Strona tytułowa - Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej

Transkrypt

AKADEMIA OBRONY NARODOWEJ
ESZYTY
AUKOWE
KWARTALNIK
nr 1(90)
WARSZAWA 201
2013
KOMITET NAUKOWY
dr hab. inż. Andrzej Glen – przewodniczący,
prof. dr hab. Stanisław Zajas – zastępca przewodniczącego,
prof. dr hab. Waldemar Kaczmarek – Wydział Zarządzania i Dowodzenia,
prof. dr hab. Waldemar Kitler – Wydział Bezpieczeństwa Narodowego,
Dr James Corum – Bałtycka Akademia Obrony,
Col. Miroslaw Dimitrov, Assoc. Prof. – Akademia Obrony Narodowej w Sofii,
Lieutenant-General Professor Teodor Frunzeti, PhD – Uniwersytet Obrony Narodowej
w Bukareszcie, Doc. Ing. Mariana Kuffova, Assoc. Prof. – Akademia Sił Zbrojnych Słowacji,
Professor Pavel Necas – Akademia Sił Zbrojnych Słowacji,
Col. Dimitar Tashkov, Assoc. Prof., PhD – Akademia Obrony Narodowej w Sofii,
mgr Adam Szynal
Redaktor naukowy: dr hab. Piotr Gawliczek
Zespół redakcyjny:
mgr Anna Doraczyńska – redaktor naczelna (tel. 6/813-516),
mgr Jeremy Wysakowski-Walters – redakcja tekstów angielskich
Lista recenzentów
Commander Professor Vasile BUCINSCHI, Ph.D.; Assoc. Prof. Dipl. Eng. Pavel BUČKA,
Ph.D.; Colonel Assoc. Prof. Gheorghe CALOPĂREANU, Ph.D.;
Colonel Miroslav Stefan DIMITROV, Assoc. Prof.; Colonel Instructor Pascu FURNICĂ, Ph.D.;
Doc. Ing. Peter LIPTAK, Cs.C. ; Colonel Assoc. Prof. Iulian MARTIN, Ph.D.;
Colonel Professor Dimitar NEDYLKOV; Colonel Assoc. Prof. Constantin POPESCU, Ph.D.;
Colonel Professor Ion ROCEANU, Ph.D.; Researcher Alexandra SARCINSCHI, Ph.D.;
Assoc. Prof. Dipl. Eng. Peter SPILÝ, Ph.D.; dr hab. Andrzej Glen;
prof. dr hab. Waldemar KACZMAREK; prof. dr hab. Waldemar KITLER;
płk dr hab. Dariusz KOZERAWSKI; dr hab. Marian KOZUB;
dr hab. Zdzisław KURASIŃSKI; dr hab. Józef MARCZAK;
płk dr hab. Maciej MARSZAŁEK; płk dr hab. Wojciech NYSZK;
gen. dyw. dr hab. Bogusław PACEK; prof. dr hab. Jacek PAWŁOWSKI;
prof. dr hab. Piotr SIENKIEWICZ; dr hab. Stanisław SIRKO;
dr hab. Zenon STACHOWIAK; dr hab. Jeremiasz ŚLIPIEC;
płk prof. dr hab. Jarosław WOŁEJSZO; dr hab. Marek WRZOSEK;
prof. dr hab. Stanisław ZAJAS; dr hab. Janusz ZUZIAK
Adres redakcji: 00-910 Warszawa 72
al. gen. Antoniego Chruściela 103, bl. 4
tel./fax: (6)813-516
e-mail: [email protected]
Artykuły publikowane w „Zeszytach Naukowych AON” są recenzowane przez specjalistów.
Wyrażają indywidualne poglądy autorów; są również sprawdzane przez system antyplagiatowy.
Nakładem Akademii Obrony Narodowej
Skład, druk i oprawa: Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej, zam. nr 412/2013, nakład 200 egz.
SPIS TREŚCI
BEZPIECZEŃSTWO NARODOWE
prof. dr hab. Julian SKRZYP
Geopolityka i geostrategia wybranych mocarstw w regionie Oceanu Indyjskiego
i Zachodniego Pacyfiku ........................................................................................................................5
dr Katarzyna CHAŁUBIŃSKA-JENTKIEWICZ
Po pierwsze kultura, głupcze! Rzecz o znaczeniu polskiej prezydencji
dla bezpieczeństwa kulturowego w Unii Europejskiej. Aspekty prawne ............................................38
dr Klaudia CENDA-MIEDZIŃSKA
Bezpieczeństwo a dostęp do edukacji w Islamskiej Republice Afganistanu .......................................56
SZTUKA WOJENNA
płk dr inż. Waldemar SCHEFFS
Proces informacyjnego przygotowania pola walki na potrzeby operacji
reagowania kryzysowego ....................................................................................................................78
płk dr Tadeusz ZIELIŃSKI
Przegląd sojuszniczych zdolności obronnych z obszaru lotnictwa w kontekście inicjatywy
Smart Defence ..................................................................................................................................100
płk dr inż. Tomasz RUBAJ
Organizowanie sił i środków do wykonania zadań – uwarunkowania ogólne i praktyczne
aspekty w oddziałach i pododdziałach artylerii ................................................................................116
mjr dr Zbigniew MODRZEJEWSKI
Rozpoznawcze wsparcie operacji informacyjnych ...........................................................................138
EKONOMIA BEZPIECZEŃSTWA I LOGISTYKA
ppłk dr Sławomir BYŁEŃ
Modelowanie procesów logistycznych w systemach symulacyjnych ...............................................152
KSZTAŁCENIE I PRZYGOTOWANIE ZAWODOWE
dr Aneta NOWAKOWSKA-KRYSTMAN
Technika blueprinting punktem wyjścia dla doskonalenia procesów wewnętrznych przez pryzmat
metody bsc. Studium przypadku – proces obsługi administracyjnej studentów ...............................172
dr hab. Tomasz MAJEWSKI
Poziom i determinanty aspiracji dowódczych oficerów ....................................................................200
3
ppłk dr inż. Zbigniew REDZIAK
Ryzyko w podejmowaniu decyzji .....................................................................................................211
dr Ilon URYCH
Wartości wychowania a bezpieczeństwo młodego człowieka ..........................................................227
DOŚWIADCZENIA
dr Wojciech STANKIEWICZ
Środki masowego przekazu we współczesnym konflikcie zbrojnym
casus Iraku w latach 2003–2010 .......................................................................................................242
KOMENTARZE, RECENZJE I SPRAWOZDANIA
Małgorzata GAWLIK-KOBYLIŃSKA
Sprawozdanie z uczestnictwa w 9. Kongresie Szkolenia na odległość Bundeswehry ......................265
Roczny spis treści .............................................................................................................................270
4
Naukowe AON nr 1(90) 2013
Zeszyty Naukowe AON
GEOPOLITYKA
nr 2(59) 2005 I GEOSTRATEGIA WYBRANYCH Zeszyty
MOCARSTW…
ISSN 0867–2245
ISSN 0867–2245
BEZPIECZEŃSTWO NARODOWE
GEOPOLITYKA I GEOSTRATEGIA
WYBRANYCH MOCARSTW W REGIONIE
OCEANU INDYJSKIEGO
I ZACHODNIEGO PACYFIKU
prof. dr hab. Julian SKRZYP
Akademia Obrony Narodowej
Abstract
The Asian Development Bank forecasts that within 40 years Asia will catch up with Europe and North America which means that it will regain its dominating position in the global economy. Among many countries in this region China, which has already become world
great power, deserves special attention. A dynamic progress is also the characteristic of
India, a country which competes with China for the access to energy resources. Thus,
a great race of those countries has commenced to have access to those resources as well as
to secure the routes of their transport.
Due to the above situation, the Indian Ocean and the West Pacific have gain special
significance hence the Middle East and Africa are for the aforementioned countries a resource base. This, moreover, overlaps with strategic interests of the USA, Russia and other
countries. As a result it is the beginning of a big game between China and India and the
prize is the security of communication routes on the Indian Ocean and the West Pacific,
where also the USA have their strategic interests. A big game between China, the USA, and
Russia is also carried out in order to gain access to natural resources in Central Asia including the Caspian Sea and the Middle East.
In the above situation, the ASEAN countries have become important being the passage
area between the Indian Ocean and the Pacific. This is because of the Strait of Malacca
which is located in this area and passed by 50 thousand ships yearly.
Key words – Indian Ocean, West Pacific, global economy, security
Wstęp
Na wybrzeżach Eurazji – w morskim oikaumene średniowiecznego muzułmańskiego świata, którym prawie zawsze interesowały się Chiny – toczy się dziś napięty dialog między cywilizacją zachodnią a islamską, powstaje sieć globalnych szla5
JULIAN SKRZYP
ków energetycznych, która jest układem nerwowym współczesnego świata, i powoli, lecz nieuchronnie, wyłaniają się dwie nowe, wielkie potęgi lądowe i morskie,
czyli Indie i Chiny. Głównym następstwem amerykańskiego zaangażowania
w Iraku i w Afganistanie jest bowiem przyspieszenie nadejścia azjatyckiego stulecia zarówno w sensie ekonomicznym, jak i militarnym1. Te dwa zdania, zaczerpnięte ze wstępu książki Roberta D. Kaplana pt. „Monsun – Ocean Indyjski i przyszłość amerykańskiej dominacji” stały się myślą przewodnią w opracowaniu
niniejszego artykułu. Jego celem jest przedstawienie geopolityki i geostrategii nie
tylko tych rywalizujących ze sobą mocarstw, lecz także innych państw, zwłaszcza
jednak Stanów Zjednoczonych, mających w analizowanym obszarze swoje żywotne interesy. Stanowi próbę przedstawienia złożoności geopolityki (i geostrategii)
realizowanej w Azji, która według Bogdana Góralczyka przesądzi o rozwoju gospodarczym świata, a Chiny – Azji2.
Wymieniony wyżej obszar w czasach starożytnych był przedmiotem zainteresowania Chin i Rzymu a w średniowieczu kilku państw europejskich. Portugalia
jako pierwsza objęła kontrolą wybrane obszary, zgodnie bowiem z decyzją ówczesnego papieża Aleksandra VI (1494 r.) mogła kolonizować obszary położone na
wschód od linii demarkacyjnej, przebiegającej po wschodniej stronie kontynentu
amerykańskiego, zwanej „południkiem papieskim”, Hiszpania zaś – obszary położone na zachód od tej linii, czyli kontynent amerykański. Po upadku potęgi portugalskiej omawiany obszar stał się strefą wpływów Niderlandów, Francji i Wielkiej
Brytanii. Próbę wejścia w ten region podejmowały także Rosja, Niemcy i Japonia.
