej (książkowej) w sposób opisowy i graficzny. Ponieważ ma służyć określeniu możliwości działania tych grup powinien spełniać szereg warunków. Nie wszystkie warunki i możliwości można opisać lub przedstawić graficzne. Te, które są możliwe ewidencjonuje się i analizuje szkoląc wojska w zachowaniu warunków bezpieczeństwa. W ORK wzorce doktrynalne można przedstawić w odniesieniu do: − ataków na obiekty stałe i ruchome, w których zawarte są graficzne schematy ugrupowania atakujących bojowników. Sposoby organizowania zasadzek i prowadzenia ataku, porównanie zakończonych ataków z innymi, podobnymi, w zbliżonych warunkach; − opisu zasad działania poszczególnych formacji bojowych w różnych rodzajach akcji dywersyjnych, propagandowych, terrorystycznych, cyberterrorystycznych w rejonie kryzysowym; − parametrów przestrzennych prowadzonych działań zawartych w zestawieniach tabelarycznych lub graficznych; − wytypowanych obiektów ataku, osób a także sposobów wywoływania sytuacji niepokoju zawartych w zestawieniach tabelarycznych; − charakterystyki podstawowego uzbrojenia i sprzętu bojowego oraz środków łączności będących na wyposażeniu formacji bojowych przeciwnika. Przygotowanie na bazie kompendium zobrazowania graficznego możliwych przebiegów akcji dywersyjnych jest z reguły prowadzone już na etapie opracowywania planu obrony i ochrony baz wojskowych. Obok takich planów w ramach IPŚW mogą być przygotowywane schematy możliwych ataków na inne obiekty. Należy jednak pamiętać, że schematy takie będą przygotowywać specjaliści, którzy nie wychowali się danym środowisku, posiadają ograniczoną wiedzę co do przyzwyczajeń miejscowej ludności, teren poznali z mapy lub będąc na kilku rekonesansach (patrolach) i będą to wykonywali znając głownie zasady ataku na obiekty w ujęciu działań militarnych. Grupy bojowników są do tego lepiej przygotowane, one wybierają sposób, miejsce i czas. One organizują system łączności, obserwacji i ucieczki. One walczą na własnym terenie. Dlatego, za każdym razem będą nas 93 WALDEMAR SCHEFFS zaskakiwać w sposobie wykonania zadania. Ogólne tło może być podobne, ale szczegóły będą zamieniać się a sedno działań zawsze zawiera się w szczegółach. W ramach IPPW a zatem i w IPŚW narzędziem pomocniczym może jest mapa z sytuacją bojową. W ramach IPŚW mapa zawierać powinna zaznaczone miejsca i obiekty ataku. Mapa stanowi zbiór informacji o działających grupach bojowych w rejonie kryzysowym oraz jego organizacji i najbardziej prawdopodobnych scenariuszy działania na wybrane obiekty. Wykreowany na podstawie sumarycznych widomości model sytuacji kryzysowej zawiera zasadnicze informacje do opracowania prawdopodobnych scenariuszy przebiegi zdarzeń. Na mapie powinno się znaleźć prawdopodobne rejony występowania poszczególnych grup bojowników, krytyczne obiekty, których utrzymanie w sprawności pozwoli na zachowanie bezpieczeństwa i pokoju w rejonie kryzysowym, możliwe bazy zaopatrzenia grup bojowników, zapory i pola minowe pozostałe po działaniach wojennych, miejsca składowania sprzętu i materiałów bojowych, pędnych, rozgłośnie radiowe, lotniska, rurociągi i gazociągi itp. czyli te wszystkie obiekty, które będą wpływały na rozwój sytuacji. Wykonanie mapy sytuacji kryzysowej stanowi narzędzie pomocnicze w rękach szefa G2 do określania potrzeb informacyjnych z zakresu uzupełniania brakujących danych o wszelkich siłach destabilizujących sytuację pokojową w regionie kryzysowym. W ten sposób powstaje prawdopodobna wizja aktualnego położenia grup bojowników, ich liczby i zamiarów działania. Prognoza zagrożenia w operacji reagowania kryzysowego Prognozowanie zagrożenia to proces zmierzający do ukazania całości spektrum zagrożeń związanych ze środowiskiem (teren, pogoda, demografia, religia itd.), możliwościami walki grup bojowych lub sił zwaśnionych w rejonie operacji reagowania kryzysowego. Takie wielowymiarowe połączenie szeregu aspektów stanowi kompleksowy obraz zagrożeń w czasie realizacji otrzymanego zadania. Każdy scenariusz przebiegu zdarzeń potencjalnych sił destabilizujących sytuację, aby stanowił prognozę zagrożenia powinien zawierać sposób rozegrania walki przez potencjalnego przeciwnika w wymiarze lądowym, powietrznym a nawet morskim, jeżeli państwo ma dostęp do morza. Zatem prognoza zagrożenia powstaje jako synteza wyników analizy środowiska i planów rozegrania zdarzeń walki w aspekcie lądowym, powietrznym i morskim. Stanowi podstawę do podjęcia przez dowódcę i jego sztab stosownego przeciwdziałania. Zaplanowania terminowych reakcji oraz przygotowania alternatywnych planów działania dla odwodów i sił pozostających w toku działań w dyspozycji dowódcy. Prognoza zagrożenia umożliwia również opracowanie koncepcji rozpoznania, w tym szczególnie sprecyzowanie zadań rozpoznawczych i określenie sposobu rozwinięcia systemu rozpoznania w przestrzeni środowiska walki. 94 PROCES INFORMACYJNEGO PRZYGOTOWANIA POLA WALKI… W ramach IPPW w integrowaniu ocen pierwszym etapem jest wypracowanie wzorców prawdopodobnych warunków działania przeciwnika w przewidywanej walce. Na podstawie oleatu oceny terenu, wzorca doktrynalnych zasad prowadzenia działań przez przeciwnika oraz modelu sytuacji bojowej (mapy sytuacyjnej) powstają możliwe scenariusze dalszego działania w istniejącej sytuacji, a więc warianty zagrożenia. Natomiast w IPŚW na potrzeby operacji reagowania kryzysowego warianty działania powinny być zastąpione scenariuszami przebiegu zdarzeń. Bazując na dotychczasowej wiedzy i przeprowadzonych ocenach oficerowie rozpoznania przystępują do określenia możliwych wydarzeń i akacji jakie mogą zaistnieć w rejonie kryzysu. Dokładna znajomość sytuacji społecznej, politycznej i zażyłości poszczególnych kast etnicznych miejscowej ludności pozwoli na wytypowanie możliwych rejonów i obiektów ataku. Nierzadko będą to osoby zaangażowane politycznie, policjanci, miejscowa władza. Opracowanie scenariuszy opiera się na szeregu założeniach, przypuszczeniach, co do przyszłego charakteru i rozmiaru prowadzonych akcji. Stąd oficerowie rozpoznania przyjmują, że np.: przywódcy poszczególnych grup bojowników będą dążyć do założonego celu, posiadają możliwości realizacji akcji, w tym odtworzenia zdolności bojowej (uzupełnianie strat w ludziach szczególnie po atakach samobójczych), bowiem system logistyczny nie został zlikwidowany. Zakłada się również, że posiadane uzbrojenie i wyposażenie grup bojowych umożliwia dalszą realizację akcji. Wnikliwa ocena zachowywania się sąsiadów umożliwia ustalenie, czy w skali całego regionu grupy bojowników posiadają powodzenie i możliwości kontynuowania walki i są zasilane logistycznie, finansowo i politycznie. Bardzo pomocnym w przewidywaniu dalszych działań przeciwnika może być także poznanie rozmieszczenia jego elementów rozpoznawczych. Jest to o tyle trudne, iż działają oni w ubraniu cywilnym i doskonale asymilują się wśród ludności. Niezmiernie ważnym punktem w opracowaniu scenariuszy zdarzeń jest określenie celów akcji i ich następstw dlatego, że cele pojedynczych akcji często składają się na cel znacznie szerszy np. skutkujący przejęciem władzy przez określone grupy bojowników. Każdy scenariusz osiągnięcia założonych celów jest w początkowym etapie pracy komórki rozpoznawczej realny i nie należy żadnego odrzucać. Dopiero dalsze rozważania, analizy i kalkulacje mogą spowodować rezygnację z jednych i konsolidację innych scenariuszy. Efektem pracy koncepcyjnej powinno być określenie rodzaju przyszłych akcji, ze wskazaniem prawdopodobnego czasu i miejsca kolejnych akcji oraz przewidywanego sposobu (sposobów) użycia różnych rodzajów środków ataku. Realizm w określaniu scenariuszy jest jednym z głównych czynników w określaniu obiektów i sposobów akcji. Należy pamiętać, iż przeciwnik nie jest bezmyślny. On również kalkuluje i ocenia własne straty jakie może ponieść. Dlatego, nie będzie atakował tych obiektów gdzie z góry wiadomo, iż poniesie straty lub nie uzyska oczekiwanego efektu propagandowego. Każdy scenariusz działania jest 95 WALDEMAR SCHEFFS inny i w każdym punkt ciężkości będzie inaczej akcentowany. Rozważając scenariusze należy dostrzegać nierozerwalny związek pomiędzy sposobem wykonania zadania a ilością i jakością użytych sił. Za każdym razem należy sobie zadawać pytania: − jaki jest cel akcji bojowej partyzantów (dywersantów, terrorystów, sił militarnych); − jaki będzie możliwy sposób akcji (gdzie będzie punkt ciężkości, przewidywany obiekt ataku, skutek oddziaływania); − jaki będzie przebieg akcji – harmonogram; − jaka będzie liczba osób zaangażowanych w akcję oraz czy będzie jedna akcja czy kilka skoordynowanych. Scenariusze przebiegu zdarzeń wykonuje się: − w zależności od ważności obiektu ataku; − przyjętego zdarzenia w rejonie kryzysu; − rozwoju sytuacji politycznej, ekonomicznej, religijnej, − niepokojów społecznych (antagonizmy kulturowe, społeczne, religijne itp.). Każdy z proponowanych scenariuszy może być poddany symulacji. Z punktu widzenia procesu dowodzenia czynność ta polega na przegraniu scenariusza przez sztab. Oficerowie rozpoznania podczas takiej gry wojennej podgrywają działanie przeciwnika. Wyniki gry są podstawą do opracowywania planów działania dla wojsk własnych. Etapem końcowym prognozy zagrożenia w ramach IPPW jest opracowany oleat zdarzeń. Oleat zdarzeń sporządzany jest po wyborze jednego najbardziej prawdopodobnego wariantu działania przeciwnika. Położenie wojsk przeciwnika, w zależności od szczebla, na jakim się rozpatruje stopień zagrożenia, oceniane bywa, co godzinę lub co dwie a nawet co cztery godziny. Nowe położenie przeciwnika zaznaczone jest przewidywaną rubieżą w terenie i niekiedy rubież ta otrzymuje nazwę własną. Linie czasowe nanoszone są na oleatę tak, aby ujmowały wszystkie drogi podejścia i korytarze manewru. W procesie informacyjnego przygotowania środowiska walki na potrzeby operacji reagowania kryzysowego oleatu zdarzeń nie wykonujemy. Położenie sił bojowników wyznacza się na podstawie prawdopodobnych rejonów ich występowania i tam można przyjmować obszary szczególnego zainteresowania celami (NAI). Można dokładnie analizować drogi wychodzące z oznaczonych obszarów i kalkulować czasy dotarcia grup bojowych do obiektów, ale w działaniach asymetrycznych jest to często bezużyteczne, bowiem przeciwnik może zająć lub przygotować rubieże ogniowe na długo przed akcją. Stąd częściej szuka się symptomów świadczących o przygotowywanej akcji np. duży wykup środków medycznych (opatrunkowych) świadczyć może o przygotowywanej akcji, ale nie koniecznie w rejonie wykupu. Finalnym produktem IPPW jest oleat wsparcia decyzji. Jego wykonanie jest „podstawową funkcją wyznaczonej w tym celu przez dowódcę triady, składającej 96 PROCES INFORMACYJNEGO PRZYGOTOWANIA POLA WALKI… się z oficera rozpoznania, oficera operacyjnego i koordynatora wsparcia ogniowego”. Wzorzec wsparcia decyzji nie narzuca dowódcy jakichkolwiek decyzji, lecz wskazuje wydarzenia oraz możliwe działania przeciwnika, w określonym miejscu i czasie, które wymagać będą podjęcia określonych decyzji (dotyczących rażenia lub manewru). Na potrzeby ORK podobna triada może wykonywać plany przeciwdziałania zagrożeniom, w których scenariusze przebiegu zdarzeń będą wskazywać przedsięwzięcia które należy zorganizować i przeprowadzić. Na planach można dodatkowo wyznaczać punkty zainteresowania dla systemu rozpoznania, które w ramach patrolu będą kontrolowane. Układ wzorca wsparcia decyzji jest, więc podobny do treści zawartych na oleacie zdarzeń z dodatkowo naniesionymi w porozumieniu z innymi zespołami stanowiska dowodzenia elementami. Zespół rozpoznania, niezależnie od tego jak obszerna i dokładna wydaje się być dokonana analiza i ocena terenu oraz pogody a także zagrożenia, zawsze musi liczyć się z innym, odmiennym od przyjętych schematów działaniem przeciwnika oraz zawsze musi być przygotowany na powtórne rozpoczęcie procesu IPPW. Dla OKR zakres analiz i ocen jest znacznie obszerniejszy. Dlatego przyjmowane schematy działania grup bojowników zawsze będą odmienne i nieprzewidywalne w działaniach. Zakończenie Wskazane zasadnicze aspekty problematyki informacyjnego Przygotowania Środowiska Walki w operacjach reagowania kryzysowego stanowią jedynie ogólne ramy. Każda działalność w rejonie kryzysowym jest bowiem obarczona innymi uwarunkowaniami, stąd jej odmienność od poprzednich i potrzeba stałego weryfikowania przyjętych metod i technik postępowania w procedurach rozpoznawczych. Za przykład może posłużyć metoda oceny środowiska wykonywana przez oficerów rozpoznania armii amerykańskiej w ramach procedury ASCOPE (Area Structures Capabilities Organizations People Events). W ramach tej procedury dokonuje się analiz i ocen w szerszym znaczeniu i kontekście niż w tradycyjnym IPB. 1. W ramach obszaru analizuje się i ocenia teren zarówno z cywilnej jak i socjalnej perspektywy. Rozpatruje się obszary plemienne, granice terytorialne, religijne, polityczne, wojskowe, rządowe. 2. W ramach struktury analizuje się: struktury religijne, polityczne a także infrastrukturę (elektroniczną, energetyczną (linie wysokiego napięcia), sieć teleinformatyczną (rodzaje nadajników, wysokości masztów, odległości między masztami), drogi, zapory, zaopatrzenie w wodę, ropociągi itp.). 3. Zakres analizy możliwości odnosi się do zdolności władz lokalnych w zapewnieniu kluczowych funkcji i służb (identyfikacja decydentów, skuteczność władzy, policji, przywódców plemiennych, religijnych, wpływów politycznych na poszczególne grupy, powiązań ze światem przestępczym i terrorystycznym). 97 WALDEMAR SCHEFFS 4. W zakresie analizy organizacji rozpatruje się: wszystkie grupy i instytucje niewojskowe w wymiarze kulturowym, socjalnym i społecznym rejonie operacji (plemiona, skrzydła polityczne, grup rebelianckich, organizacje pozarządowe Międzynarodowy Czerwony Krzyż/Księżyc, pracownicy kontraktowi, media (TV, Radio, Gazety, Periodyki). 5. W ramach analiz i ocen ludności weryfikuje się: cały personel niewojskowy z którym żołnierze kontaktują się w rejonie operacji a w tym: liderzy plemienni, watażkowie (Warlords)/Khans, przywódcy władz lokalnych, Mułłowie, osoby przesiedlone, „dzicy lokatorzy, źródła osobowe. 6. W ramach analiz i ocen wydarzeń dedukuje się o: wydarzeniach które są rutynowymi w regionie dla ludności, cyklicznymi, zaplanowanymi bądź spontanicznymi działaniami które znacząco wpływają na organizacje, ludzi i operacje kryzysową, wybory narodowe (zaplanowane), rocznica obalenia np. Talibów (cykliczne), religijne (cykliczne) – Ramadan; Id’Al Fitr, Loya Jirga (zaplanowane), straty uboczne (spontaniczne, nieplanowane), wydarzenia sportowe (piłka nożna, latawce). Przedstawiony schemat w swojej istocie jest zbliżony do procedury wypracowanej przez polskie siły zbrojne. Jest on również księgą wiedzy o środowisku, w którym siły pokojowe realizują zadania mandatowe. Na bazie wniosków dokonywana jest ocena zagrożeń i wypracowane warianty przeciwdziałania. Wiedza i wyobraźnia operacyjna oficerów rozpoznania, a w tym przypadku również wyobraźnia polityczno-społeczna jest fundamentem rzetelnej oceny potencjalnego przeciwnika. Bibliografia Karczmarek W., Wojska lądowe w systemie reagowania kryzysowego na obszarze kraju, AON, Warszawa 2005. Koziej S., Strategia i potencjał obronny Polski w warunkach członkostwa w NATO, Warszawa 2001. Łokociejewski M. (red.), Rozpoznanie wojskowe cześć II. Działalność informacyjna, AON, Warszawa 2003. Nowacki G., Rozpoznawcze przygotowanie pola walki, PWL 2/2002. Nowak A., Planowanie, organizowanie i prowadzenie działań rozpoznawczych, Warszawa 2003 Operacje reagowania kryzysowego spoza artykułu 5, (DD/3.4), Szt. Gen. Warszawa 2008. Panek B., Operacje reagowania kryzysowego NATO, Materiały z konferencji naukowej, Warszawa 2006. Pawłowski J., Gawliczek P., Zagrożenia asymetryczna, Warszawa 2003. Pawłowski J.: Asymetria – konsekwencja burzliwych zmian militarnych w sferze ilościowojakościowej [w:] Sztuka wojenna we współczesnych konfliktach zbrojnych – przemiany i tendencje rozwojowe. Materiały z konferencji zorganizowanej 20 października 2006r. Warszawa 2007. 98 PROCES INFORMACYJNEGO PRZYGOTOWANIA POLA WALKI… Rozpoznanie, Doktryna, Szt. Gen. Warszawa 2001. Scheffs W., Nowacki G., Elektroniczne przygotowanie pola walki, AON, 1999. Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 lipca 2003 roku. Wrzosek M., Elementy informacyjnego przygotowania pola walki, PWL 3/2002 Wrzosek M., Organizacja pracy taktycznej komórki rozpoznawczej, AON, Warszawa 2003. Wrzosek M., Wybrane aspekty informacyjnego przygotowania pola walki w przemieszczaniu wojsk, PWL nr 11/04. Wrzosek M. (red.), Rozpoznawcze przygotowanie pola walki, AON, Warszawa 2005. Wrzosek M., Zagrożenia asymetryczne w strefie tyłowej, Kwartalnik Bellona, 1/2008. 99 Zeszyty 2013 ZeszytyNaukowe NaukoweAON AON nr nr 1(90) 2(59) 2005 ISSN ISSN0867–2245 0867–2245 TADEUSZ ZIELIŃSKI PRZEGLĄD SOJUSZNICZYCH ZDOLNOŚCI OBRONNYCH Z OBSZARU LOTNICTWA W KONTEKŚCIE INICJATYWY SMART DEFENCE płk dr Tadeusz ZIELIŃSKI Akademia Obrony Narodowej Abstract The ongoing economic crisis forces seeking solutions enabling the development of NATO's defence capabilities in the era of cuts in defence budgets. An example of this is Smart Defence initiative, which allows member states to participate in multinational projects oriented into the needs of the whole NATO. Capabilities in the area of aviation are considered as one of the key priorities of NATO, so many projects in Smart Defence initiative relate to aviation. The article is divided into two parts. The first presents the key assumptions of Smart Defence initiative, it also points out its limitations. The second part reviews the major programs and initiatives in the area of aviation enhancing NATO’s defence capabilities. Key words – Smart Defence, defence capabilities, multinational projects, aviation Wprowadzenie Zaangażowanie NATO w zapewnienie międzynarodowego ładu i bezpieczeństwa wymusza na siłach zbrojnych Sojuszu Północnoatlantyckiego dysponowanie adekwatnymi do zagrożeń narzędziami. Pogłębiający się kryzys ekonomiczny, szczególnie w odniesieniu do europejskiej części państw NATO, nie sprzyja rozwojowi nowych zdolności operacyjnych oraz inwestycjom w szeroko rozumianą obronność. Cięcia finansowe dotykają w pierwszej kolejności budżetów obronnych, odsuwając na dalszy plan niezbędne modernizacje lub zakupy nowego sprzętu dla wojska. Świadczą o tym dane, które każdego roku prezentuje Sztokholmski Międzynarodowy Instytut Badań nad Pokojem. Redukcja budżetów obronnych, będąca następstwem finansowego i ekonomicznego kryzysu, który rozpoczął się w 2008 roku przyczynia się do dewaluacji zdolności obronnych zarówno w Stanach Zjednoczonych jak i w Europie. Wydatki na obronność w USA w 2011 roku wyniosły 711 miliardów dolarów i był to niewielki wzrost w porównaniu z 2010 ro100 PRZEGLĄD SOJUSZNICZYCH ZDOLNOŚCI OBRONNYCH Z OBSZARU LOTNICTWA… kiem (698 miliardów dolarów), ale jednocześnie był to realny spadek wydatków o 1,2% – pierwszy od 1998 roku. Również w Europie, szczególnie Zachodniej i Centralnej zaobserwowano znaczący spadek nakładów na obronność, chociaż cięcia w poszczególnych państwach są zróżnicowane. Największe redukcje dotknęły państw o słabych gospodarkach, które nie były w stanie utrzymać dużych deficytów budżetowych. W 18 krajach europejskich rzeczywiste wydatki na obronność od 2008 roku były większe niż 10%, z czego 13 państw pochodzi z Europy Środkowej. Osiem z nich zmniejszyło swoje wydatki na obronność o ponad 20%. Największe cięcia z tego obszaru zostały przeprowadzone na Łotwie (51%). Z kolei w Europie Zachodniej zmniejszenie wydatków na budżety wojskowe dotyczyło tych państw, które miały poważne problemy gospodarcze: Grecji (26%), Hiszpanii (18%), Włoch (16%), Irlandii (11%), jak również Belgii (12%)1. Z drugiej strony część państw NATO zwiększyła swoje wydatki na obronność, na przykład Turcja, Polska, Norwegia. Państwa, które dysponują największymi budżetami obronnymi w Europie: Wielka Brytania, Francja i Niemcy, również zanotowały od 2008 roku niewielkie cięcia w odniesieniu do wydatków na obronność – odpowiednio 0,6%, 4% i 1,6%. Niestety, Wielka Brytania i Niemcy planują dalsze redukcje – pierwsze z nich o 7,5% do 2015 roku, a Niemcy około 10% również do 2015%2. Powyższe dane skutkują koniecznością poszukiwań nowych rozwiązań, które wpisywałyby się w ograniczenia finansowe, ale jednocześnie umożliwiały rozwój zdolności operacyjnych w skali całego Sojuszu. Zdolności te powinny wychodzić naprzeciw przewidywanym scenariuszom zagrożeń bezpieczeństwa międzynarodowego i tym samym uzupełniać braki oraz wzmacniać te zdolności, które są kluczowe dla całego NATO. Bez wątpienia, lotnictwo jest jednym z kluczowych narzędzi, które zarówno w przeszłości jaki w przyszłości wspierało i będzie wspierać wysiłki Sojuszu w rozwiązywaniu sytuacji kryzysowych. Stąd zasadnym jest postawienie pytania: w jaki sposób rozwijać zdolności NATO w obszarze wykorzystania lotnictwa w sytuacji trwającego kryzysu ekonomicznego? Jedną z możliwych alternatyw wydaje się sojusznicza inicjatywa Smart Defence ukierunkowana na rozwój zdolności operacyjnych NATO w kontekście zmniejszonych wydatków na budżety obronne. W ramach przedmiotowej inicjatywy można również znaleźć projekty, których celem jest wzmocnienie sojuszniczych zdolności w odniesieniu do wykorzystania lotnictwa w aktualnych i przyszłych operacjach NATO. 1 Recent trends in military expenditure, [online], [dostęp 20 luty 2013], dostępny w internecie: http://www.sipri.org/research/armaments/milex/resultoutput/trends. 2 Ibidem. 101 TADEUSZ ZIELIŃSKI Cel i zakres inicjatywy Smart Defence Koncepcja Smart Defence wydaje się być nową inicjatywą, choć wczytując się w jej założenia nie sposób nie zauważyć, że odnosi się do problemów, które były dyskutowane w NATO w ciągu ostatnich kilku lat. Obecnie, jest uważana za jedną z głównych filozofii NATO, która będzie wdrażana w ciągu następnej dekady. Bez wątpienia, jedną z przyczyn rozwoju przedmiotowej inicjatyw jest kryzys ekonomiczny, który zmusił większość państw członkowskich NATO do zmniejszenia wydatków na obronność, a tym samym przyczynił się do stopniowego obniżania zdolności obronnych Sojuszu. Przyczyn wdrażania koncepcji Smart Defence należy również doszukiwać się w doświadczeniach z operacji Unified Protector na terytorium Libii, dowodzonej przez NATO. Trwające przez prawie cały rok 2011 działania Sojuszu zmierzające do usunięcia reżimu Kaddafiego ujawniły wiele braków i ograniczonych możliwości państw uczestniczących w operacji. Dotychczas były one maskowane zwiększonym zaangażowaniem Stanów Zjednoczonych, które wspierały swoimi zdolnościami pozostałe kraje, przyjmując rolę państwa przewodzącego w operacji. Tymczasem w zasadniczej fazie operacji Unified Protector Stany Zjednoczone przyjęły rolę wspierającą, a główny wysiłek uderzeń lotniczych był realizowany przez państwa europejskie oraz arabskie. Spowodowało to, odczuwalne braki w istotnych dla prowadzenia działań obszarach. Do kluczowych należy zaliczyć: brak środków walki elektronicznej, środków do obserwacji i rozpoznania, brak zasobów do pokonywania środków obrony powietrznej przeciwnika, niedostatek bezzałogowych systemów powietrznych, brak samolotów tankowania w powietrzu oraz niewielkie ilości lotniczego uzbrojenia precyzyjnego. Istotnym był również brak wyszkolonego personelu przeznaczonego do interpretacji danych rozpoznawczych, jak również brak wysuniętych nawigatorów naprowadzania lotnictwa. Przedstawione ograniczenia w zakresie zdolności były uzupełniane przez siły zbrojne Stanów Zjednoczonych. O ile operacja w Libii może stanowić model dla przyszłego zaangażowania europejskich państw NATO w rozwiązywanie sytuacji kryzysowych w bliskim sąsiedztwie, o tyle brak kluczowych zdolności powinien wymuszać na rządach poszczególnych państw działania zmierzające do ich uzupełniania. W związku z tym, Sojusz postanowił wprowadzić koncepcję Smart Defence w celu optymalizacji zdolności obronnych krajów sojuszniczych i promowania bardziej racjonalnego ich wykorzystania. Bardzo trudno doszukać się formalnej wykładni działań podejmowanych w ramach inicjatywy Smart Defence. Brak oficjalnych zapisów w dokumentach normatywnych powoduje, że z reguły opis przedmiotowej inicjatywy wyrażany jest słowami Sekretarza Generalnego NATO, który scharakteryzował ją w następujący sposób: „Smart Defence polega na budowaniu bezpieczeństwa przy wykorzystaniu mniejszej ilości pieniędzy, ale przy zaangażowaniu w sposób elastyczny wszystkich członków NATO. Wymaga to identyfikacji obszarów, w które Sojusz musi zacząć inwestować.(…) Smart Defence oznacza również wspieranie międzynaro102 PRZEGLĄD SOJUSZNICZYCH ZDOLNOŚCI OBRONNYCH Z OBSZARU LOTNICTWA… dowej współpracy. Poszczególne państwa powinny rozpocząć współpracę w ramach małych klastrów, łącząc swoje zasoby w celu budowania zdolności obronnych, które mogą przynieść korzyści Sojuszowi jako całości. NATO może występować w roli pośrednika pomiędzy państwami identyfikującego, co można robić wspólnie, bardziej efektywnie, z mniejszym ryzkiem i przy znacząco obniżonych kosztach finansowych”3. Co zatem oznacza „Smart Defence”? Pomysł jest prosty: różne kraje NATO zobowiązują się do rozwijania i zastosowania różnych zdolności obronnych, w szczególności w tych obszarach, w których dysponują największym doświadczeniem. Oznacza to wspólny rozwój zdolności obronnych Sojuszu i dzielenie się możliwościami, przede wszystkich europejskich państw NATO, gdzie ich interesy bezpieczeństwa pokrywają się bezpośrednio z interesami Sojuszu Północnoatlantyckiego. Inicjatywa Smart Defence opiera się na ogólnym założeniu, że poszczególne państwa NATO wzmacniają posiadane zdolności obronne lub angażują się we współpracę w ramach różnorodnych klastrów obronnych ukierunkowanych na rozwój konkretnych zdolności operacyjnych. Zasadnicza idea inicjatywy zawiera się w trzech słowach: priorytetyzacja, specjalizacja, współpraca. Priorytetyzacja oznacza umiejętność Sojuszu do zdefiniowania kluczowych dla niego obszarów w aspekcie zdolności obronnych, a tym samym wyrównywania zdolności narodowych zgodnie z planami NATO. Z kolei specjalizacja jest wyjściem na przeciw ograniczeniom wydatków na obronność, które przyczyniają się do rezygnacji z wielu projektów wpływających na poprawę zdolności obronnych. Hipotetycznie zakładając, Czechy mogą rozwijać zdolności w zakresie obrony przed bronią masowego rażenia, pomijając zdolności z obszaru prowadzenia operacji specjalnych. Z kolei Polska może się skupić na rozbudowie zdolności zwiększających możliwości prowadzenia operacji specjalnych, ograniczając wydatki na zdolności z obszaru obrony przed bronią masowego rażenia. Jednak kluczową rolę w koncepcji Smart Defence odgrywać powinna współpraca pomiędzy poszczególnymi państwami. Działając wspólnie, państwa uzyskają dostęp do zdolności, na które nie mogłyby sobie pozwolić samodzielnie, osiągając tym samym korzyści skali4. Współpraca może przybierać różnorodne formy, od regionalnej, kulturowej, po strategiczną, angażującą wszystkie państwa członkowskie. Stąd, drogą do sukcesu mogą być następujące rekomendacje. Po pierwsze, współpraca pomiędzy państwami członkowskimi wymaga silnej woli politycznej wszystkich państw, jasnej wizji rozdziału zadań pomiędzy nimi oraz finansowej i przemysłowej obudowy. Po drugie, współpraca regionalna (pomiędzy grupami państw) wydaje się bardziej właściwa (przynosząca wymierne korzyści) niż wielonarodowe projekty inicjowane przez NATO i angażujące dużą liczbę państw. Po trzecie, wspólne bu3 A. F. Rasmussen, NATO After Libya: The Atlantic Alliance in Austere Times, „Foreign Affairs”, vol. 90, no. 4, July/August 2011, p. 2–6. 4 Vide, P. Belkin, NATO’s Chicago Summit, CRS Report for Congress, May 14, 2012, p. 4, [online], [dostęp 25 luty 2013], dostępny w internecie: http://www.fas.org/sgp/crs/row/R42529.pdf. 103 TADEUSZ ZIELIŃSKI dowanie zdolności w wymiarze wojskowym jest bardzo trudne. Zdecydowanie łatwiej współdzielić zdolności techniczne, szkoleniowe niż rozwijać zdolności wpływające na całokształt działań NATO, szczególnie jeśli jest to powiązane z ograniczeniami natury politycznej5. Bez wątpienia, proponowane rozwiązania wymagają przede wszystkim wzajemnego zrozumienia oraz zaufania wszystkich państw NATO. Koncentracja środków finansowych oraz potencjału intelektualnego w jeden lub kilka obszarów zdolności danego państwa powinna jednocześnie zapewniać dostęp do tych zdolności przez pozostałe państwa członkowskie. Jednakże, przedstawione powyżej ogólne założenia funkcjonowania inicjatywy Smart Defence zmierzające do optymalizacji zdolności obronnych Sojuszu mogą napotkać na trudności. Misja wojskowa w Libii pokazała, że członkowie NATO nie zawsze mogą się porozumieć w kluczowych kwestiach, a tym samym nie można mówić o pełnym zaufaniu i zrozumieniu. Ambicje poszczególnych krajów mogą również opóźniać lub zapobiegać implementacji założeń inicjatywy Smart Defence. Przykładowo, większe kraje mogą dążyć do posiadania zdolności w pełnym wymiarze skupiając się na rozwiązaniach narodowych, oderwanych od koncepcji Smart Defence. Ponadto, niechęć do transferu nowych technologii do innych państw oraz ignorowanie doświadczeń pozostałych państw (w różnych dziedzinach), to również czynniki uniemożliwiające pełne wdrożenie przedmiotowej inicjatywy. Na przeszkodzie może również stanąć różnorodne podejście poszczególnych państw do zagadnień związanych z bezpieczeństwem i obronnością. Dlatego, potrzebna jest konkretna wizja percepcji zagrożeń przez Sojusz Północnoatlantycki, z którą będą się utożsamiać wszystkie państwa członkowskie. Uogólniając, o ile problemy techniczne związane z implementacją inicjatywy Smart Defence można rozwiązać bez większych trudności, o tyle aspekt polityczny wydaje się być główną przeszkodą na drodze jej pełnej realizacji. Wydaje się, że najbardziej obiecującym elementem inicjatywy Smart Defence będzie wielonarodowa współpraca umożliwiająca realizację międzynarodowych projektów. Powinny one być kluczowe dla budowy zdolności obronnych w całym Sojuszu, przy jednoczesnej redukcji kosztów ich implementacji. Użytkowanie przez grupy państw wspólnej infrastruktury wojskowej, wymiana usług, serwisowanie oraz wspólne zakupy nowoczesnego uzbrojenia i sprzętu wojskowego pozwolą im na zachowanie, a nawet zwiększenie posiadanych zdolności obronnych, szczególnie w okresie cięć wydatków na obronność. Przykładem tego są: francusko-brytyjskie porozumienie w obszarze obronności, porozumienie o współpracy państw nordyckich (NORDEFCO – Dania, Finlandia, Islandia, Norwegia i Szwecja) lub współpraca w ramach Grupy Wyszehradzkiej (V4 – Czechy, Węgry, Polska i Słowacja). 5 D. Scheschkewitz, A. Pawlak, NATO zamierza inteligentnie oszczędzać pieniądze, [online], [dostęp 25 luty 2013], dostępny w internecie: http://www.dw.de/nato-zamierza-inteligentnieoszcz%C4%99dzac%C4%87-pieni%C4%85dze/a-15722042. 104 PRZEGLĄD SOJUSZNICZYCH ZDOLNOŚCI OBRONNYCH Z OBSZARU LOTNICTWA… Jako kluczowy element Smart Defence została przyjęta na szczycie w Chicago inicjatywa sekretarza generalnego pod nazwą Connected Forces Initiative. Według sekretarza generalnego, inicjatywa uzupełni Smart Defence poprzez „mobilizację wszystkich zasobów NATO, a więc wzmocni sojuszniczą zdolność do współpracy w prawdziwie połączony sposób”6. Przedmiotowa inicjatywa składa się z trzech zasadniczych części: − szkolenia i edukacji. Ta część skupia się na pozyskiwaniu od państw członkowskich niezbędnej wiedzy zwiększającej możliwości Sojuszu; − zwiększenie ilości ćwiczeń. Ilość szkoleń i treningów w NATO została w ostatnim okresie zmniejszona ze względu na wysokie tempo operacyjnego wykorzystania sił NATO, które zostały rozmieszczone w Afganistanie i innych regionach. W sytuacji mniejszego zaangażowania się NATO w rozwiązywanie sytuacji kryzysowych, liczba szkoleń i treningów powinna ulec zwiększeniu; − lepsze wykorzystanie technologii. Inicjatywa będzie opierać się również na wykorzystaniu nowoczesnych technologii w celu poprawy interoperacyjności pomiędzy państwami NATO7. Uogólniając, inicjatywa ma na celu budowę sił NATO 2020 – nowoczesnych, lekkich i mobilnych, odpowiednio wyszkolonych i wyposażonych mogących wspólnie działać w każdym środowisku. Stąd, ostatecznym celem jest utrzymanie i zwiększenie poziomu skuteczności bojowej wojsk NATO budowanej poprzez udział w operacjach ostatniej dekady. W trakcie szczytu NATO w Chicago przyjęto wstępny pakiet ponad dwudziestu projektów, których celem jest poprawa zdolności operacyjnych Sojuszu oraz osiągnięcie korzyści skali, czyli obniżenia kosztów ich rozwoju i wdrażania. Za flagowe projekty NATO w kontekście przedmiotowej inicjatywy należy uznać: budowanie zdolności w zakresie obrony przeciwrakietowej (NATO’s Missile Defence capability), powstanie sojuszniczego systemu rozpoznania obiektów naziemnych z powietrza (Alliance Ground Surveillance – AGS) oraz NATO Air Policing8. Jak już zostało wspomniane wcześniej, jednym z kluczowych obszarów zwiększania możliwości bojowych Sojuszu jest rozwój zdolności związanych z wykorzystaniem lotnictwa. W kontekście inicjatywy Smart Defence za główne projekty należy uznać: Air Policing, Alliance Ground Surveillance Programme (AGS), European Participating Air Forces (EPAF), NATO Aiborne Early Warning (NAEW), C-17 6 A. F. Rasmussen, Remarks at the Munich Security Conference, Speech of NATO Secretary General at the Munich Security Conference plenary session on „Building Euro-Atlantic Security”, [online], [dostęp 5 marca 2013], dostępny w internecie: http://www.nato.int/cps/en/SID-AD1FADE5491706F7/natolive/opinions_84197.htm. 7 Vide, A. R. Vicente, NATO’s Connected Force Initiative: A Critical Appraisal, [w:] “Atlantic Voices”, Volume 2, Issue 11, November 2012, p. 5–10. 8 Vide, Multinational projects, [online], [dostęp 5 marca 2013], dostępny w internecie: http://www.nato.int/nato_static/assets/pdf/pdf_2012_10/20121008_mediabackgrounder_Multinational-Projects_en.pdf. 105 TADEUSZ ZIELIŃSKI Strategic Airlift Capability/Heavy Airlift Wing (SAC/HAW), Strategic Airlift Interim Solution (SALIS), Multinational Aviation Training Centre (MATC). Przegląd kluczowych inicjatyw i programów zwiększających zdolności NATO w obszarze lotnictwa Wielonarodowe inicjatywy Europejskie Centrum Koordynacji Ruchu Wojsk (Movement Coordination Centre Europe – MCCE), niezależne od NATO i UE, powstało w dniu 1 lipca 2007 roku, po Europejskim Dowództwie Transportu Lotniczego (European Air Transport Comand) oraz Centrum Koordynacji Transportu Morskiego (Sealift Coordination Centre – SCC). Celem MCCE jest koordynacja posiadanych przez 25 krajów uczestniczących w programie zasobów i możliwości z obszaru transportu powietrznego, lądowego i morskiego. Jednakże, ideą programu jest koncentracja przede wszystkim na transporcie strategicznym. MCCE zbiera niezbędne dane od państw uczestniczących w programie związane z usługami transportowymi i ich potrzeby w tym zakresie. Należy zaznaczyć, że dane te są przekazywane do MCCE na zasadzie dobrowolności. Na podstawie zebranych informacji i wymagań krajów uczestniczących, MCCE udziela wskazówek odnoszących się do jak najlepszego wykorzystania posiadanych zasobów transportowych. MCCE zapewnia również możliwości z obszaru planowania powietrznych operacji transportowych oraz uzupełniania paliwa w locie (airto-air refueling – AAR). Koordynacja dotyczy zarówno wojskowych jak i komercyjnych statków powietrznych czarterowanych na potrzeby danej operacji, niezależnie czy jest to typowa operacja wojskowa, czy działania w ramach akcji ratowniczych, np. po wystąpieniu klęsk żywiołowych lub katastrof spowodowanych działalnością człowieka. MCCE działa jako „pośrednik” zapewniający stosowne do potrzeb rozwiązanie, uwzględniające dostępne zasoby transportowe. Główną korzyścią z funkcjonowania MCCE jest możliwość wymiany usług (w ramach Porozumienia Technicznego) polegających na wymianie godzin lotów transportowych na tankowanie w powietrzu, co w przypadku państw nie posiadających tego rodzaju zasobów zwiększa ich zdolności, przy jednoczesnym zmniejszeniu biurokracji oraz nie ponoszeniu bezpośrednich finansowych płatności9. Europejska Flota Transportu Powietrznego (European Air Transport Fleet – EATF) jest inicjatywą Europejskiej Agencji Obrony (European Defence Agency – EDA). Została ona zainicjowana w dniu 17 listopada 2009 roku, na podstawie listu intencyjnego podpisanego przez 14 europejskich ministrów obrony, w celu zwiększenia wysiłków na rzecz zwiększenia zdolności w ramach wojskowego transportu lotniczego w Europie. Celem EATF jest stworzenie forum do opracowania kon9 NATO Air Transport Capability. An Assessment, Joint Air Power Competence Centre, Kalkar, March 2012, p. 18. 106 PRZEGLĄD SOJUSZNICZYCH ZDOLNOŚCI OBRONNYCH Z OBSZARU LOTNICTWA… kretnych rozwiązań zmierzających do bardziej efektywnego wykorzystania istniejących i przyszłych zasobów transportu lotniczego poprzez zapewnienie elastycznej współpracy pomiędzy krajowymi i międzynarodowymi organizacjami i wojskowymi elementami odpowiedzialnymi za transport powietrzny. Cel ten będzie osiągany poprzez dzielenie się, łączenie, wymianę i nabywanie różnorodnych zdolności, w tym dyplomatycznych zgód na przeloty, platform lotniczych, szkolenie, wsparcie logistyczne czy obsługa techniczna. Przykładowo, dokonana została analiza na podstawie której opracowano studium operacyjne przedstawiające kompleksową ocenę wojskowego systemu transportu powietrznego w Europie. Obejmuje ono, między innymi, charakterystykę dostępnych zasobów transportu lotniczego, środowisko operacyjne, rolę i zadania transportu lotniczego, interakcje z organizacjami w rejonie operacji, różne systemy wymiany informacji oraz różnice w instrukcjach i procedurach. Długoterminową wizją EATF jest ustanowienie zasad współpracy pomiędzy różnymi, europejskimi podmiotami dysponującymi zasobami transportu lotniczego, aby efektywnie użytkować obecne i przyszłe zdolności w zakresie transportu lotniczego10. Jednym z kluczowych obszarów współpracy jest bez wątpienia szkolenie. Wspólne, sojusznicze szkolenia lotnictwa taktycznego w ramach ćwiczeń są normą, niestety brak jest takich przedsięwzięć w odniesieniu do lotnictwa transportowego. Z reguły system szkolenia i ćwiczeń jest przypisywany do kompetencji narodowych, co nie sprzyja rozwojowi interoperacyjności. Stąd, kolejna inicjatywa EDA – European Air Training Transport (EATT) w ramach bliźniaczej do Smart Defence europejskiej inicjatywy Pooling&Sharing. Celem przedmiotowej inicjatywy jest zwiększenie interoperacyjności i świadomości taktycznej w odniesieniu do użytkowników zasobów taktycznego transportu lotniczego (np. załogi C-130, C-160, C-295) w obszarze operacyjnym i szkoleniowym, poprzez wypracowanie standardowych procedur. W 2012 roku w bazie lotniczej na terenie Hiszpanii (w Saragossie) odbyło się pierwsze w historii tego rodzaju ćwiczenie, w którym uczestniczyło 14 załóg i 8 samolotów z 6 państw (Belgia, Holandia, Hiszpania, Francja, Niemcy i Czechy). Ponadto, Szwecja, Grecja, Włochy i Bułgaria uczestniczyły w ćwiczeniu na zasadzie obserwatorów. Scenariusz ćwiczenia był oparty o rozwiązania stosowane w ramach Advanced Airlift Tactics Training Course (AATTC) i był nadzorowany przez instruktorów ze Stanów Zjednoczonych. Podkreślić trzeba, że ćwiczenie było realizowane przy ścisłej współpracy z Europejskim Dowództwem Transportu Powietrznego. Europejskie Dowództwo Transportu Powietrznego (EATC) zostało założone z inicjatywy czterech krajów (Belgia, Francja, Niemcy i Holandia), w dniu 1 września 2010 roku, w celu scentralizowania funkcji związanych z planowaniem, stawianiem zadań oraz sprawowaniem kontroli nad zasobami transportu lotniczego, przekazanymi pod EATC (obecnie około 170 samolotów). Ustanowienie EATC przyczyniło się do zmniejszenia biurokracji przy jednoczesnym wzmocnie10 Ibidem, s. 19. 107 TADEUSZ ZIELIŃSKI niu europejskiego filaru NATO. Wprowadzenie w przyszłości do eksploatacji samolotów Airbus A400M w trzech z czterech krajów EATC (Holandia ich nie zakupiła) zmaksymalizuje korzyści płynące z przedmiotowej struktury dowodzenia ora przyczyni się do zwiększenia poziomu standaryzacji i operacyjności. Pomimo, że państwa posiadają całkowity nadzór nad przekazanymi do EATC statkami powietrznymi, powołanie Dowództwa pozwoliło na skonsolidowanie szkolenia, opracowanie wspólnych regulacji i standardów, zarządzanie flotą i obsługą logistyczną, jak również uzyskiwaniem zgód dyplomatycznych na przeloty11. Wielonarodowe programy Program Tymczasowego Rozwiązania w Zakresie Strategicznego Transportu Powietrznego (Strategic Airlift Interim Solution – SALIS), zainaugurowany w lutym 2005 roku, przewidziany został jako uzupełnienie braków w zdolnościach z obszaru strategicznego transportu powietrznego wśród państw NATO, Partnerstwa dla Pokoju oraz Unii Europejskiej – przed wprowadzeniem w użytkowanie samolotów C-17 oraz A400M. Grupa wysokiego szczebla pod przewodnictwem Niemiec stwierdziła, że czarterowanie samolotów Antonov AN124-100 będzie najskuteczniejszym rozwiązaniem, gwarantującym państwom dostęp do floty sześciu samolotów. Program jest zarządzany przez Agencję NATO ds. Zaopatrzenia Eksploatacji Sprzętu (NAMSA), a koordynowanie użycia samolotów jest realizowane poprzez Biuro Koordynacji Strategicznego Transportu Lotniczego (Strategic Airlift Coordination Cell – SALCC) – lokowane wspólnie z Sojuszniczym Centrum Koordynacji Ruchu Wojsk (Allied Movement Coordination Centre – AMCC) oraz MCCE i EATC w Eindhoven. W styczniu 2006 roku 15 krajów podpisało umowę z Ruslan Salis GmbH, spółką zależną od rosyjskiej spółki Volga Dniepr, z siedzibą w Lipsku. Początkowo umowa została odpisana na okres 3 lat, ale okres ten został przedłużony do końca 2014 roku. W 2012 roku mowa z Ruslan SALIS GmbH została ponownie podpisana w ramach nowego dwuletniego kontraktu (na lata 2013–2014) z możliwością przedłużenia do grudnia 2017 roku. Przedsiębiorstwo Wołga-Dniepr dostarcza samoloty w ramach programu SALIS, a także dodatkowo samolot do wsparcia misji w Afganistanie, który realizuje cotygodniowe misje z Europy do Afganistanu i z powrotem. Umowa w ramach SALIS przewiduje dwa samoloty An-124-100 w ramach czarteru o niepełnym wymiarze czasu, dwa następne samoloty dostępne w ciągu sześciu dni oraz dwa kolejne w gotowości do użycia w ciągu dziewięciu dni. Państwa uczestniczące w porozumieniu zobowiązały się do zakontraktowania co najmniej 2000 godzin lotu w 2013 roku oraz 2450 godzin w roku 2014. Dodatkowo, 11 Regional Fighter Partnership. Options for Cooperation and Cost Sharing, Joint Air Power Competence Centre, Kalkar, March 2012, p. 36. 108 PRZEGLĄD SOJUSZNICZYCH ZDOLNOŚCI OBRONNYCH Z OBSZARU LOTNICTWA… umowa przewiduje możliwość wykorzystania samolotów IŁ-76 i An-225, ale ich użytkowanie będzie uzależnione od ich dostępności. Pojedynczy samolot An-124-100 może przewozić do 120 ton ładunku. NATO wykorzystuje je do transportu sprzętu do i z Afganistanu; wykorzystywało je także do dostarczania pomocy dla ofiar trzęsienia ziemi w Pakistanie w październiku 2005 roku czy wsparcia misji pokojowej w Darfurze. Podkreślić trzeba, że program SALIS odegra kluczową rolę w związku z planowanym rozpoczęciem wycofywania się sił NATO z Afganistanu12. Innym rozwiązaniem zapewniającym dostęp do strategicznego transportu powietrznego jest Program Uzyskania Zdolności Strategicznego Transportu Lotniczego C-17 (Startegic Airlift Capability – SAC) powiązany z utworzeniem Skrzydła Strategicznego Transportu Lotniczego (Heavy Airlift Wing – HAW), w którym partycypuje 12 państw. HAW jest międzynarodową jednostką wojskową składającą się z NAMO (NATO Airlift Management Organization), samolotów C-17 oraz pozostałych zasobów i personelu wydzielonych przez uczestników porozumienia w celu zapewnienia funkcjonowania jednostki na podstawie Memorandum of Understanding. SAC/HAW zapewnia państwom dostęp do zdolności w zakresie strategicznego transportu powietrznego, na który poszczególne państwa w sposób samodzielny nie byłoby stać. Zgodnie z memorandum, każdy uczestnik programu SAC ponosi koszty za część samolotu, wsparcie dla infrastruktury oraz koszty operacyjne, co pozwala wszystkim na współdzielenie całej floty samolotów C-17. Ponoszone koszty są proporcjonalne do zakontraktowanej liczby godzin, które dane państwo chce wykorzystać w ciągu roku. Pozwala to na sprawiedliwy podział obciążeń i umożliwia krajom członkowskim porozumienia udział w programie w zakresie odpowiadającym ich potrzebom. Obecnie w skład HAW wchodzi trzy samoloty C-17 i nie planuje się ich dalszych zakupów. Nabywanie samolotów w ramach SAC, zarządzanie nimi i wsparcie dla programu jest możliwe dzięki NAMO będące częścią utworzonej przez Radę Północnoatlantycką 29 września 2008 roku organizacji NPLSO (NATO Procurement, Logistics or Services Organization). W imieniu 12 państw programu SAC, jako właściciel samolotów oraz innych zasobów dostarczonych przez państwa występuje NAMO, nadzorowana przez Radę Dyrektorów składającą się z przedstawicieli wszystkich państw uczestniczących w programie. Program jest również wspierany przez C-17 Globemaster III Sustainment Partnership zapewniający wsparcie dla eksploatacji samolotów C-17 na całym świecie. Zapewnia to standaryzację oraz interoperacyjność z innymi C-17, a co za tym idzie wzmacnia partnerstwo oraz pozwala na długofalowe oszczędności. Dysponowanie jedną bazą operacyjną oraz pojedynczą strukturą zapewniającą zabezpieczenie logistyczne i wsparcie techniczne upraszcza operacje i tworzy oszczędności, które nie byłyby możliwe w sytuacji nabywania statków powietrznych przez pojedyncze państwa13. 12 Strategic Airlift Interim Solutions (SALIS), [online], [dostęp 8 marca 2013], dostępny w internecie: http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_50106.htm. 13 Regional Fighter Partnership…, op. cit., p. 38. 109 TADEUSZ ZIELIŃSKI Samoloty programu SAC/HAW lokowane są w bazie Papa na terenie Węgier, które jako państwo przyjmujące bierze na siebie obowiązki związane z rejestracją, oznakowaniem i zapewnieniem ciągłej zdatności do lotu statków powietrznych C-17. Węgry zapewniają również wszelkie zgody dyplomatyczne związane z wykonywaniem przez HAW zadań na całym świecie. Pomimo faktu, że SAC opiera się na pewnych strukturach NATO, które wspierają program, to wykracza poza militarne i polityczne sojusze takie jak NATO i UE. Na przykład, NATO czy jakakolwiek inna organizacja międzynarodowa nie może bezpośrednio stawiać zadań HAW, ale musi się zwrócić o wsparcie do jednego z państw-uczestników programu SAC. Poprzez łączenie zasobów, wspólną pracę i sprawiedliwy podział kosztów program SAC/HAW okazał się sukcesem i może stanowić przykład modelowej współpracy pomiędzy państwami członkowskimi w ramach inicjatywy Smart Defence. Badania przeprowadzone w NATO w latach 70. wykazały, że Powietrzny System Wczesnego Ostrzegania (Airborne Early Warning – AEW) znacznie zwiększyłby zdolność Sojuszu w zakresie obrony powietrznej. W 1978 roku Komitet Planowania Obronnego podpisał memorandum w sprawie zakupu i eksploatacji sojuszniczego systemu AEW, składającego się obecnie z dwóch komponentów operacyjnych funkcjonujących pod dowództwem NATO. Pierwszym elementem jest wielonarodowy komponent samolotów E-3A bazujący w Geilenkirchen w Niemczech. Obejmuje on 17 samolotów Boeing E-3A Systemu Wczesnego Ostrzegania i Dowodzenia (Airborne Warning and Command System – AWACS) oraz trzy samoloty szkoleniowe z załogami spośród 15 państw członkowskich NATO. Komponent dysponuje zdolnościami do szybkiego aktywowania systemu obserwacji powietrznej, dowodzenia, kontroli i komunikacji dla operacji prowadzonych przez NATO. Samoloty E-3A operują z głównej bazy operacyjnej w Geilenkirchen oraz trzech wysuniętych baz operacyjnych rozmieszczonych w Trapani we Włoszech, Aktion w Grecji oraz Konya w Turcji. Funkcjonuje także wysunięta pozycja operacyjna lokowana w Orland w Norwegii14. Drugi element systemu tworzy siedem samolotów E-3D z 8. eskadry EAW z sił powietrznych Wielkiej Brytanii. Komponent ten jest w całości obsługiwany przez personel z Królewskich Sił Powietrznych (RAF). Jedną z zalet AEW jest system rozmieszczenia baz operacyjnych. Umożliwia on sprawiedliwy podział kosztów i obciążeń w celu wsparcia, logistyki, dostarczania części zamiennych, szkoleń, itp., co byłoby trudne do osiągnięcia, jeżeli samoloty AWACS bazowałyby gdzie indziej. Tym sposobem 15 państw-uczestników programu AEW ma dostęp do zasobów, jak również oszczędności wynikających z ograniczania kosztów dzięki współdzieleniu zobowiązań. Kolejną zaletą AEW jest to, że trzy samoloty szkoleniowe są często wykorzystywane jako samoloty towarowe w zabezpieczeniu operacji humanitarnych, w których uczestniczy Sojusz 14 AWACS: NATO’s „Ey In The Sky”, [online], [dostęp 8 marca 2013], dostępny w internecie: http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_48904.htm. 110 PRZEGLĄD SOJUSZNICZYCH ZDOLNOŚCI OBRONNYCH Z OBSZARU LOTNICTWA… Północnoatlantycki. Ponieważ AEW jest własnością NATO i jest przez nie finansowany, lokowany jest bezpośrednio w strukturach systemu dowodzenia NATO, co stanowi pewne ograniczenie. Uczestnictwo samolotów E-3 w konkretnej operacji wymaga bowiem uzyskania konsensusu wszystkich 28 członków NATO na forum Rady Północnoatlantyckiej. Wydaje się, że obecnie lepszym rozwiązaniem byłoby powołanie organizacji, która zarządzałaby programem na zasadach określonych w memorandum, co pozwoliłoby na wykonywanie misji nie tylko pod auspicjami NATO, ale także UE, ONZ czy konkretnie przez dane państwo15. Korzenie programu European Participating Air Forces (EPAF) ewoluowały z początkiem lat 70., kiedy cztery kraje NATO – Belgia, Dania, Norwegia i Holandia zawarły porozumienie EPAF i ogłosiły, że zasadniczym wyposażeniem sił powietrznych będzie samolot F-16. W tym czasie, powodem powyższej decyzji były przede wszystkim względy finansowe. Opierając się na zasadzie ekonomii skali, cztery państwa były w stanie wspólnie zakupić nowoczesny myśliwiec w dużo niższej cenie za pojedynczą sztukę. W związku z powyższym, Stany Zjednoczone ustanowiły F-16 Multinational Fighter Program (MNFP) stanowiący partnerstwo pomiędzy Belgią, Danią, Holandią i Norwegią (European Participating Governments – EPGs oraz European Participating Air Forces – EPAF) w celu bodowy sił powietrznych opartych o samolot F-16. Powyższe partnerstwo opierało się na zapisach zawartych w memorandum podpisanym przez ministrów obrony poszczególnych państw-uczestników programu. Memorandum ustanowiło wspólną odpowiedzialność za zarządzanie programem, zasady uczestnictwa, opłat oraz rozwoju. MNFP jest programem współpracy implementowanym poprzez program Foreign Military Sales (FMS) w ramach podpisanego porozumienia. Europejscy użytkownicy programu F-16 zakupili łącznie 348 samolotów, co w konsekwencji doprowadziło do ścisłej współpracy pomiędzy nimi i zapoczątkowało rozwój Europejskiego Lotniczego Skrzydła Ekspedycyjnego (European Expeditionary Air Wing – EEAW)16. Z początkowego porozumienia wyniknęło kilka innych inicjatyw, które umożliwiły zakupy grupowe oraz realizację wspólnych programów. Jednym z istotniejszych jest Mid Life Upgrade (MLU) program związany z modernizacją samolotów F-16, który został zapoczątkowany w połowie lat 90. Umożliwia on krajom EPAF wyposażonym w samoloty F-16 ich utrzymanie w służbie do 2020 roku. W ramach programu MLU zostało również zawarte porozumienie Third Party Transfer zwiększające możliwości współdzielenia zasobów. Umożliwia ono użytkowanie samolotów danego kraju przez załogi z innego kraju uczestnika porozumienia. Należy zaznaczyć, że powyższe porozumienie w chwili obecnej opiera się na zasadzie porozumień dwustronnych pomiędzy państwami i odnosi się jedynie do lotów 15 The E-3A Component, [online], [dostęp 8 marca 2013], dostępny w internecie: http://www.e3a.nato.int/eng/html/organizations/e3a_component.htm. 16 Regional Fighter Partnership…, op. cit., p. 34. 111 TADEUSZ ZIELIŃSKI szkoleniowych. W operacjach typowo bojowych, ograniczenia polityczne wykluczają wykorzystanie samolotów danego państwa nie należących do jego zasobów. Innym programem wzmacniającym europejski filar NATO był program Fighter Weapons Instructor Training (FWIT). Na początku lat 80. zaistniała potrzeba wyszkolenia doświadczonych pilotów samolotów F-16, którzy staliby się wykwalifikowanymi instruktorami na tym typie statku powietrznego. Wspólne szkolenie to nie tylko redukcja kosztów, ale również standaryzacja procedur. Szkolenie wzmacnia również myślenie taktyczne oraz pozwala na wymianę doświadczeń. Program FWIT pomógł stworzyć i zinstytucjonalizować wspólne procedury operacyjne dla wszystkich dywizjonów samolotów F-16 latających w krajach EPAF. Pozwolił także na opracowanie wspólnych taktyk, technik i procedur w zakresie wykorzystania samolotów F-1617. Podczas kryzysu na Bałkanach w połowie lat 90. Holandia i Belgia rozmieściła swoje samoloty F-16 w regionie i aby zoptymalizować dostępne zasoby ludzkie i materiałowe, wspólnie z Luksemburgiem utworzyły jednostkę Deployable Air Task Force (DATF). Zgrupowanie udowodniło swoją skuteczność podczas operacji Allied Force nad Kosowem w 1999 roku, gdzie 11,6% wszystkich powietrznych misji NATO zostało zrealizowane przez DATF. W 2000 roku Dania, Norwegia i Portugalia dołączyły do porozumienia DATF. Konflikt w Afganistanie ponownie doprowadził do utworzenia mieszanej jednostki lotniczej EPAF. W 2002 roku, duńskie, norweskie i holenderskie siły powietrzne wydzieliły do DATF po 6 samolotów F-16 MLU celem wsparcia działań w Afganistanie z bazy lotniczej w Manas na terenie Kirgistanu. Zgrupowanie 18 holenderskich, norweskich i duńskich F-16, wspieranych przez holenderski samolot tankowania w powietrzu, zastąpiły amerykańskie i francuskie myśliwce operujące nad Afganistanem. Powyższe było możliwe dzięki adaptacji wspólnych procedur operacyjnych i szkoleń realizowanych wspólnie przez kraje EPAF. Ponadto, poprzez współdzielenie obiektów logistycznych oraz wspólne obsługi techniczne, możliwa była redukcja o jedną trzecią kosztów w stosunku do każdego państwa. Stosownie do tych samych zasad, Belgia i Portugalia wykorzystała umowę DATF w celu utworzenia bilateralnego oddziału samolotów transportowych C-130 w Kabulu. Powyższe doświadczenia doprowadziły w konsekwencji do utworzenia 9 lipca 2004 roku Europejskiego Lotniczego Skrzydła Ekspedycyjnego bazującego na procedurach opracowanych w ramach państwa EPAF. Do zasadniczych elementów promujących inicjatywę EEAW należy zaliczyć: − elastyczność – zgrupowanie samolotów F-16 może zostać utworzone z pododdziałów dwóch lub więcej państw EPAF łącząc w sobie wspólne systemy uzbrojenia, sprzęt i wyposażenie poszczególnych państw sygnatariuszy porozumienia; − szczegółowość – porozumienie w ramach EEAW oraz istniejące rozwiązania umożliwią rozwiązanie wszelkich problemów związanych z funkcjonowaniem 17 112 Ibidem, s. 35. PRZEGLĄD SOJUSZNICZYCH ZDOLNOŚCI OBRONNYCH Z OBSZARU LOTNICTWA… Skrzydła w obszarze dowodzenia, zabezpieczenia logistycznego, transportu i planowania operacyjnego; − zdolności – EEAW dysponuje szerokim spektrum zdolności, włączając w to: obronę powietrzną, atak na obiekty naziemne, prowadzenie rozpoznania powietrznego o dowolnej porze doby; − procedury – ponieważ procedury w ramach EEAW są takie same, wszystkie zespoły z EEAW mogą wspólnie wykonywać zadania, optymalizując wykorzystanie zasobów na ziemi; − polityczne i wojskowe ambicje: politycznie funkcjonowanie EEAW zapewnia państwom EPAF odpowiednią pozycję pośród innych państw partnerskich powodując, że może się stać kluczowym partnerem zarówno w ramach koalicji NATO jak i Unii Europejskiej18. Sojuszniczy System Obserwacji Obiektów Naziemnych z Powietrza (Alliance Ground Surveillance – AGS). 