Stany Zjednoczone natomiast pojawiły się na Zachodnim Pacyfiku w 1898 roku,
zajęły wówczas Filipiny, kosztem Hiszpanii, i pozostały tam do czasów współczesnych. Rozszerzyły także swoją strefę wpływów na inne obszary omawianego regionu,
w myśl ówczesnej koncepcji geostrategicznej amerykańskiego admirała Alfreda Mahana, zgodnie z którą „kto kontroluje Ocean Indyjski, ten panuje nad Azją”.
Ta trwająca ponad 500 lat dominacja Zachodu w omawianym regionie obecnie
jest podważana, gdyż obszar ten stał się przedmiotem ponownego zainteresowania
Chin, a tym samym i Indii, co może być sprzeczne z interesami Stanów Zjednoczonych. Muszą one bowiem godzić własne interesy z interesami nowych mocarstw globalnych, na które wyrastają Chiny i Indie. Rozpoczęła się więc „wielka
gra” pozaeuropejskich mocarstw globalnych, dysponujących wielkim potencjałem
gospodarczym i najnowocześniejszą techniką militarną.
Ludziom Zachodu trudno oswoić się z myślą, że właśnie kończy się era bezwzględnej dominacji ich cywilizacji, a świat ukształtowany wg ich zasad i na ich
potrzeby odchodzi w przeszłość. To zdanie zaczerpnięte ze wstępu wydawcy
książki pt. „Chiny i Indie supermocarstwa XXI wieku”· każe nam przemyśleć od
1
R. D. Kaplan, Monsun – Ocean Indyjski i przyszłość amerykańskiej dominacji, tłumaczenie
J. Ruszkowski, Wyd. Czarne, Wołowiec 2012, s. 12.
2
B. Góralczyk, Azja przesądzi o rozwoju gospodarczym świata, a Chiny – Azji,
http://www.stosunkimiedzynarodowe, autor, Bogdan_Goralczyk, data dostępu 12.09.2012.
6
GEOPOLITYKA I GEOSTRATEGIA WYBRANYCH MOCARSTW…
podstaw kilka paradygmatów, które objaśniały świat z perspektywy Londynu, Paryża czy Waszyngtonu3.
Industrializacja Europy i częściowo Ameryki odbyła się w dużej mierze kosztem Azji i doprowadziła do zmniejszenia jej udziału w produkcie światowym
z ponad 50% w 1600 r. do około 9% w 1900 r.
Ekspansja Europy na wszystkich kierunkach geograficznych doprowadziła nie
tylko do zajęcia terytoriów podbitych ludów, była również udaną próbą zawłaszczenia ich kultury i historii. Dla europejskiego egocentryzmu tożsamość kulturowa
podbitego narodu nie miała większego znaczenia4.
W Ameryce Północnej cywilizacja europejska zniszczyła do cna kulturę rodzimą i zastąpiła ją własną formą, przywiezioną zza oceanu. Nie udało się tego
zrobić w Azji. Cywilizacja hinduistyczna, chińska, japońska przetrwały i wykazały
niezwykłą żywotność5. Kolonialne panowanie Zachodu w Azji formalnie zakończyło
się po drugiej wojnie światowej. Europejczyków zastąpili Amerykanie już nie jako
mocarstwo kolonialne, lecz dostarczyciel pomocy wojskowej i gospodarczej.
Obecnie kontynent azjatycki, do którego przylegają wymienione oceany, rozwija się bardzo dynamicznie. Azjatycki Bank Rozwoju przedstawił jesienią 2011 r.
wizję kontynentu do połowy stulecia – Azja 2050. Zgodnie z tą prognozą Azja
w ciągu 40 lat dogoni Europę i Amerykę Północną pod względem dobrobytu. Znacząco podniesie poziom życia 3 mld ludzi i podwoi swój udział w światowym PKB,
z 27% w 2010 r. do 51 % w 2050 r. Stanie się kontynentem decydującym. Tym
samym Azja odzyska dominującą pozycję w globalnej gospodarce, jaką zajmowała
do rewolucji przemysłowej, jakieś 250 lat temu. Można określić ten scenariusz jako
„wiek Pacyfiku”6. W tej sytuacji rodzi się zasadnicze pytanie, jakie działania geopolityczne i geostrategiczane prowadzą nie tylko państwa omawianego obszaru,
lecz także mocarstwa globalne zainteresowane tym obszarem?
Ze wstępnych analiz wynika, że głównymi graczami na omawianym obszarze
są i pozostaną Chiny oraz Stany Zjednoczone, zaś pozostałe państwa opowiedzą się
po jednej z rywalizujących ze sobą stron. Przesłanką takiej sytuacji jest partnerstwo
strategiczne Stanów Zjednoczonych z Indiami oraz takież partnerstwo Chin z Pakistanem. Rosja zaś, która odrzuciła tzw. zachodni projekt obejmujący Stany Zjednoczone, Unię Europejską, Rosję i Japonię, a nie udało się jej utworzyć bloku kontynentalnego (Rosja – Chiny – Indie) prawdopodobnie będzie zbliżać się ku
Chinom. Natomiast państwa ASEAN będą „balansować” między Chinami a Stanami Zjednoczonymi.
W celu zweryfikowania powyższej hipotezy, w pierwszym punkcie przedstawiona zostanie ogólna charakterystyka obszaru badań zarówno w ujęciu historycznym, jak i współczesnym. Natomiast w dalszej części przedstawiona zostanie geo3
Ibidem, s. 9.
Ibidem, s. 9.
5
Ibidem, s. 10.
6
B. Góralczyk, Azja przesądzi o rozwoju świata, a Chiny – Azji.
http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/artykóły, data dostępu…15.09.2012
4
7
JULIAN SKRZYP
polityka i geostrategia głównych aktorów znajdujących się na omawianym obszarze oraz Stanów Zjednoczonych jako mocarstwa globalnego, mającego w tej części
świata interesy strategiczne. Ze względu na bardzo szeroki obszar badań, w przedstawionym opracowaniu wykorzystano tylko wycinkowe, zdaniem autora najważniejsze, informacje.
Ocean Indyjski i zachodni Pacyfik
Ocean Indyjski rozciąga się od wschodnich wybrzeży Afryki do Archipelagu
Malajskiego – wysp rozciągających się od Australii do Chin, stanowiących strefę
przejściową między tym oceanem a Pacyfikiem. W zachodniej części Oceanu Indyjskiego znajdują się państwa Afryki Wschodniej oraz Bliskiego Wschodu,
w północnej – subkontynent indyjski wraz z Morzem Arabskim i Zatoką Bengalską.
Natomiast zachodni Pacyfik, to m. In. Morze Południowochińskie i Morze Wschodniochińskie oraz Morze Japońskie i Morze Żółte (rys. 1). Przedmiotem dalszych rozważań będą głównie państwa azjatyckie leżące na obrzeżach wyżej wymienionych
oceanów oraz państwa leżące w strefie przejściowej między tymi oceanami.
Źródło: Atlas współczesnego świata, red. Hubert Mroczkiewicz, Wyd. Delmart, wyd. 2006/2007, s. 117.
Rys. 1. Ocean Indyjski i zachodni Pacyfik oraz przylegle obszary
8
W ujęciu regionalnym interesujący nas obszar obejmuje Azję Południową (Indie, Pakistan, Afganistan), Azję Północno-Wschodnią (Chiny, Japonię, Koreę Północną i Koreę Południową) oraz Azję Południowo-Wschodnią, czyli państwa
ASEAN, leżące w strefie przejściowej między oceanem Indyjskim a Pacyfikiem.
W omawianym obszarze znajduje się mocarstwa globalne i regionalne oraz
wiele małych państw, które ze względu na uwarunkowania geograficzne odgrywają
istotną rolę w geopolityce i geostrategii. Są wśród nich państwa leżące na półwyspach i wyspach oddzielonych cieśninami, stwarzającymi dogodne warunki do
kontroli morskich szlaków komunikacyjnych. Przedmiotem dalszych rozważań
będą mocarstwa globalne nie tylko leżące nad tymi akwenami morskim, lecz także
spoza tego obszaru, mające tu jednak określone interesy. Natomiast informacje
o pozostałych państwach regionu będą się pojawiały, stosownie do potrzeb, przy
omawianiu wyżej wymienionych mocarstw.
Na rozwój handlu w basenie Oceanu Indyjskiego w starożytności, obok wspomnianych Chin i Rzymu, znaczny wpływ wywarła ekspansja islamu, która docierała nie tylko do najdalszych zakątków Azji południowo-wschodniej, lecz także do
Oceanii, tj. wspomnianych już wysp, położonych na wschodnim krańcu Oceanu
Indyjskiego (rys. 2).
W omawianym obszarze obecnie rozmieszczona jest połowa ludności świata
a w bezpośrednim jego sąsiedztwie zlokalizowane są surowce strategiczne (Afryka,
Bliski Wschód), które są przedmiotem zainteresowania wschodzących potęg, tj.
Chin i Indii. Nakładają się na to interesy nie tylko Stanów Zjednoczonych i Rosji,
lecz także Japonii i niektórych państw europejskich.
Źródło: Pascal BONIFACE, Atlas wojen XX wieku, Wyd. Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2001, s. 47.
Rys. 2. Cywilizacje świata
9
JULIAN SKRZYP
W powyższej sytuacji Ocean Indyjski staje się obszarem o przecinających się
szlakach komunikacji morskiej, które ze względów geograficznych przebiegają
przez newralgiczne rejony, którymi są m.in. cieśniny morskie. W tej sytuacji cieśniny te stały się przedmiotem szczególnego zainteresowania wybranych mocarstw
ze względów geostrategicznych, tj. możliwości oddziaływania na transport potencjalnego wroga.
Analizując perspektywy rozwoju gospodarczego państw położonych w omawianym regionie (tabela 1), można wnioskować, że Ocean Indyjski staje się najważniejszym akwenem morskim, gdyż w jego najbliższym sąsiedztwie znajduje się
baza surowcowa Afryki i Bliskiego Wschodu dla największych gospodarek świata,
w tym Chin, Indii, Stanów Zjednoczonych, Japonii i wielu innych państw.
Tabela 1
Dziesięć największych gospodarek świata w 2010, 2020, 2030 i 2050 roku
Lp.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
2010
USA
Chiny
Japonia
Indie
Niemcy
Rosja
Brazylia
Wielka Brytania
Francja
Włochy
2020
Chin
USA
Indie
Japonia
Rosja
Niemcy
Brazylia
Wielka Brytania
Francja
Meksyk
2030
Chiny
USA
Indie
Japonia
Brazylia
Rosja
Niemcy
Meksyk
Francja
Wielka Brytania
2050
Chiny
Indie
USA
Brazylia
Japonia
Rosja
Meksyk
Indonezja
Niemcy
Wielka Brytania
Źródło: Thea Financial Times, 2 – 3 kwiecień 2011.