13 państw członkowskich podpisało porozumienie, które ma zapewnić niezbędne zdolności w skali całego Sojuszu. System opiera się na bezzałogowych statkach powietrznych wyposażonych w zaawansowane radary dostarczające dane z obserwacji obiektów naziemnych z dużych wysokości. Należy zauważyć, że pojedyncze państwa nie byłyby w stanie samodzielnie pozyskać takich zdolności. System będzie wdrażany w Sojuszu w latach 2015– 2017. Wszystkie państwa-strony programu będą przyczyniać się do rozwoju zdolności w ramach systemu AGS poprzez wkład finansowy mający na celu utworzenie bazy operacyjnej dla AGS w Sigonella we Włoszech, jak również w zakresie rozwoju floty bezzałogowych statków powietrznych. Niektórzy członkowie zastąpią część ich wkładu finansowego, poprzez zapewnienie narodowych systemów zapewniających obserwację obiektów naziemnych, które udostępnią dla NATO19. NATO Air Policing. Opierając się na doświadczeniach związanych z funkcjonowaniem misji Air Policing nad obszarem państw bałtyckich, NATO będzie promować ten rodzaj współpracy jako przykład regionalnej kooperacji. Współpraca w tej dziedzinie stanowi przykład sojuszniczej solidarności dzięki uniknięciu dodatkowych wydatków na obronność w kontekście zdolności, które są już dostępne w NATO. Pozwala to na osiągnięcie korzyści skali poprzez łączenie i wymianę istniejących lub przyszłych zasobów lotniczych. Takie podejście jest szczególnie ważne dla państw NATO w sytuacji „starzenia się” w nadchodzącej dekadzie floty statków powietrznych20. Joint Intelligence, Surveillance and Reconnaissance (JISR). Wzmocnienie wielonarodowej współpracy z tego obszaru zapewni lepszy dostęp do narodowych i sojuszniczych zasobów (np. AWACS i AGS), związanych z prowadzeniem rozpoznania i obserwacji. Ponadto, program obejmuje wspólne szkolenia dla specjalistów rozpoznania, w tym interpretacji danych oraz ulepszone procedury wymiany 18 Ibidem. Multinational projects…, op. cit. 20 Ibidem. 19 113 TADEUSZ ZIELIŃSKI informacji pomiędzy państwami. Współpraca w tej dziedzinie ma na celu przede wszystkim zwiększenie możliwości w zakresie gromadzenia, przetwarzania i udostępniania kluczowych informacji wspierających politycznych i wojskowych decydentów. Powyższa inicjatywa została zapoczątkowana podczas szczytu NATO w Chicago, a w dniu w dniu 17 czerwca 2012 roku przeprowadzono testy techniczne sprawdzające narodowe i sojusznicze systemy z tego obszaru. Wyniki testów posłużą do dalszego rozwoju i implementacji założeń inicjatywy JISR21. Wielonarodowe Centrum Szkolenia Lotniczego. Idea projektu opiera się na doświadczeniach uzyskanych przez NATO w trakcie operacji w Afganistanie. Ma on na celu budowę ośrodka szkoleniowego zapewniającego szkolenie dla pilotów śmigłowców i elementów naziemnych. Szkolenie będzie koncentrować się na załogach śmigłowców przewidzianych do rozmieszczenia w Afganistanie i wspierających działania NATO oraz zespołach doradczych szkolących Afgańskie Narodowe Siły Bezpieczeństwa. Centrum szkolenie będzie lokowane w Czechach22. Podsumowanie Bez wątpienia, lotnictwo jest jednym z kluczowych narzędzi niezbędnych do rozwiązywania sytuacji kryzysowych. Stąd, dysponowanie zdolnościami z tego obszaru jest bardzo istotne dla Sojuszu Północnoatlantyckiego. Angażowanie się NATO w działania antykryzysowe poza obszar traktatowej odpowiedzialności jest asumptem do rozwoju zdolności operacyjnych ukierunkowanych na mobilność powietrzną oraz systemy uzbrojenia zdolne do projekcji siły w odległych geograficznie regionach, a więc również lotnictwo. Trwający kryzys ekonomiczny nie sprzyja rozwojowi zdolności obronnych w państwach członkowskich NATO, dlatego konieczne jest poszukiwanie rozwiązań optymalnych dla całego Sojuszu. Jednym z nich jest inicjatywa Smart Defence łącząca w sobie rozsądne wydawanie środków finansowych z rozwojem zdolności obronnych w skali całego Sojuszu. Również kluczowe zdolności z obszaru lotnictwa, takie jak Air Policing, System Obserwacji Obiektów Naziemnych z Powietrza (AGS), czy zapewnienie mobilności powietrznej będą możliwe do osiągnięcia dzięki uczestnictwu poszczególnych państw NATO w inicjatywie Smart Defence. Bibliografia AWACS: NATO’s „Ey In The Sky”, [online], http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_48904.htm. Belkin P., NATO’s Chicago Summit, CRS Report for Congress, May 14, 2012, [online], http://www.fas.org/sgp/crs/row/R42529.pdf. 21 22 114 Ibidem. Ibidem. PRZEGLĄD SOJUSZNICZYCH ZDOLNOŚCI OBRONNYCH Z OBSZARU LOTNICTWA… Multinational projects, [online], http://www.nato.int/nato_static/assets/pdf/pdf_2012_10/20121008_mediabackgrounder_Multinational-Projects_en.pdf. NATO Air Transport Capability. An Assessment, Joint Air Power Competence Centre, Kalkar, March 2012. Rasmussen A. F., NATO After Libya: The Atlantic Alliance in Austere Times, „Foreign Affairs”, vol. 90, no. 4, July/August 2011. Rasmussen A. F., Remarks at the Munich Security Conference, Speech of NATO Secretary General at the Munich Security Conference plenary session on „Building Euro-Atlantic Security”, [online], http://www.nato.int/cps/en/SID-AD1FADE5491706F7/natolive/opinions_84197.htm. Recent trends in military expenditure, [online], http://www.sipri.org/research/armaments/milex/resultoutput/trends. Regional Fighter Partnership. Options for Cooperation and Cost Sharing, Joint Air Power Competence Centre, Kalkar, March 2012. Scheschkewitz D., Pawlak A., NATO zamierza inteligentnie oszczędzać pieniądze, [online], http://www.dw.de/nato-zamierza-inteligentnie-oszcz%C4%99dzac%C4%87pieni%C4%85dze/a-15722042. Strategic Airlift Interim Solutions (SALIS), [online], http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_50106.htm. The E-3A Component, [online], http://www.e3a.nato.int/eng/html/organizations/e3a_component.htm. Vicente A. R., NATO’s Connected Force Initiative: A Critical Appraisal, [w:] “Atlantic Voices”, Volume 2, Issue 11, November 2012. 115 Zeszyty 2013 ZeszytyNaukowe NaukoweAON AON nr nr 1(90) 2(59) 2005 ISSN ISSN0867–2245 0867–2245 TOMASZ RUBAJ ORGANIZOWANIE SIŁ I ŚRODKÓW DO WYKONANIA ZADAŃ – UWARUNKOWANIA OGÓLNE I PRAKTYCZNE ASPEKTY W ODDZIAŁACH I PODODDZIAŁACH ARTYLERII płk dr inż. Tomasz RUBAJ Akademia Obrony Narodowej W teorii organizacji i zarządzania organizowanie jest jedną z podstawowych funkcji zarządzania. Organizowanie (przygotowanie) sił i środków do wykonania zadań jest więc typowym działaniem kierowniczym, polegającym na definiowaniu czynności, porządkowaniu ich i grupowaniu w większe sekwencje oraz przydzielaniu do realizacji wykonawcom, a także na łączeniu różnych elementów składowych na zasadzie harmonizacji1. Można doszukać się przynajmniej kilku znaczeń (ujęć) organizowania. W omawianym ujęciu proces organizowania sił i środków do wykonania zadań można rozumieć dwojako: jako organizowanie strukturalne i organizowanie procesowe. Organizowanie strukturalne polega na grupowaniu czynności i wykonujących je ludzi w komórki (zespoły) – wydziały, sekcje grupy itp., przydzielaniu zadań, prac, urządzeń i materiałów, kształtowaniu więzi współpracy i podległości między komórkami, delegowaniu i rozgraniczaniu uprawnień oraz udzielaniu reguł koordynacji i współdziałania; opiera się na regułach prakseologii i logistyki. Organizowanie procesowe (funkcjonalne) polega na projektowaniu procesów wykonawczych i procesów zarządzania (koordynacji ich elementów i powiązań w czasie i przestrzeni) pod kątem ergonomicznego, racjonalnego i uporządkowanego przebiegu poszczególnych czynności podstawowych i pomocniczych w konkretnych warunkach. Organizowanie procesowe odnosi się także do wykonywania powyższych procesów przez zespoły i pozostałych ludzi na poszczególnych stanowiskach, a także do przewidywania (projektowania) interwencji w przebiegu tych procesów, w przypadku ich negatywnych odchyleń od przyjętych parametrów. Analiza literatury przedmiotu pozwala dostrzec różne ujęcia procesu organizowania. W jednym z nich, w podstawowych założeniach zbieżnym z przedstawionym powyżej, na organizowanie można spojrzeć w ujęciu statycznym i dynamicznym. W ujęciu statycznym przez organizowanie rozumie się tworzenie 1 116 R. W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, wyd. nauk. PWN, Warszawa 1999, s. 330. ORGANIZOWANIE SIŁ I ŚRODKÓW DO WYKONANIA ZADAŃ… zespołu ludzi wraz z niezbędnymi środkami służącymi do osiągnięcia wyznaczonych celów – mamy wówczas do czynienia z tzw. znaczeniem rzeczowym organizowania. Z kolei w ujęciu dynamicznym organizowanie to ciąg celowych działań składających się na proces organizowania – znaczenie czynnościowe organizowania. Powyższe analizy pozwalają stwierdzić, że w przypadku organizowania sił i środków w płaszczyźnie militarnej będziemy mieć do czynienia zarówno z jego obszarem strukturalnym (statycznym), jaki i z obszarem procesowym/funkcjonalnym (dynamicznym). Przy czym przyjęto, iż warunkiem prawidłowego określenia struktur organizacyjnych powinno być organizowanie procesowe (dynamiczne), co oznacza, że organizacja elementów w sensie strukturalnym tzw. strukturalizacja musi opierać się na organizacji działań (tzw. strukturalizacji procesów). Zatem, mówiąc o organizowaniu sił w operacjach połączonych, należy mieć na uwadze stworzenie takiego wzajemnie powiązanego systemu sił i środków ze składu wojsk lądowych, sił powietrznych, marynarki wojennej oraz sił specjalnych, który zapewni zintegrowane i zsynchronizowane destrukcyjne oddziaływanie na siły i środki przeciwnika oraz jego funkcje walki, i przez to stworzenie siłom połączonym korzystnych warunków do skutecznego działania, uzyskania powodzenia i wykonania zadań. Z punktu widzenia sił zbrojnych proces organizowania do wykonania zadań ma charakter zadaniowy. Powinien być on jednak, jak wskazują przeprowadzone badania oraz praktyka udziału wojsk lądowych w misjach poza granicami kraju, poprzedzony doborem sił, polegającym na ustaleniu ich właściwych proporcji ilościowo – jakościowych, tak aby uzyskać wymagany poziom zdolności do wykonania zadań. Powyższe podejście jest zbieżne z koncepcją modułową sił, modułową ich organizacją, wyrażającą się w ustaleniu (doborze) takiego ich składu, aby reprezentowane przez nie zdolności nie były ani za niskie, ale, z drugiej strony, nie za wysokie. Z tego względu zgrupowania sił połączonych organizowane są na zasadzie sił modułowych (modułowości), pozwalającej na uzupełnienie lub rezygnację z określonej zdolności operacyjnej. Modułowość pozwala dowódcom zgrupowań połączonych oraz dowódcom komponentów osiągnąć równowagę pomiędzy siłami walczącymi, siłami wsparcia bojowego i siłami wsparcia logistycznego. Można nazwać ją metodycznym podejściem umożliwiającym wykreowanie odpowiedniej ilości niezbędnych funkcji i zdolności operacyjnych do zastosowania w pożądanym miejscu i czasie w celu osiągnięcia założonych efektów. Istotę podejścia modułowego przedstawiono na rysunku 1. Omawiane podejście ma zastosowanie nie tylko przy projektowaniu sił i środków militarnych (choć ten aspekt jest najważniejszy z punktu widzenia prowadzonych rozważań), ale także w odniesieniu do partnerów spoza Sojuszu, organizacji pozarządowych, międzynarodowych, organizacji humanitarnych i pozostałych uczestników połączonych, zintegrowanych, międzyagencyjnych i międzynarodowych operacji. 117 TOMASZ RUBAJ POZIOM ZDOLNOŚCI LINIA OZNACZA OPTYMALNY POZIOM ZDOLNOŚCI SIŁ I ŚRODKÓW, KTÓRY SPEŁNIA POTRZEBY SIŁ POŁĄCZONYCH I MINIMALIZUJE WYMAGANIA W ZAKRESIE NAKŁADÓW ZA WYSOKI ODPOWIEDNI ZA NISKI CZAS TRWANIA OPERACJI Źródło: opracowanie własne na podstawie Pamphlet 525-68, U.S. Army Training and Doctrine Command, 2005. Rys. 1. Istota podejścia modułowego do organizowania sił Skoro, jak stwierdzono powyżej, pierwotnym przedsięwzięciem jest dobór sił – spójrzmy zatem co kryje się pod omawianym terminem. Dobór sił jest procesem określania odpowiedniego ich składu oraz kolejności użycia w celu wsparcia działań dowódcy sił połączonych. Obejmuje on selekcję i zorganizowanie optymalnej struktury sił ze składu Sił Zbrojnych, w tym spośród wojsk lądowych oraz spośród innych uczestników działań (kampanii, operacji) przeznaczonych do działań jako siły połączone. Użycie w obszarze operacji zorganizowanych w powyższy sposób sił jest następnie szczegółowo rozważane w ramach procesu projektowania sił. W praktyce do każdej fazy kampanii dowódca sił połączonych określa i otrzymuje siły o optymalnym składzie, takim, aby mógł osiągnąć i utrzymać wymagane skupienie głównego wysiłku. Odbywa się to poprzez zmiany dotyczące liczby sił i zmiany w składzie poszczególnych komponentów reprezentujących rodzaje Sił Zbrojnych (lądowego, powietrznego, morskiego i wojsk specjalnych). Dowódca komponentu lądowego dobiera skład sił lądowych, w taki sposób aby spełniały wymagania dowódcy sił połączonych sprecyzowane w stosunku do wojsk lądowych. Dowódca komponentu lądowego rekomenduje również siły lądowe, które należy włączyć w skład sił połączonych, a następnie proponuje ich sekwencyjne użycie, spełniające wymagania przełożonego. Warto zaznaczyć, że proces doboru sił jest procesem ciągłym. Z chwilą rotacji sił wykonujących zadania przez nowe siły, powracają one w podporządkowanie wspierających dowódców/uczestników kampanii (operacji) i dowódców poszczególnych komponentów2. 2 118 Operations, Headquarters Department of the Army, Washington, February 2011, s. 4–13. ORGANIZOWANIE SIŁ I ŚRODKÓW DO WYKONANIA ZADAŃ… Dobór sił jest zatem wstępem, ale jednocześnie warunkiem koniecznym procesu organizowania zadaniowego sił. Organizowanie zadaniowe sił do działania jest aktem ich projektowania, odnosi się również do wspierających sztabów, czy też logistyki wraz ze specyfikacją ich wielkości i składu, niezbędnej do wykonania konkretnej misji i wynikających z niej zadań.3 Głównymi czynnikami determinującymi organizowanie sił są: wyszkolenie, doświadczenie, wyposażenie, zdolności manewrowe, zdolności do nieprzerwanego zasilania, środowisko działań i zagrożenie ze strony przeciwnika. W odniesieniu do wojsk lądowych organizowanie sił obejmuje alokację dostępnych zasobów – jednostek (sił i środków z ich składu) dla podległych dowódców wraz z ustanowieniem relacji dowodzenia i wsparcia. Organizowanie sił ma więc miejsce wewnątrz pakietu dobranych uprzednio sił, gdy dowódca komponentu organizuje jednostki (grupy jednostek –zgrupowania zadaniowe) do wykonania poszczególnych zadań. Proces organizowania jest kontynuowany i obejmuje również organizowanie sił włącznie z ich reorganizacją do wykonania kolejnych zadań, zadań których realizacja następuje i po działaniach poprzedzających, a niekiedy w trakcie ich trwania. Zdolność sił lądowych do organizowania zadaniowego zapewnia im wyjątkową adaptacyjność i elastyczność. Pozwala bowiem dowódcom szczebla operacyjnego i taktycznego na takie skonfigurowanie jednostek (zgrupowań zadaniowych), które sprzyja optymalnemu użyciu posiadanych zasobów. Ponadto pozwala wojskom lądowym na dostosowanie zdolności (możliwości bojowych) jednostek (zgrupowań) do priorytetów wyznaczonych dla działań i szczegółowych zadań ofensywnych, obronnych, stabilizacyjnych i wspierających (władze cywilne, różnego rodzaju misje i organizacje – innymi słowy pozostałe podmioty uczestniczące w operacji/działaniach). Jak zaznaczono powyżej, po doborze sił i ich zadaniowym zorganizowaniu powinno nastąpić sprecyzowanie relacji dowodzenia. Bazując na powyższych ogólnych ustaleniach można by pokusić się w tym miejscu o próbę przedstawienia praktycznych aspektów – w odniesieniu do jednostek, oddziałów i pododdziałów artylerii, traktowanych jako siły wsparcia ogniowego – związanych z doborem sił i ich organizowaniem zadaniowym. Jednakże zanim to nastąpi warto w tym miejscu zwrócić uwagę na często niedocenianą relację, ujmowaną sposób ogólny jako wsparcie (ang. Support), chociaż przedstawiana jest ona w odniesieniu do sił połączonych, to jednak, zdaniem autora jej założenia nie pozostają bez wpływu na organizację i odpowiedzialność za realizację zadań wsparcia ogniowego na szczeblach taktycznych. Zaprezentowanie założeń omawianej relacji jest również jednym z celów szczegółowych niniejszego artykułu. Jak wynika bowiem ze wstępnej analizy to dowódca sił połączonych odpowiada za określenie relacji pomiędzy dowódcami wspieranym a wspierającym. Co więcej, zdaniem autora założenia relacji dotyczą nie tylko sił wsparcia ogniowego, lecz również szerokiej gamy różnorodnych sił i środków wsparcia (jednostek/sił wspierających, reprezentujących 3 Ibidem, s. 4–14. 119 TOMASZ RUBAJ obszary wsparcia bojowego i wsparcia logistycznego), a także jednostek dowodzenia i ogólnowojskowych prowadzących działania na szczeblu taktycznym. Założenia teoretyczne dotyczące relacji wsparcia zawarto m.in. w publikacji dotyczącej prowadzenia operacji połączonych AJP-01 (D)4, gdzie relacje wspierany/wspierający omówione są w stosunku do działań połączonych. Podkreśla się, że pośród wielu różnorodnych wymagań operacyjnych, które muszą być spełnione, przy z reguły ograniczonych zasobach, prowadzenie operacji z udziałem sił militarnych często jest ukierunkowane przy użyciu relacji wspierany/wspierający, kiedy to jedna organizacja (w tym przypadku komponent) powinna dodać, uzupełnić określone zdolności, jak również chronić i zasilić inną organizację (formację). Kluczową w tym procesie jest relacja wsparcie, pozwalająca na określenie uprawnień jako efektywnego środka służącego do akcentowania wysiłku w poszczególnych etapach i fazach operacji, kiedy to podlegli dowódcy zazwyczaj otrzymują wsparcie od dowódców wspierających5 i zapewniają wsparcie, wspierają dowódców zwanych dowódcami wspieranymi6. Znaczenie i wielkość zasobów wsparcia, a także ważność omawianej relacji, w szczególności gdy dotyczy ona wsparcia dowódcy komponentu, który realizuje główne zadanie z punktu widzenia dowódcy sił połączonych, wymaga zwrócenia bacznej uwagi ze strony dowódcy operacyjnego i podległych mu dowódców komponentów podczas planowania i realizacji operacji. Istota i zasady ogólne relacji wspierany/wspierający pozwalają na wzmocnienie, dodanie zdolności organom dowodzenia i siłom w strukturze dowodzenia sił militarnych, uzupełniają bowiem nawzajem dowódców wspieranych i wspierających w celu uzyskania optymalnego efektu. W składzie sił połączonych, komponenty, ich poszczególne elementy mogą wspierać lub być wspieranymi podczas wykonania poszczególnych zadań. Podlegli dowódcy mogą być wspieranymi, będąc z drugiej strony wspierającymi. Relacja wspierany/wspierający nie jest relacją dowodzenia, ale stanowi operacyjną relację kierowania w dowodzeniu operacyjnym, za pomocą której spełniane są wymagania dowódców wspieranych7. Jak podkreśla ekspert, emerytowany generał Gary Luck, obecnie Starszy Mentor w Połączonym Centrum Operacji, dowództwa Sił Połączonych Armii Stanów Zjednoczonych8: doświadczenia z Operacji Enduring Fredom (OEF) i Operacji Iraqi Fredom (OIF) wskazują, iż wsparcie jako relacja dowodzenia – autor nazywa wsparcie relacją dowodzenia, jest prawdopodobnie najbardziej odpowiednią 4 Allied Joint Doctrine AJP-01 (D), NSA, Bruksela 2010, s. 6-7 i 6-8. Dowódca wspierający (ang. Supporting commander), dowódca, który udziela wsparcia dowódcy wspieranemu w postaci sił lub innego rodzaju wysiłku/wsparcia, lub/i który opracowuje Plan wsparcia. Słownik terminów i definicji NATO, AAP-6, NSA, Bruksela 2009, s. 2-S-15. 6 Dowódca wspierany (ang. Supported commander), dowódca posiadający kluczową dpowiedzialność za wszelkie aspekty wykonania zadań przydzielonych przez wyższe władze wojskowe NATO, który otrzymuje siły lub wsparcie innego rodzaju od jednego kilku dowódców wspierających. Słownik terminów i definicji NATO, AAP-6, NSA, Bruksela 2009, s. 2-S-15. 7 Allied Joint Doctrine … op. cit. s. 6-8. 8 Gen (Ret) Gary Luck, Insights In Joint Operations, the Art and Science Best Practices, Joint Warfighting Center U.S. Joint Forces Command, September 2006. 5 120 ORGANIZOWANIE SIŁ I ŚRODKÓW DO WYKONANIA ZADAŃ… relacją w sensie uzyskania dostępu do dodatkowych zdolności. Zapewnia ona uprawnienia i stanowi podstawy do tzw. współzależności, i może być najbardziej odpowiednią relacją we współczesnym środowisku operacyjnym (działań). Omawiana relacja w swojej istocie czyni dowódcę wspierającego odpowiedzialnym za osiągnięcie sukcesu przez dowódcę wspieranego. Nie może on po prostu wydzielić siły i nie interesować się aranżacją i efektami ich działania. Wymaga się od niego raczej, aby pozostał zaangażowany w proces wsparcia dowódcy wspieranego, kontynuował pomoc, doradztwo i koordynację podczas planowania i realizacji zadań dowódcy wspieranego9. Relacja wsparcie pozwala na tzw. pionową integrację działań dowódców poszczególnych komponentów. Uprawnienia wynikające z relacji wsparcie posiada coraz szersze zastosowanie w celu zapewnienia dowódcy wspieranemu dostępu do zdolności, których nie posiada w obrębie sił własnych. Elastyczność omawianej relacji jest jedną z największych jej zalet. Wspiera ona, zdaniem cytowanego autora, zdecentralizowaną realizację zadań zgodnie z myślą przewodnią dowódcy sił połączonych. Zazwyczaj w obszarze operacji jest kilku dowódców wspieranych i wspierających – dlatego, też z reguły wystąpią potrzeby ścisłego określenia priorytetów poprzez sprecyzowanie odpowiedzialności pomiędzy nimi. Ideę relacji wsparcie przedstawiono na rysunku 2. W szczegółowych rozważaniach, cytowany autor podkreśla rolę dowódców wspieranych i wspierających formułuje wskazówki i rady praktyczne dla obydwóch dowódców. DOWÓDCA SIŁ POŁĄCZONYCH (Ustanowienie Uprawnień/Odpowiedzialności) DOWÓDCA WSPIERAJĄCY Wsparcie DOWÓDCA WSPIERANY Źródło: gen. Gary Luck, Insights in Joint Operations, the Art and Science Best Practices, Joint Warfighting Center U.S. Joint Forces Command, September 2006, s. 17. Rys. 2. Idea relacji wsparcie Dowódca wspierany otrzymuje dostęp do zdolności sił wspierających, posiada również uprawnienia w zakresie formułowania ogólnych wymagań/wytycznych, wyznaczania i określania priorytetów zadań, celów lub obiektów oraz do artykułowania pozostałych przedsięwzięć koordynacyjnych (włącznie z wymaganiami dotyczącymi organów łącznikowych, wymaganiami odnoszącymi się do kierowania 9 Ibidem , p. 16 and 17. 121 TOMASZ RUBAJ personelem i sterowania systemami oddziaływania i oceny skutków oraz składania meldunków o efektach oddziaływania). Niektóre wskazówki i praktyczne rady dla dowódcy wspieranego mogą dotyczyć:10 • zidentyfikowania potrzeb wsparcia pod adresem dowódców wspierających; • wymagań w zakresie organów łącznikowych ze składu sił wspierających, aby spójnie integrować wsparcie w ramach prowadzonych działań; • zgłaszania niedoborów we wsparciu, w pierwszej kolejności wspierającym dowódcom, a jeżeli to konieczne określenia rozwiązań alternatywnych. Dowódca wspierający jest odpowiedzialny zarówno za sprawdzenie (upewnienie się co do prawidłowości i merytorycznej poprawności), jaki i za praktyczną realizację żądań w zakresie wsparcia formułowanych przez dowódcę wspieranego w ramach priorytetów określonych przez dowódcę lub/i w jego imieniu odpowiednie organa dowodzenia i koordynacji. Zasadnicze wskazówki i praktyczne rady dla dowódcy wspierającego mogą odnosić się do:11 • określenia własnej roli w osiągnięciu celu działania przez dowódcę wspieranego; • zrozumienia i respektowania uprawnień dowódcy wspieranego – podkreśla się przy tym, że często wsparcie udzielane dowódcom wspieranym może posiadać wyższy priorytet niż zadania realizowane według własnego planu; • poświęcenia uwagi i czasu na upewnienie się co do prawidłowości i merytorycznej poprawności zadań formułowanych przez dowódcę wspieranego i określenia ogólnych priorytetów, zanim nastąpi podzielenie posiadanych możliwości na zadania wykonywane według własnego planu i te, które realizowane są na korzyść dowódców wspieranych; • wysłania organów/oficerów łącznikowych do wspieranych sił, aby pomóc w planowaniu użycia sił i środków oraz zrozumieniu wymagań wykonawców wsparcia (sił i środków wspierających); • określenia odpowiednich relacji dowodzenia własnym (wspierającym) jednostkom z celu upewnienia się, że ich zadania i obowiązki jako sił wspierających zostaną wykonane i spełnione w odpowiedni sposób. Przyjmuje się, że dowódcy wspierający zapewniają siły i zdolności/możliwości bojowe w relacji „wsparcie bezpośrednie”, a nawet „kierowanie taktyczne – TACON” w celu wsparcia sił w osiąganiu przez nie celów działania. Omawiane zależności zaprezentowano na rysunku 3. 10 11 122 Ibidem, p. 17. Ibidem, p. 18. ORGANIZOWANIE SIŁ I ŚRODKÓW DO WYKONANIA ZADAŃ… DOWÓDCA SIŁ POŁĄCZONYCH (Ustanowienie Uprawnień/Odpowiedzialności) DOWÓDCA WSPIERAJĄCY PODLEGŁE DOWÓDZTWO JEDNOSTKA TAKTYCZNA Wsparcie Wsparcie bezpośrednie TACON Siły podporządkowane DOWÓDCA WSPIERANY PODLEGŁE DOWÓDZTWO JEDNOSTKA TAKTYCZNA Naczelna zasada – Jedność dowodzenia Źródło: gen. Gary Luck, Insights In Joint Operations, the Art and Science Best Practices, Joint Warfighting Center U.S. Joint Forces Command, September 2006, s. 18. Rys. 3. Przykład wpływu relacji wsparcie na dowodzenie i kierowanie jednostkami/siłami na szczeblu taktycznym Organizowanie zadaniowe w oddziałach i pododdziałach artylerii, zwane również w wielu źródłach organizacją artylerii do wykonania zadań, jest jednym z aspektów sprawowania dowodzenia i kierowania w odniesieniu do jednostek omawianego rodzaju wojsk. Jest ona prowadzona według pięciu fundamentalnych zasad12: 1. Zapewnienie odpowiedniego wsparcia artyleryjskiego dla jednostek zaangażowanych w walce. 2. Skupienie punktu ciężkości w działaniach zaczepnych i głównego wysiłku w działaniach obronnych. 3. Zapewnienie natychmiastowej dyspozycyjności wsparcia artyleryjskiego dla dowódcy ogólnowojskowego, aby mógł wpływać na działania. 4. Ułatwienie przyszłych działań. 5. Zastosowanie maksymalnie wykonalnej centralizacji podczas wykonania zadań (kierowania ogniem). Organizacja artylerii do walki obejmuje dwa zasadnicze etapy: wyznaczenie relacji dowodzenia oraz określenie relacji wsparcia, w których wykonywane będą zadania wsparcia ogniowego. 12 Zasady te wyraża się akronimem AWIFM (A – Adequate FA Support for committed units, W – Weight the main attack in the offense or the main effort in the defence, I – Immediately available FA support for the commander to influence the action, F – Facilitate future operations, M – Maximum feasible centralized control), na podstawie: Tactics, Techniques and Procedures for Corps Artillery, Division Artillery and Field Artillery Brigade, Washington D.C., 2001, s. C-1. 123 TOMASZ RUBAJ W etapie pierwszym, następuje sprecyzowanie relacji dowodzenia jednostkom (pododdziałom) artylerii w stosunku do jednostek wojsk walczących lub też innych jednostek (pododdziałów) artylerii. Innymi słowy jest to podporządkowanie artylerii dowódcom wojsk walczących oraz dowódcom artyleryjskim. Wyznaczone relacje dowodzenia określają ściśle zakres swobody, ale też ograniczeń i obowiązków, co do dysponowania podporządkowaną artylerią. Najbardziej powszechną relacją dowodzenia jednostek artylerii do jednostek ogólnowojskowych oraz pododdziałów artylerii w stosunku do ich nadrzędnych jednostek artyleryjskich jest relacja „artyleria organiczna”13. Jest ona równoznaczna z podporządkowaniem w pełnym zakresie etatowemu dowódcy, według pokojowego składu sił. Odpowiednikiem tego rodzaju uprawnień są stosowane w terminologii NATO uprawnienia w stosunku do jednostek narodowych, określane mianem dowodzenia pełnego (w pełnym zakresie) – ang. Full Command. W niektórych przypadkach artyleria może być przydzielona na stałe lub czasowo14 do jednostki wojsk walczących (zgrupowania) lub jednostki artylerii. Wówczas dowódca, któremu przydzielono jednostkę (jej część/pododdziały) ma takie same uprawnienia do niej jak w stosunku do jednostki organicznej, za wyjątkiem uprawnień administracyjnych. Chociaż definicje słownikowe pojęć „przydział na stałe” i „przydział czasowy” nie odnoszą się do całokształtu uprawnień i ograniczeń15, to w szczegółowych rozwiązaniach znajdujemy m.in. zapisy o odpowiedzialności za wsparcie logistyczne przydzielonej jednostki (pododdziału) artylerii, spoczywającej na dowódcy, który otrzymał przydział czasowy16. Szczegółowy zakres uprawnień jest jednak każdorazowo precyzowany w rozkazie i będą- 13 Ang. Organic Artillery. Odpowiednio ang. assign and attach. Assign – przydział na stałe: 1) Oznacza alokację/podporządkowanie jednostki lub personelu innej organizacji/jednostce, takie umieszczenie jest stosunkowo permanentne, trwałe, i/lub, gdzie do podstawowej funkcji jednostki, do której siły/personel są przydzielane należy dowodzenie i kierowanie podporządkowaną na stałe jednostką lub personelem, lub też jednostka ta sprawuje znaczny zakres wymienionych funkcji w stosunku do jednostki lub personelu, który jej przydzielono, 2) Aby uszczegółowić osobom specyficzne obowiązki lub funkcje, w przypadku gdy takie obowiązki lub funkcje uznano za podstawowe i / lub względnie stałe, Słownik terminów i definicji NATO, AAP-6, NSA, Bruksela 2009, s. 2-A-20. Attach – przydział na określony czas/czasowy: 1) Oznacza alokację/podporządkowanie jednostki lub personelu innej organizacji/jednostce, takie umieszczenie jest z reguły tymczasowe (ograniczone czasem). Przedmiot nałożonych ograniczeń określony zostaje w rozkazie dotyczącym przydziału czasowego, dowódca formacji, jednostki lub organizacji przyjmującej siły na przydział czasowy będzie sprawował ten sam stopień dowodzenia i kierowania, jak w stosunku do jednostek i personelu organicznego, będących pod jego dowództwem. Jednakże, odpowiedzialność za transfer i promocję personelu zazwyczaj zachowuje formacja, jednostka lub organizacja macierzysta, 2) Aby uszczegółowić osobom specyficzne obowiązki lub funkcje, w przypadku, gdy takie obowiązki lub funkcje uznano za drugorzędne lub stosunkowo tymczasowe, np. przydzielić czasowo do wykonania zadań jako personel latający, Słownik terminów i definicji NATO, AAP-6, NSA, Bruksela 2009, s. 2-A-20 i 2-A-21. 15 Zob. Słownik pojęć i definicji NATO, AAP-6U, 2009. 16 Tactics, Techniques and Procedures ... op. cit., str. B-1 14 124 ORGANIZOWANIE SIŁ I ŚRODKÓW DO WYKONANIA ZADAŃ… cym jego integralną częścią podziale sił, bądź w specjalnym rozkazie dotyczącym przydziału17. W przypadku przydziału na stałe dużej jednostki artylerii np. Brygady/Pułku Artylerii do korpusu/dywizji, dowódca korpusu/dywizji może być obarczony odpowiedzialnością za jej wsparcie logistyczne lub obowiązek ten spoczywa nadal na jednostce macierzystej. Z kolei część Brygady/Pułku Artylerii (np. dwa dywizjony z pododdziałami rozpoznania artyleryjskiego) przydzielone czasowo do pułku kawalerii pancernej, względnie samodzielnej brygady, na okres walki w obszarze sił osłony, wymagają wsparcia logistycznego od jednostki wojsk walczących. Zauważalna jest więc pewnego rodzaju prawidłowość, a zarazem elastyczność polegająca na tym, że jeżeli jest to jednostka ogniowa wymagająca znacznego wsparcia (głównie zaopatrzenia w amunicję) odpowiedzialność za logistykę spoczywa nadal na jednostce macierzystej (ang. parent unit). Natomiast, jeżeli przydział dotyczy jedynie części jednostki (pododdziału), z reguły na wykonanie określonego zadania (na określony czas) dowódca, któremu przydzielono siły odpowiada za ich wsparcie logistyczne. W każdym przypadku sytuacja, otrzymane zadanie, skład sił i środków do jego wykonania decydować będzie o sprecyzowaniu odpowiedzialności pomiędzy jednostkami wojsk walczących i jednostkami (pododdziałami) artylerii, jak również pomiędzy jednostkami i pododdziałami artylerii. Wynika to z faktu, że w przypadku dużych jednostek, wymagających znacznego zaopatrzenia w amunicję, takie rozwiązanie byłoby trudne w praktycznej realizacji. W odniesieniu do jednostek wojsk walczących i jednostek artylerii w naszej armii możemy mieć do czynienia z artylerią organiczną. Celowym jest również stosowanie przydziału na stałe lub czasowego podczas walki brygad na samodzielnych, odizolowanych kierunkach, w terenie lesisto-jeziornym, w górach lub wsparcia sił osłony (w rejonie, pasie, obszarze przesłaniania). Każdorazowo w rozkazach dotyczących przydziału nastąpić musi jednak wyraźne sprecyzowanie odpowiedzialności za wsparcie logistyczne przydzielonych sił uwzględniające możliwości otrzymującego przydział, dotyczące głównie zaopatrywania w amunicję. Rozwiązaniem tego złożonego problemu może być usamodzielnienie pod względem logistycznym dywizjonów artylerii, w takim stopniu, aby mogły wykonać postawione zadania bez potrzeby uzupełniania. Nie zawsze jest to jednak możliwe i z tego względu wymaga szczegółowego i rozważnego podejścia, wspartego kalkulacjami zarówno operacyjno-taktycznymi jak i logistycznymi. W armiach sojuszu powyższe relacje podporządkowania stosowane są w układzie narodowym. Niezależnie od nich występują przedstawione niżej relacje dowodzenia NATO18. Dowodzenie operacyjne (ang. OPCOM)19. Władza udzielona dowódcy do wyznaczania zadań podległym dowódcom, do rozwijania i rozmieszczania jedno17 Ang. Assign Order or Attach Order. Słownik terminów i definicji NATO, AAP-6, NSA, Bruksela 2009. 19 Operational Command. 18 125 TOMASZ RUBAJ stek, dokonywania zmian w podporządkowaniu sił i do zachowania lub przekazania kierowania operacyjnego (taktycznego), stosownie do potrzeb. Taka władza nie obejmuje odpowiedzialności za sprawy administracyjne. Dowodzenie taktyczne (ang. TACOM)20. Władza przekazana dowódcy do wyznaczania zadań siłom pozostającym pod jego dowództwem dla wykonania zadania wyznaczonego przez wyższego przełożonego. Kierowanie operacyjne (ang. OPCON)21. Władza udzielona dowódcy do kierowania siłami podporządkowanymi podczas wykonania specyficznych zadań, które są zwykle ograniczone przez funkcję, czas lub miejsce, do rozmieszczenia jednostek i do zachowania lub wyznaczania kierowania taktycznego tymi jednostkami. Nie obejmuje prawa do wyznaczania jednostek lub ich części do odmiennego wykorzystania. Nie obejmuje również kierowania administracyjnego i logistycznego. W praktyce podczas wykonania określonego zadania operacyjnego dowódca ma te same uprawnienia, jak w stosunku do jednostek organicznych za wyjątkiem odpowiedzialności za logistykę i administrację. Kierowanie taktyczne (ang. TACON)22. Szczegółowe, zwykle lokalne kierowanie bezpośrednie ruchem lub manewrem niezbędne do wykonania wyznaczonych zadań. Kierowanie administracyjne (ang. Administrative Control). Kierowanie lub sprawowanie władzy nad podwładnymi lub organizacją dotyczące spraw administracyjnych, takich jak obsada personalna, zaopatrywanie, usługi i inne problemy nie wchodzące w skład zadania operacyjnego podległej lub innej jednostki (organizacji). Uprawnienia do koordynacji lub bezpośrednie uprawnienia łącznikowe (ang. Coordinating Autrority or Direct Liaison Authority – DIRLAUTH). Uprawnienia udzielone dowódcy lub imiennie określone obowiązki w zakresie koordynacji specyficznych funkcji lub działań angażujących siły dwóch lub więcej państw lub dowództw lub co najmniej dwóch rodzajów sił zbrojnych lub wojsk. Posiadający uprawnienia do koordynacji ma prawo żądać konsultacji między dwoma organami zaangażowanymi do działań lub ich przedstawicielami, ale nie posiada uprawnienia do wymuszania zgody. W przypadku braku porozumienia tych organów, powinien dążyć do uzyskania niezbędnego porozumienia w drodze dyskusji. W przypadku, gdy nie jest w stanie uzyskać niezbędnego porozumienia powinien przedstawić problem odpowiedniemu dowódcy. Analiza stosowanych w NATO relacji dowodzenia, wskazuje, że w warunkach naszej artylerii, mogą mieć praktyczne zastosowanie dowodzenie taktyczne, kierowanie operacyjne, kierowanie taktyczne oraz uprawnienia do koordynacji i łącznikowe. Te relacje pozwalają zorganizować odpowiedni do zadań system wsparcia ogniowego i zapewniają możliwość dowodzenia artylerią na poszczególnych szczeblach, zgodnie z myślą przewodnią i zamiarem dowódcy wojsk walczących. 20 Tactical Command. Operational Control. 22 Tactical Control. 21 126 ORGANIZOWANIE SIŁ I ŚRODKÓW DO WYKONANIA ZADAŃ… Dowodzenie taktyczne może mieć praktyczny wymiar w natarciu i odnosić się do stosowanego u nas czasowego angażowania artylerii do zadań wsparcia w ogniowym przygotowaniu ataku. Dotyczy to np. artylerii przełożonego, artylerii wojsk będących w styczności, artylerii sił odwodowych. Oznacza to, iż dowódca zgrupowania (dywizji) po otrzymaniu sił, może użyć je zgodnie z własnym zamiarem, ale tylko do wykonania tego zadania. Kierowanie operacyjne w odniesieniu do pułku artylerii (jego części np. dywizjonów wraz ze środkami rozpoznania w postaci Radiolokacyjnych Zestawów Rozpoznania Artylerii – RZRA, radarami do rozpoznania celów będących w ruchu, bezzałogowymi statkami powietrznymi – BSP) oznacza podporządkowanie dywizjonów dowódcy (dowódcom) dywizji lub samodzielnych brygad i pozostawienie im swobody w ich wykorzystaniu podczas realizacji postawionego przez Korpus/Komponent Lądowy zadania. W tym przypadku otrzymujący jednostkę (pododdziały) musi zachować ich zwartość organizacyjną, a odpowiedzialność za zaopatrywanie w amunicję, MPS i inne środki materiałowe spoczywa nadal na dowództwie pułku artylerii. Dowódca dywizji może i powinien wyznaczyć relacje wsparcia ogniowego23 dywizjonom. Pododdział rozpoznania pozostaje również pod jego dowództwem, natomiast może przekazać dalsze uprawnienia w relacji TACON, po to, aby podległe jednostki (BZ, BKPanc, BPanc) koordynowały manewr pododdziału w toku wykonania zadań. Kierowanie taktyczne oznacza czasowe i lokalne przekazanie uprawnień podległym jednostkom do kierowania ruchem i manewrem sił w celu wykonania zadań. Może to mieć miejsce, gdy w obszarze jednostki walczącej ugrupowuje się siły będące w podporządkowaniu szczebla nadrzędnego, wykonujące zadania na korzyść całości zgrupowania i poszczególnych jednostek. Może to być np. jeden z dywizjonów pułku artylerii, pozostający w dyspozycji dowódcy zgrupowania zadaniowego organizowanego na bazie dywizji (Korpusu/Komponentu Lądowego), został ugrupowany w obszarze obrony dywizji (samodzielnych brygad np. w obszarze osłony). W stosunku do tego dywizjonu te dywizje (brygady), w których obszarze został ugrupowany posiadają uprawnienia kierowania taktycznego. Uprawnienia do koordynacji i bezpośrednie uprawnienia łącznikowe – kompetencje szefa artylerii jako koordynatora wsparcia ogniowego w stosunku do pozostałych wykonawców wsparcia ogniowego. W toku organizacji artylerii do walki po wyznaczeniu relacji dowodzenia, konieczne jest określenie relacji między jednostkami (pododdziałami) wspieranymi i jednostkami (pododdziałami) wspierającymi (etap drugi). Służą temu relacje wsparcia ogniowego (ang. fire support relationships) precyzujące obowiązki wspierających jednostek artylerii (ang. suporting artillery units) wobec jednostek wojsk walczących lub innych (wspieranych) jednostek artylerii (ang. supported artillery units). We wsparciu ogniowym realizowanym przez artylerię stosowane są cztery standardowe relacje wsparcia: wsparcie bezpośrednie (ang. Direct Support – DS), wzmocnienie (ang. Reinforcing – R), wsparcie ogólne (ang. General Support – GS) oraz wsparcie ogólne i wzmocnienie (ang. General Support Reinforcing – GSR). 23 Będą one przedmiotem rozważań w dalszej części artykułu. 127 TOMASZ RUBAJ Wsparcie bezpośrednie (ang. Direct Support – DS) to obowiązek (zadanie) wsparcia nałożony na jednostkę wsparcia (w tym artylerii) nie przydzieloną i nie podporządkowaną jednostce (formacji) wspieranej, od której wymaga się wykonania zadań wsparcia z priorytetem (przede wszystkim) żądanie wspieranej jednostki (formacji) wojsk walczących. Oznacza to, że jednostka artylerii realizuje w pierwszej kolejności żądanie ognia formułowane przez dowódcę wspieranej jednostki, mimo, że mu nie podlega w żadnej relacji dowodzenia. W takiej relacji wykonuje zadania np. dywizjon artylerii brygady na rzecz batalionów zmechanizowanych/zmotoryzowanych (czołgów). Zgodnie z założeniami tej relacji omawiany dywizjon zapewnia również wysuniętych obserwatorów (WO) do każdego batalionu (w naszych warunkach do batalionów kierowane są plutony WO). Zadania ogniowe dywizjonu są planowane i koordynowane w celu zapewnienia optymalnego wsparcia zgodnie z decyzją dowódcy wojsk walczących. Ugrupowanie dywizjonu wyznaczane jest w taki sposób, aby można było zapewnić pełną integrację ognia z walką wspieranych jednostek. Z powyższych powodów proces planowania działań i ich prowadzenie odbywa się w ścisłej integracji i koordynacji z organami wsparcia ogniowego danej jednostki, pododdziałów wojsk walczących. Wsparcie bezpośrednie jest najbardziej zcentralizowaną relacją wsparcia. Istotę omawianej relacji przedstawiono na rysunku 4. X X XX DS Opracowanie własne. Rys. 4. Istota relacji „Wsparcie bezpośrednie” 128 ORGANIZOWANIE SIŁ I ŚRODKÓW DO WYKONANIA ZADAŃ… Wzmocnienie (ang. Reinforcing – R) to obowiązek nałożony jednostkę (pododdział) wsparcia ogniowego/artylerii, polegający na wykonaniu ognia w celu spotęgowania siły ognia innej jednostki wsparcia ogniowego/artylerii. Dla przykładu w tej relacji wsparcia ogniowego dywizjon artylerii wykonuje zadania ogniowe formułowane przez dowódcę dywizjonu wzmacnianego. Taka relacja występuje wówczas, gdy zostanie wyznaczony dywizjon, np., ze składu pułku artylerii – po podporządkowaniu pułku do dywizji w określonej relacji dowodzenia24, do wzmocnienia brygadowego dywizjonu artylerii. Wówczas ogniem, a także manewrem dywizjonu wyznaczonego do wzmocnienia kieruje w pierwszej kolejności dowódca brygadowego dywizjonu artylerii. Jeden dywizjon może być wyznaczony do wzmocnienia tylko jednego dywizjonu, ale jeden dywizjon może być wzmacniany przez więcej niż jeden dywizjon (w praktyce maksymalnie przez dwa–trzy dywizjony). Istotę relacji wzmocnienie przedstawiono na rysunku 5. X = = R XX DS R Opracowanie własne. Rys. 5. Istota relacji „Wzmocnienie” Wsparcie ogólne (ang. General Support – GS) stanowi obowiązek nałożony na jednostkę artylerii (jej część) wykonania zadań wsparcia ogniowego działań jednostki jako całości. Omawiana relacja wsparcia ogniowego ta oznacza, że w przypadku wezwania wsparcia, wg potrzeb dowódcy wojsk walczących zadania wsparcia ogniowego 24 Kwestie te będą rozważone w dalszej części artykułu. 129 TOMASZ RUBAJ zostaną wykonane natychmiast i niezawodnie. Zadanie wsparcia ogólnego samoistnie ustanawia relację pomiędzy jednostką (oddziałem/pododdziałem) wsparcia ogniowego/artylerii, a jednostką (pododdziałem) wojsk walczących (ogólnowojskowym). Jest to najbardziej zcentralizowana relacja, spośród standardowych relacji wsparcia ogniowego. W omawianej relacji może występować np. pułk artylerii (jego poszczególne dywizjony) wykonując zadania na korzyść dywizji jako całości (formułowane przez dowódcę dywizji lub z jego upoważnienia). Założenia omawianej relacji wsparcia zaprezentowano na rysunku 6. X X DS DS XX GS DS Opracowanie własne. Rys. 6. Założenia relacji „Wsparcie ogólne” Wsparcie ogólne i wzmocnienie (ang. General Support Reinforcing – GSR) to obowiązek nałożony na jednostkę artylerii wykonania ognia, w pierwszej kolejności, na rzecz jednostki ogólnowojskowej (zgrupowania) jako całości, a w drugiej kolejności (z drugim priorytetem) na rzecz wzmacnianej jednostki (dywizjonu) artylerii. Relację tę wyznacza się przy niedostatku artylerii (brak możliwości wydzielenia oddzielnych dywizjonów do wzmocnienia). Na przykład dywizjon artylerii ze składu podporządkowanego dywizji pułku artylerii, któremu wyznaczono omawianą relację, w pierwszej kolejności wykonuje zadania na korzyść dywizji jako całości, a w drugiej kolejności (stosownie do potrzeb i możliwości) może wzmacniać ogień brygadowego dywizjonu artylerii. Dywizjon artylerii wykonujący zadania w tej relacji pozostaje pod dowództwem odpowiedniej jednostki ogólno wojskowej, a funkcjonalnie podlega organom wsparcia ogniowego/połączonego wsparcia ogniowego. Relacja wsparcie ogólne i wzmocnienie pozwala dowódcy 130 ORGANIZOWANIE SIŁ I ŚRODKÓW DO WYKONANIA ZADAŃ… ogólnowojskowemu na elastyczne reagowanie na zaistniałe sytuacje taktyczne na polu walki. W omawianej relacji może również wykonywać zadania dywizjon artylerii rakietowej (ze składu pa) w rejonach obrony pierwszorzutowych brygad przy użyciu amunicji minowej. Założenie relacji wsparcie ogólne i wzmocnienie przedstawiono na rysunku 7. S Priorytet 1 Priorytet X DS 2 X DS XX GSR GSR Opracowanie własne. Rys. 7. Założenia relacji „Wsparcie ogólne i wzmocnienie” Z każdą z powyższych relacji wsparcia ogniowego związane są zasady (obowiązki), które precyzują w sposób kompleksowy zakres odpowiedzialności (uprawnień i ograniczeń) jednostek wspierających wobec jednostek wspieranych i odwrotnie. Obowiązków jest łącznie siedem (tabela 1), a dotyczą one: • priorytetów wywołania ognia, odpowiedzialność ta określa na korzyść których sił artyleria wykonuje ogień i w jakiej kolejności; • zapewnienia (wysłania) oficerów łącznikowych, ten obowiązek określa czy jednostka artylerii jest lub czy nie jest zobowiązana do skierowania oficerów łącznikowych, wraz z podaniem do kogo powinni się zameldować; • nawiązania i utrzymania łączności, obowiązek definiuje wymagania, nie ujęte w SOP, które musi spełnić jednostka artylerii w zakresie łączności z jednostką wspieraną; • zapewnienia obserwatorów (środków rozpoznania), ten obowiązek określa czy wspierająca jednostka artylerii ma obowiązek, czy też nie, zapewnienia wysuniętych obserwatorów (środków rozpoznania) do jednostki wspieranej. Zawarty jest w tym również obowiązek uzupełniania obserwatorów, którzy zostaną wyeliminowani z walki; 131 TOMASZ RUBAJ Tabela 1 Relacje wsparcia ogniowego Wsparcie bezpośrednie (DS) 1. Wspieranej jednostki Priorytet 2. Własnych wsparcia elementów rozogniowego na poznania wezwanie: artyleryjskiego 3. Szefa artylerii Kieruje oficerów Wspieranej łącznikowych jednostki lub (komórkę WO) do: Wspieraną jedNawiązuje nostką ogólno i utrzymuje wojskową łączność z: Każdego elemenZapewnia tu wspieranej obserwatojednostki, środki rów lub środki rozpo- tech. do wspieranej jednostki znania do: Ugrupowanie Dowódcę wspiebojowe ranego pododi manewr działu artylerii artylerii jest lub na rozkaz określony szefa artylerii przez: Relacja/ Obowiązek Wzmocnienie (R) Wsparcie ogólne (GS) Wsparcie ogólne i wzmocnienie (GSR) 1. Wzmacnianego pododdziału artylerii 2. Własnych elementów rozpoznania artyleryjskiego 3. Szefa artylerii 1. Szefa artylerii 2. Własnych elementów rozpoznania artyleryjskiego 1. Szefa artylerii 2. Wzmacnianego pododdziału artylerii 3. Własnych elementów rozpoznania artyleryjskiego Wzmacnianego pododdziału artylerii Nie jest wymagane Wzmacnianego pododdziału artylerii Wzmacnianym pododdziałem artylerii Wzmacnianym Nie jest wymagane pododdziałem artylerii Nie jest wymagane Nie jest wymagane Nie jest wymagane Wzmacnianą jednostkę artylerii, Szefa artylerii lub na rozkaz szefa artylerii Szefa artylerii lub wzmacnianą jednostkę artylerii po zatwierdzeniu przez szefa artylerii Strefie ognia wzmacnianej jednostki artylerii lub strefie wyznaczonej Strefie działania wspieranej jednostki lub strefie wyznaczonej Strefie działania wspieranej jednostki zawierająca strefę ognia wzmacnianej jednostki artylerii Szefa artylerii lub wg innych ustaleń Szefa artylerii lub jako inne uzgodnienia Wyznaczenie strefy ognia w: Strefie działania wspieranej jednostki Plan ognia sporządzany przez: Opracowuje własny plan Wzmacnianą ognia w koordyjednostkę artylerii nacji z wspieraną jednostką Źródło: opracowano na podstawie Field Artillery Tactical Doctrine, AArty P-5, s. A-1– tłumaczenie autora. • rozwinięcia w ugrupowanie bojowe i manewru w toku walki, obowiązek definiuje kto, i w jakiej kolejności ma uprawnienia i (lub) obowiązek do rozmieszczenia (rozwinięcia w ugrupowanie bojowe i kierowania manewrem w toku walki) jednostek artylerii; • wyznaczenia strefy ognia dla jednostki artylerii, obowiązek definiuje kto odpowiada za określenie strefy ognia i określa w jakim (czyim) rejonie może być ona wyznaczona; 132 ORGANIZOWANIE SIŁ I ŚRODKÓW DO WYKONANIA ZADAŃ… • uprawnień (obowiązków) w zakresie planowania ognia, ten obowiązek określa kto, i w jakiej kolejności ma władzę i (lub) obowiązki planowania ognia jednostki wzmacniającej (sporządzenia planu ognia). Jeżeli żadna z czterech relacji wsparcia nie zapewnia pożądanego wsparcia wojsk walczących, mogą być zastosowane niestandardowe relacje wsparcia ogniowego. Niestandardowe relacje wsparcia uzupełniają, ograniczają lub zmieniają jeden lub więcej z siedmiu obowiązków lub określają szczegółowo przypadki nie ujęte przez te obowiązki. W przypadku, kiedy zmiany w relacjach wsparcia są znaczne i występują trudności w zidentyfikowaniu standardowej relacji, należy na nowo określić zakres wszystkich siedmiu obowiązków wynikających z relacji. Przykłady: 1. 1/2 pa R 3 das (ze zużyciem 0,6 sjo), – podczas gdy w standardowej relacji „Wzmocnienie” nie ogranicza się zużycia amunicji. 2. 1/5 BA GS zapewnia oficera łącznikowego do szefostwa artylerii dywizji, podczas gdy dywizjon wykonujący zadania w relacji „Wsparcie Ogólne” nie ma obowiązku skierowania oficera łącznikowego do dywizji (artylerii dywizji). 3. 1/1 pa R 1 das bez prawa wyznaczania ugrupowania i kierowania manewrem w toku walki (o ugrupowaniu i manewrze dywizjonu decyduje szef artylerii 1 DZ – tabela 1). Niestandardowe relacje wsparcia są środkiem służącym dostosowaniu wsparcia do zaistniałej sytuacji. Są one zarazem środkiem za pomocą, którego dowódca może elastycznie organizować siły i środki do wykonania zadań mając na uwadze nie tylko bieżące, ale i przyszłe działania. Innym sposobem, przy użyciu, którego można organizować artylerię do walki, zapewniając możliwości przeniesienia wysiłku wsparcia w aktualnej, jaki również antycypowanej sytuacji jest wyznaczanie dla artylerii zadań alternatywnych i zadań wykonywanych na rozkaz25. Przykłady: 1. 3 das DS 10 BZ (oddział wydzielony w obszarze sił osłony) po wykonaniu zadań O/O R 1 das podczas wprowadzenia do walki 1 BPanc. 2. 1/5 BA DS 5BZ O/O R 7 das. 3. 1/1 BA R 3 das (nie przekroczyć 50% zużycia) lub ze zużyciem 0,5 sjo (przydział dla dywizjonu 1,0 sjo na dzień walki)26 O/O GS 1 DZ 4. 2/1 pa GS 12 DZ O/O R 2 BZ w II i III etapie obrony. Jak wynika z przeprowadzonych rozważań organizacja artyleryjskich sił i środków wsparcia do wykonania zadań uwarunkowana jest wieloma czynnikami. Wśród nich należy wyróżnić przede wszystkim: 25 Ang. On order (O/O). W terminologii sojuszniczej powyższe ograniczenie formułuje się w następujący sposób: DNE (do not exceed) ... % of CSR (ang. Controlled Supply Rate) tj. nie przekroczyć o ... % zużycia dziennego jednostki. Z kolei występującą u nas sprzętową jednostkę ognia – sjo, określić można jako ASR – ang. Available Support Rate. 26 133 TOMASZ RUBAJ • sposoby doboru sił i środków w ramach organizowania sił połączonych i zgrupowań zadaniowych; • sprecyzowanie odpowiedzialności w stosunku do dowódców wspieranych i wspierających; • organizację zadaniową wewnątrz poszczególnych komponentów (zgrupowań zadaniowych) związków taktycznych oddziałów i pododdziałów z uwzględnieniem obowiązków i ograniczeń wynikających z założeń relacji dowodzenia i relacji wsparcia ogniowego. Praktyka ćwiczeń prowadzonych w wymiarze operacyjnym i taktycznym w Polskich Siłach Zbrojnych27, w tym w Akademii Obrony Narodowej28 oraz wynikające z nich wnioski i doświadczenia wskazują, iż do organizowania sił i środków należy podchodzić niezwykle rozważnie, z uwzględnieniem powyższych i wielu innych przedstawionych w artykule czynników. Każdorazowo bowiem skład sił i środków, uwarunkowania wynikające z otrzymanych zadań, sposobu działania przeciwnika, terenu, czasu na przygotowanie i prowadzenie działań, warunków terenowych i atmosferycznych i innych, z reguły licznych, ograniczeń (rzeczowych, czasowych i przestrzennych) wpływał będzie na sposób organizacji artyleryjskich sił i środków wsparcia do wykonania zadań. Z kolei zakres uprawnień i swobody, a z drugiej strony mnogość obowiązków i ograniczeń wynikających z relacji dowodzenia i relacji wsparcia ogniowego nie podpowiadają gotowych rozwiązań. Z reguły, aby spełnić potrzeby w zakresie wsparcia, które przeważnie przewyższają możliwości posiadanych sił i środków – przynajmniej choć w części, decydującej o wykonaniu zadań przez jednostki wojsk walczących zachodzi konieczność stosowanie ograniczeń w dysponowaniu wysiłkiem środków wsparcia, w odniesieniu do etapów operacji (walki), amunicji, ugrupowania i manewru oddziałów i pododdziałów. Biorąc pod uwagę powyższe treści na rysunku 8 i 9 przedstawiono warianty organizacji sił i środków do wykonania zadań na szczeblu komponentu lądowego. Założono w nich pozostawienie części sił i środków do dyspozycji dowódcy komponentu. W wariancie pierwszym, ze składu pułku artylerii, w wariancie drugim jako samodzielne dywizjony. Pozostałe siły zostały podporządkowane dowódcom dywizji w relacjach dowodzenia oraz brygadzie walczącej w obszarze sił osłony. W tym przypadku obowiązkiem dywizji jest wyznaczenie relacji wsparci ogniowego dla otrzymanych sił, praktycznie dla każdego dywizjonu artylerii. Są one o tyle istotne, że pozwalają zorganizować siły zadaniowo. Z każdej zastosowanej relacji wsparcia wynikają bowiem wnioski dotyczące zadań, które może realizować dany pododdział artylerii. 27 M.in. ćwiczenie ANAKONDA 12, w którym autor uczestniczył zajmując się wykonaniem zadań przez siły i środki wsparcia Korpusu Międzynarodowego MNC – NE. 28 Ćwiczenia prowadzone na studiach i kursach dla oficerów, m.in. Ćwiczenie nr 211 cz. C „Obrona dywizji” oraz ćwiczenie pk. „Wsparcie-11”, prowadzone w ramach kursu doskonalącego dla kadry WRiA „Planowanie i organizowanie zintegrowanego wsparcia ogniowego w operacji połączonej, w listopadzie 2011 roku. 134 ORGANIZOWANIE SIŁ I ŚRODKÓW DO WYKONANIA ZADAŃ… Opracowanie własne. Rys. 8. Organizacja artylerii do wykonania zadań – wariant 1 I tak, dywizjony z określona relacją wsparcie ogólne predysponowane są do wykonania zadań w głębi ugrupowania bojowego przeciwnika, zadanie te mieszczą się w obszarze głębokiego ognia wspierającego. Są nimi: zwalczanie artylerii przeciwnika (reaktywne i pro aktywne), zwalczanie sił manewrowych (odwodów), walka o przewagę w obszarze dowodzenia, zwalczanie obiektów infrastruktury, pododdziałów i urządzeń logistycznych, a także wzbranianie środków OPL przeciwnika. Dywizjony z wyznaczoną relacją wzmocnienie, potęgują siłę ognia dywizjonów brygad ogólnowojskowych, wspierających działania brygad i batalionów prowadzących walkę bliską. Jeżeli dywizji podporządkowano ograniczoną liczbę dywizjonów lufowych, to z reguły mają miejsce ograniczenia. Na przykład w I i II etapie obrony dywizji wzmacniany jest ogniem dywizjon brygady pierwszorzutowej, a w etapie III brygady wykonującej kontratak jako odwód dywizji. 135 TOMASZ RUBAJ Opracowanie własne. Rys. 9. Organizacja artylerii do wykonania zadań – wariant 2 I wreszcie dywizjony z określoną relacją wsparcie ogólne i wzmocnienie muszą pogodzić zakres jednej i drugiej grupy zadań, które zostały jedynie zasygnalizowane, gdyż są dostatecznie szczegółowo omówione w dostępnej literaturze. Realizacja zadań w relacji wsparcie bezpośrednie, zdaniem autora, może mieć miejsce w przypadku podporządkowania dywizji większej liczby dywizjonów i podjęcia decyzji o zaangażowaniu ich do wykonania zadań bliskiego ognia wspierającego (np. na korzyść brygady realizującej zadania w obszarze sił osłony komponentu, z reguły w rejonie o znacznej szerokości i głębokości). Zapisy formalne, wyrażone w sposób zaprezentowany w powyższych przykładach dotyczących ograniczeń w stosowaniu relacji wsparcia, odnoszące się do relacji dowodzenia powinny zostać umieszczone dokumentach rozkazodawczych: w załączniku Podział sił, a traktujące o relacjach wsparcia ogniowego w rozkazie lub/i załączniku Wsparcie ogniowe w podpunktach – zmiany w podporządkowaniu w toku walki oraz w zadaniach taktycznych formułowanych dla poszczególnych oddziałów i pododdziałów artylerii. 136 ORGANIZOWANIE SIŁ I ŚRODKÓW DO WYKONANIA ZADAŃ… Bibliografia AAP-6, NATO Glossary of terms and definitions, NSA, Brussels 2009. Allied Joint Doctrine AJP-01 (D), NSA, Brussels 2010. Artillery Procedures AArtyP-1(B), NSA, Brussels 2009., Bailey J. B. A. Maj. Gen., Field Artillery and Firepower, Naval Institute Press, Annapolis 2004. Czajka K., Malinowski P., Rubaj T., Użycie artylerii w natarciu związku taktycznego i oddziału, AON, Warszawa 2006. Fire Support Integration Paper, Canadian Department of Defense, 2008. Joint Fire Support in 2020, Naval Postgraduate School, Monterey-California, 2006. Luck Gary Gen. (Ret), Insights in Joint Operations, the Art and Science Best Practices, Joint Warfighting Center U.S. Joint Forces Command, September 2006. NATO Field Artillery Tactical Doctrine AArtyP-5, NSA, Brussels 2001. NATO Indirect Fire Systems Tactical Doctrine AArtyP-5(A), NSA, Brussels 2010. Operations, Headquarters Department of the Army, Washington, February 2011. Pamphlet 525-68, U.S. Army Training and Doctrine Command, 2005. Rubaj T., Połączone wsparcie ogniowe – zdolności i atrybuty operacyjne sił oraz wybrane aspekty organizowania, Zeszyty CSAiU, Toruń 2008. Rubaj T., Artyleria w połączonym wsparciu ogniowym (w:) ZN WSOWLąd. nr 2/2012, Wrocław 2012. Rubaj T. (red.), Połączone wsparcie ogniowe – integralna część współczesnych operacji, AON, Warszawa 2013. Tactics, Techniques and Procedures for Corps Artillery, Division Artillery and Field Artillery Brigade, Washington D.C., 2001, s. C-1. 137 Zeszyty 2013 ZeszytyNaukowe NaukoweAON AON nr nr 1(90) 2(59) 2005 ISSN ISSN0867–2245 0867–2245 ZBIGNIEW MODRZEJEWSKI ROZPOZNAWCZE WSPARCIE OPERACJI INFORMACYJNYCH mjr dr Zbigniew MODRZEJEWSKI Akademia Obrony Narodowej Abstract The role of intelligence is crucial and must be horizontally integrated across the strategic, operational, and tactical levels. This will hopefully ensure that the key pieces of intelligence are delivered to the decision-maker in a timely manner. The Intelligence Cell (J2 – S2) must understand the needs of the operational community and work hand-in-hand with the Operational Cell (J3 – S3) to ensure that the commander is properly supported. Intelligence preparation of the battlefield is vital to successful IO. Information Operations are predicated on good information and intelligence. Key words – Information Operations, support Wprowadzenie Poniższy artykuł opisuje rolę i znaczenie rozpoznania w operacjach informacyjnych (Information Operations – IO). Przedstawia kategorie informacji niezbędne oficerom operacji informacyjnych. Celem artykułu jest zapoznanie czytelników z realizacją przedsięwzięć przez oficerów rozpoznania celem wsparcia Operacji Informacyjnych. Ponadto, w artykule wyjaśnione zostało, w jaki sposób rozpoznanie wspiera operacje informacyjne. Opisany został cykl rozpoznawczy oraz wykorzystanie produktów Informacyjnego przygotowania pola walki w procesie planowania operacji informacyjnych. Skuteczne militarne działania informacyjne muszą opierać się na efektywnym wsparciu rozpoznawczym i wywiadowczym. Atrybuty efektywnego rozpoznania zawierają terminowość, dokładność, istotne informacje o przeciwniku oraz innych ugrupowaniach i środowisku. Zgodnie z Połączoną Doktryną Operacji Informacyjnych AJP 3.10, jedną z zasad operacji informacyjnych jest zapewnienie dokładnych informacji i danych wywiadowczych. Dlatego też powinniśmy pamiętać, że operacje informacyjne muszą 138 ROZPOZNAWCZE WSPARCIE OPERACJI INFORMACYJNYCH opierać się na efektywnym wsparciu rozpoznawczym i wywiadowczym. Dobra, czyli wiarygodna, dokładna i otrzymana we właściwym czasie informacja jest czynnikiem, dzięki któremu można uzyskać przewagę nad przeciwnikiem. AJP-2, Allied Joint Intelligence, Counter Intelligence and Security, definiuje informację jako: “czynnik zwycięstwa”. Jednocześnie jest ona podstawą planowania i niezbędnym narzędziem w arsenale dowódcy. Dowódca nie powinien myśleć o rozpoczęciu operacji bez odkrycia intencji i możliwości przeciwnika, gdyż to tak, jakby wyruszał na pole bitwy z „zawiązanymi oczami”1. Cykl rozpoznawczy Cykl rozpoznawczy jest procesem zbierania, przetwarzania i rozpowszechniania informacji do decydentów i innych użytkowników, którzy powinni ją poznać. Tak zwane pięć „W” — Who (Kto?), What (Co?), When (Kiedy?), Where (Gdzie? i Why (Jak?) są pytaniami, które należy zadać na początku do zidentyfikowania potrzeb informacyjnych. Poradzenie sobie ze wszystkimi dostępnymi informacjami, czyli dokonanie wyboru tych najistotniejszych, szukanie brakujących i następnie przekształcenie ich w wiadomości rozpoznawcze przed ich dystrybucją, wymaga serii operacji na dostępnych danych (informacjach). Cykl rozpoznawczy jest procesem, w ramach którego prowadzone są cztery czynności (etapy), których kulminacją jest dystrybucja gotowego produktu2. Wynika z tego, że cykl rozpoznawczy jest procesem, w którym dane (informacje) stają się wiadomościami rozpoznawczymi i odpowiadają potrzebom informacyjnym dowódcy. Zasadnicze potrzeby informacyjne dowódcy (The Commander’s Critical Information Requirements – CCIR) ukierunkowują cykl rozpoznawczy. W NATO, zasadnicze potrzeby informacyjne dowódcy są produktem planowania operacyjnego (Operational Planning Process – OPP) i są pierwotnie opracowane podczas analizy zadania (Mission Analysis). Wyróżniamy trzy kategorie ZPID: priorytetowe potrzeby rozpoznawcze/wywiadowcze (Priority Intelligence Requirements – PIR), wymagania informacyjne dotyczące wojsk własnych (Friendly Force Information Requirements – FFIR), oraz niezbędne elementy informacji własnych (Essential Elements of Friendly Information EEFI). ZPID połączone z wytycznymi dowódcy ukierunkowują proces informacyjnego przygotowania pola walki. Na rysunku 1 zostały przedstawione kategorie zasadniczych potrzeb informacyjnych dowódcy (CCIR). 1 AJP-2, Allied Joint Intelligence, Counter Intelligence and Security Doctrine, December 2003, p. 1-1-1. 2 AJP-2, Allied Joint Intelligence, Counter Intelligence and Security Doctrine, December 2003, p. 1.3.2. 139 ZBIGNIEW MODRZEJEWSKI Rys. 1. Kategorie CCIR Cykl rozpoznawczy stanowi podstawę powszechnie stosowanej terminologii rozpoznawczej, taktyk, technik i procedur. Cztery kroki cyklu rozpoznawczego obejmują: ukierunkowanie, zbieranie (gromadzenie), przetwarzanie i rozpowszechnianie. Cykl rozpoznawczy został przedstawiony na rysunku 2. Rys. 2. Cykl rozpoznawczy 140 ROZPOZNAWCZE WSPARCIE OPERACJI INFORMACYJNYCH Sekwencja ta jest cykliczna ponieważ informacje rozpoznawcze wymagają ciągłej weryfikacji i uaktualnienia, aby sprostać potrzebom informacyjnym dowódcy. Etap pierwszy cyklu – ukierunkowanie, zawiera określenie wymagań informacyjnych i uszczegółowienie zadań w zakresie pozyskania informacji dla podległych źródeł i instytucji. W czasie tego etapu jest opracowywany załącznik „Rozpoznanie” do rozkazu operacyjnego/bojowego), następuje koordynacja zarówno między poszczególnymi komórkami sztabu, jak i podwładnymi, przełożonym i sąsiadami w zakresie pozyskiwania i wymiany informacji. Opracowywany jest Plan Zbierania Informacji, który służy koordynacji wysiłku rozpoznawczego wszystkich etatowych sił i środków rozpoznania oraz przydzielonych lub wspierających sił i środków przełożonego. Potrzeby informacyjne tworzą podstawę do sporządzenia planu zbierania informacji. Następnie są przekształcane w zadania rozpoznawcze kierowane do źródeł. Jeśli brak jest odpowiednich sił i środków do realizacji zadań rozpoznawczych, a więc udzielenia odpowiedzi na żądane pytanie, formułuje się zapotrzebowanie na wiadomości (Requests For Information – RFI), które następnie jest przesyłane do komórki rozpoznawczej przełożonego lub innych instytucji. Drugim etapem jest zbieranie (gromadzenie). Jest to użycie elementów wykonawczych systemu rozpoznania i wszystkich innych dostępnych źródeł przez sztabowe komórki rozpoznawcze (instytucje) w celu pozyskania i dostarczenia informacji niezbędnych do ich przetworzenia w wiadomości rozpoznawcze zgodnie z potrzebami informacyjnymi dowódcy. Jest to normalne, że wiele osób musi być zaangażowanych w określenie wymagań do zbierania informacji. Zarządzanie zbieraniem informacji może być prowadzone przez grupę specjalistów występujących jako łącznikowi między użytkownikami a siłami i środkami przeznaczonymi do ich zbierania. W organizacjach pozarządowych zarządzanie zbieraniem informacji może być realizowana przez jedną osobę lub grupę w ramach jednostki rozpoznawczej. Zarządzanie zbieraniem informacji obejmuje znacznie więcej niż tylko obowiązki administracyjne. Wymaga posiadania umiejętności analitycznych do oceny, czy użytkownik jasno określił potrzeby oraz czy posiadane siły i środki zdobywania informacji są w stanie pozyskać te informacje, także w jaki sposób zebrane informacje zostaną dostarczone do analityków, celem ich przetworzenia w wiadomości rozpoznawcze. Pod pojęciem rozpoznanie rozumiemy wiele rodzajów (dyscyplin), które mogą być wykorzystywane do zbierania informacji, np.: • Rozpoznanie obrazowe (Imagery Intelligence – IMINT), • Rozpoznanie radioelektroniczne (Signals Intelligence – SIGINT), • Rozpoznanie osobowe (Human Intelligence – HUMINT), • Rozpoznanie pomiarowo-badawcze (Measurement and Signature Intelligence – MASINT), • Rozpoznanie dostępnych źródeł (Open-Source Intelligence – OSINT), • Rozpoznanie akustyczne (Acoustic Intelligence – ACINT), • Przeciwrozpoznanie (Counterintelligence – CI). 141 ZBIGNIEW MODRZEJEWSKI Poprawnie wykonany plan zbierania informacji powinien odzwierciedlać wszystkie dostępne źródła informacji, które mogą zostać wykorzystane do zdobywania i gromadzenia informacji. Plan ten musi być zsynchronizowany z planem operacji, tak by informacja ze strefy odpowiedzialności dotarła w czasie umożliwiającym dowódcy dokonanie odpowiednich korekt w planie operacji. Dla przykładu, w określonym rejonie czy punkcie odpowiedzialności rozpoznawczej (np. most) musimy posiadać element rozpoznawczy, który potwierdzi lub zaprzeczy intencje przeciwnika ruchu jego wojsk przez ten punkt. Te informacje muszą być dostarczone terminowo, czyli w sposób umożliwiający dowódcy na odpowiednią reakcję. Przed rozpoczęciem sporządzania „Planu Zbierania Informacji”, komórka rozpoznawcza musi określić wskaźniki charakterystyczne dla danego rodzaju operacji. Wskaźniki, to składniki informacji, które odzwierciedlają zamiar oraz możliwości potencjalnego przeciwnika, niezbędne do potwierdzenia lub zaprzeczenia przyjętego wariantu jego działania Trzecim etapem cyklu jest przetwarzanie, to algorytm działania, w którego wyniku powstaje jakościowo i strukturalnie nowa treść informacyjna dostosowana do indywidualnego bądź zespołowego zapotrzebowania użytkownika. Tak, więc w wyniku przetwarzania ulega zmianie postać zbioru danych. Proces ten obejmuje cztery zasadnicze etapy: zestawienie, ocenę, analizę i interpretację. Ocena i analiza zawiera szereg różnorodnych operacji myślowych na zebranych informacjach lub danych związanych z badaniem powiązań w celu określenia ich wiarygodności, potwierdzenia lub zaprzeczenia, a tym samym ustalenia prawdopodobieństwa, relacji i wniosków. Analitycy we wszystkich programach operacyjnych wykorzystują swoją wiedzę o regionalnych, krajowych i globalnych trendach w celu oceny jakości wszystkich typów zgromadzonych informacji i zorganizowanie ich w użyteczny produkt rozpoznawczy (wiadomość rozpoznawczą). Celem analizy jest wyodrębnienie cech, części lub składników badanego zjawiska lub przedmiotu, badanie cech elementów lub struktury czegoś oraz zachodzących między nimi związków. W trakcie analizy, zestawiona, porównana i oceniona informacja jest skanowana w poszukiwaniu znaczących faktów. Potem są one wiązane z innymi faktami, które są już znane oraz dokonywane jest wnioskowanie. Najczęściej analiza rozpoznawcza polega na ustaleniu jednego scenariusza rozwoju sytuacji z wielu możliwych. Funkcja ta nie jest przewidywaniem, choć w niektórych przypadkach może być tak postrzegana. Analiza może zawierać prognozowanie, ale wymaga, aby analityk wyraźnie określił stopień pewność źródła. Pewność źródła i wiarygodność informacji to dwa czynniki decydujące o całkowitym oszacowaniu informacji, które muszą być rozpatrzone niezależnie siebie. Istnieją różne poziomy analizy, które są powiązane z procesem przetwarzania i zazwyczaj korespondują z poziomem wnioskowania. Podczas analizy informacji, analityk zazwyczaj nie ma bezpośredniego dostępu do obserwowanego obiektu, ale zamiast tego zbiera informacje z różnych źródeł, a następnie generuje wstępne wyjaśnienie na temat działalności, zdarzeń lub zjawisk. Każda hipoteza jest sprawdzana pod względem wia142 ROZPOZNAWCZE WSPARCIE OPERACJI INFORMACYJNYCH rygodności i porównywana z posiadanymi informacjami w ciągłym procesie prowadzącym do wyciągnięcia wniosków. Często analityk testuje wiele hipotez w tym samym czasie, generuje potencjalne scenariusze i testuje każdy używając procesu myślowego, posiadanej wiedzy, doświadczenia i wielu innych powiązanych umiejętności. Wynik przetwarzania informacji w wiadomość rozpoznawczą jest wartością dodaną, zgodną z zapotrzebowaniem użytkownika końcowego. W praktyce przetwarzanie odnosi się do tworzenia na każdym nośniku raportów gotowych do użycia przez innych analityków, decydentów lub polityków. Przetwarzanie informacji jest bezwartościowe, jeśli nie dotrze ona na czas do użytkownika w formie, która pozwoli na jej zrozumienie i wykorzystanie. Podobnie jak na polu walki środowisko biznesu jest dziś bardzo dynamiczne, w związku z tym informacje i dane są bardzo wrażliwe na upływ czasu, dlatego ma największą wartość w chwili nabycia i szybko się amortyzuje od chwili jej wykorzystania. Informacja jest elementem nietrwałym i szybko traci swoją wartość, ale może być również wykorzystywana jako informacja historyczna. Dlatego, też kluczem jest szybkie przetwarzanie i rozpowszechnianie, w celu jej wykorzystania w działaniach bojowych. W etapie czwartym – rozpowszechnianie, końcowy produkt (informacja, wiadomość rozpoznawcza) jest dystrybuowana do użytkowników (klientów). Podstawowymi formami rozpowszechniania informacji rozpoznawczej są: przekaz ustny, dokumenty pisemne, dokumenty graficzne, video telekonferencje, bazy elektroniczne i inne. Należy w tym miejscy podkreślić, że żaden z etapów nie jest ważniejszy od innych, gdyż one się wzajemnie „zazębiają”, czyli np. rozpowszechnianie nie może istnieć bez pozostałych etapów. Oznacza to, że wszystkie etapy cyklu są z sobą powiązane w ściśle określony sposób i pozostają we wzajemnych zależnościach. Cykl rozpoznawczy nie kończy się wraz z dostarczeniem informacji do zainteresowanych odbiorców, lecz trwa na zasadzie „dialogu” między „producentem informacji” a jej użytkownikiem. Jeśli produkt jest użyteczny, to wymaga informacji zwrotnej od użytkownika końcowego do “producenta” informacji (tzw. feedback). Komórka rozpoznawcza, która jest „producentem informacji”, musi wiedzieć, co jest przydatne i nie przydatne w celu spełnienia wymagań rozpoznawczych. Wtedy też komórki rozpoznawcze mogą modyfikować system rozpoznania poprzez np. przecelowanie elementów rozpoznawczych. Informacja zwrotna powinna zawierać kluczowe pytania, takie jak: • Czy produkt jest wartościowy, czyli czy można go wykorzystać? • Czy jest na czas dostarczony? • Czy był wykorzystany? • Jak? • Czy produkt sprostał oczekiwaniom? Jeśli nie, to dlaczego? • Co dalej? 143 ZBIGNIEW MODRZEJEWSKI Odpowiedzi na powyższe pytania będą pozwolą na lepsze wykorzystanie informacji przez decydentów. Dla porównania w Armii Stanów Zjednoczonych, cykl rozpoznawczy składa się z sześciu etapów: Planowania i Ukierunkowania (Planning and Directing), Zbierania (Collection), Przetwarzania i Wykorzystania (Processing and Exploitation), Analizy i Wytwarzania (Analysis and Production), Rozpowszechniania i Integracji (Dissemination and Integration), Oceny Informacji Zwrotnej (Evaluation of Feedback)3. Na rysunku 3 został przedstawiony cykl rozpoznawczy Armii Stanów Zjednoczonych. Rys. 3. Cykl rozpoznawczy Armii Stanów Zjednoczonych Inne kraje również mają różne metodologie bazujące na takich samych założeniach i zasadach jak określone w cyklu rozpoznawczym. 3 “Information operations: warfare and hard reality of soft power”, edited by L. Armistead, Brassey’s Inc., Washington 2004, s. 51. 144 ROZPOZNAWCZE WSPARCIE OPERACJI INFORMACYJNYCH Operacje Informacyjne a informacyjne przygotowanie pola walki Jeśli znasz wroga i znasz siebie, nie musisz obawiać się wyniku setki bitew. Jeśli nie poznasz swego wroga, lecz poznasz siebie, twoje szanse na wygraną i porażkę są takie same. Jeśli nie znasz ani wroga i ani siebie, możesz być pewny, że każda bitwa będzie dla Ciebie zagrożeniem4. W celu zaspokojenia specyficznych potrzeb operacji informacyjnych, rozpoznanie realizuje proces informacyjnego przygotowania pola walki (IPPW). IPPW jest systematycznym, ciągłym procesem analizy zagrożeń i środowiska w określonym obszarze geograficznym. Jest przeznaczony do wspierania procesu podejmowania decyzji. Stosowanie procesu IPPW pomaga dowódcy na selektywne stosowanie i maksymalne wykorzystanie potencjału bojowego w krytycznych punktach w czasie i przestrzeni pola walki. Jest to proces analityczny lub metoda używana indywidualnie przez oficerów rozpoznania lub komórkę rozpoznania. Nadrzędnym celem IPPW jest redukcja niepewności odnośnie działań prowadzonych przez przeciwnika, co pozwoli dowódcy na skupienie wysiłku na najbardziej prawdopodobnym kierunku jego działania. Tak więc celem IPPW jest wypracowanie prognozy zagrożenia poprzez opracowanie możliwych wariantów (scenariuszy) działania przeciwnika w aktualnych warunkach terenowych i hydrometeorologicznych. IPPW jest procesem składającym się z trzech etapów prowadzonych cały czas: – ocena środowiska; – ocena zagrożeń; – integracja zagrożeń. Rysunek 4 prezentuje strukturę procesu IPPW według AJP 2.1. Proces IPPW jest ściśle powiązany z cyklem rozpoznawczym, ponieważ jest on uzależniony od informacji wytworzonej w czasie realizacji cyklu rozpoznawczego. W czasie realizacji procesu IPPW zostają zdefiniowane nowe potrzeby informacyjne. Potrzeby te zostają przekształcone w pytania, a następnie zostają postawione zadania rozpoznawcze odpowiednim źródłom informacji w celu szukania na nie odpowiedzi. Następnie informacje (dane) te będą przetwarzane w celu uzyskania wiadomości rozpoznawczych. Suche fakty zebrane przez sensor mają niewielką wartość. Dopiero, po zmianie ich formatu i po zestawieniu z innymi informacjami lub porównaniu z wiedzą już nabytą w tym zakresie, przez odbiorcę, tworzą nowy obszar wiedzy, zwany wiadomością rozpoznawczą. 4 Sun Tzu, The Art of War. 145 ZBIGNIEW MODRZEJEWSKI Rys. 4. Struktura procesu IPPW Środowisko informacyjne obejmuje informacje, graczy i systemy, które umożliwiają użycie informacji. Do graczy należy zaliczyć: liderów, decydentów, ludzi i organizacje. System informacyjny zawiera urządzenia i systemy wykorzystywane do zbierania, przetwarzania lub rozpowszechniania informacji. Środowisko informacyjne samo w sobie jest głównym środowiskiem decyzyjnym, gdzie osobowe i zautomatyzowane systemy obserwują, analizują, decydują i postępują według posiadanych informacji i dlatego możemy nazywać je głównym środowiskiem decyzyjnym. Składa się z trzech powiązanych ze sobą wymiarów: fizycznego, informacyjnego i poznawczego. Realizacja IPPW pozwoli wesprzeć operacje informacyjne poprzez m.in. opracowane a wzorców podejmowania decyzji przez przeciwnika, zrozumienie infrastruktury informacyjnej przeciwnika i analizowanie słabych punktów przeciwnika. Rysunek 5 prezentuje przykłady celów operacji informacyjnych. Większość potrzeb informacyjnych jest generowanych w rezultacie realizacji procesu IPPW. Oficerowie operacji informacyjnych potrzebują dwóch kategorii informacji: 1. Charakterystyka środowiska informacyjnego: – teren; – cywilna infrastruktura informacyjna; – media; – ludność cywilna; – organizacje zewnętrzne. 146 ROZPOZNAWCZE WSPARCIE OPERACJI INFORMACYJNYCH 2. Operacje przeciwnika w środowisku informacyjnym5: – Zbieranie informacji; – Ochrona informacji; – Projekcja informacji. PRZYWÓDZTWO Cywilne Wojskowe Społeczne Kulturowe INFRASTRUKTURA CYWILNA Telekomunikacja Transport Przemysł Finanse Energetyka CELE INFO OPS INFRASTRUKTURA WOJSKOWA Łączność Logistyka Wywiad Operacje Cultural SYSTEMY UZBROJENIA Lotnictwo Okręty Artyleria Obrona Powietrzna Amunicja precyzyjna Rys. 5. Przykłady celów Operacji Informacyjnych Przedstawiciele operacji informacyjnych potrzebują informacji o fizycznych, informacyjnych i poznawczych właściwościach środowiska informacyjnego w następujących podstawowych charakterystykach: a) TEREN – te aspekty, które wpływają na treść i przepływ informacji (kategoryzują, kanalizują, powodują ograniczenia techniczne w wykorzystaniu systemu informacyjnego): • W jaki sposób teren i pogoda kanalizuje i dzieli zawartość i przepływ informacji? • Jak teren i warunki pogodowe wpływają na system informacyjny? b) CYWILNA INFRASTRUKTURA INFORMACYJNA – kluczowe systemy informacyjne w środowisku operacji: • Jakie są kluczowe systemy informacyjne (telefonia, mikrofale, internet)? 5 Środowisko informacyjne definiowane jest jako wirtualna i fizyczna przestrzeń, w której informacja jest pozyskiwana, przetwarzana i przekazywana. Składa się z informacji samej w sobie i systemów informacyjnych. (MC 0422/4). 147 ZBIGNIEW MODRZEJEWSKI • Jakie treści informacyjne przekazywane są przez poszczególne systemy informacyjne? • Kto (friendly forces, przeciwnik, ludność cywilna, inne organizacje) wykorzystują poszczególne systemy informacyjne? • Kto kieruje, kontroluje lub wykorzystuje system informacyjny? c) MEDIA – podstawowa cecha środowiska informacyjnego. Media muszą zawsze być rozpatrywane w następujący sposób: • Jakie środki przekazywania informacji są dostępne (dla użycia przez przeciwnika i wojska własne) w obszarze operacji? • Jakie treści informacyjne przekazywane są przez poszczególne media? • Kto jest odbiorcą informacji (każdego z mediów)? • Jaki jest kontekst przekazywanych informacji lub komu sprzyjają środki masowego przekazu? d) LUDNOŚĆ CYWILNA – populacja nie powinna być traktowana jak jeden podmiot, ale raczej jako sieć grup społecznych: • Jak komunikuje się społeczeństwo? • Jakich informacji ludność potrzebuje/oczekuje? • Jakie są uprzedzenia ludności? • Jaka jest organizacja społeczna? • Jaka jest charakterystyka kulturowa populacji? e) ORGANIZACJE ZEWNĘTRZNE – różne poza rządowe organizacje (NonGovernment Organizations – NGO), prywatne organizacje humanitarne (Private Voluntary Organization – PVO) mogą konkurować o wpływy w środowisku informacyjnym: • Jakie organizacje poza rządowe i humanitarne działają na obszarze operacji? • Jaki jest ich cel i obiekty? • Jakie informacje te organizacje chronią? „Psychologiczne, kulturowe, behawioralne i inne czynniki, które wpływają na proces podejmowania decyzji, przepływ informacji i interpretację informacji przez poszczególne osoby lub grupy na każdym poziomie muszą być rozumiane jako system do określenia krytycznych celi, czyli kto/co/jak i gdzie może wykonać”6. Operacje przeciwnika w środowisku informacyjnym Jak działają grupy przeciwnika w środowisku informacyjnym może być wyrażone w kategoriach zbierania, ochrony i prognozowania informacji. Należy zidentyfikować możliwości przeciwnika oraz jego słabe punkty w środowisku informacyjnym: a) ZBIERAĆ: • Jakich informacji potrzebuje przeciwnik? 6 148 NATO Info Ops Handbook, p. 65. ROZPOZNAWCZE WSPARCIE OPERACJI INFORMACYJNYCH • Jaki system informacyjny stosuje przeciwnik w celu zbierania informacji? • Kim są kluczowi gracze (przywódcy, liderzy)? • W jaki sposób przeciwnik podejmuje decyzje? b) CHRONIĆ: • Jakie informacje musi chronić przeciwnik? • Jakie środki posiada przeciwnik? c) PROJEKTOWAĆ (OKREŚLIĆ): • W jaki sposób przekazywane są decyzje? • W jakie sposób przeciwnik chroni informacje? • Jakie ma możliwości i jakie wykorzystuje środki? Wsparcie rozpoznawcze ma kluczowe znaczenie dla planowania, realizacji i oceny operacji informacyjnych. Operacje informacyjne wymagają dokładnych, aktualnych i szczegółowych informacji rozpoznawczych, obejmują produkty Informacyjnego Przygotowanie Pola Walki (IPPW). Analiza rozpoznawcza powinna określić możliwości i słabe punkty operacji informacyjnych przeciwnika. Analiza może również pomóc w zdefiniowaniu odpowiedniej oceny skuteczności. Szybka ocena środka ciężkości przeciwnika jest podstawą. Komórka rozpoznawcza odpowiedzialna jest za: rozpoznanie wojskowe, przeciwrozpoznanie bezpieczeństwo operacji oraz przygotowanie jednostek rozpoznawczych do działań. Komórka J-2 (G-2, S-2) powinna: a) Uczestniczyć w spotkaniach grupy roboczej operacji informacyjnych; b) Przekazywać informacje na temat systemów C2 przeciwnika do oceny podatności na zakłócenia; c) Przyczyniać się do wykrycia aktywności przeciwnika poprzez ocenę wskaźników potencjalnej aktywności przeciwnika; d) Odpowiada na zapotrzebowania na informacje z G-7; e) Koordynuje działania z kontrwywiadem, prawnikami i dostawcami, administratorami I użytkownikami systemu informacyjnego, w celu zapewnienia dostarczenia istotnych informacji w odpowiednim czasie; f) Przygotowuje ocenę podatności system C2 przeciwnika, w tym wpływy: polityczne, ekonomiczne, społeczne i kulturowe; Cele i metody prowadzenia ofensywnych operacji informacyjnych; Proces decyzyjny przeciwnika lub potencjalnego przeciwnika; opis biograficzny kluczowych przywódców przeciwnika i decydentów; Środki przekazu i doradców. Uwzględnia czynniki motywujące i style dowodzenia; IPPW systemu C2 przeciwnika i system informacyjny; Kompleksowe porównanie ofensywnych operacji informacyjnych przeciwnika z lukami we własnych operacjach informacyjnych; g) Zbiera dane do bazy danych Walki Elektronicznej i listy tergetingowej C2; h) Zapewnia wsparcie działań dezinformacyjnych, w szczególności: określa system informacyjny przeciwnika poprzez który informacja dotrze do celu dezinformacji; 149 ZBIGNIEW MODRZEJEWSKI i) Pomaga komórce G-6 w planowaniu wykorzystania własnego systemu informacyjnego do prowadzenia dezinformacji; j) Ustanawia środki przeciwrozpoznania w celu ochrony działań dezinformacyjnych przed wykryciem; k) Wspiera ataki w sieciach komputerowych (Computer Network Attack – CNA) oraz prowadzi ocenę skuteczności. Komórki rozpoznawcze koordynują proces zbierania informacji i wsparcie analityczne dla operacji informacyjnych. Rozpoznanie zapewnia wstępną analizę systemów przeciwnika, zawiera opis politycznego i wojskowego procesu decyzyjny i decydentów (dowódców), System Łączności i Informatyki, czynnik ludzki i kulturowy i analizę innych podmiotów, kute mogą wpływać na środowisko informacyjne. J2 (G2, S2) uczestniczy w ocenie działań i skutków oraz doradza w zakresie możliwości wykorzystania sił i środków rozpoznania w celu wsparcia operacji informacyjnych, w tym targetingu7. W czasie pokoju rozpoznanie i wywiad monitoruje potencjalnego przeciwnika, żeby zidentyfikować pojawiające się zagrożenia dla interesów Polski i Sojuszu oraz w odpowiednim czasie przygotować się do odpowiedzi na te zagrożenia. Wynika, to z faktu, że zasadniczym celem działalności rozpoznawczej na każdym szczeblu dowodzenia w czasie pokoju, kryzysu i wojny jest zabezpieczenie potrzeb informacyjnych dowódców i innych osób funkcyjnych, w zakresie wiedzy o aktualnym lub potencjalnym przeciwniku (lub zagrożeniu), obszarze działań oraz warunkach klimatycznych i atmosferycznych. Podsumowanie Rola rozpoznania jest kluczowa i musi ono być zintegrowane zarówno na poziomie strategicznym, operacyjnym, jak i taktycznym. To zapewni, że kluczowe informacje dotrą na czas do decydenta (dowódcy). Komórka rozpoznania (J2 – S2) musi ściśle współpracować z komórką operacyjną (J3 – S3), żeby zapewnić właściwe wsparcie dowódcy w zakresie informacyjnym. Informacyjne przygotowanie pola walki jest podstawą osiągnięcia sukcesu przez Operacje Informacyjne, które bazują na rozpoznaniu i informacji. Bibliografia AJP-2, Allied Joint Intelligence, Counter Intelligence and Security Doctrine, grudzień 2003. AJP-3.10, Allied Joint Doctrine for Information Operations, listopad 2009. 7 150 AJP-3.10 Allied Joint Doctrine for Information Operations, November 2009, p. 2A-4. ROZPOZNAWCZE WSPARCIE OPERACJI INFORMACYJNYCH Information operations: warfare and hard reality of soft power, wyd. przez L. Armistead, Brassey’s Inc., Waszyngton 2004. NATO Military Policy on Information Operations, MC 0422/4, lipiec 2012. NATO Info Ops Handbook. Sun Tzu, Sztuka wojny. 151 Zeszyty 2013 ZeszytyNaukowe NaukoweAON AON nr nr 1(90) 2(59) 2005 ISSN ISSN0867–2245 0867–2245 SŁAWOMIR BYŁEN EKONOMIA BEZPIECZEŃSTWA I LOGISTYKA MODELOWANIE PROCESÓW LOGISTYCZNYCH W SYSTEMACH SYMULACYJNYCH ppłk dr Sławomir BYŁEŃ Akademia Obrony Narodowej Abstract The War Game and Simulation Centre (WG&SC) is able to support different kind of Computer Assisted Exercises (CAX’s), also has ability to modeling of logistics processes in the simulation systems. This article is an attempt to present the problems of modeling logistics in the CAX’s. Key words – simulation systems, logistics processes Wprowadzenie W momencie wstąpienia Polski do NATO, żołnierze SZ RP zetknęli się z nowoczesnymi interaktywnymi systemami symulacyjnymi, symulatorami i trenażerami pola walki. W MON dostrzeżono wówczas znaczny dystans między naszą armią a wojskami sojuszniczymi we wsparciu działalności szkoleniowej systemami symulacyjnymi i urządzeniami szkolno-treningowymi. Według ekspertów wojskowych w ostatnim dziesięcioleciu za najbardziej efektywne narzędzia w procesie szkolenia dowództw i sztabów (od szczebla związku taktycznego, flotylli, skrzydła wzwyż), uznawane są systemy symulacji komputerowej pola walki. Symulacja komputerowa traktowana jest jako forma ćwiczeń, w której ćwiczący podejmują decyzje i mogą obserwować ich skutki, a popełnione błędy podjętych decyzji nie wywołują realnych konsekwencji, przez co mają szczególną wartość szkoleniową. Nie bez znaczenia jest także możliwość wielokrotnego rozegrania kolejnych epizodów logistycznych, co jest mało realne w ćwiczeniach z wojskami, ze względu na brak czasu na takie działanie i zbyt duże koszty. Gra symulacyjna sprawia, że ćwiczący zapamiętują do 80% nabytych umiejętności. Jest to wskaźnik nieosiągalny przy użyciu innych metod szkoleniowych. 152 MODELOWANIE PROCESÓW LOGISTYCZNYCH W SYSTEMACH SYMULACYJNYCH Jak wskazują liczne przykłady z minionych wojen, przerwanie ciągłości zasilania oraz świadczenia usług logistycznych powoduje szybką utratę zdolności bojowej wojsk, za podtrzymanie której odpowiadają właściwe podsystemy logistyczne. Oznacza to, że podsystem kierowania logistyką odpowiada za organizację wysiłku logistycznego oraz utrzymanie sił i środków logistycznych w odpowiedniej gotowości i zdolności do działania. Kierowanie logistyką z uwagi na wzrost liczby informacji logistycznych oraz częstotliwość ich przekazywania, przy jednoczesnym skracaniu czasu przeznaczonego do ich opracowania staje się zadaniem coraz trudniejszym i bardziej złożonym. Mimo podejmowania w ostatnich latach wielu zabiegów organizacyjnych, technicznych i technologicznych, logistyczne organy kierowania na różnych szczeblach organizacyjnych, nie otrzymują informacji zapewniających sprawne działanie podległych jednostek. Informacje te nie są wystarczająco zwięzłe, a często zdarza się, że występują w nich również zniekształcenia. Jest to więc poważny problem, którego skuteczne rozwiązanie warunkuje dalszy postęp w pracy organów logistycznych. Wobec powyższego, zapewnienie efektywności przepływów informacyjnych staje się jednym z podstawowych warunków sprawnej działalności logistycznych organów kierowania oraz dowództw jednostek logistycznych. Konieczne staje się więc doskonalenie umiejętności zarządzania organów kierowania logistyką z wykorzystaniem najnowocześniejszych narzędzi szkoleniowych wspomagających proces szkolenia, do których zaliczana jest między innymi symulacja komputerowa. Potrzeby modelowania logistyki wojskowej w systemach symulacyjnych W ocenie specjalistów jedną z najskuteczniejszych form szkolenia dowództw i sztabów są ćwiczenia dowódczo-sztabowe wspomagane komputerowo CAX (Computer Assisted Exercise)1. Ćwiczenie CAX to taka forma ćwiczeń, w których na bazie opracowanego scenariusza ćwiczenia, wykorzystuje się komputerowe systemy symulacyjne, zastępujące praktyczne działanie wojsk. W dziedzinie logistyki ćwiczenia CAX stanowią przydatne narzędzie w rozwiązywaniu złożonych problemów, związanych z przepływami informacyjnymi, w tym m.in. w zarządzaniu siecią dostawców (pododdziały logistyczne) i odbiorców (pododdziały bojowe, wsparcia) środków bojowych i materiałowych w łańcuchu logistycznym. Podstawowym dokumentem normatywnym, określającym cel i zakres działania systemu logistycznego oraz procedury kierowania organami i jednostkami tego systemu jest doktryna logistyczna2. Dokument ten do wojskowego systemu logi1 Instrukcja o przygotowaniu i prowadzeniu ćwiczeń z dowództwami, sztabami i wojskami w Siłach Zbrojnych RP DD/7.1.1 (A). MON, Warszawa 2010, s. 8. 2 Doktryna określa zasady i reguły działania systemu logistycznego w najbardziej prawdopodobnych scenariuszach operacji militarnych i pokojowych prowadzonych przez SZ RP samodzielnie jak i w ramach NATO. Zob.: Doktryna logistyczna Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej DD/4, MON, Warszawa 2004, s. 11. 153 SŁAWOMIR BYŁEN stycznego3 zarówno w ujęciu funkcjonalnym, jak i organizacyjnym zalicza podsystemy: kierowania, materiałowy, techniczny, transportu i ruchu wojsk, medyczny oraz infrastruktury wojskowej. Wykaz podsystemów logistycznych możliwych do modelowania w systemach symulacyjnych przedstawiono na rysunku 1. Opracowanie własne. Rys. 1. Podsystemy funkcjonalne logistyki wojskowej modelowane w systemach symulacyjnych Z przedstawionego wykazu podsystemów logistycznych wynika, że model logistyczny w systemach symulacyjnych powinien posiadać możliwości odwzorowania rzeczywistych procesów logistycznych4 we wszystkich obszarach funkcjonalnych logistyki wojskowej, w tym: − w zakresie kierowania organami i jednostkami logistycznymi: tworzenie łańcucha logistycznego i jego modyfikacji w trakcie gry, monitorowanie przepływu zasobów logistycznych i kierowanie infrastrukturą logistyczną; − w zakresie zabezpieczenia materiałowego: wprowadzenia do bazy danych scenariusza ćwiczenia parametrów środków bojowych i materiałowych (ŚBiM), obiektów logistycznych, składów zaopatrzenia, modelowania zużywania środków zaopatrzenia, monitorowania stanu zapasów zaopatrzenia w jednostkach, modelowania przepływu ŚBiM (zaopatrywania, uzupełniania i odtwarzania zapasów) i ich ewakuacji; − w zakresie zabezpieczenia technicznego: wprowadzenia do bazy danych parametrów uzbrojenia i sprzętu wojskowego (UiSW), modelowania zaopatrywania w UiSW oraz techniczne środki materiałowe (TŚM), modelowania strat w UiSW (bojowych i niebojowych), monitorowania stanu faktycznego UiSW oraz liczby sprzętu do ewakuacji i remontu; − w zakresie zabezpieczenia medycznego: wprowadzenia do bazy danych parametrów stanów osobowych wojskowych i cywilnych, modelowania strat osobo3 „Wojskowy system logistyczny „… to uporządkowany zbiór elementów struktury organizacyjnej oraz obszarów funkcjonalnych, których przeznaczenie, wzajemne powiązania i relacje zapewniają sprawne funkcjonowanie SZ RP w czasie pokoju, kryzysu i wojny”. Ibidem. s. 21. 4 Proces logistyczny rozumiany jako „… uporządkowany łańcuch operacji związany z przepływem materiałów”, K. Ficoń, Logistyka ekonomiczna. Procesy logistyczne, BEL Studio, Warszawa 2008, s. 152. 154 MODELOWANIE PROCESÓW LOGISTYCZNYCH W SYSTEMACH SYMULACYJNYCH wych (bojowych i niebojowych), modelowania ewakuacji i leczenia rannych i chorych oraz zaopatrywania w krew i materiały medyczne; − w zakresie zabezpieczenia transportowego: wprowadzenia danych i modelowania przewozu wojsk i środków zaopatrzenia transportem samochodowym, kolejowym, wodnym śródlądowym, powietrznym i morskim, modelowania sieci transportowej drogowej, kolejowej, wodnej śródlądowej i przesyłowej; modelowania urządzeń przeładunkowych w centrach logistycznych, węzłach kolejowych, w portach morskich i lotniczych oraz urządzeń przesyłowych sieci rurociągowej. Model logistyczny w systemach symulacyjnych eksploatowanych w Wojsku Polskim W resorcie obrony narodowej (RON) przez ostatnie dwudziestolecie eksploatowano wiele systemów informatycznych5, zwłaszcza w obszarach zarządzania finansami, kadrami i logistyką. Z dotychczasowych doświadczeń wynika, że podstawowym mankamentem ich funkcjonowania był brak możliwości współpracy pomiędzy systemami dziedzinowymi (logistyka, finanse, kadry, itp.), a także brak integracji systemów w ramach poszczególnych służb logistycznych6. Generalnie, w zależności od przeznaczenia, systemy informatyczne w obszarze logistyki dzielą się na: analityczne, ewidencyjne, planistyczne i symulacyjne. Rodzaje systemów informatycznych z modelem logistycznym przedstawiono na rysunku 2. Systemy analityczne tworzą narzędzia do wyliczania, przeliczania, kalkulowania przebiegu czynności, procesów i wartości związanych z realizacją procesów logistycznych. Do systemów ewidencyjnych zaliczane są programy komputerowe wspomagające zarządzanie podsystemami logistycznymi, które rejestrują powtarzalne działania, takie jak: składanie zamówień, gromadzenie i rejestracja, magazynowanie czy transport środków materiałowych w toku poszczególnych faz działalności logistycznej. Systemy planistyczne z kolei obejmują zintegrowane działania oparte na wspólnej bazie danych logistycznych, składające się z wielu sformalizowanych funkcji planistycznych, moderowanych przez kolejne osoby odpowiedzialne za poszczególne służby logistyczne na różnych szczeblach organizacyjnych logistyki SZ RP. Takie informacje wprowadza się raz, a następnie mogą z nich korzystać wszyscy użytkownicy systemu. 5 System informatyczny to „zbiór powiązanych ze sobą elementów, którego funkcją jest przetwarzanie danych przy użyciu techniki komputerowej„, Słownik języka polskiego, PWN, [online], dostęp: [015.07.2012]. Dostępny na stronie: www.sjp.pwn.pl. Określenie potocznie odnosi się do systemów wspomagających zarządzanie organizacjami, np. w wojsku wspomaganie zarządzania całym RON, poszczególnymi RSZ lub systemem logistycznym. 6 W Siłach Zbrojnych RP od 2008 roku w ramach strategii informatyzacji resortu ON realizowany jest projekt budowy Zintegrowanego Wieloszczeblowego Systemu Informatycznego (ZWSI), który docelowo ma stanowić podstawowe źródło informacji o zasobach Ministerstwa Obrony Narodowej. Zob.: Strategia informatyzacji resortu Obrony Narodowej na lata 2008–2012, MON, Warszawa 2008. 155 SŁAWOMIR BYŁEN Źródło: opracowanie własne na podstawie: M. Fertsch, Podstawy logistyki, ILiM, Poznań 2008, s. 67. Rys. 2. Podział systemów informatycznych w logistyce Najbardziej złożonym systemem informatycznym, zorientowanym na dynamiczne modelowanie7 procesów logistycznych jest system symulacyjny, oparty na modelu matematycznym. Koncepcję modelowania istniejącej rzeczywistości w logistyce przedstawiono na rysunku 3. Źródło: opracowanie własne na podstawie: S. Niziński, J. Żurek, Logistyka ogólna, WKiŁ, Warszawa 2011, s. 21. Rys. 3. Koncepcja modelowania rzeczywistości w logistyce 7 W nauce pojęcie modelu utożsamiane jest z „(…) uproszczoną reprezentacją rzeczywistości, celowo pozbawioną wielu szczegółów i cech nieistotnych z punktu widzenia celów modelowania. Model matematyczny z kolei to „ (…) zbiór równań użyty do opisu systemu fizycznego”. Zob.: S. Niziński, J. Żurek, Logistyka ogólna, WKiŁ, Warszawa 2011, s. 22. 156 MODELOWANIE PROCESÓW LOGISTYCZNYCH W SYSTEMACH SYMULACYJNYCH Praktyczne zastosowanie modelu matematycznego w logistyce wojskowej ma miejsce między innymi w symulacji komputerowej8, która służy do przedstawienia zachodzących w trakcie symulacji zmian w systemie oraz rezultatów, jakie można uzyskać modyfikując procesy logistyczne. Ogólny podział systemów symulacyjnych modelujących zjawiska i procesy logistyczne w wojsku przedstawiono na rysunku 4. Opracowanie własne. Rys. 4. Podział systemów symulacyjnych w wojsku z modelem logistycznym Na najniższych szczeblach dowodzenia, żołnierze szkoleni są na trenażerach strzeleckich i laserowych symulatorach strzelań. Żołnierze ze sprzętu bojowego w warunkach zbliżonych do rzeczywistych prowadzą ogień amunicją ćwiczebną do tarcz, a równocześnie podłączone do uzbrojenia urządzenia laserowe imitują strzały i trafienia na ekranach monitorów. Z kolei filozofia symulacji wirtualnej oparta jest na obsłudze urządzeń odwzorowujących działanie sprzętu bojowego (czołgów, bwp, samolotów, okrętów) w wirtualnym środowisku pola walki. Natomiast w szkoleniu dowództw i sztabów, z punktu widzenia celów szkoleniowych najbardziej efektywnym sposobem szkolenia jest szkolenie oparte na symulacji konstruktywnej9. 8 Symulacja to „proces używania modelu symulacyjnego do opisu zachowania się systemu fizycznego oraz metoda oceny tego systemu”. Model symulacyjny to „model matematyczny w postaci komputerowej”. Symulacja komputerowa to „badanie zachowania się obiektów rzeczywistych na podstawie obserwacji działania programów komputerowych symulujących to zachowanie”, Słownik języka polskiego, PWN, [online], [dostęp: 015.07.2012]. Dostępny na stronie: www.sjp.pwn.pl. 9 Symulacja konstruktywna (ang. Constructive Simulation) oznacza modele komputerowe, które przedstawiają procesy realizowane poprzez działania ludzi (personnel) i wyposażenie (materiel). Do tej kategorii zaliczane są systemy symulacyjne do prowadzenia „gier wojennych”, które modelują działania militarne w czasie rzeczywistym. Zob.: Wystąpienia Szefa CSiKGW w czasie Wstępnych Konferencji Planistycznych z Zespołami Autorskimi do ćwiczeń CAX. Archiwum CSiKGW, [prezentacje ppt]. 157 SŁAWOMIR BYŁEN Aktualnie w Siłach Zbrojnych RP eksploatowane są trzy systemy symulacyjne, które w ramach symulacji działań bojowych zawierają model logistyczny. Należą do nich: − System Symulacji Pola Walki JCATS; − System Symulacyjnego Wspomagania Szkolenia Operacyjnego ZŁOCIEŃ; − System Symulacyjny Działań Połączonych JTLS. Na rysunku poniżej przedstawiono loga systemów symulacyjnych wykorzystywanych w SZ RP. Opracowanie własne. Rys. 5. Logotypy systemów symulacyjnych eksploatowanych w Wojsku Polskim Zastosowane rozwiązania technologiczne w wymienionych systemach bazują na symulacji konstruktywnej. Podstawowe dane techniczne interaktywnych systemów symulacyjnych, eksploatowanych w wojsku polskim z modułem logistycznym przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1 Wykaz eksploatowanych systemów symulacyjnych z funkcjonalnym modelem logistycznym Źródło: opracowanie własne na podstawie: Dokumentacja systemowa JCATS, ZŁOCIEŃ i JTLS. Materiały archiwalne CSiKGW. Dokumentacja z testów, eksperymentów i ćwiczeń CAX, przeprowadzonych w CSiKGW w latach 2006–2012. 158 MODELOWANIE PROCESÓW LOGISTYCZNYCH W SYSTEMACH SYMULACYJNYCH Modelowanie procesów logistycznych w systemie symulacyjnym JCATS Systemem symulacyjnym, wykorzystywanym przez SZ RP w ćwiczeniach CAX jest amerykański system symulacji pola walki JCATS (Joint Conflict and Tactical Simulation)10. Jest to system interaktywny, przeznaczony do szkolenia dowództw i sztabów najniższych szczebli dowodzenia Połączonego Dowództwa Sił Zbrojnych USA. Inni użytkownicy to marynarka wojenna, piechota morska SZ USA, MSW USA, Departament Energii USA i wojska sojusznicze wydzielone do NATO11. W wojsku polskim system wykorzystywany jest na zasadzie użyczenia przez stronę amerykańską w trakcie ćwiczeń sprawdzających, organizowanych przez Centrum Przygotowań do Misji Pokojowych w Kielcach12. Z systemu korzysta cyklicznie przede wszystkim DWLąd, które dwa razy do roku w trakcie ćwiczeń wspomaganych komputerowo pk. Bagram, sprawdza przygotowanie dowództw PKW do misji ISAF w Afganistanie13. JCATS jest w stanie symulować jednocześnie ponad 60 tysięcy różnego rodzaju obiektów, zagregowanych nawet do najniższego szczebla dowodzenia (żołnierza). W zakresie modelowania UiSW, w scenariuszu ćwiczenia mogą występować pojedyncze egzemplarze sprzętu typu czołgi, BWP, KTO, śmigłowce, samoloty. System JCATS zezwala na łączenie pojedynczych egzemplarzy sprzętu w większe struktury organizacyjne. Moduł logistyczny JCATS posiada szereg modeli cząstkowych, w tym symulujących procesy zaopatrzeniowe, remontowe, uzupełniania, odtwarzania i odzysku zapasów zaopatrzenia, remontu uszkodzonego UiSW, leczenia rannych i chorych, tworzenia wariantów uzbrojenia samolotów i śmigłowców. JCATS zakłada, że sprzęt zdefiniowany jako pojazdy (transportery) zaopatrzeniowe powinien posiadać na sobie odpowiednie zapasy. Na rysunku 6 przedstawiono okno kierowania logistyką w systemie JCATS. 10 Logistics Controls [w:] Simulation User’s Guide, Joint Conflict and Tactical Simulation (JCATS) System. Version 9.0, wyd. Lawrence Livermore National Laboratory, Livemore California, 01 April 2009, rozdział XIII. 11 J. Padilla, Military Simulation Systems, [w:] A. Tolk (red.) “Engineering Principles of Combat Modeling and Distributed Simulation”, Wiley Online Library, 2012, s. 867. 12 M. Podhorodecki, Bagram XI – the end, [w:] Wojska Lądowe, [dostęp:07.07.2012]. Dostępny na stronie: www.army.mil.pl/. 13 Aktualnie trwają procedury przetargowe związane z zakupem systemu JCATS na potrzeby DWLąd. Użytkownikiem systemu będzie Centrum Wsparcia Mobilnych Systemów Dowodzenia Wojsk Lądowych. (CWMSD). 159 SŁAWOMIR BYŁEN Zaopatrzenie grupowe Zaopatrzenie indywidualne Uszkodzenia UiSW Czas rozpoczęcia i zakończenia remontu Jednostka ognia/wariant uzbrojenia Źródło: Logistics Controls [w:] Simulation User’s Guide, Joint Conflict and Tactical Simulation (JCATS) System. Version 9.0, wyd. Lawrence Livermore National Laboratory, Livemore California, 01 April 2009, s. 13–114. Rys. 6. Okno kierowania procesami logistycznymi w systemie JCATS Dla zachowania przejrzystości zaopatrywania, ŚBiM w systemie JCATS podzielono na dwie grupy (zbiorcze i indywidualne)15. Środki materiałowe (supplies) zbiorcze, modelują uzupełnianie zapasów zaopatrzenia w sprzęcie bojowym, w tym amunicji (trackable munitions), środków minersko-zaporowych (engineering supplies), medycznych środków materiałowych (medical suppies) oraz części zamiennych (repair parts). Transportowane zaopatrzenie w systemie może zostać przekazane, podzielone lub złożone na ziemi. Szczególną rolę w tym zakresie odgrywa kontroler gry, który może w „magiczny sposób”, każdemu systemowi walki, w dowolnym czasie przekazać środki materiałowe. Środki materiałowe (personal) indywidualne, zużywane przez osobowe systemy walki, służą do uzupełniania zapasów przy żołnierzu, w tym amunicji do broni indywidualnej, gazu do butli turystycznych (gas tank) oraz racji żywnościowych, spożywanych w trakcie gry. Indywidualne środki zaopatrzenia materiałowego mogą być dzielone między użytkowników, a ich ponowne odtworzenie może odbywać się jedynie z zapasów przewożonych na środkach transportowych lub przez kontrolera gry. Funkcje logistyki materiałowej w systemie JCATS, wykorzystywane są do modelowania przepływu środków zaopatrzenia między dostawcami i dostawcami, między dostawcami i odbiorcami oraz do redystrybucji środków materiałowych za- 14 Dokumentacja nowszych wersji JCATS: Version 10.0 i 11.0 nie zawiera istotnych zmian w modelowaniu logistyki. 15 Logistics Controls, op. cit. s. 13-1. 160 MODELOWANIE PROCESÓW LOGISTYCZNYCH W SYSTEMACH SYMULACYJNYCH równo między dostawcami, jak i odbiorcami zaopatrzenia. Szczególną rolę w systemie JCATS posiada „kontroler gry”, który korzysta z takiego samego menu, jak i pozostali operatorzy systemu (nazywani klientami) lecz posiada specjalne uprawnienia w zakresie sterowania przepływem zaopatrzenia. Modelowanie procesów logistycznych w systemie symulacyjnym Złocień Kolejnym systemem symulacyjnym występującym w SZ RP jest System Symulacyjnego Wspomagania Szkolenia Operacyjnego (SSWSO) pk. Złocień, który przeznaczony jest do organizacji ćwiczeń CAX szczebla taktycznego. Służy on do szkolenia dowództw i sztabów wojsk lądowych (WLąd) w ćwiczeniach do szczebla brygady. ZŁOCIEŃ jest systemem wieloszczeblowym, składającym się z 27 stanowisk roboczych, w tym 24 stanowisk przeznaczonych dla operatorów systemu (graczy) oraz po jednym stanowisku dla osób funkcyjnych KĆ (administratora, kierownika i analityka). Instytucją projektującą i wykonawcą systemu był Wydział Cybernetyki WAT, a użytkownikiem Akademia Obrony Narodowej. System będący na wyposażeniu CSiKGW jest w trakcie eksploatacji nadzorowanej. W latach 2006–2008 w CSiKGW przeprowadzono kilka eksperymentów symulacyjnych z udziałem przedstawicieli producenta i instytucji kierującej projektem (P-6 SG WP). W latach 2009–2012 system nie był wykorzystywany do ćwiczeń wspomaganych komputerowo. System posiada możliwości realizacji zadań przez pododdziały różnych RWiS, w tym logistycznych, z uwzględnieniem zasad ich użycia i warunków środowiska pola walki. W zakresie logistyki zapewnia wspomaganie ćwiczenia we wszystkich okresach jego opracowania: − przygotowania ćwiczenia (wprowadzanie danych logistycznych w trakcie budowy scenariusza); − prowadzenia ćwiczenia (symulacja działania pododdziałów zabezpieczenia logistycznego w MCAX i CAX); − po ćwiczeniu (prowadzenie analiz i ocen na rzecz KĆ w zakresie wielkości poniesionych i zadanych strat bojowych UiSW, stopnia ukompletowania pododdziałów w różnych etapach walki, zużycia ŚBiM, stopnia realizacji zadań logistycznych). Architektura systemu składa się z następujących modułów funkcjonalnych: modelu bazy danych operacyjnych, bazy danych SCENA, serwera zobrazowania, edytora scenariuszy SCENA i Mapnika. W celu przygotowania ćwiczenia wymagane jest opracowanie scenariusza ćwiczenia, w tym zbudowanie struktury organizacyjnej, wprowadzenie parametrów UiSW i normatywnych zapasów środków zaopatrzenia (ŚBiM). Budowa scenariusza odbywa się za pomocą aplikacji: „Edytor Scenariuszy SCENA”. Poniżej na rysunku 7 przedstawiono przykład struktury dowodzenia i zaopatrywania, stworzonej na potrzeby scenariusza ćwiczenia pk. ROMB-08. 