Natomiast według prognozy Azjatyckiego Banku Rozwoju z 2011 roku, przedstawiającego wizję rozwoju kontynentu Azjatyckiego „Azja 2050”, w ciągu 40 lat
Azja dogoni Europę i Amerykę Północną pod względem dobrobytu. Znacząco
podniesie się poziom życia 3 miliardów ludzi i podwoi swój udział w światowym
PKB, z 27 procent w 2010 r. do 51 procent w 2050 roku i stanie się kontynentem
dominującym. Tym samym Azja odzyska dominującą pozycję w globalnej gospodarce, jaką zajmowała do rewolucji przemysłowej, jakieś 250 lat temu7.
Współcześnie, dynamiczny rozwój gospodarczy Chin i Indii oraz wielu innych
państw, określanych mianem „tygrysów azjatyckich”, zwiększył zapotrzebowanie
na surowce. Rywalizacja między tymi państwami, zwłaszcza Chinami, Indiami
i Japonią o surowce energetyczne sprawia, że Ocean Indyjski staje się obszarem, na
którym toczy się główna gra geopolityczna i geostrategiczna. W tej sytuacji państwa leżące nad tym akwenem morskim oraz państwa wyspiarskie nabrały istotnego znaczenia.
7
B. Góralczyk, Azja przesądzi o rozwoju gospodarczym świata, a Chiny – Azji,
http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/artykuły, data dostępu 21.08.2012.
10
O wielkim znaczeniu omawianego regionu w grze geopolitycznej współczesnego świata świadczyć może fakt, że ocean ten już obecnie „odpowiada” za połowę światowego transportu kontenerowego. Ponadto 70% handlu produktami naftowymi przepływa przez ten akwen, na którym znajdują się takie newralgiczne
obszary jak: Zatoka Adeńska (rys. 1) i Omańska oraz cieśniny Ormuz i Malakka.
Rola Oceanu Indyjskiego jako „autostrady energetycznej” w przyszłości wzrośnie jeszcze bardziej. Szacuje się bowiem, że globalny popyt na energię wzrośnie
do 2030 roku o 45%.Wzrost ten w połowie będzie generowany przez Indie i Chiny8, przy czym już obecnie ponad 85% ropy naftowej przeznaczonej dla Chin
przepływa przez cieśninę Malakka.
W 1600 r. Chiny i Indie wytwarzały, jak już wspomniano, łącznie ponad połowę światowego produktu. Na początku XXI wieku (2001 r.) ich łączny udział
w światowej produkcji wynosił tylko 19%, a według prognoz w 2030 zwiększy się
on do 28%9. Ten bezprecedensowy wzrost gospodarczy sprawia, że:
– wzrasta ich popyt na surowce naturalne, a to powoduje wzrost cen surowców
na światowym rynku, zaś coraz większe zapotrzebowanie tych państw na ropę
naftową powoduje zmiany politycznych sojuszy w różnych częściach świata;
– oba kraje szybko modernizują swoje siły zbrojne, co prowadzi do zmian na mapie geopolitycznej na skalę niespotykaną od zakończenia drugiej wojny światowej;
– w obu krajach rośnie zanieczyszczenie powietrza i wód, skutkiem czego zagrożone jest środowisko naturalne10.
Indie i Chiny desperacko konkurują o surowce. Zaczęła więc rosnąć cena m.in.
ropy naftowej i państwa posiadające bogate złoża tego surowca, np. Rosja, Wenezuela i Iran umocniły swoje znaczenie polityczne i militarne11.
Chiny
Informacje ogólne
Chiny (rys. 3) pod względem wielkości powierzchni są równe Stanom Zjednoczonym, natomiast pod względem liczby ludności (ponad 1,34 miliarda, USA niewiele
ponad 300 mln) są najludniejszym państwem świata. Pod względem administracyjnym
dzielą się na 22 prowincje, w tym Tajwan (jako zbuntowana prowincja).
Chiny są pierwszym handlowym mocarstwem świata (w 2009 r. wyprzedziły
Niemcy, Japonię i Stany Zjednoczone), przy czym nadwyżka handlowa tego państwa jest najwyższa w świecie (250 mld dol.)12. Są także pierwszym mocarstwem
8
J. Białek, A. Oleksiuk, Gospodarka i geopolityka, Wyd. Difin SA, Warszawa 2009, s.121.
R. Meredith, Chiny i Indie – Supermocarstwa XXI wieku. Wyd. Media Lazar NADIR, Warszawa 2009, s. 294.
10
Ibidem, s. 265.
11
Ibidem, s. 272.
12
A. Brunet, J.-P. Guichard, Chiny światowym hegemonem?, Wyd. Emka, Warszawa 2011, s. 25–36.
9
11
JULIAN SKRZYP
finansowym świata, a jego rezerwy walutowe na koniec 2010 r. wynosiły około
4000 miliardów dolarów, co stanowiło 30–40% światowych rezerw walutowych13.
W tymże samym roku Chiny zachowywały 850–900 mld dolarów obligacji państwa amerykańskiego i 630 mld dolarów obligacji państw strefy euro14. Dług publiczny Chin stanowi tylko 20% nominalnego „oficjalnego” PKB z roku 2009 i jest
zabezpieczony w 400% przez same rezerwy walutowe.
Źródło: http://www.rp.pl/artykul/413764.htmi 10.07.2012.
Rys. 3. Specjalne strefy ekonomiczne oraz wysokość PKB na 1 mieszkańca
Pod względem technologicznym Chiny są w czołówce światowej. Są eksporterem
komputerów o drugiej w świecie mocy obliczeniowej, udało się im zestrzelić własnego
satelitę na orbicie, zapowiadają założenie stacji na księżycu. Ponadto wybudowały
tunel o długości 5,5 tys. km dla „artylerii drugiego uderzenia” w wypadku wojny ato-
13
14
12
Ibidem, s. 23.
The Financial Times, 2–3 kwiecień 2011.
mowej15. W tunelu tym znajdują się wyrzutnie rakiet wyposażonych w głowice jądrowe. Budowla ta miejscami schodzi na głębokość 1000 m pod ziemię.
Chiny pomiędzy I a XIX wiekiem naszej ery tworzyły od 22 do 33% światowego
PKB, a w roku 1950 tylko 4,5%. Po dokonaniu proefektywnościowych reform udział
Chin w światowym PKB wzrósł wg Międzynarodowego Funduszu Walutowego do
7,3% wg kursu walutowego oraz 11,4% wg parytetu siły nabywczej16.
W ciągu ostatnich 30 lat Chiny rozwijały się dynamicznie. Obecnie w okresie kryzysu Chiny mogły sobie pozwolić na wprowadzenie pakietu stymulującego gospodarkę, którego koszt wynosi 580 mld dol. Natomiast rezerwy walutowe Chin wynoszące
około 2 bilionów dolarów stanowią swoistą polisę ubezpieczeniową od światowego
kryzysu, która powinna prowadzić do destabilizacji kraju, gdyż spowodowałoby upadek przedsiębiorstw i bezrobocie a w efekcie niestabilność polityczną17.
Chiny dysponują znaczną bazą surowcową. Na uwagę zasługuje fakt, że Chiny
po raz piąty z rzędu są światowym liderem rankingu producentów złota. W 2011 r.
wyprodukowały 361 tys. ton czystego złota·. Ponadto Chiny są głównym producentem pierwiastków ziem rzadkich (97% produkcji światowej) tj. minerałów zawierających 17 pierwiastków chemicznych (w formie tlenków, węglanów i krzemianów,
m.in. itr, dysproz, terb, tul, lutet i inne) niezbędnych w najnowocześniejszych technologiach, w tym w przemyśle zbrojeniowym (lasery, systemy komunikacyjne,
radarowe, noktowizory, satelity, dyski twarde, komputery i wiele innych)18.
Kolejnym atutem surowcowym Chin są niedawno odkryte złoża tzw. „palnego
lodu”, czyli hydratu gazu ziemnego w prowincji Qinghai. Surowiec ten charakteryzuje się wysokim ekwiwalentem energetycznym (1 m3 „palnego lodu” równoważy
164 m3 zwykłego gazu). Problemem jest jednak negatywny wpływ na atmosferę
ziemską metanu, produktu spalania tego surowca.
Niezależnie od tego surowca, w bieżącym roku odkryto duże złoża węgla kamiennego oraz złoża uranu, oceniane na 10 tys. ton19. Dodać należy, iż w państwie
tym obecnie czynnych jest 16 elektrowni jądrowych a kolejnych 24 znajduje się
w trakcie budowy.
Chiny od wielu lat realizują wielkie programy infrastrukturalne. Jednym z nich
jest już zrealizowana inwestycja pt. „Tama trzech przełomów”, w ramach której
powstał, na bazie miasta Chongqing, obszar metropolitalny liczący 32 mln mieszkańców. Natomiast w Delcie Rzeki Perłowej realizowanych jest 150 projektów
infrastrukturalnych mających na celu połączenie w jeden organizm 10 miast.
W wyniku realizacji tych projektów, w ciągu sześciu lat ma powstać aglomeracja
licząca 42 mln mieszkańców20.
15
Ibidem, s. 34.
D. M. Lampton, The Faces of Chinese Power, „Foreigen Affiaires” January/February 2007, s. 117.
17
G. Friedman, Następne 100 lat, Prognoza na XXI wiek, Wyd. A. Findeisen/AMF Plus Group
Sp. z o.o. Warszawa 2009.
18
http://forsal.pl//artykuły/461946, metale_ziem_rzadkich_czysty_zysk_dla_inwestora…2012.11.02.
19
http://www.ekonomia24.pl/artykul/526104.949230, data dostępu 06.11.2012.
20
www.wykap.pl/ramka/602229/chiny-tworza-mega-miasto-liczace-42-mln-mieszkancow
10.01.2012.
16
13
JULIAN SKRZYP
Geopolityka i geostrategia Chin
Geopolityka Chin wyraża się w następujących działaniach:
– zawieranie określonych sojuszy i „okrążanie Indii”,
– pogoni za złożami surowców,
– zakupach zachodnich przedsiębiorstw,
– wykorzystywaniu importu do celów politycznych,
– tworzeniu kolonii osadniczych za granicą21.
Chiny zawiązują w całym świecie sojusze, podobnie jak to robiły Stany Zjednoczone po drugiej wojnie światowej, zwłaszcza za pomocą środków ekonomicznych i stopniowo podkopują fundamenty systemu sojuszy Stanów Zjednoczonych
i Europy oraz neutralizują Japonię. Natomiast sojusz rosyjski, wg wymienionych
w przypisie autorów ma charakter doraźny. Dzięki niemu Chiny pozyskują państwa Azji Centralnej, co zabezpiecza ich granicę zachodnią i północną.