161 SŁAWOMIR BYŁEN Opracowanie własne. Rys. 7 Okno struktury dowodzenia i zaopatrywania 234 BPanc w scenariuszu ROMB 08 Poniżej przedstawiono zobrazowanie (wykaz) postawionych zadań pododdziałom logistycznym. Opracowanie własne. Rys. 8. Okno wykazu zadań postawionych pododdziałom logistycznym w scenariuszu ROMB 08 162 MODELOWANIE PROCESÓW LOGISTYCZNYCH W SYSTEMACH SYMULACYJNYCH Sytuację operacyjno-taktyczną odwzorowuje się na Serwerze Zobrazowania z wykorzystaniem znaków taktycznych zgodnie z PGO i APP-6 A. Poniżej przedstawiono przykład zobrazowania sytuacji bojowej. Opracowanie własne. Rys. 9. Okno zobrazowania położenia pododdziałów wojsk własnych w scenariuszu TRAPEZ 08 Reasumując, wielostanowiskowy system symulacyjny ZŁOCIEŃ, służy do organizacji ćwiczeń CAX do szczebla brygady. Posiada moduł logistyczny, uwzględniający przepływ zasobów oraz straty w ludziach i sprzęcie, jednak z uwagi na szereg mankamentów w modelowaniu procesów logistycznych, wymaga poprawek. Dotychczas system nie był wykorzystywany do wsparcia ćwiczeń CAX z udziałem wojsk operacyjnych. Modelowanie procesów logistycznych w systemie symulacyjnym JTLS Przykładem systemu posiadającego rozbudowany moduł logistyczny jest amerykański system symulacyjny, przeznaczony do modelowania i symulacji działań połączonych JTLS (Joint Theater Level Simulation), wykorzystujący symulację konstruktywną w ćwiczeniach CAX. Z analizy dokumentacji producenta, przeprowadzonych testów i ćwiczeń wynika, że moduł logistyczny w systemie JTLS posiada możliwości imitowania procesów logistycznych we wszystkich obszarach funkcjonalnych podsystemów logistycznych, w tym: kierowania organami i jednostkami logistycznymi, zabezpieczenia materiałowego, technicznego, medycznego, transportowego i uzupełnieniowego. Zastosowane w systemie JTLS rozwiązania umożliwiają realizację procesów logistycznych w sposób automatyczny, ręczny lub mieszany. Oznacza to, że system JTLS, w zależności od celów ćwiczenia umożliwia Zespołowi Autorskiemu (ZA) podjęcie decyzji, co do wyboru sposobu sterowania przepływem zasobów 163 SŁAWOMIR BYŁEN logistycznych. W ramach posiadanych kompetencji KĆ może nakazać ćwiczącemu dowództwu sterować siecią logistyczną trójtorowo: − automatycznie – bez ingerencji operatora systemu (gracza); − ręcznie – za pomocą rozkazów stawianych przez operatora systemu; − w sposób mieszany, stanowiący połączenie dwóch sposobów. W większości ćwiczeń prowadzonych w CSiKGW ich realizacja odbywa się sposobem mieszanym. Ręcznie dla ćwiczących dowództw (zarówno pierwszo, jak i drugoplanowych), automatycznie dla niećwiczących jednostek występujących w strukturze organizacyjnej ćwiczenia, wliczając w to zarówno wojska własne, jak i siły przeciwnika. Przepływ zaopatrzenia sposobem ręcznym odbywa się za pomocą rozkazów logistycznych, dostępnych na monitorze operatora systemu JTLS w oknie „Web Hosted Interface Program” (WHIP). Menu składa się z czterech podstawowych grup rozkazów logistycznych: − Supply Transfers – rozkazy umożliwiające przepływ zaopatrzenia; − Requisition Parameters – rozkazy umożliwiające zmianę parametrów sterujących zaopatrzeniem; − Logistics Operations – rozkazy umożliwiające kierowanie siłami i środkami logistycznymi oraz zarządzanie infrastrukturą logistyczną; − Logistics Assets – rozkazy umożliwiające generowanie meldunków logistycznych. W zależności od rodzaju zadania postawionego przez ćwiczące dowództwo grupom operacyjnych, podgrywającym niećwiczące wojska, operatorzy stacji JTLS, poprzez otwarcie właściwej formatki mogą wybrać przedstawioną na rysunku 10 odpowiednią grupę rozkazów logistycznych. Rys. 10. Menu rozkazów logistycznych w systemie JTLS Pierwsza grupa rozkazów odwzorowuje przepływ zaopatrzenia między jednostkami (Supply Transfers). Umożliwia miedzy innymi przepływ środków zaopatrzenia pomiędzy różnymi rodzajami jednostek spoza łańcucha logistycznego 164 MODELOWANIE PROCESÓW LOGISTYCZNYCH W SYSTEMACH SYMULACYJNYCH (Mandatory Transfer) oraz przekazywanie środków zaopatrzenia z jednostki logistycznej do jednostek spoza łańcucha zaopatrywania (Directed Resupply). Drugą grupę rozkazów stanowią rozkazy umożliwiające wprowadzanie zmian parametrów sterujących zaopatrzeniem (Requisition Parameters), w tym informujących o niedoborach w poszczególnych kategoriach zaopatrzenia, (zwykle przyjmowana jest wartość 70–75%) oraz dokonywanie zmian (wg decyzji ćwiczących) jednostki zaopatrującej dla wybranej jednostki zaopatrywanej. Rys. 11. Menu rozkazów logistycznych modelujących zmianę parametrów sterujących zaopatrzeniem w systemie JTLS Kolejna grupa rozkazów (rysunek 12), modeluje kierowanie siłami i środkami logistycznymi oraz zarządzanie infrastrukturą logistyczną w obszarze prowadzonych działań (Logistics Operations). Poprzez wybór odpowiedniej opcji tego typu rozkazu możliwy jest m.in.: przydział wskazanej jednostce sieci rurociągowej, określenie terminu rozpoczęcia i zakończenia przesyłania środków zaopatrzenia siecią rurociągową, generowanie meldunku o terminie i miejscu wejścia jednostki do gry, generowanie meldunku o cyklicznych dostawach zaopatrzenia oraz transport jednostki środkami transportowymi innej jednostki. Bardzo istotna jest ostatnia grupa rozkazów, przedstawiona na rysunku 13, która umożliwia generowanie meldunków logistycznych (Logistics Assets). Za pomocą rozkazów tej grupy można między innymi: monitorować sytuację logistyczną w jednostkach (Logistics Report), generować meldunki sytuacyjne o stanie środków transportu kolejowego (Rail Assets Report), o stanie środków transportu wodnego śródlądowego (Barge Assets Report), o stanie sieci rurociągów paliwowych (Pipeline Report), o stanie środków przeładunkowych w jednostce portowej (Port Report), o możliwościach przewozowych transportu morskiego (Query Lift Capacity), o składach zaopatrzenia i posiadanych zapasach ŚBiM (Target Log Report) oraz sytuacji o stanie realizacji konwojów zaopatrzeniowych (Query Convoy Status)16. 16 Należy jednak mieć świadomość, że w trakcie gry meldunki o realizacji procesów logistycznych lub posiadanej infrastrukturze logistycznej uzyskamy tylko wówczas, gdy w okresie przygotowania scenariusza ćwiczenia wprowadzimy niezbędne parametry definiujące poszczególne obiekty logistyczne. 165 SŁAWOMIR BYŁEN Rys. 12. Menu rozkazów logistycznych modelujących kierowanie siłami i środkami logistycznymi oraz zarządzanie infrastrukturą logistyczną w systemie JTLS Rys. 13. Menu rozkazów logistycznych umożliwiających generowanie meldunków logistycznych w systemie JTLS Z ostatniej grupy rozkazów najczęściej wykorzystywany jest rozkaz, za pomocą którego można generować zbiorczy meldunek logistyczny. Zawiera on w postaci zestawienia tabelarycznego szczegółowe informacje o sytuacji materiałowej, technicznej, medycznej, personalnej i transportowej w pododdziałach (oddziałach, związkach taktycznych itp.). Modelowanie logistyki w niemieckich systemach symulacyjnych pola walki Siły Zbrojne Niemiec (Bundeswehra) postawiły na rozwój własnych, narodowych systemów symulacyjnych pola walki. Obecnie kontynuowane są prace nad integracją już istniejących systemów oraz nad rozwojem nowych. Aktualnie Bun166 MODELOWANIE PROCESÓW LOGISTYCZNYCH W SYSTEMACH SYMULACYJNYCH deswehra w ćwiczeniach CAX eksploatuje trzy narodowe systemy symulacyjne, które w ramach symulacji działań bojowych posiadają model logistyczny. Wykaz systemów symulacyjnych eksploatowanych przez Bundeswehrę przedstawiono w tabeli 3. Tabela 3 Wykaz systemów symulacyjnych Bundeswehry z funkcjonalnym modelem logistycznym Źródło: opracowanie własne na podstawie: P. Schultz, German Army Warfighting Simulation Centre, NATO CAX Forum, Ottobrunn, Germany, 1.09.2010, [dostęp: 04.07.2012]. Dostępny na stronie: http://www.iabg.de/verteidigung/. Modelowanie procesów logistycznych w systemie symulacyjnym SIRA System symulacyjny pola walki SIRA GESI17 (niem. Simulationsgestuetzte Rahmenuebungen) z modelem GeSi przeznaczony jest do wspomagania komputerowego ćwiczeń dowódczo-sztabowych do szczebla brygady i batalionu (ang. Simulation System for the Support of Command Post Exercises on brigade and battalion level). Producentem systemu jest firma CAE18. Model GeSi oprócz Bundeswehry wykorzystywany jest jeszcze w siedmiu innych państwach, między innymi we Włoszech, Austrii, Norwegii i Finlandii. System SIRA umożliwia symulowanie jednostek róznych RSZ w liczbie do 32 tysięcy obiektów, a aktualizacja sytuacji taktycznej następuje co trzy sekundy. System posiada możliwości dowodzenia pojedynczymi obiektami (pojazdami), a także pododdziałami, w tym logistycznymi. W zakresie modelowania logistyki system posiada możliwości realizacji funkcji transportowych, materiałowych i medycznych, w tym zużycia środków bojowych i materiałowych (amunicji, MPS) oraz modelowania strat medycznych. System SIRA posiada narzędzie umożliwiające przygotowanie scenariusza ćwiczenia CAX z uwzględnieniem czasu, pogody, organizacji sił, obszaru operacyjnego, położenia wojsk i planu działania. System posiada również narzędzie umożliwiające definiowanie: parametrów symulacji, żołnierzy, ludności cywilnej, statków powietrznych i okrętów, parametrów technicznych UiSW, znaków tak17 P. Schultz, German Army Warfighting Simulation Centre, 5th NATO CAX Forum, Ottobrunn, 1.09.2010, [dostęp: 05.07.2012]. Dostępny na stronie: http://www.iabg.de/verteidigung/. 18 Informacje dostępne na stronie: www.cae.com, [dostęp: 05.07.2012]. 167 SŁAWOMIR BYŁEN tycznych oraz parametrów logistycznych. SIRA posiada ponadto zdolność wymiany danych z systemami dowodzenia i kontroli oraz innymi systemami symulacyjnymi. Zobrazowanie sytuacji logistycznej na polu walki przedstawione na rysunku 14 jest realizowane w dwóch i trzech wymiarach (2D i 3D). Źródło: M. Krutina, GESI Constructive Battlefield Simulation, 5th NATO Joint CAX Forum, Ottobrunn, Germany, 1.09.2010, [dostęp: 04.07.2012]. Dostępny na stronie: http://www.iabg.de/verteidigung/. Rys. 14. Okno zobrazowania sytuacji logistycznej w systemie SIRA Modelowanie procesów logistycznych w systemie symulacyjnym KORA System symulacyjny pola walki KORA/OA (niem.: KOrps RAhmen Simulationsmodell fur die Offiziersausbildung) jest systemem wykorzystywanym w ćwiczeniach CAX od szczebla brygady do korpusu. Producentem jest niemiecka firma IABG (Industrie Anlagen Betriebs Gesellschaft mbH). Na potrzeby modelowania procesów logistycznych system KORA/OA posiada zaimplementowany model logistyczny, w ramach którego funkcjonują modele cząstkowe podsystemów: zabezpieczenia materiałowego, technicznego i medycznego oraz uzupełnieniowego. W zakresie modelowania logistyki system KORA wymaga przygotowania bazy danych zawierającej: strukturę organizacyjną wojsk własnych i przeciwnika, dane taktyczno-techniczne UiSW, zapasy ŚBiM i stany osobowe. W systemie KORA/OA naliczanie strat w sprzęcie bojowym oraz żołnierzach, zmiany położenia oraz zapisywanie stanu gry aktualizowane jest co 5 minut. System umożliwia generowanie meldunków logistycznych w dowolnym momencie gry. Można również filtrować zobrazowanie sytuacji taktycznej dla poszczególnych rodzajów wojsk, w tym sytuacji logistycznej. Przykład zobrazowania położenia pododdziałów logistycznych na rysunku 15. 168 MODELOWANIE PROCESÓW LOGISTYCZNYCH W SYSTEMACH SYMULACYJNYCH Źródło: P. Schultz, op. cit., [dostęp: 04.07.2012]. Rys. 15. Okno zobrazowania sytuacji logistycznej w systemie KORA Modelowanie procesów logistycznych w systemie symulacyjnym SimoF System symulacyjny pola walki SimoF służy do symulacji działań połączonych powyżej korpusu. Producentem systemu jest niemiecka firma IABG. System jest przeznaczony do wspomagania ćwiczeń CAX w zakresie: tworzenia i testowania scenariuszy zawierających takie zadania jak: marsz, atak, obrona, opóźnianie, rozpoznanie i wychodzenie z walki, misje lotnicze. Z funkcji będących w zainteresowaniu logistyki, system SimoF odwzorowuje realizację zadań zabezpieczenia działań bojowych, w tym zabezpieczenia logistycznego. Posiada możliwości projektowania struktur organizacyjnych, w tym budowę struktur pododdziałów, oddziałów i zgrupowań logistycznych oraz tworzenie łańcucha logistycznego. Ponadto, posiada narzędzia dostępu do wszystkich stanów symulacji, które są automatycznie zapamiętywane we wcześniej ustalonych okresach (np. co 15 lub 30 min) lub na żądanie kierownictwa, dostarczania zestawień statystycznych, np. bilansów UiSW, ŚBiM, sytuacji medycznej i transportowej. Dane o terenie bazują na siatce kwadratów o boku 500 m lub 2000 m. Graficzny edytor terenu zapewnia dostęp do każdego pojedynczego kwadratu terenu. Poniżej przedstawiono okno zobrazowania sytuacji operacyjnej. 169 SŁAWOMIR BYŁEN Źródło: P. Schultz, op. cit., [dostęp: 04.07.2012]. Rys. 18. Okno zobrazowania sytuacji operacyjno-taktycznej w systemie SimoF Wnioski Z przedstawianych w artykule możliwości modelowania procesów logistycznych w wybranych systemach symulacyjnych, najmniej zaawansowany technologicznie jest nasz narodowy system pk. ZŁOCIEŃ. Natomiast amerykańskie systemy symulacyjne (JCATS, JTLS), w aspekcie modelowania procesów logistycznych, odpowiadają potrzebom naszej armii w organizacji ćwiczeń wspomaganych komputerowo. Mając na uwadze ekonomiczne kryteria oceny efektywności szkolenia dowództw i sztabów, z dotychczasowych doświadczeń wynika, że zastosowanie komputerowej techniki symulacyjnej pozwala na znaczne ograniczenie liczby sprzętu i żołnierzy biorących udział w ćwiczeniu. Ponadto, symulacja procesów w obszarze logistyki nie ogranicza, a wręcz pozwala na zwiększenie rozmachu ćwiczeń. Efektywne zarządzanie procesami logistycznymi wskazuje na konieczność spełnienia przez systemy informatyczne wymagań w aspekcie funkcjonalnym, przedmiotowym i ocenowym. W tym celu w obszarze logistyki wojskowej należałoby zdefiniować podstawowe kryteria dla budowy systemów informatycznych, które powinny: − posiadać zdolności wspomagania procesów fizycznego przepływu środków bojowych i materiałowych oraz uzbrojenia i sprzętu wojskowego; 170 MODELOWANIE PROCESÓW LOGISTYCZNYCH W SYSTEMACH SYMULACYJNYCH − umożliwiać wprowadzanie zmian w realizacji procesów logistycznych, zachodzących w rozwiniętej sieci logistycznej; − zapewniać integrację rozproszonych procesów technologicznych i informacyjnych. W ramach realizowanych funkcji logistycznych systemy symulacyjne powinny umożliwiać m.in.: − zarządzanie i sterowanie procesami logistycznymi w trakcie gry; − aktualny podgląd sytuacji logistycznej w formie zobrazowania rozmieszczenia pododdziałów bojowych i logistycznych oraz realizowanych przez nie procesów; − dostęp do sformalizowanych meldunków logistycznych, zestawień tabelarycznych, bilansów UiSW, ŚBiM, transportowych, medycznych, personalnych; − bezpośrednie przejście z zobrazowania sytuacji do gotowej informacji. Bibliografia Doktryna logistyczna Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej DD/4, MON, Warszawa 2004. Dokumentacja systemowa JCATS, ZŁOCIEŃ i JTLS. Dokumentacja z testów, eksperymentów i ćwiczeń CAX. Materiały archiwalne CSiKGW z lat 2006–2012. Fertsch M., Podstawy logistyki, ILiM, Poznań 2008. Ficoń K, Logistyka ekonomiczna. Procesy logistyczne, BEL Studio, Warszawa 2008. Instrukcja o przygotowaniu i prowadzeniu ćwiczeń z dowództwami, sztabami i wojskami w Siłach Zbrojnych RP DD/7.1.1 (A). MON, Warszawa 2010. Krutina M., GESI Constructive Battlefield Simulation, 5th NATO Joint CAX Forum, Ottobrunn, Germany, 2010. Dostępny na stronie: http://www.iabg.de/verteidigung/. Logistics Controls [w:] „Simulation User’s Guide”, Joint Conflict and Tactical Simulation (JCATS) System. Version 9.0, wyd. Lawrence Livermore National Laboratory, Livemore California, 2009. Niziński S., Żurek J., Logistyka ogólna, wyd. Komunikacji i Łączności, Warszawa 2011. Padilla J., Military Simulation Systems, [w:] A. Tolk (red.) „Engineering Principles of Combat Modeling and Distributed Simulation”, Wiley Online Library, 2012. Podhorodecki M, Bagram XI – the end, „Wojska Lądowe”, Warszawa 2012. Dostępny na stronie: http://www.army.mil.pl/. Scenario Notes. JCATS_9.0_Demo Scenario for the JCATS System, (version 9.0), Lawrence Livermore National Laboratory, Livemore California, 2009. Schultz P., German Army Warfighting Simulation Centre, 5th NATO Joint CAX Forum, Ottobrunn, Germany, 2010, Dostępny na stronie: http://www.iabg.de/verteidigung/. Strategia informatyzacji resortu Obrony Narodowej na lata 2008–2012, MON, Warszawa 2008. www.cae.com 171 Zeszyty 2013ANETA NOWAKOWSKA-KRYSTMAN ZeszytyNaukowe NaukoweAON AON nr nr 1(90) 2(59) 2005 ISSN ISSN0867–2245 0867–2245 KSZTAŁCENIA I PRZYGOTOWANIE ZAWODOWE TECHNIKA BLUEPRINTING PUNKTEM WYJŚCIA DLA DOSKONALENIA PROCESÓW WEWNĘTRZNYCH PRZEZ PRYZMAT METODY BSC. STUDIUM PRZYPADKU – PROCES OBSŁUGI ADMINISTRACYJNEJ STUDENTÓW dr Aneta NOWAKOWSKA-KRYSTMAN Akademia Obrony Narodowej Abstract In the subject literature, the auxiliary sectors supporting the main organization’s activity are the elements which do not receive proper attention. The article focuses on the auxiliary process of a higher educational institution (i.e. one of the sectors supporting the didactic process), this is the process of administrative attendance for students. The approach to the problem (research methodology) conditions the received results as well as the implementation of changes in the organization. The article aims at the presentation of administrative attendance for students with the use of blueprinting technique, in order to subsequently suggest possibilities of working out strategic goals and their indicators on the basis of balanced scorecard (BSC). Two perspectives were analyzed i.e. the perspective of internal processes through the perspective of beneficiaries. Key words – blueprinting, balanced scorecard, administrative attendance Wprowadzenie W założeniu metody strategicznej karty wyników (z ang. balanced scorecard – bsc) implementacji strategii dokonujemy przez pryzmat czterech perspektyw. Perspektywa klienta i perspektywa procesów wewnętrznych są tymi, które są tematem tego artykułu. Przyjęto bowiem, że efektywność organizacji zależy od stopnia realizacji celów strategicznych, których ocena uzależniona jest od uzyskanych wyników mierzonych odpowiednio dobranymi wskaźnikami. Założono bowiem, iż jeśli czegoś nie da się zmierzyć, nie da się tego wprowadzić ani tym zarzucać, także kontrolować (zob. rysunek 1). 172 TECHNIKA BLUEPRINTING PUNKTEM WYJŚCIA DLA DOSKONALENIA PROCESÓW WEWNĘTRZNYCH… Cele strategiczne Perspektywa finansowa Perspektywa beneficjentów Perspektywa procesowa Jednostki pomiaru Program działań Realizowane czynności Stopień realizacji celu Jeżeli nie potrafisz tego zmierzyć, nie możesz tym zarządzać. Co da się zmierzyć, da się zrobić. Działaniem jest to, co da się policzyć. Nie można kontrolować niemierzalnych celów. Perspektywa potencjału Źródło: opracowanie własne na podstawie J. Czuchnowski, Balanced Scorecard, Gdańsk 2002 r., tryb dostępu, http://www.zie.pg.gda.pl/zzti/dydaktyka/strategie_informatyzacji/si_bsc_wyklad.pdf, data dostępu, 23.02.2011 r. Rys. 1. Idea mierzalnych celów w BSC W niniejszym artykule podjęto problem zadowolenia studenta (klienta uczelni) ze świadczonej obsługi administracyjnej, która jest dostarczana podczas różnych podprocesów. (Typologię procesów przedstawiono w części pierwszej artykułu). Celem przeanalizowania zachodzących podprocesów wykorzystano analizę projektu usługi, która polega na ustaleniu punktów kontaktu, tj. miejsc newralgicznych i właściwym kierowaniu nimi. Analiza ta jest dokonana poprzez wykorzystanie techniki blueprintingu. W niniejszym artykule przyjęto, iż w procesie obsługi administracyjnej studentów mamy do czynienia z momentami prawdy, które zachodzą w reakcji m.in. ze: stroną internetową, personelem dziekanatu, personelem sekcji spraw studenckich, personelem akademika, personelem biura przepustek. W celu przybliżenia momentów prawdy w poszczególnych podprocesach opracowano scenariusze, które mogą zaistnieć w trakcie kontaktu studenta z uczelnią. W momentach prawdy mogą pojawić się luki jakościowe, które wynikają z różnicy między oczekiwaniami studenta a jakością usługi otrzymanej1. Z prac przeprowadzonych w Akademii Obrony Narodowej wynika, że między stanem rzeczywistym a stanem pożądanym występuje luka jakościowa, jak też dochodzi do przekrocze- 1 Jakość usług tworzy zespół cech zapewniających satysfakcjonujące zaspokojenie potrzeb klientów. Jeśli jakość nie zadowala klienta powstają luki. Wyznacza się je poprzez porównania oczekiwań klienta z percepcją usługi. W polu naszych zainteresowań znajduje się luka piąta. [zob. A. Parasuraman, V.A. Zeithaml, L.L. Berry, A Conceptual Model of Quality and Its Implications for Future Research, Jurnal of Marketing, Fall 1985] 173 ANETA NOWAKOWSKA-KRYSTMAN nia jakościowego punktu krytycznego, co wymaga działań korygujących2. (Studia przypadków benchmarków rzeczywistych, jak też benchmarków pożądanych zamieszczono w części drugiej artykułu. Do ich podsumowania wykorzystano metodę SWOT, w aspekcie sił i słabości uczelni z punktu widzenia studenta3. Niemniej wyniki należy traktować poglądowo. Bilansowania sił i słabości dokonano bowiem w sposób ilościowy, bez wykorzystania istotności poszczególnych składowych.) Jednakże realizacja planu poprawy obsługi administracyjnej studentów powinna być realizowana w oparciu o przygotowaną strategię. Personel, od którego zależy jej wdrożenie musi być świadomy wg jakich kryteriów będzie oceniana realizacja założeń strategicznych. Zatem niezbędnym staje się opracowanie implementacji strategii w oparciu o strategiczną kartę wyników. (Pokazanie założeń dla możliwości jej opracowania stanowi trzecia część artykułu.) Celem rozwiązania postawionego w artykule problemu, tj. przedstawienia procesu obsługi administracyjnej studentów oraz możliwości dokonania zmian dostosowawczych do ich oczekiwań, wykorzystano techniki blueprintingu i metodę balanced scorecard (bsc). Typologia procesów Sposób świadczenia usługi – to ciąg czynności następujący po sobie w określonej kolejności i czasie oraz o odpowiedniej długości trwania. Mamy zatem do czynienia z procesem co wynika z normy PN-EN 28402 gdzie usługa jest definiowana jako wynik działania lub procesu. Tak więc aby zaistniał proces trzeba określić: kto jest klientem, jakie są jego potrzeby, kto i w jakim czasie będzie je realizował. Proces zatem to kompletny od początku do końca zbiór czynności, które razem tworzą wartość dla klienta4. W naszych rozważaniach, klientem jest student, potrzeby realizowane są w wyodrębnionych podprocesach składających się na cały proces obsługi administracyjnej studenta począwszy od momentu przyjścia na studia do ich zakończenia. Część z tych podprocesów występuje raz np. podproces rekrutacji; niektóre kilkakrotnie, np. coroczne rozliczanie indeksu, ubieganie się stypendium. Ta wielokrotność zależny od długości trwania studiów (np. 3 lata w przypadku studiów I stopnia), regulacji prawnych. 2 Zob. A. Kaczmarek, Ł. Mazur, M. Przednowek, A. Żaroń, K. Żaroń, Oczekiwania studentów AON na kierunku zarządzanie w zakresie jakości obsługi administracyjnej [Praca naukowo-badawcza], AON, Warszawa 2012. 3 Wyniki badania analizą SWOT przedstawiono w oparciu o opinie studentów uczestniczących w badaniach w pracy A. Kaczmarek, Ł. Mazur, M. Przednowek, A. Żaroń, K. Żaroń, Oczekiwania studentów… op. cit. 4 P. Gajewski, Koncepcja struktury organizacji procesowej, Dom Organizatora, Toruń 2006, s. 103. 174 TECHNIKA BLUEPRINTING PUNKTEM WYJŚCIA DLA DOSKONALENIA PROCESÓW WEWNĘTRZNYCH… Wyjściową typologią procesów może być ich podział na5: 1) megaprocesy, 2) procesy główne, 3) procesy podrzędne (rys. 2). Mega-procesy Procesy główne Procesy podrzędne Źródło: R. Muller, R. Rupper, Process reengineering, Optymalizacja procesów zorientowanych na klienta, Asturum, Wrocław 2000, s. 21. Rys. 2. Hierarchia procesów Megaprocesy przecinają wszystkie obszary organizacji. Procesy główne i podrzędne są składowymi elementami megaprocesów. Odnosząc to na grunt uczelni megaprocesem będzie np. świadczenie usługi edukacyjnej, realizacja badań naukowych. Do procesów głównych w pierwszym megaprocesie możemy zaliczyć proces kształcenia na określonym kierunku. Procesem głównym jest również proces obsługi administracyjnej studenta, którego realizacja wymaga zaistnienia procesów podrzędnych. W nomenklaturze R. Talwara procesy dzielimy na: 1) procesy główne, które mają strategiczny wpływ na działanie organizacji; 2) podprocesy, traktowane jako elementy składowe procesów głównych. Wg teorii reengineeringu procesy w organizacji dzielimy na trzy grupy6: 1) procesy podstawowe, 2) procesy pomocnicze, 3) procesy zarządzania (rys. 3). Procesy te występują we wzajemnym związku. Przekładając to na grunt uczelni można to zobrazować podług rysunku 4. W sferze naszych zainteresowań znajduje się proces pomocniczy, a w nim grupa wyodrębnionych podprocesów zgodnie z realizacją potrzeb studenta. W związku z tym wyróżniamy: podproces rekrutacji, podproces zakwaterowania, podproces bieżącej obsługi administracyjnej studentów, podproces rozliczenia studenta, podproces wspomagający obsługę administracyjną – np. strona internetowa, wirtualna uczelnia. Podprocesy te występujące po sobie lub niekiedy występujące równocześnie. 5 R. Muller, R. Rupper, Process reengineering, Optymalizacjia procesów zorientowanych na klienta, Asturum, Wrocław 2000, s. 21. 6 Zob. R. Muller, R. Rupper, Process reengineering,… . 175 ANETA NOWAKOWSKA-KRYSTMAN Procesy podstawowe Np. proces dydaktyczny Satysfakcja studentów Oczekiwania studentów Proces zarządzania uczelnią, wydziałem Procesy pomocnicze np. obsługa administracyjna studentów Źródło: A. Nowakowska-Krystman, Piąta luka jakościowa i przekroczenia jakościowego punktu krytycznego w aspekcie jakość obsługi administracyjnej studentów, Zeszyty Naukowe nr 1, 2012, AON, Warszawa 2012. Rys. 3. Podstawowe typy procesów w uczelni wyższej podproces rekrutacji podproces zakwaterowania podproces bieżącej obsługi podproces rozliczenia podproces pozyskiwania informacji z systemu informatycznego Źródło: A. Nowakowska-Krystman, Sprawność organizacyjna uczelni w oczach studentów. Analiza jakości obsługi administracyjnej studentów, [w:] Projektowanie i wdrażanie strategii rozwoju w publicznych szkołach wyższych w Polsce – aspekty teoretyczne i praktyczne, red. S. Cyferta i C. Kochalskiego, Zeszyty Naukowe nr 167 Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2011, s. 70. Rys. 4. Proces obsługi administracyjnej studentów W pracy tej wykorzystano podejście Talwara uznając za proces główny obsługę administracyjną studentów, której składową są podprocesy wyodrębnione ze względu na specyfikę problemu. Jednocześnie wyodrębniony proces główny jest procesem pomocniczym. 176 TECHNIKA BLUEPRINTING PUNKTEM WYJŚCIA DLA DOSKONALENIA PROCESÓW WEWNĘTRZNYCH… Procesy podzielić można także ze względu na udział klienta i jego aktywność w trakcie świadczenia usługi. W wyniku tego podziału Ch.H. Lovelock wyróżnia cztery procesy7: 1) procesy, w których klient uczestniczy osobiście – dotyczą usług, w których działania podejmowane są bezpośrednio na osobie klienta; 2) procesy dotyczące własności klienta – mają miejsce wtedy gdy usługa dotyczy rzeczy będących w posiadaniu klienta; 3) procesy oddziałujące na sferę psychiczną klienta; 4) procesy w środowisku wirtualnym – usługi świadczone za pomocą nowoczesnych rozwiązań technicznych i informatycznych, które nie wymagają odwiedzenia przez klienta instytucji. Należy zdawać sobie sprawę, iż im wyższy jest współudział klienta w tworzeniu usługi tym wymaga to od instytucji większej elastyczności działań i przygotowania się na wypadek sytuacji nietypowych. Takim przypadkiem jest obsługa administracyjna studentów w uczelni. Innym kryterium jest podział procesu ze względu na poziom bezpośredniego kontaktu. Wyróżniamy wówczas8: – usługi, w których występuje wysoki poziom kontaktów bezpośrednich, – usługi o średnim poziomie kontaktów bezpośrednich, – usługi o niskim poziomie kontaktów bezpośrednich. Obsługa studenta należy do kategorii wysokiego poziomu kontaktów bezpośrednich. Informacja ta jest na tyle istotna dla uczelni, iż w tym przypadku powinna ona określić poziom samodzielności decyzji pracowników bezpośredniego kontaktu oraz procedury ich podejmowania. Niemniej rozwój techniczny i informatyczny daje możliwości zastąpienia relacji personalnych relacjami wirtualnymi9. Polem badania jest stworzenie scenariuszy do podprocesów obsługi administracyjnej studentów. Omawiane podprocesy mieszczę się zgodzie z typologią Lovelocka w procesach oddziałujących na psychikę klienta i procesach informatycznych. W procesie odszukamy punkty kontaktu, zwane też: miejscami newralgicznymi, momentami (testami) prawdy. Interesuje nas strefa relacji podstawowych. Kontakt studenta zazwyczaj ogranicza się do kontaktów mieszczących się w sferze widzialnej. Uzyskana wartość zależeć zaś będzie od oceny relacji w momentach prawdy10. Niemniej należy podkreślić, iż od właściwego przygotowania procedury zależeć 7 Por. Ch.H. Lovelock, Services Marketing, Prentice Hall, London 1996, s. 29–32. Zob. A. Jonas, Proces usługowy jako element marketingu – mix w usługach, Zeszyty naukowe nr 720 Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2006, s. 185–186. 9 A. Nowakowska-Krystman, Badanie jakości procesów w uczelni publicznej, [w:] Funkcjonowanie organizacji publicznych w dynamicznym otoczeniu, pod red. W. Kieżun, A. Letkiewicz, J. Wołejszo, Publikacja Konferencyjna, Szczytno 2011, s. 303. 10 K. Rogoziński, Nowy marketing usług, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 1998, s. 97. 8 177 ANETA NOWAKOWSKA-KRYSTMAN będzie wynik kontaktu. Ilość i rodzaj kontaktów w trakcie trwania usługi edukacyjnej jest bardzo duża. Student wchodzi bowiem w interakcje z:11 (rys. 5) – personelem kontaktowym (osobami odpowiedzialnymi za realizację procesu), – procesem i systemem (sposobem świadczenia usługi), – fizycznymi komponentami usługi (stroną internetową, systemem komputerowym – wirtualny dziekanat, wyglądem dokumentów, druków), – innymi studentami (bezpośrednio lub pośrednio). Student linia relacji usługowych strefa usługobiorcy sfera widzialna administracyjny personel kontraktowy personel w: sekcji spraw studenckich, dziekanach, akademikach, bibliotece… strefa relacji podstawowych granica widzialności linia relacji wewnętrznych sfera niewidzialna zaplecze personel wspierający logistyka, kwestura linia praktycznych zastosowań management rektor, prorektorzy, dziekani, prodziekani strefa wspomagania Źródło: opracowanie własne na podstawie: E. Gummesson, J. Kingaman-Brudage [w:] E. Gummesson, Quality Management in Service Organizations, ISQA, New York 1996, s. 199. Rys. 5. Mapa strukturalna usług Istotne z punku widzenia klienta jest to, aby nastawienie na realizację procesów obsługi administracyjnej nie było jednoznaczne z kulturą procesu, która cechuje się m.in. silnym zbiurokratyzowaniem12. Założeniem ISO jest, że klient, w naszym przypadku student, gra zasadniczą rolę w określeniu wymagań wyjściowych do budowy danego podprocesu. Monitorowanie zadowolenia klienta jest zaś niezbędne do tego, by zbadać, czy oczekiwania studentów zostały spełnione (rys. 6). Zatem proces do zbiór działań przetwarzania elementów wejściowych w wyjściowe, mające na uwadze jego wymagania i osiąganą satysfakcje, tj. przedstawiające wartość dla klienta13. 11 S.M. Rust, A.J. Zahorik, T.L Keiningham, Service Marketing, Harper Collins College Publisher, 1996, s. 56. 12 Zob. M. Przybyła, Zarządzanie – kontekst strategiczny, kulturowy i zasobowy, Prace naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu 1187/2007, Zarządzanie 5, Wrocław 2007, s. 125, 126. 13 Por. I. Durlik, Restrukturyzacja procesów gospodarczych, Placet, Warszawa 1998, s. 71. 178 TECHNIKA BLUEPRINTING PUNKTEM WYJŚCIA DLA DOSKONALENIA PROCESÓW WEWNĘTRZNYCH… Zarządzanie zasobami Pomiary jakości wejście wyjście Satysfakcja studenta Oczekiwania studenta Odpowiedzialność kierownictwa Świadczenie obsługi wyrób Źródło: A. Nowakowska-Krystman, Piąta luka jakościowa i przekroczenia…, op. cit. Rys. 6. Model podejścia procesowego do zarządzania jakością Reasumując, proces rozpoczyna się od rozpoznania potrzeb studenta i na tej podstawie określenie możliwości uczelni w postaci zestawu wymagań tworzących podstawę do projektu obsługi. Projekt zwiera już szczegółowe specyfikacje wykonania obsługi. W nim powinny być zapisane standardy procedury bezpośredniej obsługi studenta, jak standardy jakości dotyczące kultury obsługi, komunikacji z klientem. Następnie dochodzi do wykonywania obsługi, co ma bezpośrednie znaczenie na zadowolenie klienta. Proces ten powinien być monitorowany, m.in. poprzez badanie zadowolenia studenta z jakości otrzymanej usługi np. poprzez wykorzystanie metody Mastry Shoppera, Servqual, SCR14. Scenariusze podprocesów obsługi administracyjnej W procesie świadczenia usług edukacyjnych dochodzi do kontaktów (związków) uczelni ze studentem. W momentach prawdy zostaje wystawiona przez studenta ocena, w naszym przypadku dotyczy to obsługi administracyjnej. Jego opinia może zaważyć na przywiązaniu do uczelni, a w związku z tym również na pozycji uczelni na rynku usług edukacyjnych. W celu uzyskania obopólnych korzyści pły- 14 Por. K. Opolski (red.), Jakość w banku w praktyce i teorii zarządzania, CeDeWu, Warszawa 2000, s. 72–75. 179 ANETA NOWAKOWSKA-KRYSTMAN nących z tego związku należy wykorzystać podejście procesowe do kreowania wartości15. Rodzi się pytanie, jak jakość usług porównywać, planować, kierować, kontrolować16? Trudności związane z mierzeniem jakości usług można zmniejszyć poprzez wykorzystanie techniki buleprinting opracowanej przez G.L. Shostack. Blueprinting to technika projektowania usług jako ciągu, sekwencji występujących po sobie kluczowych czynności. Wynikiem tej techniki powinno być opracowanie logicznie połączonego łańcucha punktów, przewidującego zmienność decyzji klientów i kierownictwa17. Zazwyczaj przedstawia się ją w sposób graficzny i scenariuszowy18. Wymienione podprocesy, które składają się na proces obsługi administracyjnej studenta można rozpatrywać na dwóch płaszczyznach. Pierwsza to punkt widzenia świadczących je pracowników i wewnętrznej struktury organizacyjnej uczelni. Polega to na stworzeniu graficznego projektu procesu, który należy sporządzić zgodnie z następującą kolejnością19: 1) graficzne przedstawiamy wszystkie etapy procesu świadczenia usługi, aby można ją było zobaczyć jasno i precyzyjnie; 2) staramy się znaleźć najsłabsze punkty procesu, w których mogą pojawić się pewne problemy operacyjne; 3) określamy standard wykonania, od tego zależy ocena świadczenia usługi i tolerancja błędu (odchyleń) oraz jej koszt; 4) pokazujemy elementy, które będą dla studenta materialnym dowodem usługi, pamiętając, iż każdy widoczny przedmiot jest dla nabywcy elementem punktu kontaktu podczas świadczenia usługi. Druga perspektywa to sposób postrzegania procesów przez studentów, tj. zawierają więc jedynie elementy usługi dostrzegane przez niego. Ten sposób postrzegania obsługi będzie podjęty w tym opracowaniu. W celu zrozumienia uzyskanych ocen obsługi studentów stworzone zostały scenariusze obsługi doświadczone przez studenta w poszczególnych podprocesach. Poznaniu sposobu postrzegania przez studenta usługi służy budowanie scenariuszy, które przedstawiają typową kolejność procesu w trakcie trwania obsługi. Scenariusze mogą być tworzone przez studentów i przez pracowników a następnie porównane co do stopnia zgodności. W pracy wykorzystano technikę obserwacji. Zastanówmy się zatem jak może wyglądać spotkanie studenta z administracją uczelni, tzn. zobrazować możliwy do zaistnienia scenariusz obsługi studenta – zakładając, iż jest to scenariusz rzeczywisty. Jednakże celem artykułu nie jest 15 K. Storbacka, J.R. Lehtinen, Sztuka budowania trwałych związków z klientami, Oficyna Ekonomiczna, Dom Wydawniczy ABC, Kraków 2001. 16 G.L. Shostack, How to Design a Service [w: J.H. Donnelly, W.R. Geoege, Marketing of Service], Chicago, IL, American Marketing Association, 1981, s. 224. 17 S. M. Rust, A.J. Zahorik, T.L Keiningham, Service …, op. cit., s. 56. 18 A. Nowakowska-Krystman, Badanie jakości procesów w uczelni publicznej…, op. cit., s. 308. 19 G.L. Shostack, Designing Services that Deliver,Harvard Business Review, styczeń–luty 1984. 180 TECHNIKA BLUEPRINTING PUNKTEM WYJŚCIA DLA DOSKONALENIA PROCESÓW WEWNĘTRZNYCH… przedstawienie tylko tego jak jest, ale wypracowanie rozwiązania takiego, przy którym nie zostanie przekroczony jakościowy punkt krytyczny (tj. minimalny punkt zadowolenia studenta przyjęty przez uczelnię20). Założono zatem, iż stworzenie stanu pożądanego, w którym zaistnieją pewne losowe niedociągnięcia pozwoli na osiągnięcie wyników nie przekraczających JPK. Stan pożądany powinien być efektem wypracowania modelu mającego na celu obustronne dostosowanie do siebie czynności studenta i uczelni. Tego typu działania nazywamy strategią zamka błyskawicznego21. Należy zaznaczyć, iż podział w scenariuszach na sceny dokonano zgodnie z przyjętą metodologią, tj. sceny są tożsame z testami prawdy, do których dochodzi w trakcie kolejnych kontaktów. Scenariusz pożądany procesu określamy benchmarkiem tego procesu. Scenariusz podprocesu pozyskiwania informacji z systemu informatycznego Dzięki rozwojowi technologii informatycznych istnieją coraz szersze możliwości kształtowania rodzaju kontaktów z klientem i stopnia ich udziału w świadczonej usłudze. Analizując zatem proces obsługi studentów zauważamy, iż wszystkie części procesu mają wspólną część – kontakt wirtualny, do którego dochodzi podczas pozyskiwania informacji ze strony internetowej, www.aon.edu.pl, www.wu.aon.edu.pl, www.studenciAON.pl. Założenie to dotyczy zarówno stanu rzeczywistego, jak i stanu pożądanego. Mamy bowiem na uwadze, iż organizacje przyszłości to w części organizacje wirtualne22. Scenariusz rzeczywistej obsługi w uczelni scharakteryzowano w tabeli 1, rozwiązanie pożądane zaprezentowano natomiast w tabeli 2. Analizując scenariusz podprocesu pozyskiwania informacji, należy zwrócić uwagę na fakt, iż odpowiednio sformułowana informacja, umieszczona w odpowiednim miejscu na stronie internetowej oraz czytelna informacja w wirtualnej uczelni jest podstawą dla poszczególnych podprocesów. Największym atutem tego rozwiązania jest oszczędność czasu studentów i pracowników, przez co już na wstępnie każdego podprocesu uzyskujemy większą satysfakcję studentów (a także efekt mniej obciążonego pracownika). Wstępnie można dokonać podsumowania stanu wyjściowego analizowanej uczelni wykorzystując do tego analizę SWOT. (zob. tabela 3) Istotną kwestią z punktu widzenia informowania studenta wydaję się być wprowadzenie wirtualnej uczelni, strony internetowej dla studentów, stron wydziałowych. Należy dołożyć wszelkich starań, by systemy informacyjne były wysokiej jakości, inaczej zamiast wspomagać będą budzić irytacje. Wydaje się, iż słabe strony uczelni w zestawieniu z mocnymi stronami bilansują się. 20 Zob. A. Kaczmarek, Ł. Mazur, M. Przednowek, A. Żaroń, K. Żaroń, Oczekiwania studentów AON…, op. cit. 21 Zob. K. Storbacka, J.R. Lehtinen, Sztuka budowania… . 22 Zob. J. Kisielnicki, Z. Szyjewski, Przedsiębiorstwo przyszłości w warunkach nowej ekonomii [dokument elektroniczny]. – Tryb dostępu http://www.zti.com.pl/instytut/pp/referaty/ref13_full.html [data dostępu: 1 stycznia 2010]. 181 ANETA NOWAKOWSKA-KRYSTMAN Tabela 1 Przykładowy scenariusz pozyskiwania informacji z systemu informatycznego – stan rzeczywisty Miejsce obsługi: Aktorzy: Warunki wyjściowe: Rezultat: Scena 1. Scena 1.1. Scena 1.2. Scena 1.3. strona internetowa kandydat na Studenta, Student, inni zainteresowani, administrator strony kandydat na Studenta, Student poszukuje informacji kandydat na Studenta, Student nie znajduje pełnej informacji Kandydat na Studenta, Student (inni zainteresowani) próbuje odszukać informacje na stronie internetowej Student nie znajduje pełnej informacji Przyczyny: o strona nie otwiera się o informacja jest niepełna o informacja jest niezrozumiała dla Studenta o informacja jest niewłaściwie zamieszczona o brak informacji na interesujący Studenta temat Student znajduje pełną informację Kandydat na Studenta, Student Student nie może wysyłać pełnej informacji wykorzystując wirtualną uczelnię Przyczyny: o strona nie otwiera się o uczelnia nie ma uruchomionego modułu o sformułowania są niezrozumiałe dla Studenta o Kandydat, Student nie posiada pełnej informacji do uzupełnienia dokumentu Student wysyła kompletny dokument Kandydat na Studenta, Student dzwoni kandydat na Studenta, Student dzwoni (do różnych komórek organizacyjnych) aby uzyskać pełną informację Kandydat na Studenta, Student przyjeżdża kandydat na Studenta, Student szuka informacji na tablicach informacyjnych kandydat na Studenta, Student próbuje uzyskać informację w różnych komórkach organizacyjnych Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Nowakowska-Krystman (red.), Jakość procesu obsługi administracyjnej studentów. Wprowadzenie do badań AON, Warszawa 2010, s. 35, 36. Tabela 2 Przykładowy scenariusz benchmarkowy pozyskiwania informacji z systemu informatycznego – stan pożądany Miejsce obsługi: Aktorzy: Warunki wyjściowe: Rezultat: Scena 1. Scena 2. Scena 3. strona internetowa kandydat na studenta, Student (inni zainteresowani), administrator strony kandydat na Studenta, Student poszukuje informacji kandydat na Studenta, Student znajduje informacje Kandydat na Studenta, Student otwiera stronę internetową za pomocą dowolnej dostępnej na rynku przeglądarki internetowej Kandydat na Studenta, Student szuka informacji kandydat na Studenta, Student znajduje pełną informację o poszczególnych podprocesach dokonując elektronicznej rejestracji, wypełniania dokumentów, odbierania informacji itd. Kandydat na Studenta, Student dzwoni lub przyjeżdża do określonej komórki organizacyjnej Źródło: A. Nowakowska-Krystman (red.), Jakość procesu obsługi administracyjnej …, op. cit., s. 36. 182 TECHNIKA BLUEPRINTING PUNKTEM WYJŚCIA DLA DOSKONALENIA PROCESÓW WEWNĘTRZNYCH… Tabela 3 Matryca SWOT dla podprocesu pozyskiwania informacji z systemu informatycznego z punktu widzenia studentów S – silne strony uczelni Wewnętrzne unikalne aspekty podprocesu pozyskiwania informacji z systemu informatycznego, które świadczą o jego sprawności. Potencjalne mocne strony: • wprowadzenie wirtualnej uczelni • wprowadzenie stron wydziałowych • założenie strony adresowanej dla studentów • możliwość wymiany opinii na forum W – słabe strony uczelni Wszystkie te aspekty podprocesu pozyskiwania informacji z systemu informatycznego, które ograniczają jej sprawność lub blokują jej rozwój. Potencjalne słabe strony: • niepełne wykorzystanie możliwości wirtualnej uczelni (np.: wpisywanie ocen, rejestracja na fakultety, dane kontaktowe oraz terminy konsultacji wykładowców) • nieintuicyjny interfejs strony internetowej aon.edu.pl • powielanie tych samych informacji na stronach • brak możliwości złożenia wniosku o akademik, stypendium przez którąś ze stron internetowych Źródło: opracowanie własne. Scenariusz podprocesu rekrutacji Pierwszy osobisty kontakt przyszłego studenta z uczelnią rozpoczyna się podczas podprocesu rekrutacji. Momenty prawdy, które będą brane pod uwagę w ocenie podprocesu rekrutacji dotyczą administracyjnego personelu punktu rekrutacyjnego. Rzeczywisty możliwy do wystąpienia kontakt przedstawiono w tabeli 4, zaś rozwiązanie benchmarkier w tabeli 5. Tabela 4 Przykładowy scenariusz podprocesu rekrutacji – stan rzeczywisty Miejsce obsługi: Aktorzy: Warunki wyjściowe: Rezultat: Scena 1. Scena 2. Scena 2.1. Scena 3. strona internetowa, dziekanat studiów kandydat na studenta, administrator strony, personel dziekanatu kandydat na studenta poszukuje informacji o podprocesie rekrutacji na stronie internetowej kandydat na studenta znajduje informacje o wynikach podprocesu rekrutacji na stronie internetowej przy niepełnej informacji Pozyskiwanie informacji z systemu informatycznego kandydat na studenta loguje się z dowolnego miejsca celem aplikowania na studenta danego kierunku … wydziału … (Tabela 1) Kandydat na studenta przyjeżdża w celu złożenia dokumentów w dziekanacie kandydat na studenta zastaje zamknięte drzwi dziekanatu Przyczyny: o godziny „pracy własnej” dziekanatu o kandydat na studenta nie przyszedł w trakcie godzin pracy dziekanatu kandydat na studenta czeka na otwarcie dziekanatu kandydat na studenta składa niekompletne dokumenty kandydat na studenta składa komplet dokumentów Kandydat na studenta przyjeżdża do dziekanatu po raz drugi lub wysyła listem poleconym komplet dokumentów Kandydat na studenta sprawdza wyniki rekrutacji na stronie internetowej Scenariusz pozyskiwania informacji z systemu informatycznego tab. 1. Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Nowakowska-Krystman (red.), Jakość procesu obsługi administracyjnej …, op. cit., s. 38, 39. 183 ANETA NOWAKOWSKA-KRYSTMAN Tabela 5 Przykładowy scenariusz benchmarkowy podprocesu rekrutacji – stan pożądany Miejsce obsługi: Aktorzy: Warunki wyjściowe: Rezultat: Scena 1. Scena 2. Scena 3. Scena 4. strona internetowa, dziekanat kandydat na studenta, administrator strony, dziekanat kandydat na studenta poszukuje informacji o podprocesie rekrutacji na stronie internetowej kandydat na studenta zostaje przyjęty na studia Pozyskiwanie informacji z systemu informatycznego (Tabela 2) Złożenie wymaganych dokumentów poprzez w elektronicznym systemie przepływu dokumentów (np. wirtualna uczelnia) Kandydat na studenta sprawdza wyniki rekrutacji na stronie internetowej kandydat odczytuje wyniki rekrutacji na stronie internetowej lub / i kandydat otrzymuje powiadomienie o wynikach rekrutacji na skrzynkę e-mail-ową lub za pomocą SMS-a. Kandydat przyjeżdża na uczelnie do dziekanatu, by dopełnić formalności, przy pełnej informacji kandydat dopełnia komplet dokumentów w dziekanacie Źródło: A. Nowakowska-Krystman, Badanie jakości procesów w uczelni publicznej…, op. cit. Z punktu widzenia uczelni opinia studentów na wejściu jest istotna z kilku powodów, tj. kandydaci na studentów pochodzą z różnych środowisk, mają określone oczekiwania w stosunku do uczelni, składają dokumenty przeważnie do wielu jednostek. Z pierwszych obserwacji wynika, iż złożenie kompletnych dokumentów w dziekanacie może nastręczać w Akademii wielu problemów, przy założeniu niepełnej informacji m.in. o zasadach rekrutacji, kierunkach studiów, godzinach pracy dziekanatu. Analiza wstępna podprocesu rekrutacji (tabela 6) pokazuje, iż w uczelni mankamenty mogą przewyższyć jej silne strony. Tabela 6 Matryca SWOT dla podprocesu rekrutacji z punktu widzenia studentów S – silne strony uczelni Wewnętrzne unikalne aspekty podprocesu, które świadczą o jego sprawności. Potencjalne mocne strony: • umiejscowienie Uczelni w dużym ośrodku edukacyjnym (Warszawa) • zwartość kampusu • moduł rekrutacja WU • wydziałowe strony internetowe Źródło: opracowanie własne. 184 W – słabe strony uczelni Wszystkie te aspekty podprocesu rekrutacji, które ograniczają jej sprawność lub blokują jej rozwój. Potencjalne słabe strony: • nieelastyczne godziny otwarcia dziekanatu • możliwość kontaktu telefonicznego • szybkość obsługi • awaryjność systemu e-rekrutacja (np. częste zawieszanie się modułu rekrutacji) • niedostosowanie systemu e-rekrutacja do potrzeb • sporadyczne aktualizowanie listy przyjętych wywieszanej przy dziekanatach • niezamieszczanie aktualnej listy przyjętych na żadnej ze stron internetowych • brak opcji zaznaczenia zainteresowania zakwaterowaniem w akademiku TECHNIKA BLUEPRINTING PUNKTEM WYJŚCIA DLA DOSKONALENIA PROCESÓW WEWNĘTRZNYCH… Scenariusz podprocesu zakwaterowania Drugi kontakt powstaje w trakcie podprocesu zakwaterowania. Dotyczy to tylko części studentów studiów stacjonarnych. W Akademii kształtuje się on na poziomie ok. 5%. Scenariusz zaobserwowany przedstawiono w tabeli 7. W tabeli 8 przedstawiono pożądany – benchmarkowy scenariusz podprocesu zakwaterowania. Tabela 7 Przykładowy scenariusz podprocesu zakwaterowania – stan rzeczywisty Miejsce obsługi: Aktorzy: Warunki wyjściowe: Rezultat: Scena 1. Scena 2. Scena 2.1. Scena 3. Scena 4. Scena 5. Scena 6. Scena 7. Scena 8. strona internetowa, sekcja spraw studenckich (SSS), akademik Student, administrator strony, pracownik SSS, komisja ds. przyznawania miejsc w akademiku, pracownicy obsługi studentów w akademiku kandydat na studenta, Student poszukuje informacji o możliwości uzyskania miejsca w akademiku Student zostaje zakwaterowany przy niepełnej informacji Pozyskiwanie informacji z systemu informatycznego (Tabela 6) Student przychodzi do SSS celem złożenia dokumentów o przyznanie miejsca w akademiku Student zastaje zamknięte drzwi SSS Przyczyny: o pracownik wyszedł o praca własna Student czeka na otwarcie SSS Student składa niekompletne dokumenty Student składa komplet dokumentów Student przychodzi ponownie do SSS Student nie może odnaleźć wyników komisji ds. przyznawania miejsc w akademiku o otrzymaniu miejsca w akademiku na stronie internetowej Scenariusz pozyskiwania informacji z systemu informatycznego tab. 1. Student nie otrzymuje miejsca w domu studenckim Przyczyny: o niekompletność dokumentów o kryteria przyznania miejsca nie zostały spełnione Student otrzymuje miejsce w domu studenckim Student przychodzi do SSS celem odebrania decyzji o przyznaniu (lub nie) miejsca Student przynosi odwołanie do SSS od decyzji komisji ds. przyznawania miejsc w akademiku Student nie może odnaleźć wyników komisji ds. przyznawania miejsc w akademiku odnośnie złożonego odwołania na stronie internetowej Scenariusz pozyskiwania informacji z systemu informatycznego tab. 1. Student otrzymuje miejsce w domu studenckim Student nie otrzymuje miejsca w domu studenckim Student w przypadku nie otrzymania miejsca zgłasza się do SSS w przypadku wolnych miejsc Student otrzymuje indywidualne skierowanie do akademika wydane przez prorektora ds. studenckich Student przyjeżdża na uczelnie Student kwateruje się Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Nowakowska-Krystman (red.), Jakość procesu obsługi administracyjnej …, op. cit., s. 41, 42. 185 ANETA NOWAKOWSKA-KRYSTMAN Tabela 8 Przykładowy scenariusz benchmarkowy podprocesu zakwaterowania – stan pożądany Miejsce obsługi: Aktorzy: Warunki wyjściowe: Rezultat: Scena 1. Scena 2. Scena 3. Scena 4. Scena 5. Scena 6. Scena 7. strona internetowa, pomieszczenie SSS Student, administrator strony, sekcja spraw studenckich, komisja ds. przyznawania miejsc w akademiku, pracownicy obsługi studentów w akademiku kandydat na studenta, Student poszukuje informacji Student zostaje zakwaterowany przy pełnej informacji Pozyskiwanie informacji z systemu informatycznego (Tabela 2) Student przyjeżdża by złożyć dokumenty w SSS przy pełnej informacji Student składa komplet dokumentów w SSS Student odczytuje wyniki komisji ds. przyznawania miejsc w akademiku Student otrzymuje miejsce w domu studenckim Student nie otrzymał miejsca w domu studenckim Przyczyny: o kryteria przyznania miejsca nie zostały spełnione Student przychodzi do SSS celem odebrania decyzji o przyznaniu (lub nie) miejsca przy pełnej informacji Student składa odwołanie do SSS Student odczytuje informacje komisji odwoławczej na stronie internetowej Student otrzymuje miejsce w domu studenckim Student nie otrzymuje miejsca w domu studenckim Student w przypadku nie otrzymania miejsca zgłasza się do SSS Student w przypadku wolnych miejsc otrzymuje indywidualne skierowanie do akademika wydane przez prorektora ds. studenckich Student przyjeżdża na uczelnie Student kwateruje się Źródło: A. Nowakowska-Krystman (red.), Jakość procesu obsługi administracyjnej …, op. cit., s. 42, 43. Na wstępie należy podkreślić, iż podproces zakwaterowania w uczelni uległ spłaszczeniu dzięki przejęciu zakresu obowiązków z dziekanatów w jedno miejsce – sekcję spraw studenckich (SSS). Ze wstępnych obserwacji wynika, iż słabości uczelni wydają się przewyższać mocne strony uczelni (tabela 9). Tabela 9 Matryca SWOT dla podprocesu zakwaterowania S – silne strony uczelni Wewnętrzne unikalne aspekty podprocesu, które świadczą o jego sprawności. W – słabe strony uczelni Wszystkie te aspekty podprocesu zakwaterowania, które ograniczają jej sprawność lub blokują jej rozwój. Potencjalne mocne strony: Potencjalne słabe strony: • zwartość kampusu • brak możliwości złożenia wniosku o akademik • elastyczność przydziału miejsc (wydawanie przez którąś ze stron internetowych indywidualnych skierowań w przypadku zwal- • stała ilości miejsc w akademiku pomimo wzroniających się miejsc) stu liczby studentów 186 TECHNIKA BLUEPRINTING PUNKTEM WYJŚCIA DLA DOSKONALENIA PROCESÓW WEWNĘTRZNYCH… S – silne strony uczelni • czas komunikacji z sss • elastyczne godziny otwarcia sss (wydłużanie czasu pracy w okresie składania wniosków) • zaangażowanie studentów w prace komisji ds. przyznawania miejsc w akademiku W – słabe strony uczelni • za mała ilość pracowników sss w okresie składania wniosków • oznakowanie domu studenckiego • oznakowanie SSS • brak rozdzielenia terminów składania wniosków dla aktualnych i nowoprzyjętych studentów, w tym również studentów przyjętych w kolejnych etapach rekrutacji • brak opcji zaznaczenia zainteresowania zakwaterowaniem w akademiku podczas rejestracji online • niezamieszczanie aktualnej listy przyjętych na żadnej ze stron internetowych • zbyt późny termin rozpatrywania wniosków (część studentów, którzy dowiadują się we wrześniu, że nie został im przydzielony akademik zmuszeni są do rezygnacji ze studiów) • studenci przyjmowani podczas drugiego etapu rekrutacji praktycznie nie mają szans na uzyskanie miejsca w akademiku Źródło: opracowanie własne. Scenariusz podprocesu wnioskowania o stypendium Stypendium jest istotnym elementem życia studenckiego. Jego pozyskanie decyduje czasami o podjęciu studiów. Sposób jego pozyskania, dotyczy to przede wszystkim stypendium socjalnego, dla wielu studentów nastręcza trudności. Wynika to przede wszystkim z ilości dokumentów, które należy przedstawić, a które obrazują sytuacje materialną studenta. Przebieg kontaktu, który wynika z ubieganiu się o stypendium socjalne ujęto w tabeli 10. Stan pożądany zamieszczono w tabeli 11. T a b e l a 10 Przykładowy scenariusz podprocesu obsługi bieżącej przy ubieganiu się o stypendium socjalne – stan rzeczywisty Miejsce obsługi: Aktorzy: Warunki wyjściowe: Rezultat: Scena 1. Scena 2. strona internetowa, pomieszczenie SSS Student, administrator strony, pracownik SSS Student poszukuje informacji o sposobie ubiegania się o stypendium socjalne Student otrzymuje stypendium przy niepełnej informacji Pozyskiwanie informacji z systemu informatycznego (Tabela 1) Student przychodzi do SSS celem złożenia dokumentów Student zastaje zamknięte drzwi SSS Przyczyny: o pracownik wyszedł o praca własna Student czeka na otwarcie SSS Student składa niekompletne dokumenty 187 ANETA NOWAKOWSKA-KRYSTMAN Scena 3. Scena 4. Scena 5. Scena 6. Scena 7. Scena 8. Student nie może złożyć dokumentów niekompletnych Student składa komplet dokumentów Student przychodzi ponownie do SSS Student szuka informacji o decyzji komisji wydziałowej Scenariusz pozyskiwania informacji z systemu informatycznego tab. 1. Student przychodzi do SSS Student odbiera decyzję przyznającą stypendium Student odbiera decyzję o nie przyznaniu stypendium Przyczyny: o kryteria przyznania stypendium nie zostały spełnione o dokumenty były niekompletne Student składa odwołanie w SSS do komisji odwoławczej Student szuka informacji o decyzji komisji odwoławczej Scenariusz pozyskiwania informacji z systemu informatycznego tab. 1. Student odbiera decyzję w SSS Źródło: A. Nowakowska-Krystman (red.), Jakość procesu obsługi administracyjnej…, op. cit., s. 48. T a b e l a 11 Przykładowy scenariusz benchmarkowy podprocesu obsługi bieżącej przy ubieganiu się o stypendium socjalne – stan pożądany Miejsce obsługi: Aktorzy: Warunki wyjściowe: Rezultat: Scena 1. Scena 2. Scena 3. Scena 4. Scena 5. Scena 6. strona internetowa, pomieszczenie SSS Student, administrator strony, pracownik SSS Student poszukuje informacji o sposobie ubiegania się o stypendium socjalne Student otrzymuje stypendium przy pełnej informacji Pozyskiwanie informacji z systemu informatycznego (Tabela 2) Student przynosi kompletne dokumenty do SSS Student drogą mailową dostaje informację o decyzji stypendialnej komisji wydziałowej Student odbiera decyzję w SSS przyznającą stypendium o nie przyznaniu stypendium Przyczyny: o kryteria przyznania stypendium nie zostały spełnione o dokumenty były niekompletne Student składa odwołanie w SSS do komisji odwoławczej Student drogą mailową dostaje informację o decyzji odwoławczej komisji stypendialnej Student odbiera decyzje w SSS Źródło: A. Nowakowska-Krystman (red.), Jakość procesu obsługi administracyjnej…, op. cit., s. 48, 49. Rozwój strony internetowej dla studentów umożliwia nawiązanie dobrych kontaktów ze studentami oraz zapewnia pełną informację o procesie. Jednakże bark modułu stypendialnego wydłuża czas kontaktu. Proces ten jaw się jako zbiór zbilansowanych czynników po stronie mocnych i słabych stron (tab. 12). 