Strategia chińskich sojuszy politycznych powiązana jest ze strategią pozyskiwania niezbędnych surowców, w tym surowców energetycznych, o czym była
mowa wcześniej. Natomiast nowym elementem w tej grze są uruchomione notowania przedsiębiorstw zachodnich lub innych, które sobie tego życzą, na rynku
giełdowym w Szanghaju. Przedsiębiorstwa wyrażające zgodę na notowania na tym
rynku finansowym mają zapewnioną możliwość korzystania z „apetytu” chińskich
inwestorów, W ramach tej „współpracy” Chiny mogą otrzymać część kapitału,
która może im pozwolić na przejęcie kontroli nad tymi przedsiębiorstwami22.
Specyficznym sposobem oddziaływania na niektóre kraje są długoterminowe
wynajmy wielkich terenów rolniczych w krajach trzecich. Takie terytoria powinny
otrzymywać wkład w postaci osadników chińskich, którzy by je eksploatowali,
a które stanowiłyby rodzaj „kolonii” chińskich – potencjalnych grup nacisku
w krajach zależnych od Chin23.
Chiny wynurzają się jako geopolityczny i gospodarczy gigant, będący w stanie zapewnić bezpieczeństwo swoich rozległych granic. Ich gospodarka ściga się o palmę
pierwszeństwa z największymi gospodarkami na świecie. Ich siła militarna stale
rośnie, a polityczne wpływy rozszerzają się w tym samym tempie, co gospodarka
i armia. Rządowy Dziennik „ Armia Wyzwolenia” wyjaśnia: „W miarę jak stopniowo zwiększa się kompleksowo pojęta siła Chin i rośnie ich status na arenie
międzynarodowej, sprawą wielkiej wagi staje się dążenie do stworzenia odpowiadającej statusowi Chin siły militarnej, będącej w stanie należycie wypełnić zadanie
obrony interesów narodowych i stworzyć warunki do ich dalszego rozwoju, aby
zagwarantować Chinom należny im status międzynarodowy24.
21
A. Brunet, P. Guichard, Chiny światowym hegemonem?, Wyd. Studio EMKA, Warszawa
2011, s. 260.
22
Ibidem, s. 269.
23
Ibidem, s. 273.
24
R. Kagan, Powrót historii i koniec marzeń, Wyd. Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2009, s. 34.
14
Chiny w 2010 r. wprowadziły w życie Unię celną ze Stowarzyszeniem Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN), liczącym ponad 600 mln mieszkańców w 10 krajach (tabela 2) Uzyskały więc uprzywilejowanie stosunków z członkami tej organizacji, czego nie mają Korea Południowa i Japonia. Ta strefa
wolnego handlu (Chiny – ASEAN), czyli wspólny rynek 11 państw obejmuje około 2 mld ludzi.
Tabela 2
Podstawowe dane o państwach ASEAN
Lp.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Razem
Chiny
ASEAN+Chiny
Nazwa
państwa
Brunei
Filipiny
Indonezja
Kambodża
Laos
Malezja
Myanmar
Singapur
Tajlandia
Wietnam
ASEAN
Chiny
Powierzchnia
w tys. km2
5,7
300,0
1919,4
181,0
236,8
329,8
678,0
0,7
514,0
329,6
4495,6
9596,0
14091,6
Liczba ludności w mln
0,4
103,8
248,2
15,0
6,6
29,2
54,6
5,4
67,1
91,5
622,8
1343,2
1966,0
PKB
mld dol,
9,6
299,0
845,1
25,8
12,6
357,9
91,1
228,0
520,0
222,6
2612,7
7043,0
PKB w dol.
per capita
25600
3300
3400
1800
1900
14400
1900
48900
8000
2600
4553,3
5300,0
Źródło: http://www.politykaglobalna.pl/2010/01/marsz.chin-i-asean-%E2%80%93-geopolitycznyprzełom 2012.09.02, uzupełnienia własne.
Niekwestionowana pozycja mocarstwowa Chin zmusiła Stany Zjednoczone do
ustanowienia z nimi ramowych porozumień, tzw. drugiego G2. Jest to strategiczny
i gospodarczy dialog między Stanami Zjednoczonymi i Chinami, w ramach którego odbywają się co pół roku spotkania na wysokim szczeblu i obejmują problemy
handlowe i gospodarcze oraz kwestie finansowe, dyplomatyczne i wojskowe25.
Głównym dokumentem programowym polityki i strategii bezpieczeństwa Chin
jest Konstytucja z 1982 r., w oparciu o którą opracowuje się Białą Księgę. W księdze
tej z 2008 roku sprecyzowano strategiczne wytyczne dotyczące aktywnej strategii
obronnej w nowym okresie. Przeanalizowano w niej obecną sytuację bezpieczeństwa
Chin i sprecyzowano kwestie chińskiej polityki w dziedzinie obrony narodowej, rozwoju armii, nakładów na obronę narodową, międzynarodowej współpracy w sprawie bezpieczeństwa i inne.
W Białej Księdze podkreślono, że ze względu na istnienie szeregu niestabilnych wewnętrznych i zewnętrznych czynników bezpieczeństwa, przez długi czas
stać będą przed Chinami kompleksowe i różnorodne zagrożenia i wyzwania dla ich
25
Ibidem, s. 36.
15
JULIAN SKRZYP
bezpieczeństwa. W celu dostosowania się do nowej strategicznej sytuacji międzynarodowej i zmian sytuacji w zakresie bezpieczeństwa wewnętrznego, Chiny wypracowały wytyczne zakładające aktywną strategię obrony narodowej. Na temat
redukcji sił nuklearnych w „Białej Księdze” napisano, że Chiny proponują, aby
wszystkie państwa posiadające broń nuklearną zobowiązały się do jej całkowitego
zniszczenia i zaprzestania badań nad nowymi rodzajami broni nuklearnej. Chiny
uważają, że plan stworzenia globalnego systemu antyrakietowego nie jest korzystny dla pokoju i bezpieczeństwa świata, a także wywiera niekorzystny wpływ na
proces redukcji arsenałów. Ponadto w „Białej Księdze” podkreślono, że siły działające na rzecz „niepodległości Tajwanu”, „Turkiestanu Wschodniego” czy „niepodległości Tybetu” są elementami zagrażającymi bezpieczeństwu państwa.
Chiny dążąc do zabezpieczenia swych interesów wyrażają niezadowolenie
z uzależnienia swego kraju od żeglugi w cieśninie Malakka. W tej sytuacji realizują one alternatywne drogi transportu ropy i gazu oraz innych surowców z pominięciem wspomnianej cieśniny. Przykładem tego może być budowa portów i baz
w zaprzyjaźnionych krajach, m.in. w Myanmarze (Birmie), gdzie powstała już baza
transportowa, w tym szlaki komunikacyjne (drogi samochodowe i linie kolejowe)
oraz rurociągi (ropociąg i gazociąg) łączące rejon Zatoki Bengalskiej z południową
chińską prowincja Yunnan, co przyczynia się także do rozwoju gospodarczego
śródlądowych prowincji Chin. Ponadto budują duży port w Sri Lance, który może
być wykorzystywany na potrzeby chińskiej armii.
Władze w Pekinie rozważają także budowę kanału poprzez Przesmyk Kra
w Tajlandii, który połączyłby Ocean Indyjski z chińskim wybrzeżem Pacyfiku.
Jego budowa przechyliłaby istotnie równowagę sił w Azji na korzyść Chin, zapewniając im łatwy dostęp do połaci wód rozciągających się od Afryki Wschodniej ku
Japonii i Półwyspowi Koreańskiemu26.
W powyższej sytuacji dla Chin szczególnego znaczenia nabiera Tajwan, gdzie
nasilają się dążenia do powrotu tej prowincji do macierzy.
Dotychczas Chiny nie włączały się w kosztowny wyścig zbrojeń, jednocześnie
kultywując tradycje, stosują jedną z reguł sztuki wojennej Sun Tzu, że „najważniejsze
jest to, aby podporządkować sobie dany kraj nietknięty, zamiast go niszczyć. Umiejętność zabijania nie zasługuje na najwyższą ocenę. Pokonanie przeciwnika bez wojny
wydaje się najbardziej pożądanym rozwiązaniem”27. Niezależnie od tego, siła militarne tego państwa stale rośnie. A rządowy Dziennik Armia Wyzwolenia wyjaśnia:
„w miarę jak stopniowo zwiększa się kompleksowo pojęta siła Chin i rośnie ich
status na arenie międzynarodowej, sprawą wielkiej wagi staje się dążenie do stworzenia odpowiadającej statusowi Chin siły militarnej, będącej w stanie należycie
26
Ibidem, s. 122.
E. Haliżak, Polityka i strategia Chin w kształtowaniu międzynarodowego bezpieczeństwa,
Wyd. ISMUW, Warszawa 2007, s. 155.
27
16
wypełnić zadanie obrony interesów narodowych i stworzyć warunki do ich dalszego rozwoju, aby zagwarantować Chinom należny im status międzynarodowy”28.
Nowa sytuacja i dalekosiężne interesy ekonomiczne Chin to:
– są największym na świecie odbiorcą surowców, wsysając w krwioobieg gospodarki wszystko – od ropy naftowej i gazu, aż po drewno i metal – co mają do
zaoferowania producenci w Azji, na Bliskim Wschodzie, w Afryce i Ameryce Łacińskiej;
– uzależnione są od rynków zbytu w Europie i Stanach Zjednoczonych za oceanami29;
– nigdy wcześniej Chiny nie były tak ściśle powiązane z resztą świata jak obecnie.
W powyższej sytuacji Chiny dokonały modyfikacji doktryny strategicznej
z koncentracji na obronie granic w kierunku ekspansji zewnętrznej. Przedstawiciele
chińskiego rządu mówią o przesunięciu strategicznego widnokręgu ku, jak to nazywają, trzem łańcuchom wysp, z których pierwszy ciągnie się od Japonii przez
Tajwan do Filipin, drugi od Sachalinu do wysp południowo-zachodniego Pacyfiku,
a trzeci od Wysp Aleuckich w pobliżu Alaski do Antarktyki30 Według niektórych
geopolityków, Chińczycy przez całe dziesięciolecia uważali Amerykę za wrogów
chińskich ambicji narodowych. Chińscy obserwatorzy wskazywali na „superhegemonistyczne” ambicje Stanów Zjednoczonych, na długo zanim Europa zaczęła
wyrażać zaniepokojenie hiperpotęgą USA, a światowa opinia publiczna skarżyć się
na amerykańską arogancję i hegemonizm31.
Indie
Informacje ogólne
Indie położone są na Subkontynencie Indyjskim (rys. 1 i 4) i graniczą z Pakistanem (2912 km), Chinami (3380 km), Bangladeszem (4053 km), Myanmarem
(Birmą – 1463 km), Nepalem (1690 km) i Bhutanem (605 km). Od południowego
zachodu kraj otaczają wody Morza Arabskiego a od południowego wschodu Zatoki
Bengalskiej i Morza Andamańskiego.