188 TECHNIKA BLUEPRINTING PUNKTEM WYJŚCIA DLA DOSKONALENIA PROCESÓW WEWNĘTRZNYCH… T a b e l a 12 Matryca SWOT dla podprocesu obsługi bieżącej przy ubieganiu się o stypendium socjalne z punktu widzenia studentów S – silne strony uczelni Wewnętrzne unikalne aspekty podprocesu obsługi bieżącej przy ubieganiu się o stypendium socjalne, które świadczą o jego sprawności. Potencjalne mocne strony: • czas komunikacji z sss • dokładna weryfikacja dokumentów • kompetencja pracowników (indywidualne podejście do sytuacji każdego studenta) • elastyczne godziny otwarcia sss W – słabe strony uczelni Wszystkie te aspekty podprocesu obsługi bieżącej przy ubieganiu się o stypendium socjalne, które ograniczają jej sprawność lub blokują jej rozwój. Potencjalne słabe strony: • brak modułu stypendia WU • za mała ilość pracowników sss w okresie składania wniosków • brak rozdzielenia terminów składania wniosków dla aktualnych i nowoprzyjętych studentów, w tym również studentów przyjętych w kolejnych etapach rekrutacji • zbyt długi czas oczekiwania na otrzymanie świadczenia od zaakceptowania wniosku Źródło: opracowanie własne. Scenariusz podprocesu bieżącej obsługi studentów Scenariusz podprocesu bieżącej obsługi toku studiów studenta nieuchronnie związany jest z rozliczeniem indeksu. Scenariusz ten przedstawiono w tabeli 13, zestawiając go ze stanem pożądanym zaprezentowanym w tabeli 14. T a b e l a 13 Przykładowy scenariusz podprocesu bieżącej obsługi wynikającej z rozliczenia indeksu – stan rzeczywisty Miejsce obsługi: Aktorzy: Warunki wyjściowe: Rezultat: Scena 1. Scena 2. Scena 2.1. Scena 3. strona internetowa, dziekanat Student, administrator strony, pracownicy dziekanatu, nauczyciele akademiccy Student poszukuje informacji o sposobie rozliczenia indeksu Student składa indeks przy niepełnej informacji Pozyskiwanie informacji z systemu informatycznego (Tabela 1) Student idzie do dziekanatu w celu odebrania karty zaliczeniowej Student zastaje zamknięte drzwi dziekanatu Przyczyny: o godziny „pracy własnej” dziekanatu o Student nie przyszedł w trakcie godzin pracy dziekanatu Student czeka na otwarcie dziekanatu Student odbiera kartę zaliczeniową Student przychodzi ponownie do dziekanatu Student szuka nauczyciela X Student nie znajduje nauczyciela X i nie otrzymuje wpisu Przyczyny: o Student nie ma informacji o miejscu, w którym może znaleźć nauczyciela o Student nie ma informacji o godzinach konsultacji nauczyciela o nauczyciela nie ma w pokoju o nauczyciela nie ma w godzinach konsultacji 189 ANETA NOWAKOWSKA-KRYSTMAN Scena 3.1. Scena 4. Scena 4.1. Scena 5. Scena 5.1. Student znajduje nauczyciela ale nie otrzymuje wpisu Przyczyny: o Student chce się poprawiać na lepszą ocenę Student znajduje nauczyciela i otrzymuje wpis Student przychodzi ponownie do nauczyciela X Student szuka nauczyciela Y J.w. (Student przechodzi przez powyższą sytuacje kilkakrotnie w semestrze) Student przychodzi ponownie do nauczyciela Y Student udaje się do dziekanatu Student nie składa indeksu w dziekanacie Przyczyny: o Student zastaje zamknięte drzwi dziekanatu z powodu: godzin „pracy własnej” dziekanatu, nie przyszedł w trakcie godzin pracy dziekanatu o wpisy w indeksie są niekompletne Student czeka na otwarcie dziekanatu Student składa indeks w dziekanacie Student przychodzi ponownie do dziekanatu Źródło: A. Nowakowska-Krystman (red.), Jakość procesu obsługi administracyjnej…, op. cit., s. 45, 46. T a b e l a 14 Przykładowy scenariusz benchmarkowy podprocesu obsługi bieżącej wynikającej z rozliczenia e-indeksu – stan pożądany Miejsce obsługi: Aktorzy: Warunki wyjściowe: Rezultat: Scena 1. strona internetowa Student, dziekanat, nauczyciele akademiccy Student zamyka rok akademicki Student rozlicza semestr przy pełnej informacji Student uzyskuje drogą mailową / z systemu informatycznego informację o uzyskaniu wpisów w e-indeksie. (Tabela 2) Źródło: opracowanie własne. Z wstępnych obserwacji wynika, iż konieczność poszukiwania nauczycieli celem uzyskania wpisu w indeksie może przysparzać studentom wielu trudności, a przede wszystkim pochłania wiele czasu. Pewnym rozwiązaniem jest zbieranie wpisów przez starostę dla wszystkich członków grupy. Indeksy mogą być również złożone w określonym terminie do dziekanatu, gdzie nauczyciel dokonywałby wpisów. Obserwacja wykazała, iż: – najczęściej wykorzystywana jest metoda indywidualnego kontaktu z nauczycielem; – nie wykorzystuje się metody dokonywania wpisów w dziekanacie. Jednakże celem uczelni w dobie wirtualizacji kontaktów powinno być wprowadzenie e-indeksu. Skraca to kontakt z personelem dziekanatu. Natomiast nakłada na pracowników i wykładowców konieczność wprowadzania elektronicznych wpisów. 190 TECHNIKA BLUEPRINTING PUNKTEM WYJŚCIA DLA DOSKONALENIA PROCESÓW WEWNĘTRZNYCH… Analizując sytuację w Akademii należy zauważyć, iż słabości w podprocesie bieżącej obsługi wynikającej z rozliczenia indeksu przewyższają mocne strony (tab. 15). T a b e l a 15 Matryca SWOT dla podprocesu bieżącej obsługi wynikającej z rozliczenia indeksu z punktu widzenia studentów S – silne strony uczelni Wewnętrzne unikalne aspekty podprocesu bieżącej obsługi wynikającej z rozliczenia indeksu, które świadczą o jego sprawności.. Potencjalne mocne strony: • dostępność nauczycieli • dostępność nauczycieli podczas konsultacji • zwartość kampusu W – słabe strony uczelni Wszystkie te aspekty podprocesu bieżącej obsługi wynikającej z rozliczenia indeksu, które ograniczają jej sprawność lub blokują jej rozwój. Potencjalne słabe strony: • brak e-indeksu • rozmieszczenie nauczycieli w różnych budynkach i pokojach • dostępność pracowników dziekanatu • urlopy nauczycieli i pracowników administracji w czasie rozliczeń • brak danych kontaktowych oraz terminów konsultacji wykładowców na WU Źródło: opracowanie własne. Scenariusz podprocesu rozliczenia studenta Do ostatniego kontaktu na określonym stopniu studiów dochodzi przy ich zakończeniu. W podprocesie tym uczestniczy wiele komórek. Relacje wynikają z konieczności rozliczenia się studenta z uczelnią. Przykładowy scenariusz stanu rzeczywistego przedstawiono w tabeli 16, a stan pożądany – w 17. T a b e l a 16 Przykładowy scenariusz podprocesu rozliczenia studenta – stan rzeczywisty Miejsce obsługi: Aktorzy: Warunki wyjściowe: Rezultat: Scena 1. Scena 2. Scena 2.1. strona internetowa, biblioteka jawna, biblioteka AON, akademik internat, budynek wydziału, kwestura, sekretariat studiów (dziekanat), pomieszczenie promotora Student, administrator strony, opiekun roku, biblioteka jawna, biblioteka AON, kierownik akademika / internatu, gospodarz sal wykładowych, pracownik biura przepustek, pracownik kwestury, promotor, sekretariat studiów Student poszukuje informacji o miejscach i warunkach rozliczenia Student rozlicza się z uczelnią w warunkach niepełnej informacji Pozyskiwanie informacji z systemu informatycznego (Tabela 1) Student udaje się do dziekanatu w celu odebrania karty obiegowej Student zastaje zamknięte drzwi dziekanatu Przyczyny: o godziny „pracy własnej” dziekanatu o Student nie przyszedł w trakcie godzin pracy dziekanatu Student odbiera kartę obiegową Student ponownie udaje się do dziekanatu 191 ANETA NOWAKOWSKA-KRYSTMAN Scena 3. Scena 3.1. Scena 4. Scena 4.1. Scena 5. Scena 5.1. Scena 6. Scena 6.1. Scena 7. 192 Student udaje się do biblioteki jawnej Student zastaje zamknięte drzwi biblioteki jawnej Przyczyny: o Student nie przyszedł w trakcie godzin pracy biblioteki jawnej Student nie uzyskuje podpisu informującego o rozliczeniu z biblioteką jawną Przyczyny: o Student nie przyszedł w trakcie godzin pracy biblioteki jawnej o Student posiada zaległości w stosunku do biblioteki jawnej Student uzyskuje podpis informujący o rozliczeniu z biblioteką jawną Student ponownie udaje się do biblioteki jawnej Student udaje się do biblioteki AON Student zastaje zamknięte drzwi biblioteki AON Przyczyny: o Student nie przyszedł w trakcie godzin pracy biblioteki Student nie uzyskuje podpisu informującego o rozliczeniu z biblioteką Przyczyny: o Student nie przyszedł w trakcie godzin pracy biblioteki AON o Student posiada zaległości w stosunku do biblioteki Student uzyskuje podpis informujący o rozliczeniu z biblioteką AON Student ponownie udaje się do biblioteki AON Student studiów stacjonarnych udaje się do kierownika akademika Student studiów niestacjonarnych udaje się do kierownika internatu Student nie zastaje kierownika akademika / internatu Przyczyny: o Student nie przyszedł w trakcie godzin pracy kierownika akademika / internatu Student nie uzyskuje podpisu informującego o rozliczeniu z akademika / internatu Przyczyny: o Student nie przyszedł w trakcie godzin pracy akademika / internatu o Student posiada zaległości w stosunku do akademika / internatu (zaległości finansowe, rzeczowe) Student uzyskuje podpis informujący o rozliczeniu z akademika / internatu Student ponownie udaje się do kierownika akademika Student udaje się do kwestury Student uzyskuje informacje o tym do kogo konkretnie powinien udać się w celu uzyskania rozliczenia Student nie zastaje pracownika w którego jurysdykcji leży rozliczanie Studentów Przyczyny: o Student nie przyszedł w trakcie godzin pracy pracownika kwestury Student nie uzyskuje podpisu informującego o rozliczeniu z kwesturą Przyczyny: o Student nie przyszedł w trakcie godzin pracy pracownika o Student posiada zaległości w stosunku do kwestury (zaległości finansowe) Student uzyskuje podpis informujący o rozliczeniu z kwesturą Student ponownie udaje się do kwestury Student udaje się do promotora Student nie zastaje promotora Przyczyny: o Student nie przyszedł w trakcie godzin pracy promotora TECHNIKA BLUEPRINTING PUNKTEM WYJŚCIA DLA DOSKONALENIA PROCESÓW WEWNĘTRZNYCH… Scena 7.1. Scena 8. Scena 8.1. Scena 9. Scena 9.1. Scena 10. Scena 10.1. o Student nie przyszedł w trakcie godzin konsultacji Student nie uzyskuje podpisu informującego o rozliczeniu z promotorem Przyczyny: o Student nie złożył pracy o Student posiada inne zaległości wobec promotora (wypożyczona literatura, pomoce naukowe itd.) Student uzyskuje podpis informujący o rozliczeniu z promotorem Student ponownie udaje się do promotora Student udaje się do gospodarza sal Student nie zastaje gospodarza sal Przyczyny: o Student nie przyszedł w trakcie godzin pracy gospodarza sal o Gospodarz sal pracuje poza swoim pomieszczeniem Student nie uzyskuje podpisu informującego o rozliczeniu z gospodarzem sal Przyczyny: o Student posiada zaległości wobec gospodarza sal (wypożyczone materiały i pomoce naukowe itp.) Student uzyskuje podpis informujący o rozliczeniu z gospodarzem sal Student ponownie udaje się do gospodarza sal Student udaje się do biura przepustek Student zdaje przepustkę Student wyrabia przepustkę czasową Student ponownie udaje się do biura przepustek Student udaje się do dziekanatu Student zastaje zamknięte drzwi dziekanatu Przyczyny: o godziny „pracy własnej” dziekanatu o Student nie przyszedł w trakcie godzin pracy dziekanatu Student nie składa karty studiów Przyczyny: o karta jest niekompletna o karta jest wypełniona nieprawidłowo o Student posiada zaległości wobec sekretariatu studiów – dziekanatu Student składa kartę rozliczeniową i odbiera suplement do dyplomu Student poinformowany zostaje o tym, suplement w języku obcym odebrać będzie zmuszony w innym terminie – bliżej nieokreślonym. Student ponownie udaje się do dziekanatu Źródło: A. Nowakowska-Krystman (red.), Jakość procesu obsługi administracyjnej…, op. cit., s. 50–53. T a b e l a 17 Przykładowy scenariusz benchmarkowy podprocesu rozliczenia studenta – stan pożądany Miejsce obsługi: Aktorzy: Warunki wyjściowe: Rezultat: Scena 1. Scena 2. Strona internetowa, biuro przepustek, dziekanat Student, administrator strony, pracownik dziekanatu, pracownik biura przepustek Student poszukuje informacji o miejscach rozliczenia Student rozlicza się z uczelnią przy pełnej informacji Pozyskiwanie informacji z systemu informatycznego (Tabela 2) Student drogą mailową / z systemu informatycznego uzyskuje informację, że wszystkie niezbędne osoby potwierdziły już jego rozliczenie się. 193 ANETA NOWAKOWSKA-KRYSTMAN Scena 3. Scena 4. Student udaje się do biura przepustek Student zdaje przepustkę Student wyrabia przepustkę czasową Student udaje się do dziekanatu, gdzie odbiera dyplom, suplement (w tym w języku obcym). Źródło: A. Nowakowska-Krystman (red.), Jakość procesu obsługi administracyjnej…, op. cit., s. 54. Scenariusz stanu pożądanego jest znacznie spłaszczony w stosunku do scenariusza rzeczywistego. Wynika to z przejęcia większości obowiązków spoczywających na studencie przez system informatyczny. Rozpatrując zaś w kontekście tego podprocesu potencjał uczelni, stwierdzamy, że słabe strony uczelni przewyższają jej mocne strony (tab. 18). T a b e l a 18 Matryca SWOT dla podprocesu rozliczenia studenta z punktu widzenia studentów S – silne strony uczelni Wewnętrzne unikalne aspekty podprocesu rozliczenia studenta, które świadczą o jego sprawności. Potencjalne mocne strony: • zwarty kampus • ustalone godziny otwarcia i godziny pracy pracowników W – słabe strony uczelni Wszystkie te aspekty podprocesu rozliczenia studenta, które ograniczają jej sprawność lub blokują jej rozwój. Potencjalne słabe strony: • dostępność pracowników dziekanatu • niedokładne dane na WU w zakładce „kwestura” • nieprzestrzeganie terminu informowania o dacie obrony Źródło: opracowanie własne. Reasumując, istotne stałe relacje powstają podczas bieżącej obsługi studentów, do których dochodzi w kilku komórkach w zależności od problemu, z którym przychodzi student. Jeśli dotyczy to: – toku studiów, – podjęcia praktyk wynikających z toku studiów, miejscem właściwym do obsługi jest dziekanat. Jeśli zaś odnosi się to do: – uzyskania miejsca w akademiku, – otrzymania stypendium socjalnego i/lub rektora, miejscem informacji i składania dokumentów jest sekcja spraw studenckich. Warto zauważyć, iż porównując stan pożądany (benchmarker pożądany) ze stanem rzeczywistym (benchmarkier rzeczywisty) otrzymujemy mniejszą liczbę scen. Ponadto sceny są mniej rozbudowane. Przez skrócenia kontaktu można oczekiwać poprawy oceny jakości analizowanych podprocesów. Analizując oba stany, zauważamy, iż stan pożądany może przyczynić się do: – oszczędności czasu pracowników dziekanatu i sss poświęconego na obsługę studenta, – zwiększenia efektywności obsługi, 194 TECHNIKA BLUEPRINTING PUNKTEM WYJŚCIA DLA DOSKONALENIA PROCESÓW WEWNĘTRZNYCH… – obniżenia kosztów23, – oszczędności czasu studenta, w konsekwencji – zmniejszenia luki jakościowej i – nie przekraczania jakościowego punktu krytycznego. Uczelnia może zatem odnieść znaczne korzyści z wypracowania lepszych rozwiązań. Ich wdrożenie może się odbyć poprzez metodę strategicznej karty wyników. Miernikowanie celów strategicznych obsługi administracyjnej studentów Koncepcja strategicznej karty wyników na przełomie lat ulegała zmianom. Początkowo była wykorzystywana jako narządzie monitorujące proces zarządzania, a następnie wspomagania wdrażania strategii. Obecnie jest instrumentem zintegrowanym ze strategią, służącym do transformacji celów strategicznych w długim horyzoncie czasowym, w cele bieżące. Umożliwia także stałą ocenę zgodności działania podmiotu z jego wizją, misją i celami strategicznymi. Bsc jest nowym modelem pomiaru wyników i alternatywną propozycją dla tradycyjnych systemów pomiaru i raportowania wyników. Obecnie same miary finansowe już nie wystarczają, bo obok informacji o finansowych skutkach działań już zrealizowanych (przeszłych), potrzebne są informacje dotyczące działań mających wpływ na przyszłe finansowe rezultaty działalności. Karta zaś określa cele strategiczne organizacji, które wchodzą poza obszar miar finansowych i skupia się na miarach niefinansowych24. Zakładając, że zarządzanie nie ogranicza się do zarządzania aktywami rzeczowymi a mierzenie sprawności (efektywności i ekonomiczności) nie polega na wykorzystywaniu wyłącznie miar finansowych. Większego znaczenia nabiera zdobycie i wykorzystanie aktywów intelektualnych oraz pozafinansowe miary działania na wszystkich szczeblach zarządzania. Jednakże wszystkie mierniki muszą się równoważyć.25 Zatem bsc jest próbą zrównoważenia wskaźników finansowych i niefinansowych. Przez co znajduje zastosowanie w działalności organizacji świadczących usługi użyteczności publicznej. Ponadto jest próbą równoważenia: długo- i krótkookresowych celów, wskaźników efektów działań operacyjnych i wyprzedzających, efektywności zewnętrznej i wewnętrznej. W polu naszych zainteresowań leży perspektywa klienta (studenta) i perspektywa procesów wewnętrznych. (tab. 19) Perspektywę studentów można zinterpretować następująco: celem jej jest określenie segmentów rynku, w których podmiot zamierza dostarczać usługę. Wykorzystuje się tu mierniki, które odzwierciedlają udział podmiotu w obsłudze odbiorców, poziom ich zadowolenia, który warunko23 Zob. J. Bank, Zarządzanie przez jakość, Gebethner I S-ka, Warszawa 1996. Zob. P. Dżurak, E.R. Stanoch, Czy mamy do czynienia z „rewolucją” systemu pomiaru i oceny działań przedsiębiorstwa? Controling i Rachunkowość Zarządcza 1/2001. 25 R.S. Kaplan, D.R. Norton, Strategiczna karta wyników, Jak przełożyć strategię na działanie, PWN, Warszawa 2007, s. 17, 23, 29. 24 195 ANETA NOWAKOWSKA-KRYSTMAN wany jest czasem dostarczenia usługi, jej jakością, poziomem obsługi, kosztem, wartościami użytkowymi; zaś perspektywę procesów wewnętrznych można scharakteryzować jako przedstawienie za pomocą wskaźników odnoszących się do procesów wewnętrznych tworzących wartość dla studenta, np. komunikowania wewnętrznego, technologii, skuteczności pracowników. Propozycję celów strategicznych i mierników ich osiągnięcia przedstawiono w tabeli 20. T a b e l a 19 Mierzalne cele strategiczne obsługi administracyjnej studentów Perspektywy Perspektywa klienta Perspektywa procesów wewnętrznych Cele strategiczne c1 c2 c1 c2 Mierniki celów m1, m2, m3 m1, m2, m3 m1, m2, m3 m1, m2, m3 Źródło: opracowanie własne. Mierniki aby dostarczały informacji o bieżącej sytuacji organizacji, a przez to pozwalały na podejmowanie właściwych decyzji, muszą być odpowiednio dobrane i skonstruowane. W strategicznej karcie wyników znajdujemy miary, które można podzielić na dwie grupy: 1) miary wynikowe – dotyczące tego co już się zdarzyło; 2) miary prognozujące – wybiegające w przyszłość, mające bardziej charakter jakościowy niż ilościowy, podające informację w jaki sposób to, co się już zdarzyło, może mieć wpływ na funkcjonowanie podmiotu w przyszłości. Warto zauważyć, że w przypadku, gdy jednemu celowi przypisano więcej niż jeden miernik, zachodzi potrzeba ustalenia, czy istnieją między nimi relacje: – neutralności, tzn. gdy poprawa jednego miernika nie wpływa na inne mierniki; – komplementarności, tzn. gdy poprawa jednego miernika wpływa pozytywnie na pozostałe mierniki; – konkurencyjności, tzn. poprawa jednego miernika wpływa negatywnie na pozostałe mierniki. Ponadto ważne jest, aby mierniki były zgodne z zasadą SMART, tj. jasno określone, mierzalne, ambitne, osiągalne i terminowe. Dodatkowo powinny posiadać takie cechy jak: – bezpośredniość, co oznacza dokładne odwzorowanie stopnia realizacji celu, – obiektywność, tj. jednoznaczne odzwierciedlenie stopnia realizacji celu, – adekwatność, co oznacza, że w przypadku trudności znalezienia syntetycznego miernika odzwierciedlającego stopień realizacji celu, należy dążyć do stworzenia zestawu różnych mierników. 196 TECHNIKA BLUEPRINTING PUNKTEM WYJŚCIA DLA DOSKONALENIA PROCESÓW WEWNĘTRZNYCH… T a b e l a 20 Propozycja celów strategicznych i mierników realizacji celów dla obsługi administracyjnej studentów Cele strategiczne Perspektywa klienta c1 – przeprowadzać obsługę szybko i sprawnie c2 – terminowo dostarczać produkty (np. decyzje administracyjne) Perspektywa procesów wewnętrznych c1 – nieustanne doskonalenie procesów c2 – zakup efektywnych technologii przyczyniających się do poprawy wydajności procesów Mierniki m1 – poziom uzyskanej luki jakościowej m2 – liczba skarg m3 – liczba decyzji wydanych po terminie m1 – liczba scen w scenariuszu m2 – poziom niezawodności systemu m3 – poziom zadowolenia z wdrożonej technologii Źródło: opracowanie własne. Podkreślenia wymaga fakt, że przed opracowaniem strategicznej karty wyników możliwości kontrolowania zgodności osiągniętych wyników z opracowaną strategią26 były ograniczone. Karta wyników, pomimo tak szerokiego ujęcia poprzez ograniczoną liczbę użytych wskaźników pomiarowych (zasada wyboru najbardziej istotnych wskaźników – zgodnie z zasadą Pareto, użytą w metodzie kluczowych czynników sukcesu) nie obciąża zarządzających nadmiarem informacji. Ważne jest przy tym również to, że można tworzyć w bsc nowe, adekwatne do sytuacji mierniki. Podsumowanie Opracowanie to miało na celu dostarczenie informacji na temat podprocesów składających się na proces obsługi administracyjnej studentów poprzez pryzmat scenariuszy opracowanych techniką blueprinting. Na każdym etapie kontaktu, może dojść w odczuciu studenta do pojawienia się luki jakościowej. Możliwość pojawienia się luki uwidoczniła się w opracowanych scenariuszach. Analiza SWOT pokazała możliwość oceny przez studentów silnych i mocnych stron analizowanych podprocesów. Receptą na złagodzenia słabości wydaje się podanie z wyprzedzeniem do wiadomości klienta prostych scenariuszy. Przyczyni się to do: – dostarczenia określonego poziomu wiedzy dla studenta, – gwarantowania zachowania studenta w określony sposób umożliwiając tym samym – standaryzację obsługi, – zmniejszenia luki jakościowej w odczuciu studenta, – nie przekraczania jakościowego punktu krytycznego przyjętego przez uczelnię, co skutkuje umacnianiem wizerunku uczelni na rynku usług edukacyjnych. 26 Zob. Strategiczna Karta Wyników, tryb dostępu, http://www.bmconsult.pl/karta-wynikowrsc.html, data dostępu, 20.02.2011 r. 197 ANETA NOWAKOWSKA-KRYSTMAN Komunikacja scenariuszowa między uczelnią a studentem może nastąpić poprzez informacje zawarte na stronie internetowej, tablicach umieszczonych przy punktach kontaktu, w których dochodzi do momentów prawdy. Zbudowanie scenariuszy to punkt wyjścia do dopasowania pionu wsparcia, tj. dopasowania świadczonej obsługi, podczas wyodrębnionych podprocesów, do potrzeb studentów. Wdrożenie zmian może odbyć się przy wykorzystaniu metody balanced scorecard. Bibliografia Bank J., Zarządzanie przez jakość, Gebethner I S-ka, Warszawa 1996. Durlik I., Restrukturyzacja procesów gospodarczych, Placet, Warszawa 1998. Dżurak P., Stanoch E.R., Czy mamy do czynienia z „rewolucją” systemu pomiaru i oceny działań przedsiębiorstwa? Controling i Rachunkowość Zarządcza 1/2001. Gajewski P., Koncepcja struktury organizacji procesowej, Dom Organizatora, Toruń 2006. Jonas A., Proces usługowy jako element marketingu-mix w usługach, Zeszyty naukowe nr 720 Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2006. Kaczmarek A., Mazur Ł., Przednówek M., Żaroń A., Żaroń K., Oczekiwania studentów AON na kierunku zarządzanie w zakresie jakości obsługi administracyjnej [Praca naukowo-badawcza], AON, Warszawa 2012. Kaplan R.S., Norton D.R., Strategiczna karta wyników, Jak przełożyć strategię na działanie, PWN, Warszawa 2007. Kisielnicki J., Szyjewski Z., Przedsiębiorstwo przyszłości w warunkach nowej ekonomii [dokument elektroniczny]. – Tryb dostępu http://www.zti.com.pl/instytut/pp/referaty/ref13_full.html [data dostępu: 1 stycznia 2010]. Lovelock Ch.H., Services Marketing, Prentice Hall, London 1996. Muller R., Rupper R., Process reengineering, Optymalizacjia procesów zorientowanych na klienta, Asturum, Wrocław 2000. Nowakowska-Krystman A. (red.), Jakość procesu obsługi administracyjnej studentów. Wprowadzenie do badań AON, Warszawa 2010. Nowakowska-Krystman A., Badanie jakości procesów w uczelni publicznej, [w:] Funkcjonowanie organizacji publicznych w dynamicznym otoczeniu, pod red. W. Kieżun, A. Letkiewicz, J. Wołejszo, Publikacja Konferencyjna, Szczytno 2011. Nowakowska-Krystman A., Piąta luka jakościowa i przekroczenia jakościowego punktu krytycznego w aspekcie jakość obsługi administracyjnej studentów, Zeszyty Naukowe nr 1/2012, AON, Warszawa 2012. Opolski K. (red.), Jakość w banku w praktyce i teorii zarządzania, CeDeWu, Warszawa 2000. Parasuraman A., Zeithaml V.A., Berry L.L., A Conceptual Model of Quality and Its Implications for Future Research, Jurnal of Marketing, Fall 1985. Przybyła M., Zarządzanie – kontekst strategiczny, kulturowy i zasobowy, Prace naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu 1187/2007, Zarządzanie 5, Wrocław 2007. Rogoziński K., Nowy marketing usług, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 1998. 198 TECHNIKA BLUEPRINTING PUNKTEM WYJŚCIA DLA DOSKONALENIA PROCESÓW WEWNĘTRZNYCH… Rust S.M., Zahorik A.J., Keiningham T.L, Service Marketing, Harper Collins College Publisher, 1996. Shostack G.L., Designing Services that Deliver,Harvard Business Review, styczeń–luty 1984. Shostack G.L., How to Design a Service [w:] J.H. Donnelly, W.R. Geoege, Marketing of Service, Chicago, IL, American Marketing Association, 1981. Storbacka K., Lehtinen J.R., Sztuka budowania trwałych związków z klientami, Oficyna Ekonomiczna, Dom Wydawniczy ABC, Kraków 2001. Strategiczna Karta Wyników, tryb dostępu, http://www.bmconsult.pl/karta-wynikowrsc.html, data dostępu, 20.02.2011 r. 199 Zeszyty 2013 ZeszytyNaukowe NaukoweAON AON nr nr 1(90) 2(59) 2005 ISSN ISSN0867–2245 0867–2245 TOMASZ MAJEWSKI POZIOM I DETERMINANTY ASPIRACJI DOWÓDCZYCH OFICERÓW dr hab. Tomasz MAJEWSKI Akademia Obrony Narodowej Abstract The article presents theoretical background of commanding aspirations through specifying their concept, typology and hypothetical determinants. The further part deals with delineating methodological assumptions of the conducted studies and describing the results of the studies on determinants of officers’ commanding aspirations through identifying types of officers’ aspirations, percentage structure pertaining to commanding aspirations levels and factors that determine these aspirations. Key words – professional aspirations, commanding aspirations, managerial aspirations, typology of aspirations, determinants of aspirations Aspiracje zawodowe są jedną z istotnych kompetencji pracowników (żołnierzy), które wpływają na rezultaty osiągane podczas wykonywania pracy, wyniki doskonalenia czy wreszcie poziom satysfakcji z pracy. Dlatego rodzaje aspiracji zawodowych oraz ich poziom są przedmiotem zainteresowania badaczy rzeczywistości organizacyjnej. W badaniach określa się mechanizmy powstawania aspiracji, ich wpływu na funkcjonowanie pracowników w środowisku pracy i wyniki pracy oraz poszukuje się determinantów aspiracji. Badania te mają charakter zarówno poznawczy, jak i empiryczny, gdyż uzyskana wiedza pozwala lepiej dobierać i rozwijać pracowników. Szczególnie istotne są aspiracje kierownicze (dowódcze), które, wiążąc się z potrzebą władzy, są czynnikiem warunkującym sprawne wypełnianie funkcji kierowniczych. Kierownik z aspiracjami adekwatnymi do posiadanych kompetencji będzie odczuwał potrzebę kierowania organizacją i czerpał z tego satysfakcję. Natomiast kierownik bez aspiracji kierowniczych nie będzie dobrze czuł się w roli przełożonego, nie będzie swojej pracy wykonywał z pasją i entuzjazmem, traktując ją tylko jako obowiązek. Aspiracje kierownicze ukierunkowują działania, są czynnikiem motywującym do rozwoju zawodowego, gdyż nabywanie kompetencji wiąże się z awansowaniem na stanowiska, które zaspokajają aspiracje. Stąd też organizacje powinny w proce200 POZIOM I DETERMINANTY ASPIRACJI DOWÓDCZYCH OFICERÓW sie rozwoju kadry kierowniczej diagnozować, oprócz kompetencji profesjonalnych, również aspiracje kierownicze oraz ich adekwatność do posiadanych kompetencji. Uwzględnianie aspiracji w procesie rozwoju wymaga określenia rodzaju występujących aspiracji, ustalenia poziomu aspiracji dowódczych oraz identyfikacji determinantów aspiracji. O ile rodzaj aspiracji zawodowych oficerów był już przedmiotem zainteresowania badaczy, o tyle badania nad determinantami aspiracji nie były w środowisku wojska prowadzone od wielu lat. Stąd też autor artykułu, uważając opisaną kwestię za nader istotną, podjął się ustalenia determinantów aspiracji dowódczych1, a podmiotem badań uczynił oficerów studiujących w Akademii Obrony Narodowej. W związku z tym w artykule autor przedstawił teoretyczne podstawy aspiracji kierowniczych, określając ich pojęcie, typologię i hipotetyczne determinanty. Następnie sprecyzował założenia metodologiczne ukierunkowujące przebieg badań oraz, w części empirycznej, opisał wyniki badań nad determinantami aspiracji dowódczych oficerów, identyfikując rodzaj aspiracji cechujących oficerów, strukturę procentową poziomu aspiracji dowódczych oraz czynniki determinujące te aspiracje. Założenia metodologiczne badań Przedmiotem badań były determinanty aspiracji dowódczych oficerów studiujących w Akademii Obrony Narodowej. Za cel badań przyjęto ustalenie determinantów aspiracji dowódczych tychże oficerów. Natomiast problem główny badań sformułowano następująco: Jakie czynniki determinują rodzaj aspiracji oraz poziom aspiracji dowódczych oficerów studiujących w Akademii Obrony Narodowej? Uzyskanie odpowiedzi na problem główny wymagało rozwiązania problemów szczegółowych: 1. Jak wielu oficerów cechują aspiracje dowódcze? 2. Jaki jest rozkład poziomu aspiracji dowódczych oficerów? 3. Jakie istnieją zależności między wybranymi zmiennymi a rodzajem aspiracji oficerów? 4. Jakie istnieją zależności między wybranymi zmiennymi a poziomem aspiracji dowódczych oficerów? Ze względów porządkujących proces badań, za zmienne zależne przyjęto rodzaj aspiracji oficerów oraz poziom aspiracji dowódczych, natomiast za zmienne niezależne – czynniki osobowościowe, społeczne i organizacyjne. Wskaźnikami zmiennych są wybory odpowiedzi dokonywane przez respondentów w kwestionariuszu ankiety, przy czym wskaźnikiem poziomu aspiracji dowódczych są wybory wielkości zespołu, jakim pragną dowodzić oficerowie. Rozwiązanie wymienionych problemów wymagało, oprócz metod teoretycznych, zastosowania metody sondażu diagnostycznego techniką ankiety. 1 T. Majewski, Determinanty aspiracji dowódczych oficerów – studentów AON, AON, Warszawa 2012. 201 TOMASZ MAJEWSKI Opracowując wyniki badań, wykorzystano pakiet statystyczny Statistica PL, co umożliwiło szeroką eksplorację danych. Podczas badań obliczano wartości procentowe odpowiedzi respondentów oraz poszukiwano siły związków i korelacji pomiędzy zmiennymi. W celu ustalenia zależności, użyto: − dla skal rangowych – współczynnika korelacji rangowej rs Spearmana, − dla skal nominalnych – współczynnika siły związku V Cramera. W celu określania istotności obliczanych współczynników korelacji zastosowano test χ 2 (chi-kwadrat) Pearsona lub test t Studenta. Przy analizie danych pod uwagę brano te współczynniki wartości testu istotności, dla których poziom istotności p był mniejszy lub równy wartości 0,05 (wartość graniczna zwykle przyjmowana w naukach społecznych). Dla wartości poziomu istotności p, który był mniejszy lub równy wartości 0,10, zależność określano mianem tendencji. Terenem badań ankietowych była Akademia Obrony Narodowej – Wydział Zarządzania i Dowodzenia, który realizuje większość studiów i kursów dla oficerów. Badania zostały przeprowadzone na przełomie 2011/2012 roku. Objęto nimi oficerów będących studentami studiów II stopnia, studiów podyplomowych oraz uczestnikami Wyższego Kursu Taktyczno-Operacyjnego. Badania miały charakter anonimowy. Dążono do uzyskania opinii jak największej liczby oficerów stanowiących badaną populację. Rozprowadzono 160 kwestionariuszy ankiet. Wypełniło je 153 oficerów i tyle kwestionariuszy zakwalifikowano do dalszych badań. Podstawy teoretyczne badań nad aspiracjami Pojęcie aspiracji można zdefiniować jako „...dążenie do czegoś, pragnienie osiągnięcia czegoś (najczęściej w odniesieniu do ambitnych zamierzeń, celów, ideałów życiowych)”2. Podobną definicję określił Z. Skorny – są to „zamierzenia dotyczące osiągnięcia określonego celu lub wykonania zadania związanego z daną formą aktywności”3. Natomiast T. Lewowicki definiuje aspiracje jako dążenie do realizacji ważnych celów – jest to: „zespół dążeń wyznaczonych przez hierarchię celów, które jednostka akceptuje oraz definiuje jako ważne, i które przesądzają o jej planach życiowych”4. W przypadku aspiracji zawodowych cele związane są z wykonywaniem pracy zawodowej, realizacją planów czy zadań zawodowych. Powyższe definicje przedstawiają aspiracje w ujęciu czynnościowym, lecz w literaturze przedmiotu pisze się również o aspiracjach jako określonym poziomie skomplikowania celu działania – w ujęciu więc zakładanych wyników (np. aspiracje niskie, wysokie). Rozumienie więc aspiracji zależy od kontekstu użycia tego 2 J. Borkowski, M. Dyrda, L. Kanarski, B. Rokicki, Człowiek w organizacji, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2001, s. 15. 3 Z. Skorny, Poziom aspiracji a skuteczność działania, w: Psychologiczne wyznaczniki sukcesu w zarządzaniu, pod red. S. Witkowskiego, t.2, Wrocław 1994, s. 111. 4 T. Lewowicki, Aspiracje dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1987, s. 40. 202 POZIOM I DETERMINANTY ASPIRACJI DOWÓDCZYCH OFICERÓW terminu. W badaniach przyjęto rozumienie aspiracji zawodowych jako celu do którego oficer intencjonalnie zmierza, koncentrując swoje wysiłki na jego osiągnięciu. Jest to więc ujęcie wynikowe aspiracji. Aspiracje są jednym z czynników pobudzających do działania, ukierunkowujących to działanie. Wyróżniają człowieka aktywnie kreującego swoją przyszłość, dążącego do zaplanowanych celów, uwzględniając przy tym zewnętrzne i indywidualne uwarunkowania działania, w tym własne zdolności, umiejętności i cechy charakteru. Mogą być zamierzeniami zarówno dalekosiężnymi, np. zdobycie wykształcenia, intratnego stanowiska, wyższego wynagrodzenia, jak i dotyczącymi realizacji konkretnego zadania, zdobycia uznania przełożonych, prestiżu wśród współpracowników, realizacji hobby. Aspiracje zawodowe mogą być traktowane jako potrzeba, której brak rodzi napięcie psychiczne, będące powodem podejmowania ukierunkowanej aktywności, trwającej tak długo, dopóki nie zostanie zaspokojona (rys. 1). Pojawienie się potrzeby – aspiracji zawodowych Napięcie psychiczne Aktywność Zaspokojenie aspiracji Rys. 1. Aspiracje zawodowe jako potrzeba Realizacja aspiracji może wymagać długiej, wieloletniej aktywności, koncentracji działań na doskonaleniu kompetencji, zdobywaniu doświadczeń i kwalifikacji – tych, które warunkują osiągnięcie stanowiska zgodnego z aspiracjami. Przy czym zaspokojenie aspiracji może po pewnym czasie wzbudzić potrzebę uzyskania nowych stanowisk lub wykonywania nowych funkcji, czyli powstanie aspiracji o wyższym poziomie. Ze względu na przedmiot aspiracji wyróżnia się aspiracje zawodowe, kierownicze, kulturalne, edukacyjne, rekreacyjne, rodzinne itd. Natomiast ze względu na stopień trudności zadania wyróżnia się niski i wysoki poziom aspiracji. O poziomie wysokim świadczy podejmowanie przez oficera trudnych zadań, wymagających dużego, często długotrwałego nakładu pracy oraz pokonywania szeregu przeciwności (ukończenie studiów, zdanie egzaminu). Poziom niski aspiracji występuje przy zadaniach łatwych, nie wymagających zbytniego wysiłku i czasu. Im więc trudniejsze zadanie do wykonania, tym sprawne działanie wymaga większego poziomu aspiracji u oficerów; im wyższy poziom aspiracji oficerów, tym podejmują się trudniejszych i czasochłonnych zadań5. Poziom aspiracji powinien być dostosowany do: – warunków osobistych (kompetencji i kwalifikacji), czyli posiadanych umiejętności, zdolności, cech osobowości oraz wiedzy, 5 T. Majewski, Aspiracje dowódcze oficerów na studiach w AON, AON, Warszawa 2010, s. 14. 203 TOMASZ MAJEWSKI – warunków zewnętrznych, czyli posiadanych zasobów finansowych, rzeczowych i informacyjnych, czasu wykonania zadania, wymagań procedur i przepisów. Gdy, planując działanie, oficer uwzględnia zarówno osobiste i zewnętrzne warunki działania, jego aspiracje są realistyczne. Takie adekwatne aspiracje są warunkiem sprawnego działania. W przypadku, gdy oficer podejmuje się zadań przekraczających jego możliwości (zewnętrzne i osobiste), mówi się o aspiracjach zawyżonych. Takie aspiracje prowadzą do niepowodzenia w działaniu oraz obniżenia motywacji wykonywania danego rodzaju zadań, zmniejszenia wiary we własne możliwości. Zawyżony poziom aspiracji może być powodem niedostosowania społecznego. Jak wynika z badań6, podejmowanie działań przekraczających możliwości osoby, bywa powodem trudności wychowawczych, konfliktów w rodzinie, w pracy zawodowej czy przestępczości. W przypadku zbyt ambitnego zadania, świadczącego o zawyżonych aspiracjach, cel również może być osiągnięty, jednak znacznym wysiłkiem, kosztem własnego zdrowia, samopoczucia, stosunków międzyludzkich w rodzinie i w pracy. W związku z tym istnieje potrzeba uświadamiania sobie realistycznych aspiracji poprzez autorefleksję oficerów w zakresie warunków osobistych i zewnętrznych, jak również potrzeba wspomagania przez przełożonych kształtowania aspiracji oficerów. Autorefleksja ta powinna dotyczyć posiadanych umiejętności i zdolności, możliwości pogodzenia różnych celów działania, analizy posiadanych zasobów, czasu oraz wytrwałości w dążeniu do celu. W związku z powyższym istnieje potrzeba diagnozowania aspiracji. Diagnoza powinna prowadzić do ustalenia poziomu aspiracji oraz określenia ich rodzaju. Pozwala to odpowiedzieć na pytanie: czy aspiracje są zgodne z ukierunkowaniami zawodowymi oraz zajmowanym aktualnie lub przewidywanym stanowiskiem? Zastosowaną metodą może być sondaż diagnostyczny techniką ankiety lub wywiadu. Z drugiej strony, istnieje również potrzeba diagnozowania warunków osobistych oficerów (kompetencji), korzystając z metod stosowanych w procesie selekcji oraz rozwoju, takich jak: pokaz pracy, Assessment Center, analiza danych biograficznych, jak również ocena dotychczasowych osiągnięć w pracy. Określenie poziomu aspiracji oraz jej determinantów, w tym roli aspiracji ma nie tylko walor poznawczy, ale może być brane pod uwagę podczas planowania karier oficerów. Jest to ważne dlatego, gdyż oficerowie, który pełnią obowiązki na stanowiskach zgodnych z oczekiwaniami i rzeczywistymi możliwościami, lepiej wykonują swoje obowiązki. W efekcie z jednej strony zadania wykonywane są sprawniej, z mniejszym wykorzystaniem posiadanych zasobów organizacji, a z drugiej oficerowie, wykonując pracę zgodną z ich aspiracjami, częściej odczuwają motywującą satysfakcję. Stąd też pożądane jest, aby oficerowie preferowali stanowiska dowódcze i wynikające z nich zakresy obowiązków i odpowiedzialności – czyli posiadali aspiracje dowódcze, będące wskaźnikiem poczucia potrzeby kierowania 6 204 Z. Skorny, s. 115. POZIOM I DETERMINANTY ASPIRACJI DOWÓDCZYCH OFICERÓW innymi ludźmi. Bowiem tylko człowiek, który chce wpływać na wyniki pracy innych i który z tego czerpie zadowolenie, ma szansę być skutecznym kierownikiem. W literaturze przedmiotu wyróżnia się trzy główne kierunki badania aspiracji7: 1) badania diagnostyczno-opisowe, 2) poszukiwanie psychospołecznych determinantów, 3) ustalanie wpływu aspiracji na sprawność działania. W badaniach opisowych określa się poziom, częstotliwość i rodzaj aspiracji występujących w danej populacji. W badaniach wyjaśniających ustala się czynniki wpływające na rodzaj i poziom aspiracji. Często są to: sukcesy i niepowodzenia, samoocena, standardy grupowe, motywacja osiągnięć i unikania. W trzecim nurcie badań określa się regulacyjną funkcję aspiracji, ustalając wpływ aspiracji na sprawne działanie, na występujące dewiacje w działaniu, przyjmujące postać niedostosowania społecznego oraz zaburzeń w kontaktach interpersonalnych8. Jak już wskazywano, poziom i rodzaj aspiracji determinowany jest grupą czynników wewnętrznych oraz zewnętrznych. Czynniki wewnętrzne dotyczą właściwości psychofizycznych oficerów, natomiast czynniki zewnętrzne są tymi, które znajdują się w środowisku oficerów (rys. 2). Środowisko rodzinne i społeczne Poczucie kontroli Środowisko organizacyjne Poczucie osiągania sukcesów Zachowania przełożonego Zarządzanie karierami Skuteczność doskonalenia Poziom i rodzaj aspiracji Motywacja do działania Samoocena kompetencji Warunki działania Ukierunkowania zawodowe Czynniki zewnętrzne Czynniki wewnętrzne Rys. 2. Główne hipotetyczne determinanty aspiracji oficerów 7 8 Z. Skorny, s. 78. Ibidem. 205 TOMASZ MAJEWSKI Do czynników zewnętrznych zaliczono9: 1. Środowisko rodzinne i społeczne – rodzice są jednym z najważniejszych wzorów, które naśladują dzieci. Dzieci wychowywane w szacunku do danego zawodu będą dążyły do jego zdobycia, uzyskując pożądany status społeczny. Stąd też dzieci lekarzy czy prawników stosunkowo często preferują zdobycie podobnego wykształcenia i zawodu. Także wykształcenie rodziców determinuje aspiracje edukacyjne i zawodowe ich dzieci. Również środowisko społeczne, zwłaszcza szkolne i rówieśnicze wpływają na przekazywanie wzorców wykształcenia i wybór zawodu. Nauczyciel, który z pasją będzie przekazywał wiedzę może tym samym wzbudzić zainteresowanie danym obszarem wiedzy i ukierunkować zawodowo uczniów czy studentów. 2. Środowisko organizacyjne: – zachowanie przełożonych – przełożeni swoim zachowaniem mogą zniechęcać lub zachęcać podwładnych do rozwoju kompetencji i wzrostu aspiracji oraz wpływać na rodzaj aspiracji oficerów, – zarządzanie karierami – znajomość ścieżek karier (modeli przebiegu służby zawodowej) przez pracowników oraz przejrzystość planowania i realizacji awansów wpływa na świadomość możliwości osiągania aspiracji; natomiast kierowanie się w organizacji kryteriami pozaformalnymi powodować może niezadowolenie, – skuteczność doskonalenia kompetencji – prowadząc skuteczne szkolenia, dobierając odpowiednie metody, formy, zasady szkolenia, dostarczając informacji zwrotnej, można wzbudzać zainteresowanie oficerów daną tematyką, ukierunkowując aspiracje edukacyjne i zawodowe. Efektem takiego doskonalenia jest również wzrost poczucia własnej wartości i posiadania umiejętności, które mogą podnosić aspiracje lub tez ułatwiają adekwatną samoocenę własnych możliwości i korektę aspiracji. – warunki działania – oznaczają wszystko to, czego powinna dostarczyć organizacja, aby oficer odnosił sukcesy – stanowisko i możliwości kariery dostosowane do oczekiwań, właściwy klimat podtrzymujący pozytywne wzory zachowania, i uprawnienia adekwatne do obowiązków, informacje i środki techniczne. Do czynników wewnętrznych należą natomiast te, które dotyczą cech osobowości oficerów: poczucie kontroli (wewnętrzne lub zewnętrzne), poczucie odniesienia sukcesu, poziom samooceny (np. kompetencji zawodowych), motywacje do działania (potrzeba osiągnięć, potrzeba władzy) oraz ukierunkowania zawodowe (na zarządzanie, techniczne, na bezpieczeństwo, twórcze, na autonomię i niezależność10). 9 T. Majewski T, Determinanty…, s. 28. Zob. M. Kostera, Zarządzanie potencjałem społecznym, w: Zarządzanie. Teoria i praktyka, pod red. A. K Koźmińskiego., W. Piotrowskiego, Warszawa 1999, s. 525. 10 206 POZIOM I DETERMINANTY ASPIRACJI DOWÓDCZYCH OFICERÓW Wyniki badań nad poziomem i determinantami aspiracji oficerów Ustalenie determinantów aspiracji oficerów oraz poziomu tych aspiracji wymagało pomiaru obu zmiennych. W tabeli 1 zawarto preferencje stanowisk badanych oficerów – stanowisk dowódczych lub specjalistycznych. Preferencje te przyjęto za wskaźnik aspiracji dowódczych. Tabela 1 Rodzaje aspiracji badanych oficerów Lp. 1. 2. Rodzaj Aspiracje specjalistyczne – osiąganie kolejnych wyższych stanowisk specjalistycznych (specjalista, oficer dowództwa, inżynier, nauczyciel). Aspiracje dowódcze – osiąganie kolejnych wyższych stanowisk typowo dowódczych, kierowniczych (kierownik zespołu, d-ca pododdziału, oddziału). Liczebność 73 % 47,7 80 52,3 Źródło: T. Majewski T, Determinanty…, s. 33. Potrzebę wykonywania pracy typowo dowódczej deklarowało tylko 52,3% oficerów – tylu więc oficerów cechuje się aspiracjami dowódczymi. Oficerowie ci odczuwają zapewne wysoką potrzebę władzy i prawdopodobnie są pewni, że ich cechy predysponują do zajmowania tego rodzaju stanowisk. Aż 47,7% oficerów skłania się ku wykonywaniu funkcji nie związanych z dowodzeniem, a więc posiada niskie aspiracje dowódcze lub ich nie posiada. Zwykle uważa się, że oficerowie preferują funkcje kierownicze i dowódcze, dążąc do uzyskiwania wysokich stanowisk w hierarchii dowodzenia, stąd też uzyskane wyniki są nieco zaskakujące. Prawdopodobnie po ukończeniu szkoły wojskowej więcej oficerów cechowało się aspiracjami dowódczymi, jednak po kilku latach zdobywania doświadczeń zawodowych, nie zawsze pozytywnych, część oficerów skorygowało swoje oczekiwania. Istotne są również preferencje oficerów w zakresie wielkości dowodzonego zespołu. Preferowana wielkość jest wskaźnikiem poziomu aspiracji dowódczych. W tabeli 2 przedstawiono wyniki badań w tym obszarze. Wzięto pod uwagę tylko tych oficerów, którzy deklarowali rodzaj dowódczych aspiracji. Tabela 2 Poziom aspiracji dowódczych badanych oficerów Lp. 1. 2. 3. Wielkość zespołu Raczej mały, kilkuosobowy zespół. Zespół wielkości kompanii, batalionu. Duży zespół – oddział Liczebność 7 37 36 % 8,7 46,2 45,0 Źródło: T. Majewski T, Determinanty…, s. 34. 207 TOMASZ MAJEWSKI Niskimi aspiracjami dowódczymi – ich wskaźnikiem jest chęć kierowania małym, kilkuosobowym zespołem – cechuje się 8,7% badanych oficerów. Natomiast 46,2% oficerów odznacza się przeciętnymi aspiracjami dowódczymi – pragnie kierować zespołem wielkości kompanii, batalionu. Natomiast stosunkowo duży odsetek oficerów posiada wysokie aspiracje dowódcze, preferując dowodzenie dużym zespołem ludzi (45,0%). Powyższe wyniki wskazują na zróżnicowanie aspiracji dowódczych oficerów oraz potwierdzają wniosek, iż istnieje konieczność uwzględniania poziomu aspiracji podczas planowania karier oficerów. W kolejnym etapie badań zmierzono przy pomocy kwestionariusza ankiety występowanie tych zmiennych, które, na podstawie analizy literatury przedmiotu, hipotetycznie uznano za czynniki determinujące aspiracje. Pozwoliło to na obliczanie związków i korelacji pomiędzy rodzajem aspiracji i hipotetycznymi determinantami oraz poziomem aspiracji i tymi determinantami. W wyniku analizy obliczeń statystycznych ustalono: 1. Oficerowie o aspiracjach dowódczych częściej wybierali wysokie rangi: – ważności obszaru życia „zapewnienie środków finansowych” (VCramera = 0,21; p=0,035), – ważności obszaru życia „realizacja zainteresowań” (tendencja; VCramera = 0,19; p=0,062). 2. Oficerowie o aspiracjach dowódczych częściej, niż oficerowie o aspiracjach specjalistycznych, cechują się ukierunkowaniem na zarządzanie, (VCramera = 0,57; p=0,001). 3. Oficerowie o aspiracjach dowódczych częściej, niż oficerowie o aspiracjach specjalistycznych, są zadowoleni z poziomu zaspokojenia aspiracji (osiągniętego stanowiska), (VCramera = 0,18; p=0,086). 4. Oficerowie o aspiracjach dowódczych częściej, niż oficerowie o aspiracjach specjalistycznych, przy wyborze zawodu kierowali się motywem możliwość sprawdzania się w sytuacjach trudnych (φ = 0,23, p=0,018) oraz chęć kierowania ludźmi (φ = 0,30, p=0,003). 5. Istnieje zależność między poczuciem kontroli a poziomem aspiracji dowódczych (VCramera = 0,25; p=0,046): im wyższy poziom poczucia kontroli, tym wyższy poziom aspiracji dowódczych oficerów. 6. Oficerowie o aspiracjach dowódczych częściej, niż oficerowie o aspiracjach specjalistycznych, cechują się wysoką oceną osiągnięć w pracy (VCramera = 0,28; p=0,003). 7. Oficerowie o aspiracjach dowódczych rzadziej, niż oficerowie o aspiracjach specjalistycznych, preferują poczucie bezpieczeństwa w pracy zawodowej (VCramera = 0,24; p=0,013). 8. Oficerowie o aspiracjach dowódczych częściej, niż oficerowie o aspiracjach specjalistycznych odczuwają, że ich praca jest potrzebna, sensowna (VCramera = 0,19; p=0,056, tendencja). 208 POZIOM I DETERMINANTY ASPIRACJI DOWÓDCZYCH OFICERÓW 9. Tendencję, iż oficerowie o aspiracjach dowódczych częściej, niż oficerowie o aspiracjach specjalistycznych, cechują się poczuciem możliwości awansowania (VCramera = 0,17; p=0,11, tendencja). 10. Im wyższy poziom aspiracji dowódczych, tym wyższe poczucie, iż praca jest zgodna z zainteresowaniami (VCramera = 0,23; p=0,077). 11. Istnieje zależność między rodzajem aspiracji a posiadaniem przez rodziców oficerów wyższego wykształcenia (VCramera = 0,19; p=0,054, tendencja) – oficerowie, którzy mają rodziców z wyższym wykształceniem, częściej cechują się aspiracjami dowódczymi. Ponadto ustalono następujące zależności: 1. W obszarach życia oficerów między zmiennymi: – zapewnieniem środków finansowych a pracą zawodową (rs =0,17), – realizacją zainteresowań a podróżami, wypoczynkiem (rs =0,24), – podróżami i wypoczynkiem a życiem towarzyskim (rs =0,26). 2. W motywach wyboru zawodu oficera: – motyw wysokie wynagrodzenie i przywileje istotnie statystycznie koreluje z motywem pewność pracy (rs = 0,28) i możliwość zdobywania kolejnych stanowisk rs = 0,37, – motyw sprawdzanie się w trudnych sytuacjach koreluje z motywem prestiż zawodu (rs = 0,22), motywem chęć kierowania ludźmi (rs =0,33), motywem możliwość zdobywania stanowisk (rs =0,25) oraz motywem zainteresowanie wojskiem (rs =0,22). 3. W cechach oficerów między zmiennymi: – pewność siebie i łatwość podejmowania decyzji (rs =0,22), – konsekwencja w działaniu i pilność, punktualność (rs =0,22). Stwierdzone związki i korelacje pozwoliły na określenie czynników determinujących rodzaj aspiracji oficerów: 1. Potrzeba zapewnienia środków finansowych. 2. Potrzeba realizacji zainteresowań. 3. Ukierunkowanie zawodowe na zarządzanie. 4. Zadowolenie z poziomu zaspokojenia aspiracji (osiągniętego stanowiska). 5. Motyw wyboru zawodu – możliwość sprawdzania się w sytuacjach trudnych. 6. Wysoka ocena osiągnięć w pracy. 7. Brak preferencji poczucia bezpieczeństwa. 8. Poczucie sensu pracy. 9. Poczucie możliwości awansowania (tendencja). 10. Zgodność pracy z zainteresowaniami. 11. Wyższe wykształcenie rodziców. Natomiast czynnikiem determinującym poziom aspiracji oficerów jest tylko poczucie kontroli. Reasumując, określono liczbę oficerów z aspiracjami dowódczymi (52,3%) oraz rozkład poziomu tychże aspiracji oraz ustalono determinanty aspiracji. Usta209 TOMASZ MAJEWSKI lono, iż 11 czynników determinuje rodzaj aspiracji i tylko 1 poziom aspiracji dowódczych. Rodzaj aspiracji ukierunkowuje działania oficerów i ułatwia nabywanie kompetencji niezbędnych do wykonywania funkcji dowódczych. Oficerowie o wysokich aspiracjach częściej podejmują się trudnych zadań, wymagających dużego, często długotrwałego nakładu pracy oraz pokonywania szeregu przeciwności. Poznanie mechanizmów determinujących aspiracje ułatwia przewidywanie zachowań pracowników (oficerów, podoficerów) i tym samym sprawności ich działania oraz, w pewnym stopniu, kształtowanie pożądanych zachowań. Znajomość aspiracji kandydatów na żołnierzy ułatwia właściwy ich dobór, determinując w ten sposób sprawniejsze ich działanie na przyszłych stanowiskach pracy. Znajomość przez przełożonych aspiracji podwładnych pozwala trafniej prognozować kariery oraz dobierać środki motywacyjne. Ważne jest, aby podczas planowania karier oficerów uwzględniać nie tylko cele komórek organizacyjnych, ale i indywidualne preferencje. Podobnie – ustalając potrzeby szkoleniowe – należy uwzględniać dążenia i aspiracje oficerów. Może to ułatwić zapobieganie stresom w pracy, zaspokajać potrzebę uznania i samorealizacji, ograniczając przy tym koszty funkcjonowania organizacji i wpływając na rezultaty działania. Bibliografia Borkowski J., Dyrda M., Kanarski L., Rokicki B., Człowiek w organizacji, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2001. Kostera M., Zarządzanie potencjałem społecznym, w: Zarządzanie. Teoria i praktyka, pod red. A. K Koźmińskiego., W. Piotrowskiego, PWN, Warszawa 1999. Lewowicki T., Aspiracje dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1987. Majewski T, Determinanty aspiracji dowódczych oficerów – studentów AON, AON, Warszawa 2012. Majewski T., Aspiracje dowódcze oficerów na studiach w AON, AON, Warszawa 2010. Skorny Z., Poziom aspiracji a skuteczność działania, w: Psychologiczne wyznaczniki sukcesu w zarządzaniu, pod red. S. Witkowskiego, t.2, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1994. 210 Zeszyty Naukowe AON nr 1(90) 2013 Zeszyty Naukowe AON nr 2(59) 2005 RYZYKO W PODEJMOWANIU DECYZJI ISSN 0867–2245 ISSN 0867–2245 RYZYKO W PODEJMOWANIU DECYZJI ppłk dr inż. Zbigniew REDZIAK Akademia Obrony Narodowej Abstract This article presents selected aspects of risk in decision-making. It is meant for both those focused more on theory and on practice who deal with optimization of decisionmaking effectiveness. It defined the notion of risk through the analysis of the relation between risk and uncertainty. The issues of making risky decisions includes discussion of an individual scale of preferences, distortions which appear in the course of assessing the probability of certain states of things or phenomena and finally the principle of maximization of expected utility. The article is concluded with a presentation of the Perspective Theory. General assumptions linked with risk taking were followed by examples of their usage. The author also discussed the quantitative tools supporting decision-making processes and whose able usage may facilitate making resolutions of risky decisions. Key words – risk, decision-making, expected utility, prospect theory. Wstęp Sprawność działania organizacji w zasadniczej mierze jest pochodną trafności podejmowania przez kierowników ryzykownych decyzji. To właśnie oni wskazują cele działania, przydzielają zadania podwładnym oraz koordynują ich pracę. W trakcie tej działalności kierownicy nieustannie stykają się z pojawiającymi się ryzykiem. W przypadku braku umiejętności jego dostrzegania, a następnie redukowania dochodzi do pogorszenia wyników organizacji. W związku z czym, kluczowego znaczenia nabiera zrozumienie wpływu fenomenu ryzyka na podejmowanie decyzji. W ostatnich latach zwiększyło się zainteresowanie badaniami nad ryzykiem, zwłaszcza w kontekście kryzysu finansowego, badań genetycznych oraz możliwości proliferacji i wykorzystania broni masowego rażenia przez ugrupowania terrorystyczne lub „państwa upadłe”. Przy czym, w przeciwieństwie do stanowiska przedstawiającego jedynie negatywne skutki podejmowania decyzji ryzykownych, istnieje również podejście rozszerzające pojęcie ryzyka o jego neutralny aspekt, 211 ZBIGNIEW REDZIAK w którym ryzyko rozpatrywane jest w dwóch wymiarach, a mianowicie możliwości straty oraz szansy osiągnięcia zysku. Współczesne ujęcie ryzyka w procesie podejmowania decyzji jest wypadkową dwóch nakładających się podejść. To z jednej strony dotychczas funkcjonujące rozwiązania w obszarze procesu decyzyjnego, z drugiej koncepcja uwzględniająca kwantyfikowane ryzyko. W procesie tym można wyróżnić identyfikowanie problemu decyzyjnego, opracowanie alternatyw (wariantów), wartościowanie wyników opracowanych alternatyw, oszacowanie prawdopodobieństwa wyników i wybór. Nie wdając się w stopniowanie ważności poszczególnych faz należy uznać, że szczególnego znaczenia podczas podejmowania decyzji w warunkach ryzyka nabiera wartościowanie wyników, poprawne oszacowanie prawdopodobieństwa wystąpienia tych wyników i sam wybór. Ryzyko W europejskim kręgu kulturowym pojęcie ryzyka wyodrębniło się pod wpływem dwóch wielkich wydarzeń historycznych. Pierwszym z nich było przyjęcie indoarabskiego systemu liczbowego, a drugim dynamiczny rozwój nauki w epoce odrodzenia. Charakterystyczne jest to, że obydwie cezury dotyczące ryzyka były w całości lub częściowo zapożyczone. Pierwsza bezpośrednio od Arabów oraz pośrednio z Indii, a druga z kultury antycznej1. O ryzyku jako o fenomenie poddającym się kontroli zaczęto mówić dopiero wtedy, gdy zapoczątkowano antycypowanie zaistnienia określonych zdarzeń oraz uzyskano możliwości wpływania na nie poprzez własne działania. Od tego momentu klęski żywiołowe oraz epidemie, które przez stulecia uznawano za zdarzenia losowe lub karę boską przestały być postrzegane jako zjawiska zupełnie niezależne od woli człowieka. Było to możliwe dzięki osiągnięciom naukowo-technicznym oraz zmianie świadomości człowieka. Powszechnie doceniany znawca problematyki ryzyka P. L. Bernstein wyraził pogląd, że rewolucyjną ideą, która wyznacza cezurę między nowożytnością, a wcześniejszymi epokami historycznymi jest idea kontrolowania ryzyka. Pogląd, że przyszłość nie jest kaprysem bogów, a ludzie nie są bezradni wobec sił przyrody… Dopóki istoty ludzkie nie zdołały odkryć drogi, która pozwoliła im przekroczyć ową granicę, przyszłość była tylko zwierciadłem przeszłości lub mroczną domeną wyroczni i wróżbitów, którzy zazdrośnie strzegli swojego monopolu na wiedzę o przewidywaniu biegu wydarzeń2. Według T. T. Kaczmarka pojęcie ryzyka najprawdopodobniej zostało zaczerpnięte z języka arabskiego, gdzie risg znaczy los, dopust boży. W języku greckim 1 B.R. Kuc (red.), Zarządzanie ryzykiem – wyzwania XXI wieku, Wyższa Szkoła Zarządzania i Prawa im. H. Chodakowskiej, Warszawa 2007, s. 27. 2 P.L. Bernstein, Przeciw bogom – niezwykłe dzieje ryzyka, WIG Press, Warszawa 1997, s. XIII. 212 RYZYKO W PODEJMOWANIU DECYZJI riza to ostra skała, rafa. Chodzi tu, zatem o niebezpieczeństwa, których powinni unikać żeglarze3. Natomiast P. L. Bernstein przekonuje, że słowo ryzyko podochodzi od starowłoskiego risicare, który znaczy odważyć się. W tym znaczeniu ryzyko jest wyborem, a nie nieuchronnym przeznaczeniem4. W języku angielskim risk oznacza sytuację powodującą niebezpieczeństwo lub możliwość, że zdarzy się coś złego5. Według F. Knighta występuje niepewność mierzalna i niemierzalna. Ryzyko jest definiowane jako niepewność mierzalna, określana poprzez prawdopodobieństwo. Zaś niepewność niemierzalna jest uznawana za niepewność sensu stricte6. Jest ona określana jedynie przez poziom wiary. Ryzyko jest, więc stanem świata, a niepewność stanem umysłu7. W tym kontekście interesujące wydają się słowa G. Hofstede, który mówiąc o nastawieniu do niepewności i ryzyka stwierdził: Niepewność ma się do ryzyka tak, jak niepokój do strachu. Strach i ryzyko są nakierowane na coś konkretnego: przedmiot lub osobę… Niepokój i niepewność są uczuciami mało sprecyzowanymi. Jest to sytuacja, w której wszystko się może wydarzyć i nie ma pojęcia, co to może być8. Do dalszych rozważań przyjęto, że ryzyko to iloczyn prawdopodobieństwa i wielkości negatywnych skutków podjęcia lub zaniechania działania w obszarze przeciwdziałania zagrożeniom lub wykorzystania szans. Natomiast niepewność jest sytuacją, w której nie można przewidzieć prawdopodobieństwa przyszłych stanów rzeczy. Tym samym nie może ona zostać zmierzona. Wartościowanie wyników Wartościowanie wyników polega na przypisywaniu określonych ocen efektom opracowanych alternatyw. Poprzez porównywanie tych ocen ze sobą ustala się użyteczność poszczególnych możliwości. Jednak, aby móc dokonywać porównań, trzeba dysponować skalą preferencji decydenta. Jest to możliwe poprzez zbudowanie funkcji użyteczności, która służy do kwantyfikowania preferencji podmiotu decyzyjnego. Przy ustalaniu preferencji podejmującego decyzję liczy się nie tyle wartość oczekiwana, ile użyteczność wyników oraz ryzyko im towarzyszące. Nastawienie decydenta do ryzyka można określić za pomocą tak zwanego ekwiwalentu pewnego opcji ryzykownych, który określa taką wartość wypłaty, przy której jest mu obojętne, czy otrzyma tą wartość z pewnością, czy z daną opcją ryzykowną. Inny3 T.T. Kaczmarek, Ryzyko i zarządzanie ryzykiem. Ujęcie interdyscyplinarne, Difin, Warszawa 2006, s. 51. 4 P.L. Bernstein, Przeciw…, op. cit., s. 11. 5 The New Oxford Dictionary of English, Oxford 1998, s. 844, 1602. 6 E.H. Knight, Risk, Uncertainty and Profit, Chicago – London 1985, s. 233. 7 D. Dziawgo, Credit rating, PWN, Warszawa 1998, s. 14. 8 G. Hofsede, Kultura i organizacje, PWE, Warszawa 2000, s. 184. 213 ZBIGNIEW REDZIAK mi słowy, użyteczność ekwiwalentu pewnego jest równa oczekiwanej użyteczności alternatywy zawierającej ryzyko. Korzystając z pojęcia ekwiwalentu pewnego można określić dla decydenta funkcję użyteczności pieniędzy9. Z funkcji tej wynika, że w miarę wzrostu wartości pieniędzy coraz mniejsze są ich przyrosty użyteczności. Przykładowo większy jest przyrost użyteczności pieniędzy z wartości 1000 zł do 2000 zł (czyli o 1000 zł) niż z 11 000 zł do 12 000 zł (również o 1000 zł). Funkcja użyteczności dla pieniędzy może przybrać różną postać, co zostało zaprezentowane na rysunku 1. Rys. 1. Funkcja użyteczności a stosunek do ryzyka Można wykazać, że pomiędzy postacią funkcji użyteczności, a stosunkiem decydenta do ryzyka zachodzą następujące zależności10: 1. Człowiek posiadający wklęsłą funkcję użyteczności charakteryzuje się awersją do ryzyka (ang. risk aversion). 9 Por. T. Tyszka, Decyzje. Perspektywa psychologiczna i ekonomiczna, Scholar, Warszawa 2010, s. 201–205. 10 K. Jajuga (red.), Zarządzanie ryzykiem, PWN, Warszawa, 2007, s. 64. 214 RYZYKO W PODEJMOWANIU DECYZJI 2. Człowiek posiadający wypukłą funkcję użyteczności charakteryzuje się skłonnością do ryzyka (ang. risk seeking). 3. Człowiek posiadający liniową funkcję użyteczności charakteryzuje się neutralnością względem ryzyka (ang. risk neutrality). Należy pamiętać, że funkcja użyteczności dla pieniędzy może przebiegać różnie dla poszczególnych jego wartości. W związku z czym, w pewnym przedziale pieniężnym decydent może ujawniać skłonność do ryzyka, by następnie wykazać awersję do niego i odwrotnie. Znaczenia nabierają kwoty, jakie można zyskać lub stracić w zakładach losowych. Z reguły im większe relatywnie kwoty można stracić lub im większy pojawiłby się żal w przypadku niewygrania zakładu, tym skłonność do ryzyka maleje. Racjonalny decydent dąży do maksymalizacji wartości oczekiwanej, czyli ukierunkowuje swoje działania na osiągnięcie jak największej korzyści. Jednak ponieważ jego skala preferencji jest oparta na subiektywnych ocenach to posiada on właściwą tylko dla siebie funkcję użyteczności. Dzięki niej jest w stanie dokonać pełnego uporządkowania preferencyjnego zbioru alternatyw decyzyjnych. Uporządkowanie to powinno być niesymetryczne i przechodnie. Z niesymetrycznością mamy do czynienia wtedy, gdy osoba przedkładając możliwość pierwszą nad drugą nie może w tej samej sytuacji preferować ewentualności drugiej nad pierwszą. Uporządkowanie przechodnie polega na tym, że przedkładając opcję pierwszą nad drugą oraz drugą na trzecią decydent jednocześnie preferuje wariant pierwszy nad trzeci. Jednak nie zawsze uporządkowanie preferencji jest niesymetryczne i przechodnie. Wynika to z ograniczonej racjonalności decydentów i stanowi problem w zastosowaniu normatywnych teorii podejmowania decyzji. Trafność dokonywanych wyborów może napotkać na barierę, która wynika z tak zwanych preferencji nieujawnionych, czyli takich, które nie przekładają się na rzeczywiste wybory. W dalszych rozważaniach będą brane pod uwagę tylko preferencje ujawnione. Poznaje się je nie za pomocą pytań, na które decydent daje hipotetyczne odpowiedzi zaczynające się zwykle od słowa wolałabym/wolałbym, lecz dzięki dokonywaniu rzeczywistych wyborów. Ponieważ decydent nie jest zawsze konsekwentny, to trudne lub wręcz niemożliwe jest wyjaśnienie skali preferencji osoby. Przyczyny zmian preferencji decydenta należy szukać w dwóch podstawowych grupach uwarunkowań: 1. Wewnętrznych – dotyczących osobowości decydenta, w tym przede wszystkim stabilności emocjonalnej, predyspozycji intelektualnych i umiejętności manualnych. 2. Zewnętrznych – mających swoje źródło w zmianach zewnętrznych warunków niezależnych od decydenta, np. w upływającym czasie, presji i oczekiwaniach społecznych, obowiązującym systemie prawnym. Między innymi z tego powodu pojęcie skali preferencji jest możliwe do zastosowania jedynie w ujęciu statycznym, czyli w danym momencie wyboru. Nadal jednak aktualny pozostaje problem porównywalności alternatyw. W przypadku, 215 ZBIGNIEW REDZIAK gdy możemy je oszacować za pomocą liczb rzeczywistych, czynność porównania możliwości nie sprawia trudności. Napotykamy je w przypadku niemierzalnych skutków działania. W związku z czym, zasadę maksymalizacji użyteczności można przede wszystkim zastosować w ekonomicznym obszarze funkcjonowania organizacji. Oszacowanie prawdopodobieństwa wyników Oszacowanie prawdopodobieństwa wyników polega na ocenie możliwości ich wystąpienia. Trafność decyzji jest ściśle uzależniona od określania, w jakich okolicznościach działalność będzie bardziej opłacalna. Jednak rozstrzygnięcie nie może opierać się jedynie na subiektywnej ocenie użyteczności, ale również powinno uwzględniać spostrzegane prawdopodobieństwo wystąpienia określonych stanów rzeczy. Innymi słowy, dla każdego zdarzenia należy oszacować przewidywaną możliwość jego wystąpienia. Prawdopodobieństwo jest pojęciem matematycznym, miarą probabilistyczną, gdzie funkcja przypisuje każdemu zdarzeniu elementarnemu nieujemną liczbę rzeczywistą mieszcząca się w przedziale od 0 do 1. Prawdopodobieństwo 0 oznacza, że zdarzenie jest niemożliwe, prawdopodobieństwo 1 oznacza, że zdarzenie jest pewne. Szacowanie prawdopodobieństwa może dotyczyć prostych lub złożonych zdarzeń. Należy przy tym pamiętać, że intuicyjne szacowanie prawdopodobieństwa może być obarczone znacznym błędem. Przykładem niech będą wyliczenia dotyczące wiarygodności testu obecności raka piersi u kobiet po 40 roku życia. Statystyki pokazują, że jedna na 100 kobiet w tym przedziale wiekowym jest zagrożona rakiem piersi. W przypadku choroby, badanie mammograficzne daje 80% poprawnych (pozytywnych) rozpoznań. W przypadku nieobecności raka 90% poprawnych (negatywnych) rozpoznań. Innymi słowy, 20% badań daje wyniki negatywne mimo obecności raka, a w 10% wyniki pozytywne, chociaż pacjentki go nie mają. Natomiast lekarze zapytani o prawdopodobieństwo obecności raka u pacjentki, gdy wynik mammografii jest pozytywny wskazali średnią 75%. Ocena ta jest nieprawidłowa. Opiera się na błędnym założeniu, że warunkowe prawdopodobieństwa zdarzenia A (obecność raka) przy założeniu zdarzenia B (pozytywny wynik) jest podobne jak odwrócone prawdopodobieństwo zdarzenia B, przy założeniu wystąpienia zdarzenia A. Obiektywne prawdopodobieństwo obecności raka u pacjentek z pozytywnym wynikiem wymaga zastosowanie reguły Bayesa, w postaci wzoru11: 11 216 A. Tyszka, Decyzje…, s. 227–230. RYZYKO W PODEJMOWANIU DECYZJI W praktyce korzysta się z przekształconej wersji tej reguły: gdzie: P(A/B) – warunkowe prawdopodobieństwo zdarzenia A przy warunku B, P(A) i P (B) – proste prawdopodobieństwo zdarzenia A i B, P(B/A) – prawdopodobieństwo warunkowe B pod warunkiem prawdziwości zdarzenia A, P(B/nie-A) – prawdopodobieństwo warunkowe B pod warunkiem prawdziwości zdarzenia nie-A, będącego zdarzeniem przeciwnym do A. Stosując powyższy wzór do problemu badań mammograficznych otrzymujemy: gdzie: P(R/+) – prawdopodobieństwo raka przy założeniu pozytywnego testu badania mammograficznego, P(R) = 0,01 – prawdopodobieństwo wyjściowe raka (1 na 100 kobiet), P(nie-R) = 1 – P(R) = 1 – 0,01 = 0,99 – prawdopodobieństwo wyjściowe nieobecności raka, P (+/R) = 0,80 – prawdopodobieństwo warunkowe pozytywnego wyniku badań mammograficznych w przypadku obecności u pacjentki raka (określa ono wrażliwość testu), P(+/nie-R) = 0,10 – warunkowe prawdopodobieństwo pozytywnego wyniku badań mammograficznych, w przypadku nieobecności u pacjentki raka (określa tzw. typowość testu). Podstawiając te dane do wzoru otrzymujemy: Tak, więc tylko niewielka ilość kobiet, które uzyskały pozytywny wynik testu będzie miała raka piersi. Obiektywnie 7,5% kobiet, które otrzymały pozytywny wynik testu ma raka piersi. Natomiast intuicyjne określenie tego procentu przez lekarzy profesjonalnie zajmującymi się badaniami jako średnio 75% jest dziesięciokrotnie zawyżone. Pokazuje to, że intuicyjne szacowanie prawdopodobieństwa może być błędne, nawet w tak życiowo ważnej sprawie jak leczenie onkologiczne. Bezsporny jest fakt, że istotnego znaczenia w trakcie szacowania prawdopodobieństwa nabierają zniekształcenia w jego spostrzeganiu. Wynikają one z tego, że człowiek 217 ZBIGNIEW REDZIAK dysponuje ograniczoną racjonalnością postrzegania otaczającej rzeczywistości. Do najczęstszych zniekształceń pojawiających się w trakcie określania prawdopodobieństwa przyszłych zdarzeń możemy zaliczyć: złudzenie Monte Carlo, zasadę reprezentatywności oraz brak przypisywania zdarzeniu cech procesu losowego12. Złudzenie Monte Carlo, zwane również złudzeniem A. Iwanowicza13, który analizował grę w ruletkę, polega na przekonaniu, że po serii przegranych wzrasta prawdopodobieństwo wygranej, i odwrotnie. Oczywiście jest to zniekształcenie. W rzeczywistości kolejne wyniki ruletki są od siebie niezależne i mają charakter losowy. Zniekształcenie to jest spowodowane brakiem przekonania, co do niezależności wydarzeń losowych. Pojawia się ono pomimo, że obiektywne szanse wystąpienia następnego zdarzenia są zawsze jednakowe. Przeciwieństwem złudzenia Monte Carlo jest zasada reprezentatywności, która polega na przypisywaniu większego prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzeniu podobnemu do tych zachodzących wcześniej. W tej sytuacji decydent ma przeświadczenie, że pasmo jego sukcesów lub porażek będzie ciągle kontynuowane. Zatem zniekształcenie to może doprowadzić do chybionych decyzji, a tym samym niewykorzystania szans lub braku przeciwdziałania zagrożeniom. Następnym zniekształceniem w postrzeganiu obiektywnego prawdopodobieństwa jest brak przypisywania zdarzeniu cech procesu losowego. Powoduje ono, że rzadko który decydent wierzy w jednakowe prawdopodobieństwo wystąpienia każdego z możliwych układów. Z tego powodu, jeśli w zdarzeniach losowych zauważa lub wydaje mu się, że spostrzega prawidłowość, to przestaje wierzyć w ich losowy charakter, a tym samym dochodzi do subiektywnego zniekształcenia prawdopodobieństwa. Zniekształcenia w ocenie otaczającej rzeczywistości powodują powstanie istotnych różnic przy oszacowaniu obiektywnego prawdopodobieństwa zdarzeń. Źródła tych zjawisk należy upatrywać przede wszystkim w dużej praco- i czasochłonności zastosowania rachunku prawdopodobieństwa w porównaniu z otrzymanymi korzyściami. Ponadto w praktyce kierowniczej zastosowanie tego rachunku jest często niemożliwe lub zbyt skomplikowane. Wybór – maksymalizacja oczekiwanej użyteczności von Neumanna i Morgensterna Teoria maksymalizacji oczekiwanej użyteczności J. von Neumanna i O. Morgensterna14 polega na założeniu, że każdy racjonalny decydent dąży do uzyskania jak największej korzyści. W związku z czym, wyboru dokonuje na podstawie mak12 Por. B. Czarniawska, Podejmowanie decyzji, UW, Warszawa 1980, s. 30–31. F. Dostojewski, Gracz, Puls, Warszawa 1997, s. 131. 14 J. von Neumann, O. Morgenstern, Theory of Game and Economic Behavior, Princeton University Press, Princeton 1944. 13 218 RYZYKO W PODEJMOWANIU DECYZJI symalizacji oczekiwanej użyteczności, którą w przypadku zmiennej skokowej (dyskretnej) można określić wzorem15: gdzie: EU – oczekiwana użyteczność (ang. Expected Utility), – obiektywne prawdopodobieństwo wyrażone liczbowo (założenie von Neumanna i Morgensterna), Ui – użyteczności wyniku, n – liczba możliwych oczekiwanych użyteczności. Teoria ta jest kontynuacją Pascalowskiej teorii maksymalizacji wartości oczekiwanej zwanej nadzieją matematyczną, zapisanej w postaci wzoru: gdzie: EV – wartość oczekiwana (ang. Expected Value), , n – liczba możliwych wartości oczekiwanych. Teoria maksymalizacji oczekiwanej użyteczności została poddana krytyce. Ciekawym przykładem słabości tej teorii jest Paradoks Allaisa. M. Allais sformułował dwie interesujące pary wyboru między następującymi możliwościami16. Alternatywa A: otrzymać na pewno 0,5 miliona $ Alternatywa B: otrzymać: z prawdopodobieństwem 10% – 2,5 miliona $ z prawdopodobieństwem 89% – 0,5 miliona $ z prawdopodobieństwem 1% nic nie otrzymać. W tej sytuacji większość ludzi wybiera alternatywę A, co jest sprzeczne z maksymalizacją oczekiwanej użyteczności. Oczekiwana użyteczność alternaty A i B wynosi: EU (A) = 0,5 miliona $ EU (B) = 0,1 x 2,5 miliona $ + 0,89 x 0,5 miliona $ + 0,01 x 0 miliona $ = 0,25 miliona $ + 0,445 miliona $ + 0 miliona $ = 0,695 miliona $ Gdyby decydenci konsekwentnie posługiwali się maksymalizacją oczekiwanej wartości, to powinni wybrać alternatywę B, a tak się nie stało w większości przy15 16 K. Jajuga (red.), Zarządzanie…, s. 64. A. Tyszka, Decyzje…, s. 200–201. 219 ZBIGNIEW REDZIAK padków. W związku z tym, w trakcie podejmowania decyzji ryzykownych przy wykorzystaniu zasady maksymalizacji oczekiwanej użyteczności J. von Neumanna i O. Morgensterna konieczne staje się uwzględnienie nie tylko wartości oczekiwanej, ale również odchylenia standardowego. Odchylenie standardowe jest wartością informującą o rozrzuceniu wartości zmiennej losowej wokół jej średniej. Im mniejsza wartość odchylenia, tym obserwacje są bardziej skupione wokół średniej. Odchylenie standardowe zmiennej dyskretnej (skokowej) jest pierwiastkiem kwadratowym z wariancji. Można go opisać wzorem17: gdzie: σ (gr. sigma) – odchylenie standardowe (ang. standard deviation), Wartość odchylenia standardowego informuje decydenta o stopniu ryzyka alternatyw. Im mniejsza jego wartość tym poziom ryzyka jest mniejszy. Dlatego przy dokonywaniu wyboru nie należy kierować się wyłącznie maksymalizacją oczekiwanej użyteczności, ale również brać pod uwagę minimalizację odchylenia standardowego lub współczynnika zmienności. W codziennej praktyce kierownicy spotykają się z zagadnieniami o wiele bardziej skomplikowanymi. Kwestią otwartą pozostaje, co decydent uzna za korzyść. Ponadto istnieją trudności w pomiarze obiektywnego prawdopodobieństwa. W związku z czym, poniżej przedstawiono zagadnienie szacowania subiektywnego prawdopodobieństwa. Teoria subiektywnej oczekiwanej użyteczności Savage’a Uwzględnienia subiektywnej oczekiwanej użyteczność w teorii podejmowania decyzji dokonał L. J. Savage18. Wykorzystał on wcześniej opracowane koncepcje subiektywnego prawdopodobieństwa w pracach F. P. Ramseya19 i B. de Finettie- 17 Por. K. Jajuga (red.), Zarządzanie…, s. 41. L.J. Savage, The Foundations of Statistics, John Wiley, New York 1954. 19 F.P. Ramsey (red.), The Foundation of Mathematics and other Logical Essay, Brace and Company, New York 1931. 18 220 RYZYKO W PODEJMOWANIU DECYZJI go20. W modelu tym autor rozszerzył założenia oczekiwanej użyteczności J. von Neumanna i O. Morgensterna o subiektywne, w odróżnieniu od obiektywnego, prawdopodobieństwo. Subiektywna użyteczność jest rozumiana jako spodziewa zdolność do zaspokojenia potrzeb decydenta, a przez to zmniejszenie jego napięcia motywacyjnego. Rozważając problem decyzyjny, w którym człowiek nie dysponuje obiektywną oceną prawdopodobieństwa, L. J. Savage przyjął, że decydent dokonuje subiektywnej oceny prawdopodobieństw oceny osiągnięcia wyników. Z reguły indywidualnie zaniża wysokie i zawyża niskie prawdopodobieństwa użyteczności wyników. W swoim wyborze dąży on do maksymalizacji subiektywnej oczekiwanej użyteczności. Zatem wybiera takie działanie, którego subiektywna oczekiwana użyteczność jest największa. Można to zapisać w następujący sposób21: gdzie: (ang. Subjectively Expected Utility), - . Założenia koncepcji subiektywnej oczekiwanej użyteczności pomimo, że są bardziej realistyczne niż teorii oczekiwanej użyteczności to jednak zostały podważone w odkrytym paradoksie przez D. Ellsberga22. Dotyczy on awersji do niejasności, gdy prawdopodobieństwa jednych zdarzeń są znane, a drugich nie. W wyborach ludzkich pojawia się wówczas niespójność jako wynik preferowania nieznanego rozkładu. Eksperyment ten opierał się na wyborze pomiędzy dwiema urnami, gdzie: a) urna I zawierała 100 kul, wśród których było 50 kul czarnych i tyle samo białych, b) urna II zawierała 100 kul, gdzie proporcje kul były nieznane. Decydentów poproszono o wybór pomiędzy loteriami, gdzie w: a) loterii pierwszej: 1A – losowanie kuli z urny I, zysk 100 zł, gdy wybrana zostanie biała kula, 0 gdy czarna kula, 20 B. de Finetti, Foresight. Its logical laws, its subjective sources, w: H.E. Kyburg Jr, H.E. Smokler (red.), Studies in Subjective Probability, Robert E. Krieger Publishing Co, New York 1980. 21 Por. T. Tyszka, Decyzje…, s. 209. 22 D. Ellsberg, Risk, Ambiguity and a Savage Axioms, The Quarterly Journal of Economics, 1961, s. 643–669. 221 ZBIGNIEW REDZIAK 1B – losowanie kuli z urny II, zysk 100 zł, gdy zostanie wybrana biała, 0 gdy czarna kula. b) loterii drugiej: 2A – losowanie kuli z urny I, zysk 100 zł, gdy zostanie wybrana czarna kula, 0 gdy biała kula, 2B – losowanie kuli z urny II, zysk 100 zł, gdy wybrana zostanie czarna kula, 0 gdy biała kula. Wyniki wykazały, że gra 1B jest preferowana względem 1A, natomiast 2B była preferowana względem 2A. Sytuacja taka jest wyraźnie sprzeczna z teorią subiektywnej oczekiwanej użyteczności zaproponowaną przez L. Savage’a. Wybór 1B implikuje bowiem przypisanie subiektywnego prawdopodobieństwa powyżej 50% zdarzeniu wylosowania białej kuli z urny II. Z kolei preferowanie 2B oznacza sytuację przeciwną, czyli wylosowania kuli czarnej z prawdopodobieństwem większym niż 50%. Przykład ten pokazuje, że osoby cechują się niespójnością preferencji. W związku z czym, opieranie się wyłącznie na subiektywnej ocenie oczekiwanej użyteczności decydenta jest podejściem zbyt wąskim i wymaga kompleksowej identyfikacji jego preferencji. Ponieważ koncepcja subiektywnej oczekiwanej użyteczność jest trudna do zastosowania w praktyce, następną propozycją dla wyjaśniania problematyki ryzyka w podejmowaniu decyzji jest teoria perspektywy. Teoria perspektywy Kahnemana i Tverskyego Twórcami teorii perspektywy są D. Kahneman, A. Tversky23. W ich ocenie, wyniki badań eksperymentalnych nad procesem podejmowania decyzji w warunkach ryzyka przeczą powszechnie przyjętej teorii oczekiwanej użyteczności. Natomiast teoria perspektywy pozwala adekwatnie opisać rzeczywiste dokonywanie rozstrzygnięć przez ludzi, którzy stosują w procesie tym wiele heurystyk. W teorii tej zakłada się, że decydenci dokonują wyboru na podstawie funkcji24: 1. Wag decyzyjnych. 2. Wartości wyników (zysku/straty). Funkcja wag decyzyjnych nie jest ani obiektywnym, ani subiektywnym prawdopodobieństwem, tylko pewną transformacją prawdopodobieństw. Polega na przypisaniu przez decydenta wag odzwierciedlających znaczenie prawdopodobieństw, jakie rzeczywiście szacuje on podczas ich ewaluacji. Przy czym, uwidacznia się prawidłowość, że waga małych prawdopodobieństw jest przeceniana, a dużych – niedoceniana. Między innymi z tego powodu decydenci pomimo małego prawdopodobieństwa wysokiej wygranej są skłonni do ryzyka (hazardu), i uni23 D. Kahneman, A. Tversky, Prospect theory: An analysis of decision under risk, The Economic Society, Econometrica nr 47, New York 1979, s. 263–292. 24 Por. A. Tyszka, Decyzje…, s. 212–214. 222 RYZYKO W PODEJMOWANIU DECYZJI kają ryzyka nisko prawdopodobnych strat w mieniu poprzez ubezpieczenia się od ich skutków. Funkcja wartości wyników jest liczbowym ujęciem satysfakcji jaką odczuje decydent przy realizacji wyniku w stosunku do pewnego stanu początkowego. Doświadczenia wskazują, że dla stosunkowo niewielkiej wartości stracie przypisywana jest ponad dwukrotnie większa wartość niż zyskowi o tej samej wielkości. W związku z czym, krzywa jest wypukła po stronie strat i wklęsła po stronie zysków, co zaprezentowano na rysunku 2. Rys. 2. Funkcja wartości dla zysków i strat Funkcja wartości nie jest definiowana na krańcowym poziomie bogactwa, jak w przypadku funkcji użyteczności, ale w zasobach decydenta. Zasadniczego znaczenia nabiera punkt odniesienia. To on jest główną determinantą wpływającą na postrzeganie wyników w kategorii zysków lub strat. Wartościowanie jest inne dla zysków i strat. Wykres funkcji wartościowania jest bardziej stromy dla strat niż dla zysków. W związku z czym, strata dla ludzi jest silniej odczuwalna, niż zysk tej 223 ZBIGNIEW REDZIAK samej wielkości. Innymi słowy, uwidacznia się reguła, że decydenci bardziej odczuwają tej samej wielkości stratę niż zysk. Ta prawidłowość implikuje inny stosunek do ryzyka w przypadku zysków i strat. Eksperymentalny pomiar funkcji wartości i wag decyzyjnych doprowadził do powstania skumulowanej teorii perspektywy D. Kahnemana A. Tverskyego25, której to kluczową implikacją jest czteropolowy schemat stosunku ludzi do ryzyka (ang. fourfold pattern of risk attitude). Udowodniono w nim, że u decydentów występuje26: 1. Unikanie ryzyka dla umiarkowanie lub wysoce prawdopodobnych zysków. 2. Poszukiwanie ryzyka dla umiarkowanych lub wysoce prawdopodobnych strat. 3. Poszukiwanie ryzyka dla mało prawdopodobnych zysków. 4. Unikanie ryzyka dla mało prawdopodobnych strat. Teoria perspektywy znalazła szerokie uznanie i zastosowanie w wyjaśnieniu dokonywanych wyborów. Przykładowo R. H. Thaler27 odwołując się do niej rozwinął zasady tak zwanego umysłowego księgowania u kupujących, do których należą: 1. Zasada rozdzielania zysków – większa satysfakcja odczuwana jest z kilku mniejszych zysków niż z jednego. 2. Zasada łączenia strat – mniejsze niezadowolenie występuje w przypadku jednej większej straty niż kilku mniejszych. 3. Zasada łączenia mniejszej straty z większym zyskiem – odczuwana jest większa satysfakcja z jednego zsumowanego zysku powstałego w przypadku połączenia mniejszej straty z większym zyskiem niż z ich oddzielnego otrzymania. 4. Zasada rozdzielania mniejszego zysku od większej straty – mniejsze niezadowolenie występuje w przypadku rozdzielenia mniejszego zysku od większej straty niż ich łączne zsumowanie. Powyższe przesłanki pozwalają wyprowadzić wniosek, że obecnie teoria perspektywy najbardziej realistycznie odnosi się do rzeczywistego podejmowania decyzji w warunku ryzyka. Zakończenie Zdefiniowanie ryzyka napotyka szereg metodologicznych trudności. Najczęściej jest ono opisywane jako mierzalna niepewność, którą można kwantyfikować. Owo kwantyfikowanie ryzyka w oparciu o obiektywne i statystyczne prawdopodobieństwo w pewnym sensie eliminuje niemierzalną niepewność. Innymi słowy, mierzalne ryzyko jest antytezą dla niemierzalnej niepewności. 25 D. Kahneman, A. Tversky, Advanced in prospect theory, cumulative representation of uncertainty, Journal of Risk and Uncertainty nr 5, 1992, s. 297–323. 26 T. Tyszka, Decyzje…, op. cit., s. 217. 27 R.H. Thaler, Mental accounting matters, Journal of Behavioral Decision Making nr 12, 1999, s. 183–206. 224 RYZYKO W PODEJMOWANIU DECYZJI Paradygmat racjonalności decydenta jest nadal szeroko dyskutowany w ekonomii i psychologii. Wyniki badań wskazują, że decydenci nie zawsze dokonują racjonalnego wyboru na podstawie reguły maksymalizacji oczekiwanej użyteczności, jak zakładał J. von Neumann i O. Morgenstern. Wynika to przede wszystkim z trudności w obiektywnym obliczeniu prawdopodobieństwa zdarzenia oraz w liczbowym opisie użyteczności. Dlatego L. Savage zaproponował wykorzystanie prawdopodobieństwa subiektywnego w swojej teorii subiektywnej oczekiwanej użyteczności. Obecnie jednak najbardziej pewnym wyjaśnieniem rzeczywistych wyborów jest teoria perspektywy D. Kahnemana, A. Tverskyego, w której uwzględnia się funkcje wag decyzyjnych i wartości dla zysków i strat. Pojawiająca się refleksja w toku prowadzonych badań stała się przyczynkiem do wskazania kierunków dalszej eksploracji, przede wszystkim w aspekcie analizy i szacowania wag decyzyjnych. Nie budzi zastrzeżeń fakt, że zachodzi potrzeba wielokierunkowych, pogłębionych badań w tych obszarach. Przy czym, uzyskane efekty mogą stanowić inspirację do dalszych poszukiwań teoretycznych i praktycznych zmierzających do głębszego zrozumienia i większego usprawnienia procesu podejmowania decyzji w warunkach ryzyka. Bibliografia Bernstein P.L., Przeciw bogom – niezwykłe dzieje ryzyka, WIG Press, Warszawa 1997. Czarniawska B., Podejmowanie decyzji, UW, Warszawa 1980. de Finetti B., Foresight. Its logical laws, its subjective sources, w: H.E. Kyburg Jr, H.E. Smokler (red.), Studies in Subjective Probability, Robert E. Krieger Publishing Co, New York 1980. Dostojewski F., Gracz, Puls, Warszawa 1997. Dziawgo D., Credit rating, PWN, Warszawa 1998. Ellsberg D., Risk, Ambiguity and a Savage Axioms, The Quarterly Journal of Economics, 1961. Hofsede G., Kultura i organizacje, PWE, Warszawa 2000. Jajuga K. (red.), Zarządzanie ryzykiem, PWN, Warszawa, 2007. Kaczmarek T.T., Ryzyko i zarządzanie ryzykiem. Ujęcie interdyscyplinarne, Difin, Warszawa 2006. Kahneman D., Tversky A., Advanced in prospect theory, cumulative representation of uncertainty, Journal of Risk and Uncertainty nr 5, 1992. Kahneman D., Tversky A., Prospect theory: An analysis of decision under risk, The Economic Society, Econometrica nr 47, New York 1979. Knight E.H., Risk, Uncertainty and Profit, Chicago – London 1985. Kuc B.R. (red.), Zarządzanie ryzykiem – wyzwania XXI wieku, Wyższa Szkoła Zarządzania i Prawa im. H. Chodakowskiej, Warszawa 2007. Ramsey F.P. (red.), The Foundation of Mathematics and other Logical Essay, Brace and Company, New York 1931. Savage L.J., The Foundations of Statistics, John Wiley, New York 1954. 225 ZBIGNIEW REDZIAK Thaler R.H., Mental accounting matters, Journal of Behavioral Decision Making nr 12, 1999. The New Oxford Dictionary of English, Oxford 1998. Tyszka T., Decyzje. Perspektywa psychologiczna i ekonomiczna, Scholar, Warszawa 2010. von Neumann J., Morgenstern O., Theory of Game and Economic Behavior, Princeton University Press, Princeton 1944. 226 Zeszyty Naukowe AON nr 1(90) 2013 Zeszyty Naukowe WARTOŚCI AON nr 2(59) WYCHOWANIA 2005 A BEZPIECZEŃSTWO MŁODEGO CZŁOWIEKA ISSN 0867–2245 ISSN 0867–2245 WARTOŚCI WYCHOWANIA A BEZPIECZEŃSTWO MŁODEGO CZŁOWIEKA dr Ilona URYCH Akademia Obrony Narodowej Wychowanie to twórczość o przedmiocie osobowym. W wychowaniu chodzi o to, aby człowiek stawał się bardziej człowiekiem, aby bardziej był a nie więcej miał. Karol Wojtyła „Miłość i odpowiedzialność”1. Abstract Today, the value of education are to the person of a young man. Niosie is the danger of a threat – a phenomenon which causes the feeling of safety decreases or disappears completely. Providing a sense of one of the basic needs (young) man, which is the sense of security, especially the role of the family, schools, the media – all educational environments. This task should be based on universal values that respect the individuality and freedom of the adolescent, and at the same time will be the precise rules of education. However, the lack of modern safety of children is nowadays mainly axiological nature of the problem, the existence and severity is dependent on the surrounding priorities. Their lack of results from abnormal functioning of the family in the twenty-first century. All the educational environment based on a shared axiology, a can (should) counterweight to the threat of the young man. Key words – education, security, young man Wstęp W wieku XX rokowano, iż będzie to stulecie dziecka. Miało się tak stać m.in. za sprawą Ellen Key – szwedzkiej pisarki i działaczki społecznej2. Można przypuszczać, że Janusz Korczak w odpowiedzi na jej apel, zawarty w książce pt. „Stulecie dziecka” (1900 r.), w trzyodcinkowym cyklu audycji radiowych nadawanych 1 2 K. Wojtyła, Miłość i odpowiedzialność, Lublin 1986, KUL. Por. E. Key, Stulecie dziecka, Kraków 2005, Wyd. „Żak”. 227 ILONA URYCH w 1938 r. zwrócił uwagę na bezpieczeństwo dziecka, które w późniejszym czasie pogłębiły dwie wojny światowe. Z kolei na przełomie 1989/1990, w okresie transformacji ustrojowej, Maria Łopatkowa zauważyła problem samotności dziecka w rodzinie, w żłobku, przedszkolu i szkole, w szpitalu oraz w domu dziecka, który – zdaniem autorki – w znacznym stopniu zagrażał poczuciu bezpieczeństwa i stabilizacji młodego człowieka3. Tymczasem w XXI wieku, w dobie dynamicznych przemian kulturowo-społecznych, podczas intensywnego rozwoju cywilizacji i rozrastania się globalnej wioski, kiedy to nauka i technika ułatwiają człowiekowi życie, czyniąc je bardziej wydajnym, nadal istnieje problem braku bezpieczeństwa dziecka. Zagraża już nie głód, wojna, złe warunki sanitarne, brak fizycznej i emocjonalnej bliskości, lecz zjawiska niekorzystne dla wartości i godności osoby ludzkiej, które podporządkowują człowieka wartościom ekonomicznym i technicznym. Wartości wychowania nieskierowane ku osobie młodego człowieka (lub ich całkowity brak) niosą ze sobą niebezpieczeństwo wystąpienia zagrożenia – zjawiska powodującego, że poczucie bezpieczeństwa maleje lub znika zupełnie4. Przeszłość i teraźniejszość pokazują, że zagrożenia były i są immanentną cechą ludzkiej egzystencji. Z pewnością przyszłość też nie będzie od nich wolna. Człowiek bowiem zawsze uwikłany jest w różne sytuacje, które niosą za sobą mniejsze lub większe prawdopodobieństwo utraty życia, zdrowia, dobrego mienia, dóbr materialnych, ale także zagrożeń światopoglądowych nadających sens jego egzystencji. Zagrożenia ciągle wypływają z dwóch podstawowych źródeł. Jednym z nich jest natura ludzka, a drugim zaś struktura społeczna oraz środowisko, w którym funkcjonujemy5. Chociaż „deficyty” bezpieczeństwa są nieodłącznym elementem egzystencji jednostki ludzkiej, to jednak żadne dziecko nie jest świadome tej reguły, a każdy brak bezpieczeństwa zakłóca funkcjonowanie adolescenta. Zapewnienie poczucia jednej z podstawowych potrzeb (młodego) człowieka, jaką jest poczucie bezpieczeństwa, to rola głównie rodziny, szkoły, mediów – wszystkich środowisk wychowawczych. We współczesnym świecie zadanie to winno opierać się na uniwersalnych wartościach, które respektują indywidualność i wolność adolescenta, a jednocześnie stanowić będą precyzyjne zasady wychowawcze. Rozważania na temat wartości wychowania w kontekście bezpieczeństwa dziecka rozpoczęte zostaną od wyjaśnienia pojęcia „wartości” oraz przedstawienia zagadnienia i roli wartości w życiu człowieka. Następnie nakreślony zostanie termin „wychowanie”, a także historia kształtowania się wychowania w Polsce i w Europie. Dywagacje zostaną zakończone charakterystyką wartości współczesnego wychowania oraz próbą ukazania ich związków z bezpieczeństwem młodego człowieka. 3 Por. M. Łopatkowa, Samotność dziecka, Warszawa 1989, WSiP. Por. J. Borkowski, M. Dyrda, L. Kanarski, B. Rokicki, Słownik terminów z zakresu psychologii dowodzenia i zarządzania, Warszawa 2000, Wyd. AON, s. 17. 5 Por. K. Loranty, Zagrożenia bezpieczeństwa. Perspektywa psychospołeczna, „Zeszyty Naukowe Akademii Obrony Narodowej”, 2011, nr 2(83), s. 429. 4 228 WARTOŚCI WYCHOWANIA A BEZPIECZEŃSTWO MŁODEGO CZŁOWIEKA Pojęcie wartości Termin „wartość” bywa utożsamiany z takim terminem, jak „dobro”. W poszczególnych dyscyplinach naukowych stosowanie tego pojęcia bywa rozmaite, niemniej jednak można wyróżnić trzy podstawowe koncepcje wartości. W pierwszej z nich, tzw. platońskiej, wartościami są określone idee, byty, a w rzeczach i twierdzeniach na ich temat pojawiają się odzwierciedlenia tych bytów. Drugą z nich można nazwać przedmiotową. Głosi ona, że wartościami są dane rzeczy bądź ich cechy oraz zespoły, układy tych rzeczy. Wartości urzeczywistniają się w życiu człowieka, ale są od niego niezależne. Według trzeciej koncepcji – podmiotowej – wartości stanowią funkcję ludzkiej percepcji, są zjawiskami ze sfery świadomości człowieka, nie istniejącymi poza nią6. Natomiast W. Weisskopf7 wyróżnia następujące aspekty ujęcia wartości: • ontologiczny; • naturalistyczny; • humanistyczny. W przypadku ontologicznego i naturalistycznego podejścia do wartości przyjmuje się, że istnieją wartości obiektywne8. Wartości w ujęciu ontologicznym można wyprowadzić z teologicznej lub filozoficznej analizy bytu, poszukującej wartości obiektywnych bądź absolutnych. Wartościami jest absolut, który istnieje w myśli Boga albo też wieczna, ponadczasowa i niezmienna idea9. Aprioryczność wartości przyjął P. Tillich10 oraz M. Scheler11. W ujęciu naturalistycznym wartościami określa się obiektywne właściwości przysługujące danemu przedmiotowi, a odsłonić je można metodami nauk przyrodniczych12. Według Ch. Morrisa13 wartości obiektywne to elementy świata przyrody i szeroko rozumianej kultury, które są dla jednostki korzystne oraz działają na nią niezależnie od jej motywacji i postaw. Dla R. Ingardena14 są one wartościami witalnymi. Zalicza on do nich pożywienie, sprawność ludzkich narządów, a także urządzenia ekonomiczne. 6 M. Filipiak, Socjologia kultury. Zarys zagadnień, Lublin 2003, Wyd. Uniwersytetu. M. Curie-Skłodowskiej. 7 W. Weisskopf, Comment. [w:] S. Maslow [ed.] New Knowledge in Human Values, New York 1959, Harper, s. 199. 8 M. Ziółkowski, Wartości. [w:] Encyklopedia socjologii, t. 4, Warszawa 2002, Oficyna Naukowa, s. 281. 9 F. Adler, The Value Concept in Sociology, The American Journal of Sociology, 1956, No 3. 10 P. Tillich, Is a Science of Human Values Possible? [w:] A. Maslow [ed.] New Knowledge in Human Values, New York 1959, Harper. 11 M. Scheler M., Problemy socjologii wiedzy, Warszawa 1985, PWN. 12 M. Ziółkowski, Wartości…, s. 281. 13 Za: A. Kłoskowska, Socjologia kultury, Warszawa 1981, PWN. 14 R. Ingarden, Modernization and Posmodernization: Cultural, Economic and Political Change in Societies, Princeton 1977, Polity, s. 73. 229 ILONA URYCH Charakterystyczną koncepcję obiektywności wartości wypracował F. Znaniecki . Postrzegał on wartość jako zjawisko pośrednie między czystą przedmiotowością a czystą podmiotowością. Istota ludzka w swojej działalności praktycznej może odnosić się tylko do wartości, gdyż rzeczy nie są jej dane bezpośrednio. Z jednej strony wartości są dane jednostce albo grupie, a z drugiej – obiekty-wartości występują w mniej bądź bardziej regularnej relacji z innymi obiektami-wartościami, stąd dane są one tylko jako element określonego „układu względnie izolowanego” lub wielu układów jednocześnie. Każdy z tych układów ma swój własny ład wewnętrzny, będący ładem obiektywnym. Ową obiektywność, czyli wewnętrzny ład układów wartości, F. Znaniecki przypisuje m.in. takim systemom kulturowym stworzonym przez ludzi, jak mity, język, systemy prawne czy teorie naukowe16. Ład ten odnosi się do statycznie rozumianej struktury tych systemów wartości oraz do zasad ich rozwoju, co zbliża koncepcję F. Znanieckiego do teorii trzech światów K. Poppera, a precyzyjniej jego „świata obiektywnych treści myślenia”. Zatem człowiek otoczony jest przez obiektywne systemy wartości, które mają swój suwerenny ład wewnętrzny. Ład ten jest niezależny od zewnętrznych wpływów społecznych17. Humanistyczne podejście do wartości dominuje w socjologii, gdzie łączy się badanie całości doświadczenia ludzkiego, praktycznej działalności człowieka i jego wyobraźni, intuicji czy rozumowania moralnego. Koncepcje wartości funkcjonują tu często jako podstawowy element szerszego sytemu teoretycznego, jak teorii F. Znanieckiego i T. Parsonsa18. Większość koncepcji socjologicznych przyjmuje relacjonalny charakter wartości. A. Kłoskowska sądzi, że wartość jest wynikiem stosunku doznającego i aktywnego podmiotu wobec pewnych przedmiotów zewnętrznego świata19. Z kolei zdaniem Ch. Morrisa wartości są to właściwości przedmiotów w odniesieniu do preferencyjnego zachowania20. Wśród wielu typologii wartości na uwagę zasługuje ujęcie F. Adlera21, wyróżniające trzy grupy definicji wartości, tj. definicje, które ujmują wartości, jako: • funkcjonujące w przedmiotach materialnych i niematerialnych (podejście przedmiotowe); • nie różniące się od działania, kierowanego przez podmiot na przedmiot (podejście „pośrednie”); • umiejscowione w człowieku, mające początek w potrzebach biologicznych istoty ludzkiej bądź w jej świadomości (podejście podmiotowe). 15 15 F. Znaniecki, Zagadnienia wartości w filozofii, Warszawa 1910, PWN. F. Znaniecki F., Nauki o kulturze, Warszawa 1971, PWN, s. 284. 17 F. Znaniecki, Przedmiot i zadania nauki o wiedzy, „Nauka Polska”, 1925, t. 5, s. 12–13. 18 M. Ziółkowski, Wartości…, s. 290. 19 A. Kłoskowska A., Socjologia kultury, Warszawa 1981, PWN, s. 175. 20 Ch. Morris, Signification and Significance: A Study of the Relations of Signs and Values, Cambridge 1964, Mass, s. 18. 21 F. Adler, The Value… . 16 230 WARTOŚCI WYCHOWANIA A BEZPIECZEŃSTWO MŁODEGO CZŁOWIEKA Natomiast G. Kloska22 wyodrębnił dwa sposoby rozumienia wartości: • to cechy przedmiotów, ku którym kieruje się zachowanie; • to składniki świadomości podmiotu wpływające na jego zachowanie. W rozumieniu przedmiotowym wartość to pewien zewnętrzny obiekt potrzeby, postawy lub pożądania. W tym znaczeniu wartością może być cały przedmiot, jego część albo znaczenie czy istotność, jakie ten przedmiot (czy też jego fragment) ma dla podmiotu. Mówi się wtedy, że coś jest wartością dla kogoś lub że coś ma wartość dla kogoś23. Ujęcie podmiotowe prezentuje A. Grzegorczyk, dla którego wartość jest faktem psychicznym o charakterze afektywno-poznawczym24 oraz definicja M. Rokeacha, według którego wartość to typ przekonania, centralnie umieszczonego w ogólnym systemie przekonań jednostki, o tym, jak powinna lub nie powinna ona postępować, lub o pewnym ekstremalnym stanie świata, który jest wart lub niewart osiągnięcia25. To ostatnie ujęcie wyraża tezę, że wartości, a zwłaszcza wartości naczelne lub „finalne”, odgrywają istotną rolę w systemie przekonań każdej jednostki, zajmują w nim centralne miejsce, cechuje je największa stabilność oraz wywierają wpływ na inne, o większej zmienności składniki przekonań, jak dyspozycje do zachowań czy postawy26. Jak sądzi M. Gołaszewska, z jednej strony wartości mają podwójny fundament bytowy: są osadzone w poza podmiotowo istniejących stanach rzeczy oraz w podmiotowej rzeczywistości człowieka – w stanach jego świadomości, przeżyciach, w jego osobowości. Z drugiej strony, owe poza podmiotowe stany rzeczy są kreowane jako wartości przez ludzkie doświadczenie27. Wartości w życiu człowieka Wartości to idee, zjawiska, przedmioty materialne i niematerialne, stany, osoby, grupy, rzeczy, które są przez jednostkę, grupę, warstwę, klasę społeczną dodatnio lub ujemnie oceniane bądź aprobowane czy odrzucane. Stanowią jeden z podstawowych wyznaczników ludzkiego działania28. Wartości wpisane są w całe życie każdej jednostki ludzkiej. Stanowią cele i bodźce, które pobudzają człowieka do podejmowania przedsięwzięć życiowych i budowania na ich podstawie sensu życia. Ludzie wobec wartości codziennych 22 G. Kloska, Pojęcia, teorie i badania wartości w naukach społecznych, Warszawa 1982, PWN. H. Becker H., Value. [w:] J. Gould, J. Kolb [ed.] A Dictionary of the Social Sciences, London 1964, Tavistock, s. 743. 24 A. Grzegorczyk, O pojęciu wartości w antropologii kulturowej, „Studia Socjologiczne”, 1971, nr 1, s. 27. 25 M. Rokeach, Attitudes and Values, San Francisco 1972, Jossey-Bass, s. 124. 26 M. Ziółkowski, Wartości…, s. 291. 27 M. Gołaszewska, Internalizacja wartości, „Etyka”, t. 16, Warszawa 1978, PWN, s. 161. 28 K. Olechnicki, P. Załęcki [red.], Słownik socjologiczny, Toruń 2002, Graffiti BC, s. 239. 23 231 ILONA URYCH niejednokrotnie automatycznie przyjmują określone postawy, nie analizując ich znaczenia i doniosłości w życiu. Ponadto problematyka wartości stanowi przedmiot zainteresowań wielu dyscyplin naukowych, m.in. socjologii, filozofii, psychologii społecznej, antropologii kulturowej. Chociaż wielu badaczy społecznych podjęło próbę stworzenia definicji wartości, to jednak pojęcie to nadal jest trudne do jednoznacznego zdefiniowania29. W życiu zbiorowym wartości są wynikiem długotrwałego procesu rozwoju cywilizacji, stanowią zatem część kultury. Jednostka kształtuje swoje wartości z jednej strony pod wpływem zasięgu kultury danego społeczeństwa, a z drugiej – pod wpływem subkultury kręgu społecznego, do którego należy. Niektóre wartości człowiek przyjmuje świadomie, uznaje je za ważne w swoim życiu i dąży do ich realizacji. Natomiast wpływowi innych podlega nieświadomie, bezrefleksyjnie ulegając prądom kulturowym i stosując je mimo woli w swoim postępowaniu. Wartości zależą zatem od danej kultury, w której jednostka rodzi się, wychowuje i funkcjonuje. W takim ujęciu można rozumieć wartości jako cechy, czy własności obiektywne przysługujące danemu przedmiotowi (obiektywistyczne ujęcie wartości) lub też przypisane mu przez podmiot (ujęcie subiektywistyczne). Podmiot, jednostka bądź zbiorowość, ze względu na tę przysługującą lub przypisaną rzeczy własność, przyjmuje wobec niej postawę szacunku, przypisuje jej istotną rolę w swoim życiu albo wyraża wolę jej osiągnięcia. W ujęciu subiektywistycznym, które bardziej odpowiada rzeczywistości, wartość jest rodzajem stosunku człowieka lub grupy ludzi do danego dobra kultury. Ponieważ dobra kultury są najczęściej hierarchizowane, to przypisywanie wartości oznacza określenie miejsca zajmowanego przez to dobro w danej hierarchii. Tworzenie hierarchii jest uwarunkowane społecznie, stąd też bywa tak, że temu samemu dobru w różnych epokach historycznych bądź w różnych zbiorowościach lub grupach społecznych przypisuje się różne wartości30. Ponadto, w różnych zbiorowościach może obowiązywać dążenie do realizacji różnych wartości, ponieważ różne zbiorowości mają różne systemy wartości. Systemy te mogą się różnić zarówno pod względem tworzących je wartości, jak i (bądź tylko) pod względem sposobu ich zhierarchizowania31. Ustalenie hierarchii wartości jest wynikiem zróżnicowania społeczeństwa. Dzieje się tak dlatego, że grupy silniejsze i bardziej wpływowe mają większą możliwość utrwalania swoich wartości i umieszczania ich wysoko w hierarchii. Zatem skala i hierarchia wartości zależy w dużej mierze od siły i znaczenia grup, które za nimi stoją. 29 A. Ryk, Próba rozumienia pojęcia wartości w ujęciu nauk społecznych. [w:] M. Nowicka-Kozioł (red.), Człowiek, wartości, pedagogika, Kraków 2007, Wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej, s. 89. 30 M. Filipiak, Socjologia kultury. Zarys zagadnień, Lublin 2003, Wyd. Uniwersytetu. M. Curie-Skłodowskiej. 31 B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2008, Oficyna Naukowa, s. 79. 232 WARTOŚCI WYCHOWANIA A BEZPIECZEŃSTWO MŁODEGO CZŁOWIEKA Wartości cenione przez jednostkę mają genezę społeczną, czyli stanowią wytwór i fragment kultury danej zbiorowości przekazywany z pokolenia na pokolenie podczas wychowania i socjalizacji. Sposób ich interpretacji i funkcjonowania jest uwarunkowany również kulturowo. Oznacza to, że wartości w genezie, treści i sposobie funkcjonowania są uwarunkowane kulturą oraz kultura jest uwarunkowana funkcjonującymi w niej wartościami. Wartości warunkują tworzenie i funkcjonowanie norm, postawy zaś odzwierciedlają system wartości. Występuje również sytuacja odwrotna – z hierarchii wartości można wysunąć wnioski o postawach, które ludzie mają wobec obiektów wartościowania. Tak pojmowane wartości stanowią wyznacznik dążeń i postępowania jednostek oraz grup, pozwalają na ocenę postępowania, wyznaczają zasady społecznej hierarchii oraz określają zasady współżycia społecznego32. Pojęcie wychowania Wychowanie w języku polskim to każde celowe oddziaływanie ludzi dojrzałych, czyli wychowawców, głównie na dzieci i młodzież, czyli wychowanków, aby ukształtować w nich określone postawy, dążenia, uczucia, pojęcia. Stąd też w działaniu wychowawczym występuje opieka, dostarczanie kultury i rozrywki. Wychowanie to także akcentowanie następujących jego obszarów: wychowanie fizyczne, moralne, ideowe, umysłowe, estetyczne, społeczne, które winny być realizowane równolegle z nauczaniem, szkoleniem, przygotowaniem wychowanka do pełnienia różnych zadań. Działalność wychowawcza jest przy tym społecznie zorganizowana, odbywa się przez oraz w ramach życia pewnych grup społecznych, stających się instytucjami wychowującymi, jak np.: rodzina, szkoła, organizacje młodzieżowe, zakłady pracy, teatry, muzea. Wychowanie przez wszechstronny rozwój wychowanków przyczynia się do maksymalnych warunków ich uszczęśliwiania, daje im wykształcenie, rozumienie otaczającego świata, całego życia, zadowolenie z pracy i miłości wzajemnej, czerpanie radości z efektywnego spędzania wolnego czasu – szeroko rozumiane przygotowanie do egzystencji33. Wychowanie jest więc świadomym i celowym działaniem pedagogicznym. Zmierza ono do osiągnięcia względnie stałych skutków w osobowości wychowanka, zwanych zmianami rozwojowymi34. Celem tego procesu jest wywołanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanka, obejmujących wymiar: • poznawczo-instrumentalny; • emocjonalno-motywacyjny. 32 M. Filipiak, Socjologia kultury…, s. 128–129. S. Kunowski, Podstawy współczesnej pedagogiki, Warszawa 1993, Wyd. Selezjańskie. 34 K. Rubacha, Edukacja jako przedmiot pedagogiki i jej subdyscyplin. [w:] Z. Kwiciński, B. Śliwierski (red.) Pedagogika cz.1, Warszawa 2005, PWN, s. 26. 33 233 ILONA URYCH Poznawczo-instrumentalna strona osobowości człowieka jest tożsama z poznaniem rzeczywistości oraz umiejętnościami oddziaływania na nią. Natomiast strona emocjonalno-motywacyjna polega na kształtowaniu stosunku człowieka do świata i ludzi, jego postaw i przekonań, hierarchii wartości oraz celu życia35. Proces wychowania zależny jest od wielu czynników. Powiązany jest głównie z procesem zrozumienia przez jednostkę istniejących norm społeczno-moralnych. Jednostka winna również nadać tym normom indywidualnego znaczenia. Na ile i na jak długo zmieni się wychowanek wpływa m.in. jakość norm, jasność ich przekazu, dokładność odbioru, zgodność bądź niezgodność z obecnymi przekonaniami jednostki, intensywność i trwałość wewnętrznego przeżycia tych norm oraz ich życiowe zastosowanie. Natomiast proces i wyniki wychowania są kształtowane pod wpływem: • świadomego i zamierzonego oddziaływania osób i instytucji odpowiedzialnych za wychowanie, takich jak: rodzice, nauczyciele, szkoła, organizacje społeczne, kulturalne i religijne; • równoległego systemu wychowania, ze szczególnym uwzględnieniem środków masowego oddziaływania; • wysiłków każdego człowieka w kształtowaniu własnej osobowości. Do elementarnych działów wychowania tradycyjnie można zaklasyfikować: • wychowanie umysłowe; • wychowanie moralne; • wychowanie obywatelskie; • wychowanie religijne; • wychowanie estetyczne; • wychowanie fizyczne. Współczesna pedagogika zalicza tu ponadto kształcenie politechniczne. Jednak ze względu na bardzo duże znaczenie własnej aktywności wychowanka należałoby całość procesu wychowania pojmować jako wychowanie przez działalność umysłową, społeczną, wytwórczą (pracę), zdrowotną i artystyczną36. W szerokim rozumieniu wychowaniem nazywane jest zatem intencjonalnym oddziaływaniem na sferę intelektualno-sprawnościową i emocjonalnowolicjonalną wychowanka, prowadzące do jego rozwoju, a zatem do zmian natury psychicznej i fizycznej. W węższym rozumieniu oddziaływanie na sferę intelektualno-sprawnościową określane jest kształceniem, natomiast proces, który ma na celu spowodowanie względnie trwałych zmian w sferze emocjonalno-wolicjonalnej – wychowaniem37. Ponadto, wychowanie tym różni się od kształcenia, że oddziałuje na osobowość wychowanka, a więc na jego emocje, po- 35 W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2004, Wyd. Akademickie „Żak”. W. Okoń, Nowy słownik…, s. 462–463. 37 H. Grabowski, O kształceniu i wychowaniu fizycznym, Wrocław 1987, Zakład Narodowy im. Ossolińskich. 36 234 WARTOŚCI WYCHOWANIA A BEZPIECZEŃSTWO MŁODEGO CZŁOWIEKA trzeby, motywacje, relacje międzyludzkie, podczas gdy kształcenie zasadniczo dotyczy sfery psychiki człowieka38. Jednak ze względu na bardzo duże znaczenie własnej aktywności wychowanka należałoby całość procesu wychowania pojmować jako wychowanie przez działalność umysłową, społeczną, wytwórczą (pracę), zdrowotną i artystyczną39. Historia wychowania Przystępując do naszkicowania tradycji, które zaważyły na kształcie wartości pedagogicznych wszystkich krajów europejskich, a z czasem i innych kontynentów, należy najpierw skoncentrować się na życiu i wychowaniu w ostatnich stuleciach p.n.e. ludności dwóch krain: Aten i Sparty. W starożytności ideał wychowawczy, który panował w Atenach, określany był mianem kalokagathia (kalós – piękny i agathós – dobry). Ideał ten prezentował wzór wszechstronnego rozwoju człowieka. Zgodnie z tą myślą obywatela Aten winien cechować harmonijny rozwój cnót i zdolności, takich jak umiar, męstwo, mądrość, sprawiedliwość oraz umiejętność przejawiania tych cnót w życiu osobistym i publicznym40. Starożytny ideał wychowania wyrażał piękno psychofizyczne, będące odzwierciedleniem harmonii pięknej duszy i pięknego ciała mężczyzny – człowieka wszechstronnie rozwiniętego. Natomiast Sparta reprezentowała surowe wychowanie obywatelskie, które ukierunkowane było głównie na doskonalenie kondycji fizycznej oraz umiejętności wojskowe. Od antycznych czasów pojawiło się wychowanie demokratyczne vs wychowanie totalitarne, przy czym oba typy tego wychowania dotyczyły jedynie ludzi wolnych – pełnoprawnych obywateli41. Natomiast średniowiecze, w którym panował ustrój feudalny, wykształciło następujące nurty w wychowaniu: wychowanie rycerskie – prezentujące takie wartości, jak: dzielność w walce, miłość do Boga i ojczyzny, niechęć do pracy fizycznej; wychowanie mieszczańskie – będące reprezentacją: uczciwości, pobożności, solidności w zawodzie; wychowanie chłopskie – odzwierciedlające, takie wartości, jak: pobożność, posłuszeństwo wobec autorytetów, pracowitość; kościelny ideał wychowania – realizujący obowiązek modlitwy i kontemplacji, umartwiania się, a także pogardy dla bogactw. Należy przy tym dodać, iż prymat oświatowy w średniowieczu należał przede wszystkim do Kościoła, który kształtował chrześcijańską kulturę umysłową. Z kolei 38 K. Rubacha, Edukacja…, s. 26. W. Okoń, Nowy słownik…. . 