Do Indii należą: archipelag Lakkadiwów (na Morzu Arabskim 450 km od wybrzeży) oraz archipelag Andamanów i Nikobarów w Zatoce Bengalskiej.
Indie podzielone są na 28 stanów (rys. 4), 6 terytoriów związkowych i 1 terytorium stołeczne. Stany dzielą się na dystrykty (591).
28
R. Kagan, Powrót historii i koniec marzeń, Wyd. Rebis, Poznań 2009, s.34.
R. D. Kaplan, Monsun – Ocean Indyjski i przyszłość amerykańskiej dominacji, tłumaczenie
J. Ruszkowski, Wyd. Czarne, Wołowiec, s. 35.
30
Ibidem, s. 37.
31
Ibidem, s. 38.
29
17
JULIAN SKRZYP
Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Podzial%C5%82_administracyjny_Indii, 2012.12.20.
Rys. 4. Podział administracyjny Indii na stany i terytoria związkowe
Liczba ludności Indii przekracza 1,2 mld (2011 r.), a średnia wieku w całej populacji 32,5 lat zaś długość życia 65 lat, przy czym połowa ludności nie przekroczyła 25 lat. Ludność miejska stanowi zaledwie 40% ludności kraju, przy czym
w kraju tym znajduje się 10 miast z liczbą ludności od 3 do 20 milionów.
18
Językiem oficjalnym jest hindi a język angielski pełni rolę języka pomocniczego łącznikowego. Ponadto jest 21 języków konstytucyjnych, dopuszczonych jako
języki wykładowe i urzędowe w określonych stanach. Podstawowe religie to: hinduizm (78%), buddyzm (0,8%), dżinizm (0,3%), sikhizm (2%), chrześcijaństwo
(3%) i islam (12,5%).
Mozaika narodowości, religii, kast i kultur, które występują w Indiach, jest bardzo
bogata i różnorodna. Ze względu na dużą liczbę muzułmanów (około 150 mln) tli się
napięcie między tymi grupami ludności a wyznawcami hinduizmu.
Indie zajmują trzecie miejsce w Azji – po Chinach i Japonii – pod względem
wielkości PKB. Obecnie znajdują się na czwartej pozycji wśród światowych potęg
ekonomicznych. Jednak do 2030 r. staną się drugą potęgą gospodarczą Azji a trzecią na świecie32. Lokomotywą indyjskiej gospodarki jest popyt wewnętrzny a indyjski eksport jest czterokrotnie mniejszy od chińskiego. Ten niewielki eksport
towarów i usług stanowi główną przyczynę deficytu bilansu obrotów bieżących,
który w 2010 r. przekroczył 50 mld dolarów33.
Wymiana handlowa Indii z Chinami, mimo różnych ograniczeń, rośnie szybko.
Według danych chińskich w 2005 r. osiągnęła ona 18,7 mld dolarów, w 2006 r.
24,9 mld dol. A w 2008 r. już 52 mld dol.34
Indie rozwijają współpracę z państwami Afryki, które uznają za strategicznie
przyszłościowe. W ostatnich latach zainwestowały tam 25 miliardów dolarów, co
stanowi zaledwie jedną trzecia sumy zainwestowanej przez Chiny. Znacznie dynamiczniej rozwija się współpraca Indii z państwami Zatoki Perskiej oraz z Iranem, a ponadto 3,5 mln Hindusów pracuje w sześciu krajach arabskich, należących
do Rady Współpracy Zatoki Perskiej. Iran, podobnie jak Afganistan, stał się dla
Indii strategiczną przeciwwagą dla Pakistanu, a władze indyjskie starają się również uczynić Teheran ważnym partnerem w zakresie dostaw surowców energetycznych35. W 2005 roku Indie i Iran podpisały kontrakt, na mocy którego Iran
będzie przez najbliższe 25 lat (poczynając od 2009 roku) dostarczał Indiom
7,5 mln ton LNG (skroplonego gazu ziemnego)36.
Geopolityka i geostrategia Indii
Indie w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku podjęły działania mające
na celu poprawę stosunków z państwami sąsiednimi. Oparto je na pięciu zasadach
Gujrala:
32
Patrz tabela 1.
J. Brzozowski, Przestarzała struktura w gospodarce Indii blokuje jeszcze szybszy rozwój,
www Data dostępu 2012.03011.
34
Stosunki dwustronne Indie-Chiny,
http://stosunkimiedzynarodowe.info/artykól.876.stabilizująca podróż Wena Jiabao do Indii. Data
dostępu 20.09.20120
35
J. Białek, A. Oleksiuk, Gospodarka i geopolityka, Wyd. Difin SA, Warszawa 2009, s. 121.
36
Ibidem, s. 121.
33
19
JULIAN SKRZYP
1. Z sąsiadami takimi jak: Bangladesz, Malediwy, Sri Lanka, Nepal, Indie dążą do
współpracy w zaufaniu i dobrej wierze nie prosząc o odwzajemnienia stosunków.
2. Terytorium danego państwa w Azji Południowej nie powinno być wykorzystywane przeciwko interesom innego państwa w regionie.
3. Żaden kraj nie może ingerować w sprawy wewnętrzne drugiego.
4. Wszystkie kraje Azji Południowej muszą wzajemnie szanować suwerenność
i integralność terytorialną.
5. Wszystkie spory muszą być rozstrzygane na drodze pokojowych negocjacji
dwustronnych37.
Indie, podobnie jak Chiny, mają za sobą dumną przeszłość hegemonii regionalnej oraz wiarę w powrót do dawnej przeszłości. Jak pisze Kagan „celem Indii
jest supremacja w bezpośrednim sąsiedztwie, rola łaskawego i życzliwego hegemona ogarniającego wpływami mniejszych sąsiadów, takich jak Nepal, Sri Lanka
oraz znaczniejsze wyspy Oceanu Indyjskiego i pozbyciu się z tego regionu wpływów innych mocarstw, głównie Chin, którym należy uniemożliwić wejście w zbyt
bliskie stosunki z leżącymi tam małymi państwami38.
Stosunki indyjsko-chińskie uległy pogorszeniu w 1998 r., po przeprowadzeniu
przez Indie testów z bronią jądrową. Poprawie uległy w 2003 r. Wówczas podpisano pierwszą w historii wspólną deklarację na szczeblu szefów rządów, dotyczącą
zasad stosunków i wszechstronnej współpracy. Zgodnie z tą deklaracją Indie uznały Tybet za część terytorium Chin i stwierdziły, że nie wyrażają zgody na antychińską działalność Tybetańczyków na swoim terytorium. Chiny natomiast zgodziły się
na handel transgraniczny przez Sikkim, co odebrano jako uznanie praw Indii do
tego stanu. Obie strony wyraziły dążenie do rozwoju „długoterminowego konstruktywnego partnerstwa” na podstawie „wzajemnego poszanowania i wrażliwości na
obawy drugiej strony”39.
Obecnie, podobnie jak bywało w przeszłości, mocarstwa zawierają oficjalne
i nieoficjalne sojusze, by chronić własne interesy i realizować cele zgodnie z własnymi intencjami. Chiny są sojusznikiem Pakistanu, Indie z kolei rozwijają coraz
bliższe stosunki z Japonią i Stanami Zjednoczonymi. Gdy Chiny próbowały wykluczyć Indie z pierwszego Szczytu Azji Wschodniej w 2005 r., Japonia stanęła po
stronie Indii. Gdy Pakistan zaproponował Chinom status obserwatora w Południowoazjatyckim Stowarzyszeniu Współpracy Regionalnej, Indie wprowadziły do
niego Japonię, Koreę Południową i Stany Zjednoczone, by zrównoważyć wpływy
Pekinu40.
W 2001 roku ustanowiono Połączone Dowództwo Andamanów i Nikobarów
(rys. 4), zwane także Dowództwem Dalekowschodnim (wspólne dowództwo ma37
R. Kagan, Powrót historii i koniec marzeń, Wyd. Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2009, s. 49.
Ibidem, s. 50.
39
Stosunki dwustronne Indie – Chiny, http//wwwstosunkimiedzynarodowe.info/artykul. Data dostępu 10.09.2012.
40
R. Kagan, Powrót historii i koniec marzeń, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2009, s. 52,
38
20
rynarki wojennej, wojsk lądowych oraz sił powietrznych)41. Archipelag ten pozwala bowiem na utrzymanie kontroli nad cieśniną Malakka, którą biegnie wspomniany już główny szlak morski wiodący z Europy przez Bliski Wschód na Daleki
Wschód, w tym także do Chin a także przez Zatokę Bengalską, do Myanmaru,
gdzie znajduje się baza przeładunkowa oraz infrastruktura transportu wiodąca do
Chin.
Indie rozbudowują swą marynarkę wojenną. Do 2025 roku planowana jest
m.in. budowa trzech okrętów podwodnych o napędzie atomowym oraz trzech lotniskowców. W znacznym stopniu plany te są pochodną uzależnienia bezpieczeństwa dostaw importowanych towarów od swobody żeglugi przez Morze Arabskie
w pobliżu Pakistanu, gdzie znajduje się chińska baza portowa (Gwardar)42.
Indie obawiając się okrążenia przez Chiny dążą do rozszerzenia własnej sfery
wpływów, gdyż interesy obu krajów są w wielu sferach sprzeczne. Odpowiedzią
Indii na budowę przez Chiny wspomnianej bazy w Gwardar (rys. 1) była rozbudowa bazy w Karwan. Ponadto 244 wysp należących do Indii, tworzących archipelag
Andamany i Nikobary, mogą być wykorzystane do zorganizowania blokady zachodniego wejścia do Cieśniny Malakka, co może ograniczyć swobodę żeglugi sił
morskich Chin43.
Indie, które wg prognoz wkrótce staną się czwartym państwem co do wielkości
energii na świecie (po USA, Chinach i Japonii), pokrywają z importu około 65%
swego zapotrzebowania na ropę naftową.44 Handel Indii z krajami Zatoki Perskiej
i Iranem jest bardzo dobrze rozwinięty, a ponadto, jak już wspomniano wcześniej,
3,5 mln Hindusów pracuje w sześciu krajach arabskich należących do Rady
Współpracy Zatoki Perskiej45.
Iran, podobnie jak Afganistan, stał się dla Indii strategiczną przeciwwagą dla
Pakistanu, a władze indyjskie starają się także uczynić Teheran ważnym partnerem
w zakresie dostaw surowców energetycznych.46 Zgodnie z podpisanym w 2005 r.
kontraktem Iran będzie przez najbliższe 25 lat (poczynając od 2009 dostarczał
Indiom 7,5 mln ton LNG (skroplony gaz ziemny). Ponadto w roku 2012 podpisano
porozumienie dotyczące budowy gazociągu z Iranu do Indii – przez terytorium
Pakistanu (rys. 5), co może pozytywnie wpłynąć na stabilizację stosunków pomiędzy Indiami a Pakistanem. Przedłużenie tego gazociągu do Myanmaru, gdzie Chiny wybudowały dwa rurociągi (ropociąg i gazociąg) z nad Zatoki Bengalskiej do
swoich południowych prowincji, również może wpłynąć dodatnio na relacje Indii
z Chinami.