40 Z. Kwieciński, B. Śliwierski, Pedagogika 1.Podręcznik akademicki, Warszawa 2004, s. 90. 41 R. Wroczyński, Powszechne dzieje wychowania fizycznego i sportu, Wrocław 2002, Zakład Narodowy im. Ossoolińskich,. 39 235 ILONA URYCH pierwsze uniwersytety pojawiły się w: Bolonii (1119), Paryżu (1200), Cambridge (1209), Oxfordzie (1214), Padwie (1222), Pradze (1348) i Krakowie (1364)42. Następne epoki, renesans i oświecenie, nawiązały do starożytnych wartości w wychowaniu takich, jak: (Dobro, Prawda, Piękno). Miały także na celu doskonalenie edukacji w szkole. W XVII–XVIII w. rozwinęły się trzy modele pedagogiki demokratyczna – reprezentowana przez J.A. Komeńskiego, który propagował powszechne wychowanie i nauczanie; empiryczna – reprezentowana przez J. Locke’a, który przekonywał o istotnej roli wychowania i nauczania w rozwoju osobowości; naturalistyczna – reprezentowana J.J. Rousseau, który domagał się wyzwolenia naturalnych potencji w rozwoju osobowości wychowanka. Z kolei w tym czasie w Polsce powstała Komisja Edukacji Narodowej (1773), która jako pierwsza realizowała w praktyce reformy w praktyce szkolnej. W XIX w. nastąpiło umasowienie nauczania początkowego oraz opracowanie teorii nauczania początkowego, której prekursorem był J. H. Pestalozzi. Powstał wówczas nowy typ szkół wyższych – politechniki43. Następnie w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku ukształtowała się szkoła tradycyjna – kanon pedagogiczny – nazwana od nazwiska jej twórcy, herbartyzmem. Jan Fryderyk Herbart to niemiecki pedagog i filozof, który swoją teorię oparł na etyce, wyznaczającej i uzasadniające cel wychowania oraz na psychologii, która dawała i uzasadniała środki realizacji. W myśl tej teorii nauczanie winno mieć charakter wychowujący. Jego zasadniczymi wartościami winny być: autorytet, intelektualizm, ciągłość, długa perspektywa czasowa, uspołecznienie, a opierać się powinno na zainteresowania wychowanka wiedzą dla niej samej. W dydaktyce J. F. Herbart upowszechnił tzw. stopnie formalne przyswajania sobie wiedzy44. Przełom XIX/XX wieku przyniósł ideę nowego wychowania – krytykę i reakcję na szkołę tradycyjną, tzn. na szkołę werbalną, która nie liczyła się z potrzebami, motywacjami, predyspozycjami osobowościowymi dziecka. Osią nowego wychowania był pragmatyzm Johna Dewey’a, czyli szkoła oparta na nauczaniu poprzez działanie, które wynikało z chęci i zainteresowań dziecka. Wartości nowego wychowania były realizowane przez myśli pedagogiki: naturalistycznej – zgodnie z którą wychowanie jest zjawiskiem naturalnym, a wychowawca winien dostosować się do natury ludzkiej, pogląd ten prezentował w Polsce J. Korczak; 42 S. Wołoszyn, Oświata i wychowanie w epoce średniowiecza, [w:] Kwieciński Z., Śliwierski B. (red.), Pedagogika, Warszawa 2005, PWN. 43 Zob: S. Wołoszyn, Wykształcenie i kultura umysłowa w epoce renesansu, [w:] Kwieciński Z., Śliwierski B. (red.), Pedagogika, Warszawa 2005, PWN.; S. Wołoszyn, Kultura umysłowa i reformy szkolne w epoce oświecenia, [w:] Kwieciński Z., Śliwierski B. (red.), Pedagogika, Warszawa 2005, PWN. 44 S. Wołoszyn, Rozwój nowoczesnych systemów szkolnych w XIX wieku, [w:] Kwieciński Z., Śliwierski B. (red.), Pedagogika, Warszawa 2005, PWN. 236 WARTOŚCI WYCHOWANIA A BEZPIECZEŃSTWO MŁODEGO CZŁOWIEKA socjologicznej – preferująca wychowanie, jako ogół wpływów, które są skierowane przez społeczeństwo na poszczególne jednostki i grupy społeczne, reprezentowana przez Emila Durkheima; pragmatycznej – odzwierciadlające, takie wartości, jak: współdziałanie, solidarność, twórcza praca, której przedstawicielem był Henryk Rowid; Ponadto można wyróżnić trzy etapy rozwoju poglądów pedagogicznych, będących praktyką wychowawczą i refleksją teoretyczną. Są to: • pedagogika naturalistyczna – to pedagogika „od zawsze” do teraz, która domagała się wychowania w rodzinie naturalnej bądź zastępczej, ale także wychowania pozarodzinnego, realizowanego przez guwernerów, ochronki, domy dziecka itp.; • pedagogika spekulatywna – pedagogika, w której chciano realizować pewne koncepcje filozoficzne i światopoglądowe; • pedagogika autonomiczna – pedagogika, która bazowała na sprawdzonej praktyce, oparta była na wynikach trafnych eksperymentów pedagogicznych, wykorzystujących do usprawnienia swojej działalności wiedzę z nauk współczesnych. Koniec XX wieku to odrodzenie myśli nowego wychowania z początków stulecia. Pojawiła się osoba Elen Key – szwedzkiej publicystki i działaczki zdrowia, która wyzwała do tego, aby wiek XX-ty był „stuleciem dziecka”. Ponadto za J. J. Rousseau przyjęto, że potencjał każdej doskonałości tkwi w dziecku od początku jego życia, a niewłaściwe wychowanie hamuje i manieruje jego rozwój. Dlatego też pojawił się pogląd, że: „największa tajemnica wychowania polega na tym, aby nie wychowywać”45. Wartości współczesnego wychowania Współcześnie wychowanie to działalność humanistyczna i społeczna, która realizowana jest poprzez pojedynczych ludzi, grupy i instytucje, lecz przede wszystkim jest ona dla ludzi. Ideały uczłowieczenia jednostki ludzkiej za pomocą zaszczepienia jej szeroko rozumianych właściwości i cech odpowiadających pojęciu człowieka w stopniu najwyższym dotarły również do pedagogiki. Tym samym powstał kierunek w pedagogice, którego podstawą jest ujęcie człowieka w kontekście kultury i wartości danej epoki, a zwany jest pedagogiką humanistyczną. Pedagogika humanistyczna uznaje za godne realizację procesu wychowania i kształcenia, w którym najważniejszymi wartościami są prawda i dobro moralne, podmiotem jest sam wychowanek, dobro jednostki nie jest w sprzeczności z dobrem ogółu, a samowychowanie i samokształcenie odgrywa istotną rolę. W procesie tym samourzeczywistnianie się człowieka następuje w respektowaniu innych oraz w poczuciu odpowiedzialności za siebie46. 45 46 S. Wołoszyn, Oświata i wychowanie… . B. Suchodolski, Pedagogika. Podręcznik dla kandydatów na nauczycieli, Warszawa 1985, PWN. 237 ILONA URYCH Pedagogika humanistyczna tworzy koncepcje wychowawcze, których realizacja pozwala człowiekowi na dokonanie najlepszego wyboru. Wychowanie umożliwia jednostce spełnienie marzeń o urzeczywistnieniu takich wartości, jak: partnerstwo, miłość, przyjaźń, sukces, wolność, godność, pokój47. Wychowanie jest tutaj procesem, którego istotą są naczelne wartości życia ludzkiego, zgodne z nimi normy postępowania, a tym samym bogactwo duchowe, harmonia psychiczna, umiejętność współżycia z drugim człowiekiem. Według B. Suchodolskiego48 celem strategicznym tak pojmowanego wychowania jest rekonstrukcja świata. Dlatego też nie powinno się traktować istniejącej rzeczywistości jako jedynej miary życia społecznego, lecz widzieć jako teren możliwości działania zmierzającego do naprawy. W procesie wychowawczym zaczęto określać wychowanka – ucznia jako podmiot, stąd też w wychowaniu są już dwa podmioty: wychowanek i wychowawca, czy też uczeń i nauczyciel. Partnerstwo stało się proponowanym sposobem na komunikowanie się i współistnienie tych dwóch podmiotów. Partnerstwo jest sposobem uczenia się umiejętności komunikowania się, prowadzenia dialogu, dyskusji, negocjacji, współdziałania, współpracy, sporu obu podmiotów49. Akcentowany jest nie tylko podmiotowy charakter wychowania, ale również kreatywne potencje człowieka, samourzeczywistnianie się jednostki, otwartość wobec drugiego człowieka. W Polsce pedagogika humanistyczna jest nurtem skupionym m.in. wokół osoby Ireny Wojnar i Bogdana Suchodolskiego. Ich dewizą jest głoszenie ideałów humanizmu (pierwszeństwo wartości i jakości życia), a także krytyczny stosunek do trendów cywilizacyjnych50. Podobnie jak nurt pojmowania wychowania w kategoriach humanistycznych, tak i nurt ujęcia wychowania w kategoriach personalistycznych, nie są kierunkami całkowicie nowymi, choć ich idee są niezwykle aktualne we współczesnym dynamicznie zmieniającym się świecie. W personalistycznym ujęciu procesu wychowania podstawowym założeniem jest ustawiczny rozwój jednostki ludzkiej, co pozwala człowiekowi na coraz pełniejsze wyrażanie swojej istoty, na co raz doskonalsze dążenie do lepszego siebie. Autonomiczne doskonalenie się osoby dokonuje się podczas wolnych i spójnych wyborów. Najwyższym celem wychowania nie jest zatem przyjęcie określonych pojęć czy umiejętności. Istotą tego procesu jest przejęcie przez wychowanka kierownictwa nad własnym rozwojem. Wychowanek nie jest przedmiotem, nie jest rzeczą do napełniania się czymkolwiek, nie jest istotą do ćwiczeń, szkoleń. Jest on osobą, którą należy w nim 47 Suchodolski B. (red.), Alternatywna pedagogika humanistyczna, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków 1990. 48 za: S. Wołoszyn, Świat myśli filozoficzno-pedagogicznej – wielość ujęć, [w:] I. Wojnar, H. Kwiatkowska, Z. Kwieciński (red.), Profesor Bogdan Suchodolski – jego filozofia, myśl pedagogiczna i działalność, Warszawa 1996, Polskie Towarzystwo Pedagogiczne. 49 B. Suchodolski, Alternatywna… . 50 S. Wołoszyn, Świat…. . 238 WARTOŚCI WYCHOWANIA A BEZPIECZEŃSTWO MŁODEGO CZŁOWIEKA „wzbudzić”. Wychowawca pełni tu rolę kooperatora, współpracownika w tym wielkim dziele „stawania się” wychowanka. Ponadto wychowanek jako osoba nie jest rzeczą, własności rodziny lub państwa, nie uznaje się tu hegemonii ze względu na jakiekolwiek aspekty51. Mimo tego na uwagę zasługuje podkreślenie istotnej rangi i roli szkoły, która, obok innych instytucji wychowawczych, powinna łączyć nauczanie z wychowaniem. Treścią nauczania szkolnego winien być „integralny humanizm”, a więc nie tylko literacki bądź artystyczny, lecz również naukowy i techniczny. Wartości współczesnego wychowania biorą się też z negacji. Bowiem, chcąc pomóc wychowankowi w procesie „stawania się człowiekiem”, należy zanegować: • przekonanie o własnej doskonałości, o sobie-wychowawcy jako o wcieleniu cnót i wartości; • pragnienie wychowania człowieka na swój wzór i swoje podobieństwo; • przywiązanie za wszelką cenę (do teorii, własnych sądów, danego porządku itp.). Tak o to dochodzi do granic współczesnego wychowania, do procesu wychowania dla wybranych. Racją tego fenomenu czyni się sam fakt negatywny, który dzieli wychowawców na tych, którzy są w tradycyjnej pedagogice, i na tych, którzy są ponad tradycyjnymi podziałami. Negacja prawdziwa jest ciągle żywym źródłem pomysłów pedagogicznych. Daje ona także wychowankowi możliwość funkcjonowania w sposób wolny, niezależny i właściwy tylko dla niego52. Współczesne wychowanie a bezpieczeństwo dziecka Współczesne wychowanie jest wartościową pomocą w dynamicznie zmieniającym się życiu. Jest proces psychospołecznym i humanistycznym zarazem, którego rezultaty kumulują się w ludzkiej osobowości, a także w całym jej otoczeniu (społecznym, przyrodniczym, kulturowym). Relacje z drugim, często innym, człowiekiem bądź też grupą ludzi stanowią przedmiot dociekań psychologicznych, pedagogicznych, socjologicznych. Prowokuje też do refleksji filozoficznych. Stąd też nie sposób wyraźnie nakreślić wartości relacji między ludźmi w różnorodnych etapach i sytuacjach życia człowieka. Tym samym nie sposób jednoznacznie nakreślić wartości współczesnego wychowania. Wychowanie jest dzisiaj tym samym, czym jest życie. Jest ono istnieniem dla innych i w obecności innych, a jego wartością są prawa i powinności osoby. Wartością wychowania jest też rozwój osobowości wychowanka bez negacji 51 M. Gołaszewska, Osoba i wychowanie, [w:] Wojnar I., Kubin J. (red.), Etos edukacji w XXI wieku, Warszawa 2000, Komitet Prognoz „Polska w XXI Wieku” przy Prezydium PAN. 52 W. Mikołajewicz, Ku pedagogice przyszłości – filozoficzne źródła nadziei, [w:] Śliwierski B. (red.), Kontestacje pedagogiczne, Kraków 2000, Wyd. Impuls. 239 ILONA URYCH jego pierwotnego stanu, bez narzucania celu wychowania, który jest indywidualnie w każdym wychowanku. Jednak, czy sama idea wychowania oparte na tych wartościach zapewni młodemu człowiekowi stan, który da mu poczucie pewności oraz szansę na doskonalenie?53 Podstawowa funkcja wychowawcza, która polega m. in. na internalizacji przekazywanych wartości, spoczywa na rodzinie, a tą we współczesnym świecie „dotyka” wiele kryzysów54. Zdaniem J. Mastalskiego55 w tym głównym środowisku wychowawczym istnieje obecnie wiele zagrożeń, takich jak: przemoc, „anomia uczuciowa”, zanik modelu rodziny tradycyjnej, liczne patologie wewnątrzrodzinne, lęki związane z globalizacją, narastający konflikt pokoleń, zaburzone relacje między rodzeństwem, co raz częstszy model rodziny „2+1”. Ta swoista dekonstrukcja rodziny, za równo od zewnątrz jak i od wewnątrz, powoduje co raz większe osamotnienie globalnego nastolatka. J. Mastalski stwierdza, że współczesny nastolatek, którego określa epitetem globalny, jest samotny. Dzieje się tak dlatego, że młody człowiek kształtowany jest współcześnie w znacznej mierze nie przez wartości narodowe i religijne, a przez popularną ideologię konsumpcji. Specyfika współczesnych trendów kulturowo-cywilizacyjnych, obecna we wszechogarniających nastolatka mediach, utrudnia mu i tak niełatwą drogę ku dorosłości. Według autora jego osobowość charakteryzuje m.in.: trudność w budowaniu trwałych relacji międzyludzkich, zmienna tożsamość, relatywizm wartości oraz rozdarcie między intymnością a społecznością bez zahamowań. Staje się to powodem stanu permanentnego niespełnienia młodego człowieka, który bez trwałej busoli w postaci stabilnego i zinternalizowanego systemu wartości jest zagrożony w świecie trendów, bywa zagrożony przez niebezpieczeństwa cywilizacji, wyalienowany ze społeczeństwa, a przede wszystkim bardzo samotny. J. Mastalski zwraca uwagę na fakt, iż samotność (zagrożenie) współczesnych adolescentów jest w znacznej mierze problemem natury aksjologicznej, którego istnienie i nasilenie zależne jest od otaczających go priorytetów. Autor wskazuje również obszary przeciwdziałania zagrożeniom globalnego nastolatka, wśród których wymienia on: rodzinę, szkołę, Kościół i media. Te środowiska wychowawcze, oparte na wspólnej aksjologii, stanowić mogą (powinny) przeciwwagę wobec zalewających adolescenta zagrożeń cywilizacji instant. Samotność (brak bezpieczeństwa) może być szczególnie skomplikowaną manifestacją młodego człowieka, który z jednej strony pragnie bliskiego kontaktu z innymi ludźmi, a z drugiej – unika tych więzi. Stąd też w globalnym świecie dyskretna pomoc adolescentom w budowaniu silnego i stabilnego pomostu między dzieciństwem a dorosłością staje się niezbędna. Pomost ten, aby był mocny i trwa53 Def. bezpieczeństwa, za: J. Borkowski, M. Dyrda, L. Kanarski, B. Rokicki, Słownik terminów z zakresu psychologii dowodzenia i zarządzania, Warszawa 2000, Wyd. AON, s. 17 54 M. Nowak, Pedagogika personalistyczna, [w:] Kwieciński Z., Śliwierski B. (red.), Pedagogika, Warszawa 2005, PWN. 55 J. Mastalski, Samotność globalnego nastolatka, Kraków 2007, Wyd. Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie. 240 WARTOŚCI WYCHOWANIA A BEZPIECZEŃSTWO MŁODEGO CZŁOWIEKA ły, powinien opierać się na uniwersalnych wartościach, a do jego powstania niezbędne są nastolatkowi prawdziwe autorytety. Jednym z nich był Jan Paweł II, którego przytoczone spostrzeżenie daje świadectwo tego, że najważniejszą wartością współczesnego wychowania, która gwarantuje młodemu człowiekowi poczucie bezpieczeństwa na każdym stadium rozwoju, winna być osoba dziecka. 241 Zeszyty 2013 ZeszytyNaukowe NaukoweAON AON nr nr 1(90) 2(59) 2005 ISSN ISSN0867–2245 0867–2245 WOJCIECH STANKIEWICZ DOŚWIADCZENIA ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU WE WSPÓŁCZESNYM KONFLIKCIE ZBROJNYM CASUS IRAKU W LATACH 2003–2010 dr Wojciech STANKIEWICZ Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Abstract It shall be stated in the article that mass media play a crucial impact in modern armed conflicts, particularly during the American aggression against Iraq in 2003; the attention was taken into the impact of mass media messages on the image of the audience about the war, conflict parties, the way media provide information and formulate information about the armed activities, motives of media use by parties to the conflict. The task of today’s media is not only reporting on military actions, but the active shaping of reality. The messages emitted by the mass media are largely based on the use of allusions, over interpretation and emotional expressions to evoke certain social and national attitudes. The notion of truth in this case is intentionally reversed by the media. Both the U.S. Army and the Islamic radicals have used their own means of communication in order to present a biased opinion and subjective propaganda messages. Despite a significant interest of global media in the Iraqi conflict, each television station and news agency broadcast their messages in a separate way, and the content of the messages to a large extent was depended on the policy of the country in which the media operate. Key words – media, war in Iraq, conflict Rozwój mediów masowych oraz mediatyzacja życia publicznego spowodowały, iż dostęp do informacji w każdym miejscu globu stał się powszechny i swobodny. Priorytetem poszczególnych środków masowego przekazu jest współcześnie jak najszybsze i najdokładniejsze informowanie odbiorcy. Rywalizacja pomiędzy poszczególnymi mediami powoduje, że w przekazie pojawia się szum informacyjny, który sprawia, że przeciętny odbiorca nie jest w stanie przyswoić tak znacznej ilości informacji. W konsekwencji efektem komunikacyjnych zakłóceń jest niedoinformowanie i zniekształcenie treści przekazywanych komunikatów. Pierwotna misyjna funkcja mediów zaczęła ulegać stopniowym zmianom. Istotniejsze zna242 ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU WE WSPÓŁCZESNYM KONFLIKCIE ZBROJNYM… czenie nabrała informacja szokująca o charakterze sensacji, której głównym celem jest zwrócenie uwagi widza oraz wywołanie w nim odpowiednich reakcji. Media masowe transmitują współcześnie wszystkie ważne wydarzenia zarówno w skali krajowej, jak i międzynarodowej. Korespondenci zagraniczni, prowadząc relację z miejsca zdarzenia, umożliwiają widzowi wirtualne uczestnictwo w czasie rzeczywistym. Ogromną rolę w kwestii transmitowania wydarzeń odegrały media po 11 września 2001 roku1. Cała światowa opinia skupiła się wówczas wokół tragedii związanej z zamachem na budynki World Trade Center. Widzowie praktycznie z każdego miejsca na świecie mogli obserwować przebieg katastrofy i dalszy rozwój wydarzeń. Postęp technologiczny oraz informatyczny umożliwił globalizację mediów i uniwersalizację przekazu. Informacja o ataku na WTC i Pentagon w błyskawicznym tempie obiegła cały świat. Z jednej strony media skorzystały z okazji, żeby zwiększyć oglądalność, ale z drugiej pokazały ważne wydarzenie, które poniosło za sobą dalekosiężne konsekwencje w postaci interwencji w Afganistanie oraz Iraku. Wojna od zawsze znajdowała się w obszarze zainteresowań mediów. Od pierwszego momentu pokazania działań militarnych przez środki masowego przekazu każdy konflikt konsekwentnie staje się wydarzeniem globalnym, o którym zaczyna wiedzieć i myśleć większość obywateli świata. Współczesne wojny są przede wszystkim działaniami w skali informacyjnej, zaś wydarzenia nie dzieją się tylko na froncie, ale również mają odzwierciedlenie w przekazach medialnych2. Amerykańska ofensywa na Irak w 2003 roku stanowi doskonały przykład nowoczesnej sztuki prowadzenia wojny. Oprócz samych żołnierzy w zasięgu działań militarnych znaleźli się przedstawiciele największych sieci telewizyjnych i korespondenci wojenni z różnych stron świata. Hipotezą pracy jest twierdzenie, że: media masowe ogrywają istotne znacznie we współczesnych konfliktach zbrojnych, w szczególności podczas agresji amerykańskiej na Irak w 2003 roku (wpływ przekazów na wyobrażenie widzów na temat wojny, stron konfliktu, sposób przekazu i formułowania informacji o działaniach zbrojnych, motywy wykorzystywania środków masowego przekazu przez strony konfliktu). W celu weryfikacji założonej hipotezy postawiono następujące pytania badawcze: 1. Jakie znaczenie dla polityki zagranicznej USA, kreowanej przez byłego prezydenta George’a W. Busha w stosunku do Iraku, w szczególności po 11 września 2001 roku, odgrywały media masowe? 2. W jakim stopniu uwidoczniły zaangażowanie media amerykańskie i polskie w fazę przygotowawczą do konfliktu w Iraku? Czy prasa i telewizja znacząco wpłynęły na stosunek obywateli do agresji na Irak? 1 Media Representations of September 11, edited by S. Chermak, F.Y. Bailey, M. Brown, Praeger Publishers, Westpoint 2003, s. 4–7. 2 M. Mońko, Media i wojna, czyli stan wojenny umysłu, „Odra” 2005, nr 5, s. 36–37. 243 WOJCIECH STANKIEWICZ 3. Czy operacja „Iraq Freedom” stanowiła przykład „wojny medialnej”? Czy nastąpiła zmiana w nastawieniu mass mediów do konfliktu? Jaki wizerunek terrorystów wykreowały media zachodnie? 4. W jaki sposób telewizja arabska relacjonowała przebieg interwencji w Iraku? W jakim celu posłużyły media masowe terrorystom? Media masowe a polityka zagraniczna George’a W. Busha w kwestii Iraku po 11 września 2001roku Polityka zagraniczna USA w stosunku do Iraku zmieniała się w zależności od sytuacji na Bliskim Wschodzie. Przez wiele lat Irak traktowany był przez Stany Zjednoczone jako poważny partner we współpracy międzynarodowej. USA, w znacznym stopniu wykorzystując Irak, planowało powstrzymać wpływy komunizmu radzieckiego na Bliskim Wschodzie. Irak – dawny sojusznik, przez wiele lat wspierany finansowo i militarnie zarówno przez Stany Zjednoczone jak i Wielką Brytanię, potrafił wykorzystać zaistniałą sytuację3. W latach 1980–1990 Amerykanie, dbając o interesy na Bliskim Wschodzie, popierali reżim Saddama Husajna. Mimo działań wojskowych i agresywnej polityki prowadzonej przez prezydenta Iraku, w 1982 roku Departament Stanu USA skreślił Irak z listy państw wspierających terrorystów4. Stany Zjednoczone w pewnym sensie umożliwiły wzmocnienie pozycji Saddama Husajna na Bliskim Wschodzie, doprowadzając do licznych działań wojennych z udziałem Iraku (wojna z Iranem 1980 roku, atak na Kuwejt w 1990 roku). Stany Zjednoczone udzielały pomocy nawet wtedy, gdy zdobyły informacje o użyciu w 1991 roku przez Irak broni chemicznej5. Sytuacja państwa irackiego zdecydowanie pogorszyła się po pierwszej wojnie w Zatoce Perskiej. Prezydentowi George’owi Bush’owi seniorowi nie udało się wówczas pozbawić Saddama Husajna władzy. Iracki przywódca zyskał na konflikcie z USA, gdyż stał się nieformalnym przywódcą oraz mentorem antyamerykańskich organizacji o charakterze terrorystycznym. Od czasów wojny w 1991 roku prezydent Iraku stał się głównym wrogiem Stanów Zjednoczonych. W 2003 roku Amerykanie po raz kolejny podjęli próbę obalenia niewygodnego dla USA irackiego przywódcy. Niewątpliwie był to jeden z głównych powodów agresji USA na Irak. Hassan Ali Jamsheer podaje, że Partia Republikańska podejmowała plany zlikwidowania reżimu Saddama Husajna i rozwiązania problemu irackiego na spo3 R. A. Kosta, Terroryzm jako zagrożenie bezpieczeństwa cywilizacji zachodniej w XXI wieku, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2007, s. 95. 4 W. Michnik, Długa droga do wojny – USA i przyczyny II wojny w Zatoce Perskiej, [w:] Irak: dylematy amerykańskiej interwencji, pod red. W. Dzielskiego, W. Michnika, Wydawnictwo Księgarnia Akademicka, Kraków 2007, s. 104. 5 Irak pierwszy raz użył broni chemicznej w roku 1987, tzw. plan Anfal, przeciwko ludności kurdyjskiej. Po raz drugi w 1988 roku. M. Makieła, Amerykańska polityka wobec konfliktu zbrojnego w Iraku, [w:] Irak: dylematy…,s. 86. 244 ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU WE WSPÓŁCZESNYM KONFLIKCIE ZBROJNYM… tkaniach jeszcze przed oficjalnym objęciem stanowiska prezydenta przez George’a W. Busha6. Nie podjęto wówczas żadnych konkretnych decyzji. Stosunek do Iraku zmienił się diametralnie po ataku terrorystycznym na World Trade Center i Pentagon. Prezydent USA rozpoczął medialną propagandę, której głównym narzędziem stały się największe stacje telewizyjne i koncerny prasowe w USA. Środkom masowego przekazu zaczęto wówczas przypisywać rolę instrumentów służących manipulacji opinią publiczną7. Administracja Busha zapowiedziała „wojnę z terroryzmem”, która miała przyjąć niewyobrażalne rozmiary oraz przynieść daleko idące konsekwencje w postaci obalenia reżimu Saddama Husajna i likwidacji struktur ugrupowań terrorystycznych. Rząd rozpoczął wprowadzanie licznych ustaw, które miały usprawiedliwić i zagwarantować możliwość późniejszej interwencji USA w Afganistanie i Iraku. Cel interwencji na Bliskim Wschodzie szczegółowo został opracowany przez prezydenta w tzw. doktrynie Busha. W planie ujęto nowe priorytety polityki zagranicznej USA. Reorganizacja działań Amerykanów na arenie międzynarodowej potwierdziła poważny zamiar rozpoczęcia wojny z terroryzmem i każdym państwem wspierającym działania zamachowców. Przemówienie George’a W. Busha z 20 września 2001 roku, po ataku Al-Kaidy, stanowiło pierwszy krok w kierunku przekonania opinii publicznej do poparcia „wojny z terroryzmem”. Administracja Busha doskonale wiedziała, że najlepszym sposobem na podporządkowanie i przekonanie społeczeństwa do zaakceptowania decyzji o wojnie jest wzbudzenie poczucia ogólnonarodowego strachu, dyskredytacja wroga, doprowadzenie do wewnętrznej integracji społeczeństwa, a także odwołanie się do chlubnej historii USA i pozycji kraju jako mocarstwa8. Prezydent skierował przemówienie przede wszystkim do obywateli Stanów Zjednoczonych, akcentując jedność oraz solidarność narodu amerykańskiego. Przekazanie podziękowań do wszystkich państw, które zjednoczyły się z Amerykanami w chwili zagrożenia, a także wymierzenie kategorycznych sformułowań i oskarżeń w stronę terrorystów miało przekonać rządy innych państw, iż deklarowana „wojna z terroryzmem” jest jedyną słuszną i zarazem nieuniknioną inicjatywą9. George W. Bush wielokrotnie podkreślał, że atak na USA był zamachem na wolność i demokrację wszystkich wolnych państw10. W przemówieniu określał terrorystów jako „morderców”, których celem jest eliminowanie chrześcijan, Żydów i Amerykanów – głównie cywili, bez względu na wiek i płeć. Skutecznej ar6 H. A. Jamsheer, Współczesna historia Iraku, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2007, s.129. 7 T. Gabiś, Raport o wojnie w Iraku, „Stańczyk. Pismo Postkonserwatywne” 2003, nr 38/39, s. 14–15. 8 U. Jarecka, Propaganda słusznej wojny. Media wizualne XX wieku wobec konfliktów zbrojnych, Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 2008, s. 65–67. 9 G.W. Bush, Address to Joint Sessions of Congress and the American People, 20.09.2001, http://patriotpost.us/ document/address-to-a-joint-session-of-congress-and-the-american-people/, dostęp [07.04.2012]. 10 Ibidem, dostęp [07.04.2012]. 245 WOJCIECH STANKIEWICZ gumentacji służyć miało również zobrazowanie liczebności terrorystów i państw popierających strategię talibów. Prezydent Bush wypowiedział znamienną kwestię, wielokrotnie powtarzaną przez media na całym świecie, dotyczącą deklaracji państw w sprawie „wojny z terroryzmem”. Amerykański prezydent dokonał wyraźnego podziału: albo jesteście z nami, albo przeciwko nam11. Krótkie, aczkolwiek wielce wymowne stwierdzenie potwierdziło poważny zamiar rozpoczęcia wojny w imię obrony wolności i demokracji. Rządy innych państw zostały postawione w trudnej sytuacji, a determinacja USA w walce z terrorystami wydawała się nieustająca i nieznosząca sprzeciwu. Najbardziej stanowczym krokiem w przemówieniu Busha była zapowiedź walki, której końca nie określił: Nasza wojna z terroryzmem zaczyna się od Al-Kaidy, ale to jeszcze nie koniec. To nie koniec, aż każde ugrupowanie terrorystyczne o globalnym zasięgu nie zostanie wykryte, zatrzymane i rozbite12. Stwierdzenie jednoznacznie zapowiadało eskalację działań militarnych USA na obszarze Bliskiego Wschodu. Najwięcej kontrowersji w doktrynie Busha wzbudziła idea „wojny prewencyjnej”, czyli wojny wyprzedzającej, mająca również usprawiedliwić późniejszy atak na Irak. Wystąpienie prezydenta uświadomiło społeczeństwu, że terroryzm jest głównym i najniebezpieczniejszym zagrożeniem dla USA, które kraj musi jak najszybciej oraz najskuteczniej wyeliminować. Przemówienie dało początek szeroko rozbudowanej retoryce wojennej, którą amerykański rząd i prezydent stosowali aż do chwili rozpoczęcia ataku na Irak. Wojna wypowiedziana terroryzmowi stała się głównym celem amerykańskiej polityki zagranicznej, a w konsekwencji zyskała rangę prymarnego tematu wśród krajowych mediów. George W. Bush „wojnę z terroryzmem” ściśle powiązał z określonymi państwami, które posiadają bądź miały posiadać broń masowego rażenia. W corocznym przemówieniu do narodu o stanie państwa 29 stycznia 2002 roku amerykański prezydent wymienił Iran, Irak i Koreę Północną jako państwa zbójeckie i określił jako „oś zła”13. Termin został szybko wykorzystany przez media do nasilenia nastrojów społecznych przeciwko terrorystom, ale jednocześnie wzbudził większy niepokój i obawę o bezpieczeństwo kraju. Oskarżenie Iranu, Iraku i Korei Północnej spowodowało daleko idące skutki na arenie międzynarodowej oraz doprowadziło do rozpadu stosunków transatlantyckich w wyniku sprzeciwu Francji, Niemiec i Rosji wobec interwencji na Bliskim Wschodzie. W celu przekonania Rady Bezpieczeństwa ONZ George W. Bush wystąpił 12 października 2002 roku z kolejnym przemówieniem, w którym domagał się wyciągnięcia dalszych konsekwencji z postępowania Iraku. Główne zarzuty prezydenta USA dotyczyły niewykonania przez państwo irackie zaleceń ONZ w zakresie stosowania przemocy w stosunku do ludności irackiej (rezolucja nr 688 RB ONZ), 11 D. Kellner, Media spectacle, fear and terrorism, http://www.waccglobal.org/en/20073-mediaand-terror/467-Media-spectacle-fear-and-terrorism.html, dostęp[09.04.2012]. 12 Ibidem, dostęp [25.03.2012]. 13 R. A. Kosta, op. cit., s. 94. Twórcą terminu „oś zła” jest David Frum, neokonserwatysta z administracji Busha, mający powiązania ze środowiskiem medialnym. 246 ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU WE WSPÓŁCZESNYM KONFLIKCIE ZBROJNYM… a także kwestii inspekcji ONZ odnośnie posiadania przez Irak broni masowego rażenia (rezolucja nr 687 RB ONZ). George W. Bush domagał się wizytacji na terenie Iraku jednostek inspekcyjnych Organizacji Narodów Zjednoczonych14. Prezydent USA w celu przekonania państw NATO powoływał się na zapis rezolucji nr 1441 Rady Bezpieczeństwa z 8 listopada 2002 roku. W rezolucji nr 1441 zapisano, że wobec Iraku zostaną wyciągnięte poważne konsekwencje, jeśli Saddam Husajn nie zastosuje się do poprzednich zapisów Rady Bezpieczeństwa15. Pomimo zapewnień George’a W. Busha, że państwa posiadające broń masowego rażenia zagrażają bezpieczeństwu całego świata, nie udało się amerykańskiemu prezydentowi przekonać rządów innych krajów do całkowitej akceptacji decyzji o wojnie z Irakiem16. Rząd amerykański nie posiadał jednoznacznych dowodów na dysponowanie bronią masowej zagłady przez państwo irackie. Informacje pochodzące z wywiadu okazały się, już po ataku, zupełnie bezzasadne i pozbawione wszelkich gwarancji. Nie powiodła się także rządowa propaganda, mimo że Colin Powell – ówczesny sekretarz stanu USA, za wszelką cenę starał się przekonać cały świat, że Irak posiada broń chemiczną, pokazując rzekomy dowód w postaci trzech próbówek17. Media kilka dni po wystąpieniu C. Powella doniosły, że zarówno raport, jak i dowody na posiadanie broni przez Irak były mistyfikacją służb specjalnych18. Kolejnym argumentem administracji G. W. Busha, mającym przekonać społeczność międzynarodową do słuszności interwencji w Iraku, było obalenie rządów Saddama Husajna. Prezydent Bush w wystąpieniach, które cytowała amerykańska i zachodnia prasa oraz telewizja, podkreślał rzekome powiązania Saddama Husajna z Al-Kaidą19. Amerykanie celowo insynuowali możliwość przejęcia broni masowego rażenia przez skrajne ugrupowania islamskie i użycia jej przeciwko Zachodowi. Oskarżenia wystosowane przez rząd amerykański pod adresem Husajna służyły scharakteryzowaniu irackiego dyktatora jako tyrana i terrorystę wspierającego finansowo i militarnie arabskie bojówki. Irak przedstawiano jako centrum „największego zła”, które należy jak najszybciej opanować i w konsekwencji zlikwidować20. Administracja amerykańska przygotowywała kraj do wojny w sposób przemyślany i odpowiedni dla rządu, starając się nie informować oficjalnie opinii publicznej o wszystkich faktach dotyczących ewentualnego starcia z Irakiem. Media ogra14 R. A. Kosta, op. cit., s. 97. R. Tarnogórski, Interwencja w Iraku a prawo międzynarodowe, „Biuletyn” (PISM) 2003, nr 19(123), s. 784. 15 R. Tarnogórski, op. cit., s. 784. 16 P. Matera, R. Matera, Transatlantyckie rozbieżności w dobie wojny z terroryzmem, „Sprawy Międzynarodowe” 2004, nr 1, s. 36. 17 S. Zgliczyński, Hańba iracka. Zbrodnie Amerykanów i polska okupacja Iraku 2003-2008, Instytut Wydawniczy Książka i Prasa, Warszawa 2009, s. 96. 18 Ibidem, s. 96. 19 D. Dadge, D. Schechter, The war in Iraq and why the media failed us, Praeger Publishers, Westpoint 2006, s.11. 20 W. Michnik, op. cit., s. 124. 247 WOJCIECH STANKIEWICZ niczały się jedynie do przekazywania informacji pochodzących od centrali amerykańskiej i samego prezydenta. W związku z tym opinia publiczna została zmuszona w pierwszych dniach po ataku na WTC do zaakceptowania nowych priorytetów polityki zagranicznej USA. Rządowi zdecydowanie łatwiej było przekonać społeczeństwo do poparcia wojny w Afganistanie, ponieważ obywatele widzieli bezpośredni związek pomiędzy atakiem a „wojną z terroryzmem”. Odmiennie przedstawiała się sytuacja inwazji na Irak. W tej kwestii postawa Amerykanów i Europejczyków nie była jednoznaczna. Zaczęto dopatrywać się innych przyczyn wojny niż tylko zwalczanie terroryzmu i obalenie irackiego reżimu. Administracja Busha szczególnie zwracała uwagę na treści przekazywane dziennikarzom. Propaganda wojenna w dużej mierze była możliwa dlatego, iż przeważająca część mediów amerykańskich była powiązana z urzędnikami administracji prezydenta, głównie z otoczenia neokonserwatystów21. Ważną postacią, która łączyła polityków ze środowiskiem dziennikarskim był potentat medialny Ruppert Murdoch – właściciel jednej z największych korporacji telewizyjnej (m.in. FoxNews), prasowej i wydawniczej – News Corporation22. Do pism związanych z neokonserwatystami z rządu Busha należały między innymi: „Washington Post”, „Time”, „The Weekly Standard”, „National Review”, „Wall Street Journal”, „New Republic”, „The American Spectator” czy „New York Sun”. Ilość periodyków powiązanych z administracją Busha obrazowała jak bardzo amerykańskie media były zależne od polityki. Prezydent, mimo że posiadał tak duży wpływ na rynek medialny, nadal obawiał się niewątpliwej siły jaką dysponują środki masowego przekazu. Aby bardziej podporządkować media i ograniczyć dziennikarską krytykę, administracja Busha wprowadziła nowe uregulowania prawne. Dotyczyły one bezpośrednio mediów, a dokładnie określały, w jaki sposób telewizja, prasa i radio mają przekazywać informacje odnośnie terrorystów i zamachów23. Wprowadzone kodyfikacje w dość wyraźny sposób ograniczały wolność słowa i myśli. Doszło w tym momencie do swoistego paradoksu – kraj, który zapowiadał walkę o demokrację i równe prawa, wprowadził zapisy ograniczające podstawowe wolności. Wyznaczone przez rząd amerykański punkty, według których dziennikarze zostali zobligowani do relacjonowania przebiegu zamachów, miały na celu przede wszystkim podporządkowanie mediów władzy. Jedna z wytycznych dotyczyła lojalności i współpracy środków masowego przekazu z rządem i poparcia dla działań politycznych. W kolejnym punkcie sprecyzowano, iż media powinny być propaństwowe, czyli automatycznie zablokowano możliwość rzeczywistego wykonywania funkcji, jakie należą do środków masowego przekazu. Media miały przedstawiać terrorystów jako „morderców”, ludzi pozbawionych skrupułów i wartości, 21 T. Gabiś, op. cit., s. 13–14. Ibidem, s. 14–15. 23 M. Jewdokimow, Manipulacja za pomocą słowa terroryzm a obiektywność dziennikarska, „Studia Medioznawcze” 2003, nr 1(16), s. 67. 22 248 ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU WE WSPÓŁCZESNYM KONFLIKCIE ZBROJNYM… którzy nie starają się podejmować dialogu, a wszelkie racje pragną zamanifestować w oparciu o używanie przemocy. Zadaniem mediów stało się ponadto unikanie zbyt emocjonalnych obrazów oraz zapobieganie dezinformacji24. Wprowadzenie cenzury w czasie przygotowań do wojny i w okresie jej trwania jest powszechnym zabiegiem stosowanym przez władzę. Mikołaj Jewdokimow podaje, że 10 października 2001 roku Ari Fleisher, rzecznik prasowy Białego Domu, stwierdził, iż terroryści mogą poprzez amerykańskie media przekazywać zakodowane informacje dla Osamy bin Ladena i innych terrorystów. Po wypowiedzi rzecznika największe stacje telewizyjne takie jak Fox, CNN, ABC, NBC, CBS zastosowały wytyczne Fleichera. Jewdokimow uzasadniał cenzurę w następujący sposób: prawdziwym powodem cenzury wypowiedzi bin Ladena mogło być jednak to, że terrorysta przedstawiał w tych wypowiedziach swoje racje uzasadniające dokonanie zamachów. Amerykańskie media odmówiły mu prawa do ich przedstawienia, dlatego że zgodnie z propagandą amerykańską bin Laden to psychopata, który, dokonując zamachów, kierował się jedynie ślepą nienawiścią (…). Poza tym mogło by to zasiać w społeczeństwie niepewność w stosunku do stanowczych konsekwencji walki z terroryzmem25. Trudno nie zgodzić się z powyższą wypowiedzią, jednakże nasuwają się pewne wątpliwości, ponieważ terroryści rzeczywiście są w stanie wykorzystywać przekazy medialne do partykularnych celów. Rząd amerykański, oprócz wprowadzenia cenzury w celu przekonania społeczeństwa do poparcia ataku na Irak, zastosował jedną z najstarszych metod używanych przez państwa w sytuacjach kryzysowych – propagandę. Administracja George’a W. Busha zastosowała wszystkie rodzaje propagandy, przede wszystkim „czarną”, której głównym celem stało się wykreowanie odpowiedniego obrazu wroga, demonizacja, dehumanizacja oraz dyskredytacja przeciwnika26. Garth Jowett stwierdził, że manipulacja społeczeństwem przeprowadzona została z powodzeniem, ponieważ Amerykanie są skłonni myśleć, iż propaganda używana jest tylko przez inne kraje27. Rząd poprzez permanentne zastraszanie społeczeństwa groźbą kolejnych ataków terrorystycznych zdołał wprowadzić akty prawne, którymi ograniczono swobody obywatelskie takie jak: USA Patiot Act – Ustawa o amerykańskim patriotyzmie oraz Homeland Seciurity Act of 2002. Nowe zapisy miały zwiększyć bezpieczeństwo USA, zaostrzyć przepisy dotyczące przyjazdu do Stanów Zjednoczonych obywateli i turystów oraz zwiększyć kontrolę na lotniskach28. Administracja Busha doskonale wykorzystała środki masowego przekazu do manipulacji opinią publiczną zarówno amerykańską, jak i europejską. Amerykańskiemu rządowi udało się może nie tyle 24 Ibidem, s. 67. Ibidem, s. 66. 26 U. Jarecka, op. cit., s. 213–215. 27 R. E. Hiebert, Public relations and propaganda in framing the Iraq war: a preliminary review, „Public Relations Review” 2003, nr 29, s. 246. 28 M. Nizioł-Celewicz, Terroryzm, [w:] Międzynarodowe stosunki polityczne, pod red. M. Pietrasia, Wyd. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2007, s. 567. 25 249 WOJCIECH STANKIEWICZ przekonać, co zapobiec głośnym protestom obywateli przeciwko wojnie. Jak pisał Benjamin R. Barber: ze strachu imperium rodzi się imperium strachu, wrogie wolności i bezpieczeństwu29. W takie imperium zamienił Stany Zjednoczone George W. Bush. Nie zważając na opinię publiczną, decyzję państw zachodnich, a także na brak zgody Rady Bezpieczeństwa ONZ, Stany Zjednoczone dokonały 20 kwietnia 2003 roku ataku na Irak30. Rozpoczęła się operacja militarna pod nazwą „Iracka Wolność”, a także kolejna w historii „wojna medialna” relacjonowana przez środki masowego przekazu w każdym państwie, niezależnie od wyrażanego stosunku do militarnych działań USA. Rola mediów amerykańskich i polskich w procesie przygotowania obywateli do konfliktu w Iraku Media amerykańskie, powszechnie uważane za wzorowy przykład tzw. czwartej władzy, po 11 września 2001 roku i w trakcie trwania rządowej kampanii antyirackiej stanęły przed nowym i trudnym wyzwaniem. Z jednej strony media masowe powinny spełniać funkcję misyjną, czyli informować obywateli w sposób rzetelny i obiektywny, z drugiej zostały zmuszone przez rząd amerykański do posłuszeństwa i lojalności. W takiej sytuacji trudno jednoznacznie stwierdzić, czy możliwe było funkcjonowanie mediów kontrolujących działalność władzy, co w wielu demokratycznych społecznościach jest podstawą i warunkiem organizowania środków masowego przekazu. Publicyści amerykańscy zarzucają prasie i telewizji brak odpowiedniego zaangażowania w przygotowanie obywateli do wojny w Iraku, ignorancję i niekontrolowanie poczynań administracji prezydenta. Największy zarzut i jednocześnie najbardziej dotkliwy dotyczy podawania przez media fałszywych wiadomości, prowadzących do dezinformacji odbiorcy i zniekształcenia obrazu wojny31. W XXI wieku w kraju o tak zaawansowanej historycznie demokracji, wolności słowa oraz ojczyźnie dziennikarstwa śledczego, wydaje się to niemożliwe32. Media, podając nieprawdziwe informacje w kwestii Iraku, powtarzając jedynie wiadomości pochodzące z Białego Domu, doprowadziły do sytuacji, w której przeważająca część społeczeństwa amerykańskiego uwierzyła w prawdziwość doniesień. Obywatele w obawie przed kolejnymi atakami terrorystycznymi zdecydowanie poparli interwencję w Iraku, wierząc, że jest to kraj bezpośrednio związany z zamachem z 11 września 29 B.R. Barber, Imperium strachu, przeł. H. Jankowska, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA, Warszawa 2005, s. 14. 30 R. A. Kosta, op. cit., s. 100. 31 J. Cohen, Bush and Iraq: Mass Media, Mass Ignorance, http://www.commondreams.org/views03/120113.htm, dostęp[07.04.2012]. 32 T. Goban-Klas, Dziennikarstwo śledcze w USA. Powstanie, rozkwit, rozkład, [w:] Dziennikarstwo śledcze. Teoria i praktyka w Polsce, Europie i Stanach Zjednoczonych, pod red. M. Palczewskiego, M. Worsowicz, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej, Łódź 2006, s. 8. 250 ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU WE WSPÓŁCZESNYM KONFLIKCIE ZBROJNYM… 2001 roku33. Media w USA nie spełniły funkcji „watchdoga”, całkowicie zapomniały, że posiadają znaczne możliwości kontrolowania władzy. Prasa i telewizja zgodnie przekazywały społeczeństwu fragmenty wystąpień prezydenta dotyczące posiadania niezbitych dowodów na temat broni chemicznej znajdującej się w Iraku34. Michael Massing zadaje pytanie, czym zajmowały się mediach w czasie, gdy administracja Busha przekazywała tylko „odpowiednie” informacje dla rządu, opinii publicznej, wprowadzając w błąd znaczącą część społeczeństwa35. Zaangażowanie mediów masowych w fazę przygotowawczą do wojny polegało przede wszystkim na wspomaganiu rządowej propagandy, a więc na tworzeniu obrazu wroga – terrorysty planującego unicestwić wszystkich Amerykanów. Praca mediów opierała się na bezpośrednim łączeniu wydarzeń z 11 września 2001 roku z przywódcą Iraku, który rzekomo kontaktował się z Osamą bin Ladenem i posiadał informacje o planowanym zamachu36. W medialnej manipulacji skoncentrowano się również na sformułowaniach używanych przez prezydenta – terminy „wojna z terroryzmem” i „terrorysta” stały się najczęściej słyszanymi słowami w Ameryce. Media masowe nie spełniły podstawowej funkcji – obiektywizmu i rzetelności. Zdecydowanie bardziej skupiały się na ocenianiu działań terrorystów zamiast na podawaniu faktów. Nie starały się natomiast doszukiwać innych przyczyn wojny z Irakiem. Bez sprzeciwu publikowały wszelkie zarzuty kierowane przez administracje Busha pod adresem Saddama Husajna. Razem z rządem zapewniały o chęci stworzenia z Iraku demokratycznego kraju i zorganizowania bezpiecznych warunków życia ludności irackiej. Obywatele amerykańscy od września 2001 roku żyli w przekonaniu, że terroryzm stanowi główne zagrożenie dla bezpieczeństwa USA, a w 2003 roku uwierzyli, że wojna w Iraku jest kontynuacją działań militarnych skierowanych przeciwko terroryzmowi. Dowodem na niedoinformowanie społeczeństwa przez media są sondaże i badania przeprowadzone wśród społeczności amerykańskiej przez The Program of International Policy Attitudes (PIPA) na Uniwersytecie w Maryland oraz Knowledge Networks. Badania przeprowadzano od stycznia do września 2003 roku. Dotyczyły one percepcji odbioru informacji związanych z planowanym atakiem na Irak w konkretnych stacjach telewizyjnych. W sondażach potwierdzono braki w wiedzy na temat Iraku wśród Amerykanów37. Niedostateczna znajomość przyczyn ewentualnej interwencji spowodowała, że przeważająca część obywateli amerykańskich uznała wojnę z Husajnem za adekwatne rozwiązanie. W badaniach ujawniono, że 48% respondentów uwierzyło, że znaleziono dowody na bezpośred33 J. Cohen, op.cit., dostęp[07.04.2012]. Ibidem, dostęp[07.04.2012]. 35 M. Massing, Now They Tell Us:The American Press and Iraq, „The New York Review of Books”, http://www.williambowles.info/media/massing_media.html, dostęp [ 08.04.2012]. 36 J. Elsässer, Jak dżihad przybył do Europy. Wojownicy Boga o tajna służba na Bałkanach, przeł. M. Bochwic-Ivanovska, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 2007, s. 17. 37 http://www.worldpublicopinion.org/pipa/articles/international_security_bt/102.php, dostęp[07.04.2012]. 34 251 WOJCIECH STANKIEWICZ ni związek Saddama Husajna z Al-Kaidą, 22%, że znaleziono w Iraku broń masowego rażenia, 25%, że USA uzyskało poparcie opinii światowej w kwestii interwencji. W sumie 60% respondentów posiadało błędne przekonanie przynajmniej w jednym z trzech podanych problemów38. W kwestii poparcia wojny akceptacja amerykańskich obywateli wzrastała wraz z błędnym myśleniem na temat Iraku. Respondenci, którzy posiadali więcej informacji dotyczących zapowiadanej interwencji, w mniejszym stopniu poparli atak na Irak (23%). Bardziej skłonne do zaakceptowania wojny USA z Irakiem okazały się osoby posiadające więcej błędnych przekonań (86%)39. W sondażach udowodniono, że fałszywe przekonanie na temat przyczyn planowanego ataku na Irak, w dużym stopniu zależały od źródła informacji, z którego korzystali odbiorcy. W kwestionariuszu zawarto między innymi pytanie – Do jakiego źródła chętniej sięgają, aby zdobyć jak najwięcej informacji? Respondenci do wyboru otrzymali gazety i czasopisma lub telewizję i radio. Zdecydowana większość opowiedziała się za telewizją i radiem (80%). Na pytanie odnośnie najczęściej oglądanej/słuchanej stacji telewizyjnej/ radiowej odpowiadali następująco: dwie albo więcej sieci wybrało 30% respondentów, FOX–18%, CNN – 16%, NBC – 14 %, ABC – 11%, CBS – 9%, PBS/NPR – 3%40. W tabeli poniżej pokazano, że najlepiej poinformowani zostali odbiorcy programów National Public Radio (NPR)/Public Broadcasting Service (PBS), aż 77% respondentów odpowiadało zgodnie z prawdą na wszystkie zagadnienia. Telewizja Fox News okazała się źródłem najczęściej wprowadzającym odbiorców w błąd. Aż 80% respondentów oglądających Fox News miało najwyższe braki w wiedzy na temat prawdziwych przyczyn planowanego ataku na Irak41. Tabela 1 Wpływ poszczególnych stacji telewizyjnych i radiowych na poziom wiedzy na temat interwencji w Iraku Ilość błędnych przekonań Żadne z 3 1 lub więcej FOX CBS ABC NBC CNN PRINT SOURCES NPR/PBS 20% 80 30% 71 39% 61 45% 55 45% 55 53% 47 77% 23 Źródło: http://www.worldpublicopinion.org/pipa/articles/international_security_bt/102.php,dostęp[07.04.2010]. 38 Ibidem, dostęp [07.04.2012]. Ibidem, dostęp [07.04.2012]. 40 Badania przeprowadzone w miesiącach czerwiec–lipiec, sierpień–wrzesień, na liczbie 3334 osób. Ibidem, dostęp [10.04.2012]. 41 Raport PIPA i Knowledge Networks z października 2003 roku. Dotyczący badania opinii publicznej w kwestii informacji posiadanych przez Amerykanów przed interwencją w Iraku i czasie jej trwania. http://www.worldpublicopinion.org/pipa/pdf/oct03/IraqMedia_Oct03_rpt.pdf, dostęp [10.04.2012]. 39 252 ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU WE WSPÓŁCZESNYM KONFLIKCIE ZBROJNYM… Stefan Zgliczyński na temat telewizji Fox pisał: Ilość kłamstw, jakiej każdego dnia poddany był przeciętny Amerykanin, sprawiła, iż naród ten został po 11 września 2001 r. całkowicie ogłupiony42. Wpływ mediów na opinię publiczną okazał się ogromny, a konsekwencje uwidoczniły się w postawie Amerykanów. Zgodnie z badaniem opinii publicznej z kwietnia 2003 roku G. W. Bush uzyskał 80% poparcia społeczeństwa43. Kolejny zarzut, jaki można postawić dziennikarzom, dotyczy ukrywania prawdy. Nawet jeśli media posiadały informacje pochodzące z innych źródeł niż Biały Dom, nie odważyły się opublikować materiału, w którym poddanoby krytyce politykę prezydenta44. Cenzura ograniczyła możliwość poznania prawdy o relacjach USA – Irak i pozwoliła zrealizować plan ataku na państwo Husajna. Środki masowego przekazu popełniły poważny błąd także w innej kwestii. Błąd polegający na eskalowaniu strachu poprzez podkreślanie różnić pomiędzy cywilizowanym i demokratycznym Zachodem a kojarzonym z fanatyzmem i wrogością wobec zachodnich cywilizacji Bliskim Wschodem45. Wyolbrzymianie różnic przez media spowodowało jeszcze większy niepokój wśród odbiorców. Nieznajomość islamu i kultury muzułmańskiej przyczyniły się do stworzenia stereotypów, kategoryzowania ludzi należących do określonego kręgu kulturowego czy religijnego. Niechęć oraz strach przed nieznanym powodują społeczną znieczulicę i jednocześnie brak reakcji na zło wyrządzane innym. Amerykańskie społeczeństwo, nie protestując, dało przyzwolenie na interwencję wojsk w Iraku46. Polskie media bez zastanowienia poparły retorykę i politykę zagraniczną G. W. Busha. Zgodnie przekazywały informacje podawane w mediach amerykańskich. Zarówno polska prasa, jak i telewizja, poparły interwencję w Iraku. Media nie prowadziły debaty politycznej na temat ewentualnego ataku; nie poddawały w wątpliwość uzasadnień amerykańskiego rządu. W badaniach CBOS-u ze stycznia i lutego 2003 roku wyraźnie wskazywano, że większość Polaków nie popierała ewentualnej interwencji wojsk w Iraku, nawet jeśli USA otrzymałoby mandat ONZ (62%). Podobnie przestawiała się sytuacja odnośnie wysłania wojsk polskich do Iraku. Zdecydowana większość, bo aż 76% badanych, nie zgadzała się z taką decyzją47. 42 S. Zgliczyński, op. cit., s. 107. W. Dzielski, Idealizm George’a W. Busha a II wojna w Zatoce Perskiej, [w:] Irak: dylematy…, s. 70. 44 Ibidem, s. 107. 45 S. Czapnik, Wojna z terroryzmem jako czynnik tworzenia cywilizacji strachu, [w:] Wojna w mediach, pod red. W. Piątkowskiej-Stepaniak, B. Nierenberga, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 359. 46 T. Goban-Klas, Terrorwizja–”wstrząsające” wydarzenia medialne jako element kultury strachu, [w:] Media masowe wobec przemocy i terroryzmu, red. nauk. A. Kozieł, K. Gajlewicz, Warszawa 2009, s. 33. 47 Komunikat z badań CBOS ze stycznia 2003 roku, Opnie o planach zbrojnej interwencji w Iraku, Warszawa 2003, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2003/K_018_03.PDF, dostęp [07.04.2012]. Komunikat z badań CBOS z lutego 2003 roku, Dezaprobat ewentualnej interwencji zbrojne w Iraku, Warszawa 2003, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2003/K_031_03.PDF, dostęp [ 08.04.2012], 43 253 WOJCIECH STANKIEWICZ Polskie media postępowały podobnie jak amerykańskie – powtarzały wypowiedzi rządu i prezydenta. Wraz z najwyższymi organami w państwie starały się udowodnić, że wojna z Irakiem jest „wojną z terroryzmem”. Podczas przemówienia w Sejmie Leszek Miller przekonywał, iż interwencja jest konieczna, gdyż państwo Saddama Husajna zagraża bezpieczeństwu międzynarodowemu, dlatego Polska powinna wziąć udział w operacji wojskowej48. Wypowiedzi polityków miały na celu wywołanie zmiany w nastawieniu do wojny oraz uzyskanie poparcia społecznego. Powyższy cel chciano osiągnąć, przekonując obywateli, że walkę z terroryzmem zamierza podjąć większość państw zachodnich. Rząd polski, podkreślając wagę sytuacji międzynarodowej, replikował argumenty amerykańskiej strony. Polscy politycy jako powody zaangażowania się w działania militarne na Bliskim Wschodzie podawali: odebranie Irakowi broni masowego rażenia, uwolnienie narodu irackiego spod despotycznych rządów i udzielenie pomocy humanitarnej, zapewnienie spokoju i stabilności w kraju oraz wprowadzenie demokratycznego ustroju w państwie irackim. Podkreślano również, że Irak nie wypełniał zaleceń ONZ, a Saddam Husajn świadomie ignorował społeczność międzynarodową, zmuszając tym samym państwa europejskie i USA do interwencji49. Wszystkie rządowe postulaty media przekazywały bez jakiejkolwiek próby wyprowadzenia separatystycznych wniosków czy komentarzy. Permanentne informowanie społeczeństwa o „wzniosłych” celach państw sprzymierzonych spowodowało, że część obywateli uwierzyła w argumentację popierającą ewentualną wojnę. W polskiej prasie również zadbano, aby w kraju nie zabrakło przedwojennej propagandy. Jednym z mediów, które najbardziej zaangażowało się w kampanię prowojenną, była „Gazeta Wyborcza”. Na łamach dziennika ukazało się wiele artykułów, w których popierano decyzję prezydenta USA50. W „Gazecie Wyborczej”, jak podali Michał Bukowski i Paweł Ścigaj, głównym propagatorem wojny z Husajnem okazał się redaktor naczelny – Adam Michnik. W artykułach porównywał wojnę z Irakiem do napaści III Rzeszy Niemieckiej na Polskę w 1939 roku. Saddama Husajna zaś wielokrotnie stawiał na równi z Hitlerem i Stalinem51. Michnik z pełną gotowością popierał walkę z tyranem wspierającym terrorystów i zmierzającym do posiadania broni masowej zagłady. Bukowski i Ścigaj stwierdzają, iż „GW” w znacznym stopniu stanowisko opierała na domysłach i poszlakach, jakimi posługiwali się Amerykanie i państwa koalicyjne. Dziennik wszystkie wypowiedzi przeciwko wojnie traktował jako propagandę antyamerykańską. Publicyści „Gazety Wyborczej” przekonywali, że podejście antywojenne doprowadzi do osłabienia pozycji Polski na arenie międzynarodowej. Krytykowane były przypuszczenia, iż atak na Irak ma wymiar ekonomiczny; 48 M. Bukowski, P. Ścigaj, Prasa codzienna wobec udziału polskich żołnierzy w operacji „Iracka Wolność”, [w:] Irak…, s. 16–17. 49 M. Bukowski, P. Ścigaj op. cit., s. 18–20. 50 S. Zgliczyński, op. cit., s. 113. 51 M. Bukowski, P. Ścigaj, op. cit., s. 25. 