41
Walka o panowanie nad Oceanem Indyjskim, Polska Zbrojna, 2011.02.24.
J. Białek, A. Oleksiuk, Gospodarka i geopolityka, Wyd. Difin, Warszawa 2009, s. 121.
43
R. D. Kaplan, Monsun Ocean Indyjski i przyszłość amerykańskiej dominacji, Wyd. Czarne,
Wołowiec, 2012, s. 23.
44
J. Białek, A. Oleksiuk, Gospodarka i geopolityka, Wyd. Difin, Warszawa 2009, s. 121.
45
Ibidem, s. 121.
46
Ibidem, s. 122.
42
21
JULIAN SKRZYP
Źródło: http//temi.republica.it/limes-heartland/chinaindia-corporation-and-competition/889, 2012.12.26.
Rys. 5. Istniejące i projektowane szlaki transportu ropy i gazu ziemnego
Stany Zjednoczone
Informacje podstawowe
Stany Zjednoczone, państwo położone w Ameryce Północnej, graniczą z Kanadą od północy, Meksykiem od południa, Oceanem Spokojnym od zachodu, Oceanem Arktycznym od północnego zachodu i Oceanem Atlantyckim od wschodu.
Pod względem liczby ludności (około 310 mln) zajmują trzecie miejsce w świecie
(po Chinach i Indiach), a pod względem powierzchni (9,6 mln km kwadratowych)
czwarte (po Rosji, Kanadzie i Chinach). W skład Stanów Zjednoczonych wchodzą
także poza stanowe wyspy na Pacyfiku (Baker, Guam, Howland, Jarvis, Johnston,
Kingman, Mariany Północne, Midway, Palmyra, Samoa Amerykańskie, Wake) i na
Atlantyku (Wyspy Dziewicze, Navassa, Portoryko – największa z nich – formalnie
państwo stowarzyszone z USA).
Stany Zjednoczone są krajem wysoko rozwiniętym, o największym produkcie
krajowym brutto (Tabela 1), stanowiącym około 20% produktu światowego. Największe koncerny amerykańskie są związane z przemysłem samochodowym (Ge22
neral Motors, Ford Motors, Chrysler Group), paliwowym (Exxon, Mobil, Texaco,
Chevron, Amoco), chemicznym Chemical, Du Pont), elektrycznym i elektronicznym (General Electric, IBM), lotniczym (Boeing) i spożywczym (Coca Cola, Philip Morris).
USA dysponują bogatą bazą surowcową. Zasoby naturalne to m.in.: węgiel
kamienny, złoto, uran, miedź, ołów, molibden, fosforany, rtęć, nikiel, potas, srebro,
wolfram, cynk, ropa naftowa i gaz ziemny. Na uwagę zasługuje fakt, że w związku
wydobywaniem gazu łupkowego Stany Zjednoczone, będąc kilka lat temu importerem tego surowca, stają się jego eksporterem. Ponadto podjęły wydobywanie ropy
naftowej z łupków, co również pozwoli im na zmniejszenie zależności swojej gospodarki od importu ( z Bliskiego Wschodu, Wenezueli, Meksyku, Nigerii i wielu
innych państw). Na uwagę zasługuje fakt, że większość z wyżej wymienionych
surowców nie jest intensywnie eksploatowana, co wynika z polityki surowcowej
USA, polegającej na zachowaniu własnych rezerw strategicznych kosztem importu.
Stany Zjednoczone mają bardzo dobrze rozwinięty przemysł przetwórczy.
Rozbudowane zaplecze naukowo-techniczne, daleko posunięta automatyzacja oraz
nowoczesne systemy zarządzania wpływają na wysoką jakość wyrobów. Głównymi gałęziami przemysłu przetwórczego są przemysły: elektromaszynowy, chemiczny, spożywczy, drzewny, poligraficzny i odzieżowy.
Sieć transportowa w Stanach Zjednoczonych jest dobrze rozwinięta – pod
względem długości jest ona najdłuższa w świecie. Długość linii kolejowych wynosi około 230 tys. km, dróg kołowych 6,4 mln km (w tym 75 tys. km autostrad),
rurociągów ponad 2,4 mln km, śródlądowych dróg wodnych – 41 tys. km. Stany
Zjednoczone posiadają także najgęstszą w świecie sieć połączeń lotniczych (zarówno krajowych jak i zagranicznych), w kraju jest około 15 tys. portów lotniczych, lotnisk i lądowisk47.
Niezależnie od wielkiego potencjału gospodarczego, amerykańska gospodarka
znajduje się obecnie w fazie kryzysu. Widoczne to jest zwłaszcza w stosunkach
handlowych z Chinami, z którymi ujemne saldo wymiany handlowej USA wynosi
około 200 mld. USD. Ponadto w Banku Państwa Środka znajdują się amerykańskie
obligacje o wartości 1,16 bilionów dolarów a dolary stanowią 70% chińskich rezerw walutowych wynoszących 3,2 biliona dolarów48.
Geopolityka i geostrategia Stanów Zjednoczonych
Zainteresowanie Stanów Zjednoczonych zachodnim Pacyfikiem datuje się na
1898 rok, a wyrazem tego było zajęcie Filipin, hiszpańskiej kolonii. W 1899 roku
ukazała się Stanach Zjednoczonych pierwsza w świecie strategia polityki zagranicznej, zgodnie z którą Chiny mają być wolnym rynkiem zbytu dla towarów ame47
http://encyklopedia. PWN.pl/haslo.php?id-4169149, data dostępu 12.11.2012.
http://biznes.interia.pl/swiat/news/dramatyczny-apel-chin-godzina-alarmu-wybila,1678330,
data dostępu 11.07.2012.
48
23
JULIAN SKRZYP
rykańskich, brytyjskich i kilku innych państw oraz ma być zachowana integralność
terytorialna Chin.
Wspomniana wyżej integralność terytorialna Chin była wówczas naruszana nie
tylko przez państwa Europy Zachodniej, lecz także przez Japonię i Rosję (Mandżuria, Syberia). W tej sytuacji kto naruszał integralność Chin ten wchodził w konflikt
ze Stanami Zjednoczonymi
Geopolityka Stanów Zjednoczonych, kształtowana przez dziesięciolecia, jest
pochodną ich położenia geograficznego nad dwoma oceanami. Według George
Friedmana obejmuje ona pięć podstawowych celów, które kształtują ich geostrategia. Cele te zdefiniowano następująco:
1. Utrzymanie dominacji militarnej nad Ameryką Północną.
2. Eliminacja potencjalnego zagrożenia na półkuli zachodniej (Ameryka Łacińska).
3. Kontrola szlaków morskich (Ocean Spokojny i Atlantyk) przebiegających na
ich wodach terytorialnych by zapobiec groźbie inwazji.
4. Zapewnienie całkowitej dominacji na wszystkich oceanach w celu zwiększenia poczucia bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych oraz sprawowania kontroli
szlaków transportowych.
5. Zapobieżenie możliwości pojawienia się zagrożenia globalnego panowania
USA na morzach i oceanach.
Natomiast geopolityka Stanów Zjednoczonych względem poszczególnych
państw polega na utrzymywaniu indywidualnego, zróżnicowanego pod względem
zakresu, atrakcyjnego partnerstwa z wieloma państwami, w tym także z państwami
należącymi wraz ze Stanami Zjednoczonymi do określonej organizacji regionalnej
(np. NATO). Charakterystyczną cechą amerykańskiej geopolityki jest postrzeganie
jej bezpieczeństwa przez pryzmat zagrożenia zewnętrznego (spoza ich terytorium),
co przekłada się na częste wykorzystywanie siły zbrojnej w różnych regionach
świata.
Stany Zjednoczone wg Georga Friedmana są krajem wojowniczym, gdyż
10 procent swego istnienia (statystyki obejmują większe wojny – wojnę 1812 r.,
wojnę meksykańsko-amerykańska, wojnę secesyjną, pierwszą i drugą wojnę światową, wojnę koreańską i wietnamską).
W XX stuleciu Stany Zjednoczone prowadziły wojny przez 15% czasu, przy
czym w drugiej połowie było to 22%. A od początku XXI stulecia, od 2001 roku,
Stany Zjednoczone ciągle prowadzą wojny49. Według Roberta Kagana, każdy rząd
amerykański w ciągu ostatniego półwiecza podejmował próby obalenia reżimów
w różnych krajach na świecie, począwszy od inspirowanych przez CIA za czasów
Dwighta Eisenhowera zamachów stanu w Iranie i Gwatemali, pomoc Ronalda
Reagana dla antykomunistycznej partyzantki w Nikaragui, Angoli, Afganistanie
49
G. Friedman, Następne 100 lat. Wyd. Andrzej Findeisen/AMF Plus Group Sp. z o.o., Warszawa 2009, s. 55.
24
i Kambodży, inwazję Georga A.W. Busha na Panamę i akcje Billa Clintona w Somalii, na Haiti i w Bośni50.
Na uwagę zasługuje fakt, że administracja Reagana nie starała się o międzynarodowy mandat dla swoich interwencji w Nikaragui, Kambodży, Afganistanie
i Angoli. Rząd prezydenta Busha seniora przeprowadził inwazję na Panamę bez
zgody ONZ. Rząd Clintona interweniował na Haiti bez zgody ONZ, bombardował
Irak mimo sprzeciwu członków Rady Bezpieczeństwa ONZ i wyruszył na wojnę
w Kosowie bez uprawomocnienia ze strony tej organizacji51. W przeszłości podobnie postępowało wiele państw, co świadczy o tym, że mocarstwa w realizacji swoich celów kierują się własnym interesem, często wbrew opinii organizacji międzynarodowych.
Przedstawione wyżej cele geopolityczne USA są modyfikowane stosownie do
potrzeb. Zgodnie z National Security Strategy 2006 „Stany Zjednoczone to naród
Pacyfiku posiadający rozległe interesy w regionie Azji Wschodniej i Południowo
Wschodniej. Stabilność i koniunktura w tym regionie zależy od naszego nieprzerwanego zaangażowania:
– w utrzymanie rozbudowanych sojuszy wspieranych przez wysunięte siły
bezpieczeństwa (rys. 6),
– wspieranie interesów gospodarczych poprzez rozwinięty handel i inwestycje,
promujących demokrację i prawa człowieka”52.