254 ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU WE WSPÓŁCZESNYM KONFLIKCIE ZBROJNYM… w gazecie w nielicznych artykułach wspominano o ropie naftowej, która koncentrowała uwagę USA, jednakże temat zasobów surowcowych nie został szczegółowo rozwinięty. Na łamach „Gazety Wyborczej” w okresie przed interwencją amerykańską w Iraku przeważały artykuły i wypowiedzi opowiadające się za atakiem. Pomijano jednocześnie czynnik ludzki, unikając wszelkich dyskusji o ewentualnych ofiarach cywilnych. Ofensywę na Irak „GW” przedstawiała jako międzynarodową misję, a wręcz obowiązek państw walczących z globalnym terroryzmem. Również „Rzeczpospolita” zaangażowała się w proces przekonywania opinii publicznej do słuszności ataku, jednakże zajęła się tą kwestią w bardziej wyważony i przemyślany sposób. Nie epatowała zachwytem nad strategią militarną USA, podkreślając jednocześnie, że inwazja na Irak jest decyzją skomplikowaną, niełatwą, ale mimo wszystko uzasadnioną. „Rzeczpospolita” wprowadziła czytelnika w pewnego rodzaju dylemat. W gazecie przekonywała, że atak na Irak nie łamie prawa międzynarodowego, gdyż do interwencji państw koalicji antyirackiej wystarczające są rezolucje Rady Bezpieczeństwa ONZ. Z drugiej strony w dzienniku znalazły się wyraźne głosy sprzeciwu wobec interwencji USA i udziału polskich żołnierzy w Iraku. Stanowisko antywojenne przyjęli między innymi Marek Garztecki i Rafał Ziemkiewicz. Otwarcie pisali, że atak na Irak oznacza wkroczenie na teren suwerennego państwa i ingerencję w sprawy wewnętrzne, a w konsekwencji naruszanie prawa międzynarodowego52. „Rzeczpospolita” nie przyjęła jednoznacznego stanowiska, co oznaczało, iż obywatelom pozostawiono szansę do samodzielnego ustosunkowania się względem operacji „Iracka Wolność”. Wyraźnym przeciwnikiem wojny okazał się „Nasz Dziennik”. Gazeta argumenty antywojenne opierała na wypowiedziach duchownych i przesłaniach papieża Jana Pawła II, unikała cytowania opinii najważniejszych polityków w kraju. Dziennikarze, pisząc o nadchodzącej wojnie, nie używali słów neutralnych lub mniej nacechowanych emocjonalnie. Wręcz przeciwnie, podkreślano, że inicjatywa USA nie ma nic wspólnego z operacją stabilizacyjną – jest „atakiem”, aktem agresji, który można zastąpić metodami dyplomatycznymi53. „Nasz Dziennik”, wyraźnie negatywnie odnoszący się do wojny, jeszcze bardziej sprzeciwiał się udziałowi polskich wojsk. Gazeta nie zaakceptowała racji polityków i jako jedyna starała się przekonać opinię publiczną, że takie działanie przyniesie tylko negatywne skutki. W badaniach CBOS-u z czerwca 2003 roku potwierdzono wpływ mediów na polską opinię społeczną. W maju ponad połowa respondentów (53%) popierała interwencję USA w Iraku, tylko 32% badanych sprzeciwiało się wojnie54. Udowodniono tym samym ogromną siłę mediów w kształtowaniu postaw społecznych. Wzrost poparcia dla wojny w ciągu trzech miesięcy wyrażał skuteczność propagandy przeprowadzonej na łamach polskich gazet codziennych. Niski stopień neu52 Ibidem, s. 40–42. Ibidem, s. 53. 54 Komunikat z badań CBOS z czerwca 2003 roku, Zmiany opinii o wojnie w Iraku i udziale w niej polskich żołnierzy, Warszawa 2003, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2003/K_100_03.PDF, dostęp[07.04.2012]. 53 255 WOJCIECH STANKIEWICZ tralności wypowiedzi dziennikarzy i opowiadanie się w wyraźny sposób „za” lub „przeciw” wojnie w decydującym stopniu spowodowało zmianę nastawienia Polaków w kwestii słuszności interwencji, jednakże uzyskanie poparcia dla udziału polskiego kontyngentu wojskowego okazało się zdecydowanie trudniejsze. W marcu większość badanych nadal nie zgadzała się z wysłaniem polskich żołnierzy na misję stabilizacyjną55. „Iracka Wolność” – „wojna medialna” Sposób i charakter relacji z miejsca konfliktu zbrojnego zmieniał się wraz z rozwojem technologicznym i cywilizacyjnym. Przed pojawieniem się mediów elektronicznych relacje z wojny docierały do odbiorcy ze znacznym opóźnieniem. Nowoczesny sprzęt umożliwił dziennikarzom niemal natychmiastowy przekaz z „pola bitwy”. Dzięki sprawozdaniom „na żywo” odbiorca odnosi wrażenie bezpośredniego partycypowania w wydarzeniach56. Określenie „wojna medialna” oznacza zaangażowanie nowoczesnych mediów audiowizualnych w konflikt zbrojny, częste relacje „na żywo”, pokazywanie interwencji wojskowych, zamachów bombowych, mechanizmy odbijania zakładników, czyli transmitowanie zdarzeń o charakterze stricte sensacyjnym, w szczególności nacechowanych emocjonalnie. Z drugiej strony, „wojna medialna” oznacza zwiększoną manipulację przekazem, inwigilację dziennikarzy przez wojsko, ograniczony obiektywizm, który dyktują warunki ekonomiczne mediów57. Za pierwszą „wojnę medialną” uznaje się wojnę w Wietnamie, zakończoną klęską USA. Wietnam jest pierwszą w historii wojną, podczas której wykorzystano nowoczesny, jak na owe czasy, sprzęt technologiczny. Konflikt w Zatoce Perskiej prowadzony w latach 1990–1991 jest następnym przykładem „telewizyjnej wojny”. Upowszechnienie się Internetu oznaczało kolejny ogromny przełom w procesie relacjonowania przebiegu wojny. Dowodem jest transmisja walk w Kosowie w 1999r.58. Możliwe stało się pokazywanie odbiorcom wydarzeń, których upublicznienia w telewizji i radiu obawiały się strony walczące. Urszula Jarecka przytacza istotną cechę współczesnych mediów masowych, twierdząc, że media posiadają tak ogromną silę oddziaływania, iż nie muszą pokazywać wszystkiego wprost, aby wpłynąć na percepcję oraz interpretację odbiorców. Ważną rolę odgrywa intensywność i częstotliwość przekazów medialnych. Komunikaty nie narzucają odbiorcom, „co” mają myśleć o wydarzeniach, ale koncentrują się wokół tego, w jaki sposób odbiorcy przyswajają i interpretują informa55 Komunikat z badań CBOS z marca 2003, Wzrost nastrojów antywojennych, Warszawa 2003, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2003/K_051_03.PDF, dostęp [10.04.2012]. 56 B. Ociepka, op. cit., s. 136. 57 http://www.dialogi.umk.pl/dezinformacja-konflikt-zatoka-perska.html, dostęp[10.04.2012]. 58 B. Ociepka, op. cit., s. 137. 256 ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU WE WSPÓŁCZESNYM KONFLIKCIE ZBROJNYM… cje59. Współczesne konflikty zbrojne stały się pewnego rodzaju rozrywką dla odbiorcy, co wymagało od mediów wypracowania nowych metod prezentowania istotnych wydarzeń. Połączyły informację z rozrywką, tworząc tak zwany „infotainment”60. Nastąpiło stopniowe zatarcie granicy pomiędzy przekazywaniem informacji naprawdę ważnych z mniej istotnymi. „Infotainment” oznacza również pokazywanie informacji o kluczowym znaczeniu w lekki, niemal trywialny sposób. Interwencję w Iraku w 2003 roku można również uznać za „wojnę medialną”, gdyż środki masowego przekazu poświęciły dużo uwagi na relacjonowanie zachodzących wydarzeń w Iraku. 20 marca 2003 roku media „na żywo” transmitowały przebieg bombardowania stolicy Iraku61. Sposób przekazywania informacji z frontu przez amerykańskich i brytyjskich korespondentów został ściśle określony. Do głównych zadań mediów należało bowiem, utrzymanie przekonania wśród społeczeństwa, że interwencja jest słuszną decyzją62. Media zachodnie i amerykańskie od początku unikały pokazywania drastycznych scen, aby nie wywoływać strachu i dezaprobaty wśród odbiorców. O doniosłości wydarzenia świadczy liczba obecnych w Iraku korespondentów wojennych sięgająca blisko 3 tysięcy63. Douglas Kellner pisze, że wojna w Iraku okazała się najważniejszym wydarzeniem w 2003 roku. Przebieg interwencji przedstawiały wszystkie środki masowego przekazu. W USA transmisją wojny w głównej mierze zajęły się dwa odmienne kanały informacyjne – CNN i Fox News. Sukces całodobowych transmisji z pierwszych dni wojny prowadzonych przez CNN, który uwidocznił się zdecydowanym wzrostem oglądalności, nie stanowił zaskoczenia dla medioznawców. CNN, dzięki korespondencji z I wojny w Zatoce Perskiej zapisała się w świadomości odbiorców, jako telewizja najbardziej obiektywna i rzetelna. Zaskoczenie natomiast stanowił wzrost oglądalności Fox News. Kanał informacyjny Fox zanotował większą oglądalność niż przodujący na rynku informacyjnym CNN64. Wzrost oglądalności Fox News oznaczał, że rządowa propaganda będzie kontynuowana podczas prowadzenia wojny. W związku z odmiennym nastawieniem dziennikarzy poszczególnych stacji do interpretowania treści, uwidoczniły się różnice w przekazie informacji. Media amerykańskie zgodnie z dyrektywą rządu nazywały akcję militarną terminem „Iracka Wolność”, natomiast kanadyjska CBC określała ofensywę wprost jako „Wojnę w Iraku”. Jeszcze w inny sposób pisały media zachodnie czy arabskie, stosując podobną terminologię: „atak”, „inwazja”, „napaść”65. Stosunek 59 U. Jarecka, op. cit., s. 58. L. Pułka, Kłopotliwe spektakle kultury mediów, „Odra” 2005, nr 1, s. 23. 61 K. Kubiak, Wojny, konflikty zbrojne i punkty zapalne na świecie, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2005, s. 223. 62 H. Tumber, J. Palmer, Media at war. The Iraq cisis, SAGA Publications, Londyn 2004, s. 13. 63 R. Święs, Bezpieczeństwo dziennikarzy w rejonach konfliktów zbrojnych. Sytuacja prawna, problemy, statystyki, [w:] Wojna w mediach…., s.276. H. Tumber, J. Palmer, op. cit, s. 14. 64 S. Allan, B. Zelizer, Reporting war. Journalism in wartime, Taylor & Francic Publishing, New York 2004, s. 6. 65 D. Kellner, op. cit., dostęp [09.04.2012]. 60 257 WOJCIECH STANKIEWICZ mediów i sposób przekazywania informacji zmieniały się w zależności od nastawienia do wojny danego kraju. Zachodnie i arabskie środki masowego przekazu od początku krytykowały podjęte działania zbrojne, dlatego w tamtejszych mediach dominowały bezpośrednie i pozbawione manipulacji stwierdzenia. Stany Zjednoczone nie zapomniały o stosowaniu propagandy również podczas trwania operacji wojskowej. Rząd amerykański po licznych doświadczeniach wojennych wiedział, że zbyt duża liberalizacja i autonomia mediów szkodzą interesowi kraju. Na dziennikarzy nałożono specjalne obowiązki dotyczące współpracy z wojskiem. Korespondenci wojenni kontrolowani przez żołnierzy, nie mieli możliwość relacjonowania prawdy, reporterów nie wpuszczano w miejsca trwającej akcji, a w celu przeprowadzenia wywiadu z żołnierzem, dziennikarze byli zobowiązani do uzyskania zgody przełożonego. W pierwszej kolejności działania zbrojne zmierzały do paraliżu informacyjnego społeczności irackiej. Koalicyjne siły zbrojne zaczęły od likwidacji i zajęcia stacji telewizyjnych oraz radiowych, takich jak Radio Sawa, Radio Informacyjne, Radio Nahrain, Radio Tikrit66. Drugim istotnym zabiegiem manipulacyjnym zastosowanym przez USA okazało się pozyskiwanie irackich dziennikarzy w celu przekazywania za ich pośrednictwem proamerykańskich treści propagandowych. Irakijczycy otrzymywali zapłatę w zamian za podpisanie tekstu67. Jednak pomimo licznych zabiegów propagandowych w miarę wydłużania się wojny media masowe zaczęły odmiennie ilustrować obraz konfliktu w Iraku. Dziennikarze amerykańscy zostali zmuszeni do zdobywania informacji z inny sposób. Korespondenci wojenni w następujący sposób starają się usprawiedliwić. Pierwszym celem ataku zarówno politycznym, jak i medialnym stał się Saddam Husajn. Media skupiały się na pokazywaniu przywódcy irackiego jako tyrana dręczącego niewinny lud. Ważnym wydarzeniem medialnym stało się pojmanie i zabicie synów Husajna, a także późniejsze aresztowanie dyktatora. Wspomniane wydarzenia zostały różnie przedstawione. „Gazeta Wyborcza” skomentowała zabicie synów Husajna jako konsekwencję polityki amerykańskiej w Iraku i niezbędny warunek do pozyskania społecznego poparcia samych Irakijczyków68. Leszek Iwulski podaje najważniejsze cechy „wojny medialnej”, takie jak: medialne reality show oglądane w niemalże każdym domu w USA, wojna stałą się częścią życia ludzi, zapisała się w ich świadomości. Według L. Iwulskiego w „wojnie medialnej” przekaz informacyjny celowo pozbawiony jest treści merytorycznej. Widz skupia się na samym obrazie działań militarnych, podświadomie abstrahując od precyzyjnych i konkretnych informacji69. Wojna w Iraku stała się globalnym wydarzeniem 66 Ł. Szurmiński, Współczesne środki propagandowe, wykorzystywane w kształtowaniu wizerunku konfliktów zbrojnych, [w:] Wojna w mediach..., s. 233–234. 67 M. Mazzetti, Military Will Keep Planting Articles in Iraq, „ Los Angeles Times” 2006, http://www.globalpolicy.org/component/content/article/168-general/36678.html, dostęp[11.05.2012]. 68 S. Zgliczyński, op. cit., s. 132. 69 L. Iwulski, Triadyczne ujęcie ponowoczesnej wojny, mediów i polityki, [w:] Wojna w mediach…, s. 216. 258 ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU WE WSPÓŁCZESNYM KONFLIKCIE ZBROJNYM… medialnym, które śledzone było przez miliony odbiorców, niezależnie od pochodzenia, narodowości, wyznania czy płci. Zachodnie media skupiały się przede wszystkim na bezpośrednim obrazie z irackiej wojny. Niemal każdy serwis informacyjny rozpoczynał się od relacji „na żywo”, co pozwalało na bardziej wiarygodną partycypację widza. Niektóre przekazy z ofensywy USA w Iraku były z premedytacją reżyserowane przez media. Tomasz Gabiś podaje dwa przykłady przekłamania rzeczywistości przez środki masowego przekazu. Pierwsza sytuacja ma związek z obaleniem pomnika Saddama Husajna centrum Bagdadu. W dziennikarskich relacjach dominował wówczas wizerunek wiwatujących Irakijczyków, jednak, jak sugeruje Gabiś, wszystko mogłoby wyglądać zupełnie odmiennie, gdyby zdarzeniu nie towarzyszyły media. Do podobnej manipulacji doszło podczas uwolnienia więzionej przez irackich rebeliantów szeregowiec Jessiki Lynch. Pomimo iż wojska amerykańskie oswobodziły zakładniczkę w momencie, gdy nie było już porywaczy, przekazy medialne podkreślały skomplikowaną i ryzykowną akcję ratowniczą sił koalicyjnych70. Przypadki zafałszowania rzeczywistości zdarzały się bardzo często w przypadku relacjonowania wojny w Iraku. W głównej mierze służyło to gloryfikowaniu Amerykanów przy jednoczesnym deprecjonowaniu oddziałów rebelianckich. Odmienne stanowisko w kwestii pokazywania działań wojennych prezentowały media irackie. Podczas trwania całego konfliktu również nie zapomniały o propagandzie wojennej. Każdy atak terrorystyczny skierowany w stronę armii amerykańskiej transmitowano w mediach oraz celowo podawano informacje o zabitej ludność cywilnej przez wojska koalicji, aby wzmocnić niechęć Irakijczyków do USA. Często doniesienia opierały się na umiejętnym manipulowaniu faktami i stosowaniu elementów wpływających na sferę emocjonalno-psychologiczną odbiorców. Rebelianci iraccy zmuszeni byli do wykorzystania propagandy wojennej z powodu znacznej przewagi militarnej wroga. Manipulacja miała na celu wywarcie wpływu na opinię zachodnią. Saddamowi Husajnowi zależało, aby obywatele krajów zachodnich zmusili rządy państw koalicji antyirackiej do zaprzestania działań. Widok żołnierza przetrzymywanego przez terrorystów budził strach i niepewność względem powodzenia akcji wśród odbiorców państw zachodnich71. Przedłużająca się obecność wojsk amerykańskich w Iraku oraz pokazywanie przez media irackie okrutnych scen spowodowały narastanie społecznego oporu przeciwko dalszej interwencji. Wojna zyskała zainteresowanie opinii publicznej, która rozpoczęła medialną kampanię antywojenną. Obywatele publikowali w Internecie teksty, w których potępiano działania militarne oraz nawoływano do zakończenia interwencji. W działania skierowane przeciwko wojnie zaangażowały się również organizacje pozarządowe takie jak „US Veteran Mother Against War”,” Mothers Against the Draft”72. Oficjalnie czynności militarne zostały zakoń70 T. Gabiś, op. cit., s. 7. K. Kubiak, op. cit., s. 226. 72 L. Iwulski, op. cit., s. 236. 71 259 WOJCIECH STANKIEWICZ czone 1 maja 2003 roku73. Jednakże media nieustannie przekazują informacje o nowych zamachach bombowych i aktach przemocy. W 2004 roku pojawiło się w Internecie nagranie odnalezionego w Bagdadzie ciała Amerykanina z odciętą głową. Po raz pierwszy przerażający obraz zmasakrowanego ciała opublikowały media zachodnie. Niemiecki dziennik „Bild” pokazał zdjęcie odciętej głowy na swoich łamach. „The Daily Telegraph” skomentowało wydarzenie jako dowód zasadności twierdzenia, że interwencja w Iraku jest „wojna z terroryzmem”74. Pojedyncze stwierdzenie gazety nie jest jednak w stanie przekształcić powstałej już wcześniej opinii o bezzasadności interwencji w Iraku. Operacja „Iracka Wolność” pochłonęła tysiące ofiar, koszty wojny, które poniosły Stany Zjednoczony, wzrosły do niewyobrażalnej sumy 3 bilionów dolarów75. Interwencja, która miała szybko się skończyć trwa już prawie 10 lat. Media – narzędzie manipulacji w rękach terrorystów Media masowe „w rękach” terrorystów stały się niebezpiecznym narzędziem. Wraz z rozwojem techniki i informatyki nastąpiła eskalacja przekazów aktów terrorystycznych. Sławomir Czapnik zwraca uwagę, że media pozawalają przekazać zamach terrorystyczny, ponadto wzmacniają poczucie zagrożenia i strachu76. Terroryści wykorzystują media na dwa sposoby. Korzystają z własnych środków medialnych, ale i także z mediów niezależnych77. Warto zwrócić uwagę na sposób przekazywania informacji na temat wojny w Iraku przez media arabskie. Największa i najbardziej znana arabska stacja telewizyjna o zasięgu światowym – Al-Dżazira, starająca się wypełniać standardy CNN, od wielu lat jest czołowym medium w tej części świata. Telewizja rozpoczęła działalność w latach 90. Szybko zyskała popularność, gdyż jako jedyna posiadała możliwość relacjonowania wydarzeń bezpośrednio z miejsc konfliktu na Bliskim Wschodzie. Al-Dżazira podczas pierwszej wojny w Zatoce Perskiej przeprowadziła wywiad z Saddamem Husajnem, czego nie udało się dokonać żadnej z globalnych sieci telewizyjnych. Arabskie medium odegrało znaczącą rolę również podczas operacji „Iracka Wolność”. Tomasz Goban-Klas pisze, że tylko stacja arabska odważyła się pokazać w kwietniu 2004 roku nagrania przestawiające ciała zabitych cywili – głównie dzieci i kobiet w Falludży, miejscowości zbombardowanej przez 73 M. Makieła, Amerykańska polityka wobec konfliktu zbrojnego w Iraku, [w:] Irak, dylematy…., s. 95. 74 J. Elsässer, op. cit., s. 83. J. E. Stiglitz, Wojna za trzy biliony dolarów. Prawdziwy koszt konfliktu w Iraku, przeł. Z. Ładyka-Wiankowska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010. 76 S. Czapnik, op. cit., s. 349. 77 L. Dyczewski, Media o terroryzmie i terroryzm o mediach, [w:] Media masowe…, s. 12. 75 260 ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU WE WSPÓŁCZESNYM KONFLIKCIE ZBROJNYM… wojsko amerykańskie. Prezydent Bush zareagował stwierdzeniem, iż należy zbombardować siedzibę telewizji78. Al-Dżazira pokazuje błędy zarówno państw zachodnich, jak i państw arabskich, co powoduje powszechną krytykę stacji, ale świadczy jednocześnie o wysokiej profesjonalizacji i rzetelności. Al-Dżazira nie stroni od współpracy z terrorystami. Często emituje materiały z miejsca zamachów, bez cenzury pokazuje przebieg egzekucji zakładników. Na antenie stacji arabskiej terroryści przedstawiają żądania i przyznają się do zamachów79. Najważniejszą cechą stacji jest wszechstronność i dokładność w przekazywaniu doniesień. Podczas operacji „Iraq Freedom” dziennikarze Al-Dżaziry uzyskiwali informacje zarówno od Irakijczyków, jak i koalicji antyirackiej80. Stany Zjednoczone i Wielka Brytania zarzucały arabskiej telewizji przede wszystkim pokazywanie wypowiedzi Saddama Husajna nawołującego do walki irackich rebeliantów, emitowanie materiałów z przesłuchań jeńców wojennych i pokazywanie skutków wybuchu bomb, czyli zabitych ciał cywili i żołnierzy81. Stacja arabska pokazała inny obraz wojny niż media zachodnie, pozbawiony cenzury i zafałszowania faktów. Kolejną stacją telewizyjną zaangażowaną w konflikt w Iraku była Al-Arabija, stworzona na wzór CNN i BBC World. Przekazy telewizji Al-Arabija starał się kontrolować rząd amerykański, który wiązał z nowopowstałą stacją określone polityczno-medialne cele. Sytuacja zmieniła się po wyemitowaniu programu, w którym terrorysta zapowiedział zabicie członków Irackiej Rady Zarządzającej. W kolejnych dniach wojny wyemitowano wywiad z Saddamem Husajnem, w którym opowiadał o egzekucji dokonanej przez Amerykanów na urzędnikach państwowych i rodzinie. Stacja telewizyjna amerykańską interwencję w Iraku określała „trzecią wojną w Zatoce”. W wyniku wyemitowania niewygodnych informacji dla USA stacja została zajęta przez policję iracką. Sytuacja telewizji pogorszyła się jeszcze bardziej w chwili powołania przez Amerykanów nowego rządu irackiego. Telewizja otrzymała dwutygodniowy zakaz relacjonowania poczynań wojsk amerykańskich i koalicyjnych oraz nowego rządu Iraku82. Obecność terrorystów w mediach nie ogranicza się jedynie do wykorzystywania arabskojęzycznych środków masowego przekazu profilowanych do islamskiego audytorium. Równie istotną funkcję w tworzeniu medialnego zaplecza dla terrorystów stanowią zachodnie stacje telewizyjne i agencje prasowe. Walter Laqueur pisał: Jeśli terroryzm jest propagandą poprzez czyn, to dziennikarze oraz telewizyj- 78 T. Goban-Klas, Media i terroryści. Czy zastraszą nas na śmierć?, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009, s. 140,142. 79 Al-Dżazira wielokrotnie pokazywała wypowiedzi Osamy bin Ladena, w związku z tym media amerykańskie podejrzewały stację o przekazywanie zaszyfrowanych informacji terrorystom. Ibidem, s. 143. 80 http://www.arabia.pl/content/view/275485/2/, dostęp[09.04.2012]. 81 Ibidem, dostęp[09.04.2012]. 82 T. Goban-Klas, Media i terroryści…, s. 147. 261 WOJCIECH STANKIEWICZ ni reporterzy i operatorzy są najlepszymi przyjaciółmi terrorystów83. Środki masowego przekazu nie tylko relacjonują przebieg konfliktów zbrojnych, ale również partycypują w przekazie ataków terrorystycznych. Dokładne informowanie przez media o zamachach zwiększa ogólne poczucie zagrożenia, co jest podstawą efektu psychologicznego, jaki chcą uzyskać terroryści84. Islamscy radykałowie pośrednio wpływają w ten sposób na charakter zachodnich przekazów, przy jednoczesnym osiągnięciu własnych zamierzeń. Amerykańskie i europejskie media w sposób nieświadomy pozwalają arabskim bojownikom wykorzystywać przestrzeń medialną, doprowadzając jednocześnie do paradoksalnej sytuacji – informując o postępie walk z rebeliantami, zapewniają terrorystom rozgłos i popularność. Z pewnością, gdyby nie środki masowego przekazu, wszelkie akty terroryzmu w postaci zamachów nie odniosłyby skutku na skalę międzynarodową. W erze informatyzacji i mediatyzacji opinii publicznej nawet islamscy radykałowie pojęli, iż prowadzenie wielotorowej działalności nie może być realizowane bez wykorzystania mediów zarówno arabskich, jak i zachodnich. Arabskie media stanowią interesujące źródło komunikowania dla terrorystów, ale jednocześnie ogrywają istotną rolę w przedstawianiu wizerunku Bliskiego Wschodu85. Aczkolwiek islamskie środki masowego przekazu ponoszą częściową odpowiedzialność za charakter stosunków pomiędzy Zachodem a światem arabskim, szczególnie pod względem kwestii zwalczania terroryzmu86. Silny wpływ medialnej rzeczywistości doskonale można było zaobserwować w chwili zakończenia ofensywy na Irak. Pomimo iż los prezydenta Husajna nie był znany, w dalszym ciągu iracki przywódca istniał jako podmiot wykreowanej przez środki masowego przekazu rzeczywistości. T. Gabiś tak pisał: Ex-prezydent Husajn żyje, ale żyje w świecie wirtualnym. Dołączył do Osamy Ben Ladena i obaj przebywają jako zjawy o niejasnym statusie ontologicznym w nieokreślonej strefie pomiędzy medialną iluzją a rzeczywistością87. Media zapewniają nieśmiertelność i możliwość implikowania pewnych zachowań i schematów. Podobnie jak amerykańskie środki przekazu transmitują zwycięską ofensywę sił narodowych, tak ugrupowania terrorystyczne, relacjonując egzekucje dokonywane na więźniach, starają się wpływać na obrazowanie realnej wizji wojny. Konflikt militarny już wiele lat temu przeniósł się w przestrzeń medialnej rywalizacji walczących stron. Pomimo iż zachodnie cywilizacje posiadają wyraźną przewagę w kwestii dysponowania środkami masowego przekazu, nie potrafią 83 T.Goban-Klas, Terroryści a media, [w:] Wojna w mediach, pod red. W. Piątkowskiej-Stępniak, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2007, s. 341. 84 L.A. Vallamarin Pulido, Sieć Al-Kaida, przeł. D. Zawada, Wydawnictwo Wołoszański, Warszawa 2008, s. 36. 85 Ch. Eilders, Media under fire: Fact and fiction in conditions of war, „International Review of The Red Cross” 2005, nr 87, s. 642. 86 F. Haque, Globar media, islamophobia and its impact on conflict resolution, Institute Of Hazrat Mohamamad, Bangladesh, s. 6, http://www.ihmsaw.org/resourcefiles/1260034024.pdf, dostęp [22.04.2012]. 87 T. Gabiś, op. cit., s. 9. 262 ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU WE WSPÓŁCZESNYM KONFLIKCIE ZBROJNYM… w pełni wykorzystać posiadanego potencjału. Sukcesem samych terrorystów jest choćby fakt, iż stacje telewizyjne na całym świecie gotowe są zapłacić milionowe stawki za wywiady z rebelianckimi przywódcami. Oprócz potężnego wsparcia finansowego terroryści zyskują coś znacznie istotniejszego, a mianowicie cenny czas antenowy w najważniejszych koncernach medialnych Zachodu. Środki masowego przekazu zyskały rangę miejsca „walki dwóch różnych światów”, gdzie każda ze stron stara się przekonać do swoich racji i argumentów. Islamscy terroryści korzystają również z Internetu. Nowe medium służy terrorystom do pozyskiwania ochotników oraz indoktrynowania młodego pokolenia. Internet pozwala na szybkie rozpowszechnienie informacji na skalę globalną, pomagając rebeliantom w pozyskiwaniu nie tylko nowych członków, ale również niezbędnych funduszy. Na stronach internetowych organizacje terrorystyczne przyznają się do dokonanych zamachów88. Często istnieje sytuacja, w której do jednego wybuchu przyznaje się kilka organizacji, co spowodowane jest chęcią uzyskania jak największego rozgłosu. Pokazanie zamachu terrorystycznego przez media na całym świecie oznacza sukces dla terrorystów. Terroryści chętnie posługują się Internetem również ze względów ekonomicznych. Koszty korzystania z Internetu są zdecydowanie niższe niż czas antenowy stacji telewizyjnej. Działalność organizacji terrorystycznych stała się szybsza, tańsza i globalna89. Na podstawie analizy problematyki niniejszej pracy sformułowano następujące wnioski dotyczące roli mediów masowych we współczesnym konflikcie zbrojnym w Iraku: 1. Postępująca informatyzacja i mediatyzacja życia publicznego wpływa na charakter i przebieg współcześnie prowadzonych konfliktów zbrojnych. Podczas trwania wojny amerykańsko-irackiej media amerykańskie służyły do indoktrynowania postaw społecznych i usprawiedliwiania działań militarnych. Interwencja USA w Iraku i sposób jej relacjonowania uwidacznia, iż sukces ofensywy militarnej w znacznym stopniu zależy od przeprowadzenia odpowiednich czynności propagandowych i manipulacyjnych. 2. Zadaniem współczesnych mediów jest nie tylko relacjonowanie działań militarnych, ale aktywne kształtowanie rzeczywistości, również medialnej. Środki masowego przekazu, emitując w kierunku odbiorców swoje komunikaty, w znacznym stopniu opierają się na stosowaniu niedomówień, nadinterpretacji, wyrażeń nacechowanych emocjonalnie, które mają wzbudzać określone postawy społeczne i narodowe. Pojęcie prawdy jest w tym przypadku przez media celowo uplastyczniane i odwracane. 3. Środki masowego przekazu coraz bardziej uzależnione są od polityki rządów i organizacji terrorystycznych. Media tracą misyjny i kontrolny charakter pod wpływem nacisków politycznych i społecznych, służą modyfikowaniu nastrojów 88 M. Levitt, Hamas, Polityka, dobroczynność i terroryzm w służbie dżihadu, przeł. Ł. Müller, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, s. 196–197. 89 L. Dyczewski, Media o terroryzmie i terroryzm o mediach, [w:] Media masowe…, s. 15. 263 WOJCIECH STANKIEWICZ społeczeństwa. Administracja prezydenta Busha skutecznie wykorzystała media w celu edukowania społeczności amerykańskiej w perspektywie konfliktu w Iraku i jego przyczyn. 4. Organizacje terrorystyczne wykorzystują wszelkie możliwe środki przekazu w celu pozyskiwania nowych członków i poszukiwania intratnych źródeł finansowania. Media zachodnie stają się areną, na której terroryści prowadzą kampanię propagandową oraz medialną. Arabskie stacje telewizyjne w równie istotnym stopniu udostępniają terrorystom, bardziej lub mniej nieświadomie, czas antenowy. 5. Eksponowanie obrazów wojennych na przykładzie relacjonowania egzekucji czy zamachów terrorystycznych wpływa na brutalizację i tabloidyzację środków masowego przekazu. Media ukazują przemoc i rozlew krwi, aby jak najskuteczniej dotrzeć do odbiorcy i rzetelnie spełnić obowiązek informowania o każdym aspekcie prowadzonych działań wojennych. 6. Konflikt amerykańsko-iracki zyskał rangę najważniejszego wydarzenia medialnego w 2003 roku i był konsekwentnie relacjonowany przez największe światowe agencje prasowe i stacje telewizyjne. Zarówno armia amerykańska, jak i islamscy radykałowie korzystali z własnych środków przekazu w celu zaprezentowania stronniczych opinii i subiektywnych przekazów propagandowych. Pomimo tak znacznego zainteresowania ogólnoświatowych mediów konfliktem w Iraku, każda ze stacji telewizyjnych czy agencji prasowych emitowała komunikaty w odrębny sposób, a treść przekazów w istotnym stopniu uzależniona była od polityki kraju, w którym dane medium funkcjonuje. 264 Zeszyty Naukowe AON nr 1(90) 2013 Zeszyty Naukowe AON nr 2(59)KOMENTARZE, 2005 RECENZJE I SPRAWOZDANIA ISSN 0867–2245 ISSN 0867–2245 KOMENTARZE, RECENZJE I SPRAWOZDANIA Sprawozdanie z uczestnictwa w 9. Kongresie Szkolenia na odległość Bundeswehry Małgorzata GAWLIK-KOBYLIŃSKA Akademia Obrony Narodowej W dniach 4–6 września, 2012 roku delegacja AON1 uczestniczyła w 9. Kongresie Szkolenia na Odległość Bundeswehry (9. Fernausbildungkongress 2012 der Bundeshwehr). Przedsięwzięcie zostało zorganizowane w Hamburgu w Uniwersytecie Bundeswehry im. Helmuta Schmidta (Helmut Schmidt Universittät – HSU), a uczestniczyło w nim około 1500 ekspertów ze świata biznesu, administracji publicznej oraz szkolnictwa wyższego wojskowego, z państw takich jak Niemcy, Polska, Austria, Francja, Stany Zjednoczone, Szwajcaria oraz Wielka Brytania. Honorowy patronat nad kongresem objął minister obrony Niemiec, Thomas de MAIZIERE. Celem uczestnictwa delegacji Akademii Obrony Narodowej było reprezentowanie uczelni w Kongresie, przeprowadzenie forum praktycznego (praxis forum) na temat nabywania kompetencji kulturowych poprzez uczestnictwo w kursie z zakresu świadomości międzykulturowej (Global e-Learning of Cultural Awareness in Civil and Military Environment), zebranie wiedzy oraz doświadczeń związanych kształceniem na odległość, a także podtrzymanie oraz nawiązanie kontaktów roboczych ze specjalistami z zakresu tematu kształcenia na odległość. Program Kongresu obejmował sesje wykładowe (8) stanowiące wprowadzenie do planowanej na każdy dzień odrębnej tematyki, warsztaty (14) oraz fora praktyczne (27). Oprócz wspomnianych form spotkań, Kongresowi towarzyszył salon produktów i rozwiązań edukacyjnych, od platform edukacyjnych, po gry edukacyjne zorientowane na rozwiązania 2D i 3D, wykorzystujące również technologię kinect. 1 Skład delegacji: (1) dr hab. Piotr Gawliczek – Pełnomocnik Rektora-Komendanta ds. Innowacji, Dyrektor Biura Rektora, (2) ppłk dypl. Thorsten FRIES, oficer łącznikowy Bundeswehry, (3) Małgorzata Gawlik-Kobylińska – projektant kursów ADL, metodyk w Zespole Kształcenia na Odległość AON. 265 MAŁGORZATA GAWLIK-KOBYLIŃSKA Inaugurację kongresu stanowiły powitanie prof. dr. Wilfrieda SIEDELA (profesora Uniwersytetu Helmuta Schmidta) oraz przemówienie otwierające wydarzenie, które wygłosił gen. Volker BARTH. Tematem pierwszego dnia Kongresu było „Uczeniu się dla operacji oraz poprzez operacje” (Learning for and Through Operations). Związane z tym zagadnieniem prelekcje oraz dyskusje podnosiły kwestie takie jak skuteczne planowanie, przygotowanie, prowadzenie i monitorowanie działań Bundeswehry oraz innych podmiotów funkcjonujących w obszarze bezpieczeństwa, pokoju i odbudowy, w tym zarządzania kryzysowego, ratownictwa i cyberobrony. Zwrócono uwagę, iż dla realizacji zadań operacyjnych istnieje potrzeba powołania zintegrowanych zespołów, zwiększenia aktywności na poziomie międzyagencyjnym i/lub ponadnarodowym. Wskazano, iż bardzo często brak czasu i personelu lub geograficzna odległość pomiędzy trenerami i uczestnikami szkoleń utrudnia przeprowadzenie wspólnego i skutecznego procesu szkoleniowego. Wykorzystanie technologii kształcenia zdalnego i szkolenia może zatem stanowić doskonałe rozwiązanie i przyczynić się do osiągnięcia zamierzonych celów dydaktycznych, a także do wzmocnienia umiejętności, które są niezbędne do działania podczas prowadzenia operacji. Podkreślono, iż wykorzystanie w procesie dydaktycznym narzędzi kształcenia zdalnego, w tym poważnych gier symulacyjnych, umożliwia opanowanie działań operacyjnych szybciej i bardziej efektywnie, a dzięki inteligentnemu zarządzaniu wiedzą jest możliwe, aby wiedza ekspertów z różnych państw była szeroko dostępna dla każdego użytkownika/uczestnika kursu. W związku z tym zagadnieniem pierwszy dzień kongresu stanowił próbę odpowiedzi na pytania: w jakim stopniu oparte na technologiach edukacyjnych i szkoleniowych scenariusze (do gier edukacyjnych) mogą umożliwić osiągnięcie pożądanego celu (na przykład odzwierciedlenie realnych warunków podczas misji)? W jaki sposób systemy informacyjne i oparte na technologii platformy mogą pomóc w przygotowaniu i monitorowaniu przedsięwzięć oraz w opracowaniu alternatywnych metod działania w przyszłości? Jakie istnieją opcje wykorzystania nowych technologii wspierających komunikację oraz współpracę organizacji i agencji na szczeblu krajowym i międzynarodowym? Na te pytania szukano odpowiedzi podczas warsztatów i for praktycznych podczas których dyskutowano między innymi: o szansach i zagrożeniach wspierania operacji i szkoleń technologiami informacyjno-komunikacyjnymi, symulacjach wirtualnego szpitala Bundeswehry, wykorzystania awatarów w symulacjach, o dydaktyce i metodyce nauczania w Bundeswehrze. W kontekście tej problematyki, pod kierunkiem kmdr (rez.) dr. hab. Piotra GAWLICZKA odbyło się forum praktyczne dotyczące wykorzystania metod i technik kształcenia na odległość w kształtowaniu świadomości międzykulturowej w środowiskach wojskowym i cywilnym (Global e-Learning of Cultural Awareness in Civil and Military Environment). Podczas tego forum projektantka scenariuszy ADL, Małgorzata GAWLIK, oraz przedstawiciel brytyjskiej firmy LINE Defence, Robert HOHMANN zaprezentowali dwa autorskie kursy e-learningowe dotyczące świadomości międzykulturowej. Należy wspomnieć, że 266 KOMENTARZE, RECENZJE I SPRAWOZDANIA produkt ADL AON (Introduction to Cultural Awareness Course), którego odbiorcą mają być instytucje NATO oraz państwa Partnerstwa dla Pokoju, cieszył się dużym zainteresowaniem słuchaczy ze względu na zestawienie w scenariuszu nieskomplikowanych rozwiązań technologicznych (wymóg grupy roboczej NATO) z elementami gry decyzyjnej. Ponieważ kurs stanowił produkt pracy zbiorowej, dodatkowe wyrazy uznania dotyczyły sprawnej współpracy Zespołu kształcenia na odległość (ADL) AON ze środowiskiem międzynarodowym, przeprowadzenia ewaluacji i optymalnego uwzględnienia wskazówek wszystkich ekspertów tematów. Motyw przewodni drugiego dnia kongresu stanowiła problematyka doskonalenia kompetencji zawodowych poprzez edukację i szkolenie (Fit for competition through training and education). Zwrócono uwagę, iż sukces firm i organizacji zależy od ich konkurencyjności oraz zatrudnionych pracowników, a widoczne obecnie skutki zmian demograficznych wymagają przemyślenia w zakresie możliwości zredukowania konfliktu pomiędzy zadaniami, a orientacją pracowników. W tym kontekście, aby przeciwstawić się sytuacji braku wykwalifikowanych pracowników, wskazano, iż pracodawcy oraz instytucje edukacyjne powinni być w przyszłości bardzo elastyczni w kwestii organizowania kształcenia doskonalącego. Podkreślono potrzebę tworzenia nowych koncepcji, metod oraz standaryzacji kryteriów uznawania certyfikatów i stopni krajowych i międzynarodowych2. W celu zrealizowania przyszłych zamierzeń, proponuje się rozwiązania oparte na technologii oraz dyskusje na tematy: w jaki sposób firmy i organizacje optymalizują strategię rozwoju swoich pracowników? Jak znaczące są innowacyjne, zorientowane na kompetencje i oparte na technologii nauczania/uczenia się sposoby sprawdzenia wiedzy? W jaki sposób można sprostać wyzwaniom takim jak uznawalność formalne i nieformalne poświadczanych umiejętności? Warsztaty i fora praktyczne dotyczyły więc konkretnie nabywania kompetencji, edukacji dorosłych, uczenia się formalnego i nieformalnego, budowania kultury komunikacyjnej oraz kompetencji trenera. Oprócz uczestnictwa w wykładach i formach warsztatowych, dzięki zaangażowaniu oficera łącznikowego Bundeswehry, ppłk. dypl. Thorstena FRIESA, delegacja AON zapoznała się z infrastrukturą oraz zadaniami Centrum e-Learningu Uniwersytetu im. Helmuta Schmidta (niem. Das Zentrum fuer technologiegestuetzte Bildung – ZtB), jako centrum kompetencyjnego oraz kluczowego ogniwa systemu kształcenia na odległość Sił Zbrojnych Niemiec. Podczas tej wizyty odwiedzono studio nagraniowe uniwersytetu Bundeswehry oraz zespół projektujący multimedialne materiały dydaktyczne. W ocenie delegacji był to szczególnie interesujący punkt programu ze względu na możliwość podzielenia się doświadczeniami na temat doboru narzędzi do tworzenia kursów oraz materiałów wspomagających uniwersyteckie kształcenie. Jako szczególnie interesujące należy ocenić spotkania 2 Propozycję kompromisowego rozwiązania dotyczącego realizacji europejskich ram kwalifikacji oraz niemieckich ramach kwalifikacji w zakresie kształcenia ustawicznego przedstawiono w styczniu 2012 roku podczas Stałej Konferencji Ministrów Edukacji i Kultury. Źródło: http://www.hsuhh.de/teletutor/index.php?brick_id=QUhHKuBNYyuVFzcE&action=setlanguage&language=en (03.01.2013). 267 MAŁGORZATA GAWLIK-KOBYLIŃSKA z przedstawicielami Centrum e-Learningu z Manuelem SOMMEREM, podczas którego poruszono kwestie zastosowania otwartych narzędzi do tworzenia pomocy dydaktycznych oraz systemowego wdrażania ich do warsztatu pracy wykładowcy oraz z Marion HARTUNG, którego rezultatem było nieformalne porozumienie o udostępnieniu ADL AON rozwijanego przez stronę niemiecką narzędzia do tworzenia galerii na platformie edukacyjnej ILIAS. Tematyką ostatniego dnia kongresu była szeroko pojmowana współpraca (Cooperation), która obejmuje między innymi siły zbrojne, służbę publiczną oraz handel i przemysł. Podkreślono, iż zgodnie z tendencjami jakie niosą ze sobą zmiany demograficzne, udział w edukacji jest wspólny dla wszystkich zaangażowanych partnerów w kategoriach takich jak spektrum uczenia się, koszty, dzielenie systemów wartości, organizacja pracy. Znaczącym ułatwieniem współpracy i komunikacji pomiędzy różnymi partnerami mają stanowić technologie informacyjnokomunikacyjne. Problematyka trzeciego dnia kongresu skupiona była wokół pytań: Które modele edukacji opartej na technologii i współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami a sektorem publicznym należy brać pod uwagę? Jakie są możliwości i wartości dodane wynikające z szerokiej współpracy pomiędzy partnerami? Jak można aplikacje oparte na technologii do wspierania współpracy w dziedzinie edukacji, umiejętności i pracy na co dzień? Kluczowe zagadnienia poruszane na spotkaniach dotyczyły zatem nowych typów kontaktów pomiędzy prywatnym, a publicznym sektorem w obszarze edukacji, nowoczesnych narzędzi współpracy, obecnego statusu i rozwoju projektu dotyczącego modernizacji szkoleń. Trzeciego dnia pobytu w Uniwersytecie delegacja AON odbyła również serię spotkań, podczas rozmowy z Andreą NEUSIUS, kluczowym ekspertem w zakresie kształcenia na odległość w Bundeswehrze, poruszono kwestię przyszłorocznego kongresu, planów i wystąpień. Delegacja została również przyjęta przez prezydenta Uniwersytetu im. Helmuta Schmidta prof. Wilfrieda SEIDELA oraz uczelnianego koordynatora Programu Erasmus dr. Martina NASSUA. Dokonując ogólnej oceny, można stwierdzić, że cel wyjazdu został zrealizowany. Wyjątkowy w tej formie kongres w Niemczech, łączący interesy przemysłu, nauki, sektora publicznego oraz sił zbrojnych, wskazuje na coraz bardziej znaczącą rolę nowych technologii w edukacji, zwłaszcza w perspektywie przyszłych zmian demograficznych i społecznych. Nawiązano liczne bezpośrednie kontakty z przedstawicielami Uniwersytetu im. Helmuta Schmitda, dokonano wymiany poglądów w obszarze kształcenia na odległość oraz zaprezentowano kurs ADL dotyczący świadomości międzykulturowej, wokół którego odbyła się konstruktywna dyskusja. Należy nadmienić, że podczas kongresu wyraźnie wskazywano, iż trzy zasadnicze filary edukacji: wiedza (informacje), umiejętności oraz kompetencje (działanie), powinny być stale wspierane przez nowoczesne technologie, a proponowanym przez Uniwersytet im. Helmuta Schmidta podejściem do kształcenia ma być nauczanie i uczenie się poprzez rozwiązywanie problemów (problem-based teaching & lear- 268 KOMENTARZE, RECENZJE I SPRAWOZDANIA ning). Można zatem stwierdzić, iż zaprezentowany produkt ADL AON doskonale wpisał się w prezentowaną filozofię kształcenia niemieckiego uniwersytetu. Uczestnictwo delegacji AON w zorganizowanym z ogromnym rozmachem przedsięwzięciu, pozwoliło na zapoznanie się z nowinkami technologicznymi oraz dydaktycznymi, a także nowopowstającymi koncepcjami kształcenia związanymi z poszerzeniem współpracy zakresie edukacji i szkolenia. Akcentem zwieńczającym uczestnictwo delegacji AON było zaproszenie do aktywnego udziału w następnym Kongresie Bundeswehry w roku jubileuszowym 2013, który będzie jednocześnie rokiem obchodów powstania Uniwersytetu im. Helmuta Schmidta oraz dziesiątą rocznicą Kongresu kształcenia na odległość. 269 ROCZNY SPIS TREŚCI 2012 BADŹMIROWSKA-MASŁOWSKA Katarzyna dr Media a współczesne konflikty w świetle wybranych dokumentów Rady Europy. Wstęp do analizy prawnej, nr 3(88), s. 257 BARAN Zeev Wykład wygłoszony 12 kwietnia 2012 roku w Akademii Obrony Narodowej nt. Intelligence and Homeland Security. Option of Cooperation between Poland – Israel, nr 2(87), s. 13 BETIUK Marek ppłk rez. Zmiany geopolitycznego usytuowania Polski po 1989 roku, nr 1(86), s. 118 BIAŁOSKÓRSKI Robert dr Cel operacyjny Unii Europejskiej: geneza – stan aktualny – prognozy, nr 1(86), s. 102 BINKOWSKI Henryk Dr Wizje kształtowania bezpieczeństwa europejskiego na początku drugiej dekady XXI wieku, nr 3(88), s. 155 BYŁEŃ Sławomir ppłk dr System zabezpieczenia technicznego wojsk lądowych Stanów Zjednoczonych, nr 1(86), s. 186 Optymalizacja kosztów logistyki w ćwiczeniach, nr 4(89), s. 257 BYSTRICKY Jozef Karel Klapálek – dowódca 11. Czechosłowackiego Batalionu Piechoty – Wschód, nr 1(86), s. 321 CAŁKOWSKI Tomasz ppłk dr inż. CERNIGOI Enrico Wpływ targetingu na planowanie ognia artylerii, nr 2(87), s. 396 Marynarka Wojenna Włoch, Morze Śródziemne i wojna, nr 1(86), s. 351 CHAŁUBIŃSKA-JENTKIEWICZ Katarzyna dr Bezpieczeństwo narodowe jako przesłanka regulacji i reglamentacji w dziedzinie komunikacji elektronicznej, nr 3(88), s. 277 CIEŚLIK Piotr ppłk nawig. mgr Reforma Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej w latach 2008–2011, nr 2(87), s. 187 CIUPIŃSKI Andrzej dr hab. Polish armed forces in the national security system, nr 3(88), s. 101 DRABIK Krzysztof ppłk dr Bezpieczeństwo personalne i strukturalne w teorii umowy społecznej Johna Locke’a, nr 3(88), s. 19; Reason of the state in the context of structural security, nr 3(88), s. 206; Bezpieczeństwo w teoriach kontraktualistycznyc, nr 4(89), s. 93 ELAK Leszek ppłk dr Współczesne konflikty – zarys problemu, nr 4(89), s. 84 270 FRIANOVÁ Viera Ing., PhD. Bezpieczeństwo obywateli a konieczność zmiany podejścia Sił Zbrojnych Republiki Słowackiej do realizacji zadań asystenckich, nr 3(88), s. 37 GIZICKI Wojciech dr Nowe globalne i regionalne środowisko bezpieczeństwa, nr 1(86), s. 74 GLEN Andrzej dr hab. inż. Podstawy poznawcze obrony powietrznej, nr 4(89), s. 43 GRENDA Bogdan płk nawig. dr inż. Użycie śmigłowców w działaniach bojowych kawalerii powietrznej, nr 1(86), s. 126; Air Component Command HQ, nr 2(87), s. 217 HELNARSKA Karolina Julia dr Współpraca francusko-brytyjska w dziedzinie obrony i bezpieczeństwa i jej implikacje dla europejskiego i euroatlantyckiego bezpieczeństwa, nr 3(88), s. 126 JABŁOŃSKI Jarosław ppłk Budowanie potencjału wiedzy systemu bezpieczeństwa narodowego, nr 4(89), s. 102 JAŁOWIEC Tomasz ppłk dr inż. Parametryczna ocena logistycznych kontraktów outsourcingowych w SZ RP, nr 2(87), s. 146 JANCZAK Józef dr hab. Organizacja sieci teleinformatycznych na potrzeby zarządzania kryzysowego na obszarze województwa – wybrane problemy, nr 2(87), s. 367; Platforma symulatora heterogenicznego środowiska symulacyjnego, nr 4(89), s. 280 JIRÁSKOVÁ Soňa Ing., PhD. Optymalizacja outsourcingu w resorcie obrony Republiki Słowacji, nr 1(86), s. 204 JONIAK Jacek płk dr inż. Czas jako determinant planowania i prowadzenia operacji, nr 2(87), s. 337 JUREK Krzysztof dr Użycie statków powietrznych w działaniach misji ONZ na Saharze Zachodniej (MINURSO), nr 1(86), s. 146 KACZMAREK Aleksandra mgr KARNOWSKA-WERNER Maria dr Społeczna odpowiedzialność biznesu z perspektywy pierwszej dekady XXI wieku w Polsce, nr 4(89), s. 275 KARPIUK Mirosław dr Monokratyczne organy administracji publicznej właściwe w zakresie bezpieczeństwa ekologicznego (ochrony środowiska) oraz ich zadania, nr 3(88), s. 216 KIEŻUN Witold Wykład z okazji nadania tytułu doktora honoris causa Akademii Obrony Narodowej, nr 2(87), s. 7 Sytuacja w regionie Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu a bezpieczeństwo Unii Europejskie, nr 3(88), s. 73 271 KLECHA Roman gen. bryg. Wykorzystanie outsourcingu w siłach zbrojnych: wybrane problemy teoretyczne i wyzwania praktycznej implementacji systemu kontraktowania usług zewnętrznych, nr 1(86), s. 157 KOWALKOWSKI Stanisław płk dr hab. inż. Determinanty i możliwości przeciwdziałania użyciu improwizowanych urządzeń wybuchowych (IED, nr 2(87), s. 379 KRAKOWSKI Krzysztof płk Modeling and Simulation Methods Applead to Support DecisionMaking Process – the Voice in the Discussion, nr 2(87), s. 322 KRČ Miroslav prof. PhD Nowe pojęcie strategii i polityki bezpieczeństwa Republiki Czeskiej, nr 3(88), s. 142 KRUPA Marcin mgr Model behawioralny określający wpływ aktywności militarnej USA na globalną ilość wojen, nr 4(89), s. 351 KUPIECKI Robert dr hab. Jaka przyszłość NATO? Wykład wygłoszony na inauguracji roku akademickiego w Akademii Obrony Narodowej 28 września 2012 r., nr 4(89), s. 5 KUREK Sylwester T. ppłk dr inż. Gospodarka obronna jako obiekt badawczy ekonomiki obrony, nr 2(87), s. 158; Istota ekonomiki bezpieczeństwa jako dyscypliny naukowej, nr 4(89), s. 225 LENT Bogdan prof. wizytujący A contribution towards the Theory of the Project Management, nr 1(86), s. 263 LIPIŃSKA Justyna dr Army Social Responsibility, nr 2(87), s. 266; Public Information polskich sił zbrojnych, nr 4(89), s. 294 LIS Andrzej ppłk dr Wykorzystanie outsourcingu w siłach zbrojnych: wybrane problemy teoretyczne i wyzwania praktycznej implementacji systemu kontraktowania usług zewnętrznych, nr 1(86), s. 157 LORANTY Krzysztof dr MAJCHRZAK Anna mgr Percepcja zagrożeń, nr 3(88), s. 11 Relacje Unii Europejskiej z państwami Bałkanów Zachodnich, nr 3(88), s. 192 MAKOWSKI Piotr dr hab. Space marketing – innowacyjne pomysły rodzą kreatywne technologie, nr 4(89), s. 333 MAKSIMIEC Stanisław płk rez. dr Status mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce w świetle prawa międzynarodowego i krajowego, nr 3(88), s. 235 MALINOWSKI Piotr ppłk dr inż. Recenzja książki Ewy Sońta-Drączkowskiej, Zarządzanie wieloma projektami, PWE, Warszawa 2012, ss. 175, nr 2(87), s. 417 MALINOWSKI Zdzisław mjr mgr Changes in the Process of Logistic Support Management of the Polish Military Contingents in Multinational Operations, nr 2(87), s. 178 272 MARCZYK Maciej ppłk dr inż. Więzi informacyjne pododdziałów dowodzenia na stanowiskach dowodzenia poziomu taktycznego Wojsk Lądowych, nr 2(87), s. 82 MARKIEWICZ Telesfor Marek Dr Transformacja zarządzania europejską przestrzenią powietrzną, nr 1(68), s. 40 MARSZAŁEK Maciej płk dr hab.inż. Wstęp, nr 3(88), s. 7 MIKOŁAJEWSKA Emilia dr Od inteligencji roju do wieloagentowych systemów do nawigacji robotów mobilnych, nr 4(89), s. 200 MIKOŁAJEWSKI Dariusz mjr rez. mgr inż. Od inteligencji roju do wieloagentowych systemów do nawigacji robotów mobilnych, nr 4(89), s. 200 MILER Anna Rola i zadania CIMIC w operacjach na Bałkanach, nr 4(89), s. 369 dr MINKINA Mirosław dr Proces wywiadowczy. Cz.2. Przetwarzanie informacji i przekazanie odbiorcy, nr 1 (86), s. 23 MODRZEJEWSKI Zbigniew mjr dypl. Cykl rozpoznawczy w procesie dowodzenia, nr 2(87), s. 95 MORONG Stanislav Ing. , PhD. Bezpieczeństwo obywateli a konieczność zmiany podejścia Sił Zbrojnych Republiki Słowackiej do realizacji zadań asystenckich, nr 3(88), s. 37 NIEDZIELA Szymon Dr Guerrilla muzułmańska w Iraku, nr 1(86), s. 329 NIEDZIÓŁKA Agata mgr Space marketing – innowacyjne pomysły rodzą kreatywne technologie, nr 4(89), s. 333 NOWAK Eugeniusz prof. dr hab. inż. Kierunki doskonalenia organizacji i realizacji zadań logistycznych na rzecz lądowych kontyngentów wojskowych sił zbrojnych RP w operacjach wsparcia pokoju, nr 2(87), s. 115; Logistics and Logistic Management in Crisis Situations, nr 2(87), s. 135 NOWAK Jacek dr Dowodzenie siłami powietrznymi w systemie sojuszniczym, nr 2(87), s. 234 NOWAKOWSKA-KRYSTMAN Aneta dr Piąta luka jakościowa i przekroczenia jakościowego punktu krytycznego w aspekcie jakości obsługi administracyjnej studentów, nr 1(86), s. 215; Recenzja książki: Robert S. Kaplan, David P. Norton, Dopasowanie w biznesie. Jak stosować strategiczną kartę wyników, GWP, Gdańsk 2011, ss. 349, nr 2(87), s. 413; Recenzja książki: Bartosz Bolechów, Terroryzm, aktorzy statyści, widzowie, PWN, Warszawa 2010, ss. 399, nr 4(89), s. 387 273 NOWICKI Tomasz mgr pil. Użycie śmigłowców w działaniach bojowych kawalerii powietrznej, nr 1 (86), s. 126 NYSZK Wojciech płk dr hab. Optymalizacja systemu logistycznego w Siłach Zbrojnych RP, nr 4(89), s. 215 ALZACKA Elżbieta mgr „Kulturowy zwrot” w badaniu i prowadzeniu wojen – nowa perspektywa analityczna, nr 4(89), s. 305 PACEK Bogusław gen.dyw. dr hab. PAWŁOWSKI Jacek prof. dr hab. Nowe misje Unii Europejskiej, nr 4(89), s. 19 PIECZYWOK Andrzej ppłk dr Edukacja dla bezpieczeństwa w warunkach zmian społecznych i kulturowych, nr 3(88), s. 50 PILARSKI Grzegorz mjr mgr Organizacja sieci teleinformatycznych na potrzeby zarządzania kryzysowego na obszarze województwa – wybrane problemy, nr 2(87), s. 367; Platforma symulatora heterogenicznego środowiska symulacyjnego, nr 4(89), s. 280 PIOTROWSKA-TRYBULL Marzena dr Władze lokalne i ich opinie na temat wycofania wojska z gminy – aspekty ekonomiczne, nr 2(87), s. 283 PŁACZEK Janusz prof. dr hab. Istota ekonomiki bezpieczeństwa jako dyscypliny naukowej, nr 4(89), s. 225 POLAK Andrzej płk dr hab. Od Ksenofonta do Liddel-Harta, czyli krótki przegląd wybranych teoretyków sztuki wojenne, nr 2(87), s. 305 POLITOWICZ Ilona dr hab. Space marketing – innowacyjne pomysły rodzą kreatywne technologie, nr 4(89), s. 333 POSŁUSZNA Elżbieta dr Terroryzm jednej sprawy – ujęcie typologiczne, nr 4(89), s. 321 RADOMYSKI Adam ppłk dr Identyfikacja środków ciężkości w teorii i praktyce działań obrony przeciwlotniczej i sił powietrznych, nr 2(87), s. 38 RADZIEJEWSKI Ryszard dr Prawne meandry bezpieczeństwa kluczowych obiektów państwa, nr 1(86), s. 87 ROSŁAN Grzegorz płk nawig. dr inż. Reforma Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej w latach 2008–2011, nr 2(87), s. 187 RUBAJ Tomasz płk dr inż. Zadania, możliwości i sposoby użycia artylerii w działaniach przeciwrebelianckich, nr 2(87), s. 59; Wsparcie ogniowe – integralna część współczesnej operacji, nr 4(89), s. 135 274 Recenzja książki: Leszek F. Korzeniowski, Podstawy nauk o bezpieczeństwie, seria: Zarządzanie Bezpieczeństwem, Wydawnictwo Difin S. A., Warszawa 2012, ss. 298, nr 3(88), s. 295 SABAK Zbigniew dr Recenzja książki: Strategia wojskowa, V. Galaték, A. Krásnỳ, K. Zetocha (eds. ) Vojenská strategie. Ministerstvo obrany České republiky – PIC MO, Praha 2008, ss. 343, nr 1(86), s. 358; Recenzja książki: Harry R. Yarger, Teoria strategii w XXI wieku (Strategic theory for the 21st century: the little book on big strategy), Strategic Studies Institute of United States Army War College 2010, nr 3(88), s. 299; Recenzja książki: Josef Smolík, Tomáš Šmíd, a kol., Wybrane zagrożenia i ryzyko bezpieczeństwa XXI wieku (Vybrané bezpečno tní hrozby a rizika 21. století), Masarykova Univerzita, Mezinárodní Politologický Ústav, Brno 2010, nr 3(88), s. 301 SCHEFFS Waldemar płk dr inż. Automatyzacja działań urządzeń elektronicznych w środowisku cyberprzestrzeni i walki elektronicznej, nr 4(89), s. 152 SIRKO Stanisław dr hab. Rynek pracy w wybranych gminach, na terenie których stacjonują jednostki wojskowe, nr 2(87), s. 254 SMUNIEWSKI Cezary dr Zagadnienie pokoju w nauczaniu Jana Pawła II, nr 1(86), s. 291 SMYK Stanisław dr hab. inż. Kierunki doskonalenia organizacji i realizacji zadań logistycznych na rzecz lądowych kontyngentów wojskowych sił zbrojnych RP w operacjach wsparcia pokoju, nr 2(87), s. 115 SOBOLEWSKI Grzegorz płk dr hab. SOLARZ Jarosław płk dr Polish armed forces in the national security system, nr 3(88), s. 101 SPUSTEK Henryk płk dr hab. Modeling and Simulation Methods Applead to Support DecisionMaking Process – the Voice in the Discussion, nr 2(87), s. 322 STRZODA Marek płk dr Modeling and Simulation Methods Applead to Support DecisionMaking Process – the Voice in the Discussion, nr 2(87), s. 322 SZPANERSKI Adam dr Dezintegracja nauk o zarządzaniu: problemy metodologiczne, nr 2(87), s. 296 SZYNOWSKI Ryszard kmdr dr Podstawowy kurs kadrowy w opiniach uczestników kursu (2010– 2011) nr 1(86), s. 243; Military Administration in the Defence System of the Republic of Poland, nr 3(88), s. 169 TREMBECKI Jacek płk dr Najlepszą bronią w operacjach przeciwrebelianckich jest „niestrzelanie”, nr 2(87), s. 354 URBAN Rudolf prof. Ing Nowe pojęcie strategii i polityki bezpieczeństwa Republiki Czeskiej, nr 3(88), s. 142 URYCH Ilona dr Autorytet nauczyciela akademickiego a odpowiedzialność, nr 1(86), s. 278 Rozpoznanie skażeń w Siłach Zbrojnych RP, nr 4(89), s. 178 275 WRZOSEK Marek płk dr hab. Dezinformacja - skuteczny element walki informacyjnej, nr 2(87), s. 18 KOGEL Thomas Tobruk 1941 – porażka Rommela i sukces Hitlera na strategicznych obrzeżach Trzeciej Rzeszy, nr 1(86), s. 306 ZAPAŁOWSKI Andrzej dr Wyzwania dla bezpieczeństwa Polski związane z regionalizacją Ukrainy, nr 4(89), s. 119 ZEH Dagmar ZIELIŃSKI Tadeusz płk dr General Assumptions of Personnel Recovery in the Context of Doctrinal Regulations, nr 2(87), s. 201 ZIĘBA Ryszard prof. dr hab 276 O tożsamości nauk o bezpieczeństwie, nr 1(86), s. 7