W kolejnej Strategii bezpieczeństwa (pierwsza kadencja prezydenta Obamy)
stwierdza się, że:
1. Strategia naszego bezpieczeństwa narodowego musi się koncentrować na
odbudowie amerykańskiego przywództwa.
2. Bezpieczeństwo globalne zależy od silnego i odpowiedzialnego przywództwa amerykańskiego.
3. Przywództwo USA w świecie zależeć będzie od siły gospodarczej, przezwyciężenia największego od czasu wielkiego kryzysu załamania gospodarczego.
4. Dyplomacja stanowi fundament naszego bezpieczeństwa narodowego.
5. Niezmienne pozostaje przekonanie, że Stany Zjednoczone muszą zachować
przewagę militarną, pozostać najsilniejszym mocarstwem militarnym, gdyż stanowi to podstawę bezpieczeństwa Ameryki, jej sąsiadów oraz partnerów, jest ważne
dla stabilizacji różnych regionów świata.
W strategii tej wspomina się także, silniej niż dotąd, o konieczności budowy
„głębszego i bardziej skutecznego partnerstwa z innymi kluczowymi i wpływowymi centrami, w tym Chinami, Indiami i Rosją”53.
50
R. Kagan, Powrót historii i koniec marzeń, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2009, s. 122.
Ibidem, s. 123.
52
The National security strategy of the United States of America. Wodsington 2006, s. 40.
53
http://www.iz.poznan.pl/news/206_nr2040,%20strategia%20bezpieczenstwo%c5%84stwa%20
narodowego%20USA.pdf, Data dostępu 14.12.2012.
51
25
JULIAN SKRZYP
Źródło: http://blog.thomsonreuters.com/index.php/tag/military/, Data dostępu 2012.12.25.
Rys. 6. Amerykańska obecność wojskowa w Azji Wschodniej i Południowo-Wschodniej
26
Dla Stanów Zjednoczonych partnerstwo strategiczne z Indiami ma na celu wsparcie ich możliwości pełnienia roli gospodarczej kotwicy w regionie i zapewnienie
bezpieczeństwa w szerszym obszarze Oceanu Indyjskiego. O znaczeniu tego partnerstwa dla Stanów Zjednoczonych mogą świadczyć słowa sekretarz stanu Hilary
Clinton, która stwierdziła, iż „nowy sojusz na Oceanie Indyjskim to być może jedno z najważniejszych relacji XXI wieku”54. Nie ulega więc wątpliwości, że na podejmowane działania USA decydujący wpływ ma dynamiczny rozwój Chin, które,
jak już wspomniano, są największym wierzycielem USA, a ponadto jako członek
ASEAN odgrywają coraz większą rolę w Azji Południowo Wschodniej. W powyższej sytuacji interesy ekonomiczne i bezpieczeństwa USA stały się nierozerwalnie
związane z rozwojem sytuacji na łuku rozciągającym się od zachodniego Pacyfiku
i Azji Wschodniej do regionu Oceanu Indyjskiego i Azji Południowej55. Z tym
wiąże się także Azja Centralna, gdzie toczy się wielka gra Chin, Rosji i USA
o dostęp do surowców energetycznych w tym dróg ich transportu. W tym kontekście należy widzieć także projekt budowy gazociągu TAPI (Turkmenistan – Afganistan – Pakistan – Indie), którym zainteresowane są Stany Zjednoczone (rys. 5).
Azja Południowo-Wschodnia – państwa ASEAN
Informacje podstawowe
Azja Południowo-Wschodnia obejmuje obszar położony na styku Oceanu Indyjskiego i Pacyfiku. Charakterystyczną cechą tego regionu jest jego zróżnicowanie w kwestiach politycznych, ekonomicznych, kulturowych, językowych i religijnych. Także w podziale na część kontynentalną i morską, wyżynną (górską)
i nizinną/nadmorską.
Uwzględniając czynnik kulturowo-religijny, możemy w regionie wyróżnić cztery
główne kręgi kulturowo-cywilizacyjne, mianowicie buddyjski (Myanmar/Birma, Tajlandia, Laos, Kambodża), konfucjański (Singapur, Wietnam), muzułmański (Brunei, Malezja, Indonezja, południowe Filipiny) i chrześcijański (Filipiny i niektóre
części Indonezji)56.
Współcześnie Azja Południowo-Wschodnia stanowi region składający się
z 10 państw, liczących ponad 600 milionów mieszkańców. Rozciąga się z zachodu
na wschód na przestrzeni 5500 km, a z północy na południe 4400 km. Łączna po-
54
http://www.stosunkimiedzynarodowe.ifo/kraj.indie.stosunki_dwustronne.USA Ciastoń R. Fundacja Ameicus Europae
55
A. Juszczuk Utrzymanie światowego przywództwa USA: priorytety polityki obronnej w XXI
wieku, Bezpieczeństwo Narodowe 1-2012/21, Wyd. BBN, s. 147.
56
E. Haliżak, Stosunki międzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku, Wydawnictwo Naukowe
SHOLAR, Warszawa 1999, s. 69.
27
JULIAN SKRZYP
wierzchnia lądów wynosi około 4,5 mln km kwadratowych, z czego połowę stanowi kontynent, reszta to kilka tysięcy wysp.57
Obszar Azji Południowo-Wschodniej przez wieki stanowił strefę buforową
między cywilizacją chińską a indyjską. Spowodowało to, iż rodzime systemy państwowe porównywano z modelem chińskim lub indyjskim. Niezależnie jednak od
tych różnic, państwa omawianego regionu przystąpiły do ASEAN (Association of
Southeast Asian Nations). Podstawowe dane o państwach ASEAN przedstawiono
w tabeli 2.
Geopolityka i geostrategia państw ASEAN
Azja Południowo-Wschodnia od wieków miała istotne znaczenie w polityce
mocarstw, o czym wspomniano wcześniej. Współcześnie nabrała ona jeszcze
większego znaczenia, zwłaszcza po 11-tym wrześniu 2001 r., gdyż według powszechnej opinii stała się „drugim frontem” w wojnie ze światem terroryzmu58.
W podejściu USA do regionu zauważalne są następujące przesłanki:
– Stany Zjednoczone wciąż preferują stosunki bilateralne z poszczególnymi
państwami ASEAN,
– USA nie do końca uznają ASEAN za w pełni „wydajną” organizację regionalną59.
Azja Południowo Wschodnia stanowi natomiast istotny element chińskiej polityki zagranicznej. Mogą one bowiem w większym stopniu wykorzystywać przewagę swojego potencjału wobec regionalnych partnerów i odwoływać się do kulturowych i historycznych więzi łączących je z regionem.60 Chiny popierają państwa
ASEAN jako wiodącą siłę w różnych regionalnych przedsięwzięciach, m.in. Forum
Regionalne ASEAN (ARF), a państwa Azji Południowo-Wschodniej w coraz
większym stopniu uznają wzrastające znaczenie Chin, nie koncentrując się wyłącznie na USA. Chiny stają się alternatywą dla USA, kształtując wizerunek „życzliwego sąsiada, poważnego partnera we wszystkich dziedzinach, państwa czułego na
potrzeby innych, i nie stwarzającego zagrożenia poprzez stawianie warunków politycznych czy wysuwanie roszczeń terytorialnych”61.
Wspomniane wyżej Forum Regionalne ASEAN stanowi arenę politycznych
zmagań między głównymi mocarstwami regionu, przede wszystkim USA a Chi-
57
Ł. Fijałkowski, Regionalny wymiar bezpieczeństwa w Azji Południowo-Wschodniej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2010, s. 76.
58
Ł. Fijałkowski, Regionalny wymiar bezpieczeństwa w Azji Południowo-Wschodnie. Normy –
instytucje – ład regionalny, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2010, s. 237.
59
Ibidem, s. 238.
60
Ibidem, s. 239.
61
E. Haliżak, Zmiana układu sił USA – Chiny a transformacja porządku międzynarodowego,
Wyd. Żurawia Papers, zeszyt 7, Warszawa 2005, s. 104.
28
nami. Kluczową rolę w powstaniu ARF i nadaniu mu konkretnej formy odegrało
ASEAN. Poprzez ARF państwa ASEAN jednocześnie związały się z problemami
bezpieczeństwa Azji Północno-Wschodniej, umacniając swoją pozycję wobec
wielkich mocarstw oraz zapobiegając możliwości powstania dialogu bezpieczeństwa niezależnego od agendy ASEAN i jego sposobu zarządzania konfliktami.
Źródło: http://merin.ndu.edu/index.cfm?type=section8secid=245pogeid=3, data dostępu 2012.12.25.
Rys. 7. Azja Południowo-Wschodnia – ASEAN
29
JULIAN SKRZYP
Powstanie ARF stanowiło wypadkową różnych interesów państw zaangażowanych w ten proces. Państwa ASEAN chciały podtrzymania zaangażowania USA
w regionie, próbę związania Chin i innych mocarstw w sieci instytucjonalnych
powiązań zmniejszających ryzyko unilateralnych działań oraz chęć rozszerzenia
własnych norm i praktyk w podejściu do bezpieczeństwa poza Azję Południowo-Wschodnią
Na poziomie państwowym wielowymiarowe angażowanie się poszczególnych
członków ASEAN jest widoczne przede wszystkim w postaci utrzymywania wielorakich strategicznych relacji z głównymi mocarstwami oraz w dążeniu do wykorzystywania obecności mocarstwa we własnym interesie.
W pierwszym przypadku mniejsze państwa są przede wszystkim skupione na
dywersyfikacji relacji z mocarstwami w zakresie bezpieczeństwa oraz na poszukiwaniu współpracy z określonymi mocarstwami w oparciu o zbieżność zapatrywań
na wewnątrz regionalne problemy. Można tu zaliczyć stopniowe rozwijanie współpracy przez Wietnam z USA, przy jednoczesnym utrzymywaniu bliskich kontaktów z Chinami i dążeniem do współpracy z Indiami, oraz rozwijanie współpracy
przez Indonezję więzi obronnych nie tylko z USA i Chinami, lecz również z Australią62.
Do państw przyjmujących strategię wykorzystywania we własnym interesie
obecności wielkich mocarstw w regionie można zaliczyć Singapur i Tajlandię.
Starają się one poprzez relacje dwustronne odpowiednio powiązać własny interes
bezpieczeństwa z interesem mocarstw, nie popadając jednak w zależność.
Singapur, położony na skrzyżowaniu ważnych szlaków morskich pomiędzy
oceanami: Indyjskim i Spokojnym, za podstawę swojej polityki zagranicznej i ekonomicznej przyjął maksymalne otwarcie gospodarki w regionie poprzez negocjacje
FTA z wszystkimi mocarstwami. Singapur stara się utrzymać stosunki wojskowe
z głównymi mocarstwami (tzn. USA, Chiny i Indie), choć w różnym zakresie
i stopniu.
Tajlandia również ma długą historię angażowania i wprzęgania w ich własną strategię bezpieczeństwa sił większego państwa, widoczną m.in. w jej sojuszu z USA
i sprzymierzeniu się z Chinami w celu przeciwstawienia się wietnamskiemu zagrożeniu w latach 20. i 80. XX wieku63.
Współcześnie Bangkok przyjął strategię podobną do Singapuru, wykorzystując
instytucje multilateralne i porozumienia handlowe do wciągnięcia mocarstw
w region jako środek zapewnienia stabilności, a przykładem tego może być ostatnia wizyta prezydenta Stanów Zjednoczony (listopad 2012) w tymże państwie.
Tajlandia podpisała także FTA z Australią, Chinami i Indiami oraz podjęła negocjacje z Japonią i USA.
62
Ł. Fijałkowski, Regionalny wymiar bezpieczeństwa w Azji Południowo-Wschodniej, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2010, s. 244.
63
Ibidem, s. 245.
30
Wśród państw ASEAN na uwagę zasługuje także Indonezja (rys. 7), kraj wyspiarski obejmujący 17 508 wysp, w tym 6 tys. niezamieszkanych. Indonezja stanowi największy na świecie archipelag, który ciągnie się od zachodu na wschód na
długości około 5 tys. km, od Półwyspu Malajskiego po Nową Gwineę. Głównymi
wyspami tego archipelagu są: Sumatra, Jawa, Borneo (Kalimantan) i Celebes (Sulavesi). Tu znajduje się także Cieśnina Malakka, czyli wrota między Oceanem
Indyjskim a Pacyfikiem, przez które przechodzi 50 tysięcy statków rocznie, będących pod nadzorem VII Floty Amerykańskiej, wspieranej przez sojuszników.
Indonezja, podobnie jak inne państwa ASEAN, wykorzystuje możliwości
manewru między dwoma mocarstwami globalnym. Po nałożeniu na nią przez USA
embarga na dostawy broni w 2004 r., porozumiała się z Rosją na niewielkie dostawy broni, a następnie (w 2005 r.) podpisała umowę o strategicznym partnerstwie
z Chinami. W tymże samym roku Waszyngton wznowił dostawy broni do Indonezji. Podobnie było z Filipinami, które obawiając się negatywnej reakcji USA po ich
wyjściu z Iraku, zwiększyły aktywność w relacjach z Chinami. Państwo Środka
dostarczyło Filipinom 1,6 mld USD w pożyczkach i inwestycjach, a w 2006 r.
udzieliły temu państwu pierwszej wojskowej pomocy o wartości ponad miliona
USD. W odpowiedzi na to USA nie tylko nie zmniejszyły swej pomocy Filipinom,
lecz ją rozszerzyły, a następnie podpisały nowe porozumienie obejmujące współpracę w zakresie zwalczania terroryzmu, piractwa, katastrof i innych zagrożeń64.
Uogólniając można zauważyć, że Azja Południowo-Wschodnia wciąż pozostaje mocno uzależniona od interesów zewnętrznych mocarstw. Według Łukasza Fijałkowskiego, silne bilateralne więzi z nimi stanowią istotny element regionalnego
wymiaru bezpieczeństwa, co można ująć następująco:
– mocarstwa zewnętrzne istotnie wpływają na sytuację w regionie. Ogólnie
państwa ASEAN dążą do wykorzystania rywalizacji między mocarstwami (między
USA i Chinami} we własnym interesie;
– w celu niedopuszczenia do zdominowania Azji Południowo-Wschodniej
przez pojedyncze jakiekolwiek mocarstwo państwa regionu dążą do współpracy na
różnych poziomach i w różnych obszarach z każdym mającym tutaj interesy państwem;
– na poziomie regionalnym można zauważyć tendencję do rozszerzania współpracy z różnymi mocarstwami, dzięki czemu mogą one starać się wykorzystywać
rywalizację między nimi w swoim interesie;
– w Azji Południowo-Wschodniej można mówić o pewnym hierarchicznym
układzie mocarstw, w którym dominującą pozycje zajmują Stany Zjednoczone
a zaraz za nimi znajdują się Chiny65.
W kontekście powyższych wniosków interesująco brzmi fragment publikacji
Davida C. Kang pt. China Rising Peace, Power, and Order In East Asia66, który
64
Ibidem, s. 249.
Ibidem, s. 256.
66
Ibidem, s. 257.
65
31
JULIAN SKRZYP
pisze: „Azja Południowo-Wschodnia ma długą historię stabilnych relacji z Chinami, z którymi współcześnie wszystkie państwa regionu szybko pogłębiają swoje
ekonomiczne i polityczne kontakty. Mieszkańcy Azji Południowo-Wschodniej nie
obawiają się użycia siły przez Chiny, a ich potencjał wojskowy jest w przeważającej części skupiony na kontroli granic i bezpieczeństwie wewnętrznym. Nawet w
kwestiach takich jak spór o kontrolę nad Wyspami Spratly, trendem jest zwiększająca się współpraca. Chińskie, wietnamskie i filipińskie kompanie naftowe są
obecnie zaangażowane we wspólne działania na obszarze Wysp Spratly, a wszystkie strony sporu formalnie uzgodniły, aby nie używać siły w jego rozwiązaniu.
Podczas gdy większość z tych trendów może być wyjaśniona poprzez odniesienie
się do ekonomicznej współzależności, państwa członkowskie ASEAN i Chiny
mają także podobne poglądy odnośnie do poszanowania suwerenności i zasady
nieingerencji. Kraje Azji Południowo-Wschodniej mają również bliskie więzi etniczne, kulturowe i historyczne z Chinami. Ta bliskość najbardziej zauważalna jest
poprzez obecność mniejszości etnicznych Chińczyków w Azji PołudniowoWschodniej, określana jako „bambusowa sieć”. Jest ona nie tylko odpowiedzialna
za znaczące inwestycje w Chinach, ale pomaga również stworzyć gospodarkę regionalną, w której wzrost Chin i wzrost regionu są wzajemnie powiązane”67.
Rosja
Rosja, jak wiele innych państw, na przestrzeni wieków rozszerzała swoje terytorium kosztem innych narodów. Po wyjściu na Daleki Wschód, nad Pacyfik, swoje zainteresowanie skierowała na południe, gdyż marzeniem jej było wyjście nad
ciepłe oceany. Pierwszą próbą realizacji tego marzenia było zajęcie w 1792 roku
południowego wybrzeża Morza Kaspijskiego kosztem Persji. W późniejszych latach podejmowano różnych sposobów wyjścia na wspomniane wody, jednak Wielka Brytania skutecznie udaremniała te próby. W okresie istnienia Związku Radzieckiego włączono do tego państwa Azję Centralną, gdzie znajduje się wiele
surowców strategicznych, w tym ropa naftowa, gaz ziemny, uran i wiele innych
surowców. Podjęto także ponowną próbę rozciągnięcia swojej strefy wpływów na
Afganistan.
Po rozpadzie Związku Radzieckiego w Azji Centralnej powstało kilka państw
niepodległych, które stały się przedmiotem zainteresowania innych mocarstw,
w tym głównie Chin, Stanów Zjednoczonych i Rosji, a także Indii. Rosja podjęła
wówczas próbę utworzenia na obszarze Azji, wspomnianego już, strategicznego
trójkąta Moskwa – Pekin – Delhi. Wizję tę po raz pierwszy przedstawił w 1998
roku Jewgienij Primakow. Sojusz ten miałby stanowić przeciwwagę dla Stanów
Zjednoczonych we współczesnym świecie. Koncepcję tę chciał realizować prezydent Putin, w okresie pierwszej prezydentury, a później także jako premier rządu
67
32
Ibidem, s. 240.
rosyjskiego. Propozycji tej nie przyjęły jednak Indie, które stały się partnerem strategicznym Stanów Zjednoczonych. Rosja nie przyjęła wcześniejszej propozycji
przyłączenia się do wspomnianego już projektu zachodniego, obejmującego Stany
Zjednoczone, Unię Europejską, Rosję i Japonię, gdyż wg S. Amina, stanowi on
ofensywę zbiorowego imperializmu Triady (USA, Europa, Japonia), której wysiłki
zmierzają do przekształcenia reszty świata do realizacji własnych celów. Stany
Zjednoczone, stając na czele tej ofensywy, realizują projekt swojej hegemonii.
Jego powodzenie zależy od wprowadzenia „militarnej kontroli nad planetą”68. Natomiast według Dymitra Treonina, Rosja miałaby wolę przyłączenia się do Zachodu, tylko „gdyby zaoferowano jej w zachodnim klubie coś w rodzaju współprzewodnictwa” i gdyby mogła zająć „należne jej w świecie miejsce, obok Stanów
Zjednoczonych”69.
W powyższej sytuacji nastąpiło zbliżenie rosyjsko-chińskie i Moskwa zadeklarowała gotowość do zaspokojenia całego zapotrzebowania Chin na gaz, co oznacza
przeorientowanie dotychczasowej polityki Rosji wobec Państwa Środka. Celem tej
polityki Rosji m.in. było:
– zniechęcenie Chin do pozyskiwania gazu łupkowego przy pomocy Stanów
Zjednoczonych.
– powstrzymanie Chin od rozwijania ścisłej współpracy z państwami Azji Centralnej, dotyczącej m.in. pozyskiwania surowców energetycznych,
– ożywienie chińskim kapitałem rosyjskiej gospodarki, gdyż Pekin zaoferował
sfinansowanie gazociągu z Syberii przez Kraj Ałtajski do Chin oraz 25 mld dol.
kredytu.
Rosyjskie przeciwdziałanie angażowania się Chin w Azji Centralnej nie powiodło się, gdyż zrealizowały one dwie wielkie inwestycje. Są nimi: ropociąg
z kazachskich złóż ropy naftowej znad Morza Kaspijskiego i gazociąg z Turkmenistanu o przepustowości 60 mld m sześciennych gazu, wiodące do Państwa Środka
(rys. 8). W ten sposób Rosja utraciła monopol na zakup ropy naftowej i gazu ziemnego w państwach Azji Centralnej a państwa poradzieckie uwolniły się od politycznego „uścisku” Moskwy70.
Według Dugina rosyjska energetyka zastąpiła geopolitykę w klasycznym tego
słowa znaczeniu, prowadzoną przez Rosję względem Stanów Zjednoczonych.
Zgodnie z jego koncepcją między Rosją i USA toczy się geopolityczna walka, co
wyraża się w sprzecznych planach dotyczących gospodarowania zasobami energetycznymi. Geopolityka energetyczna Rosji zorientowana jest na realizację następujących celów:
– zapewnienie sobie bezpośredniego kontaktu z nabywcami zasobów energetycznych z obszaru Eurazji,
68
M. Sawicka, Rosyjska odpowiedź na zachodni globalny projekt. Przegląd Geopolityczny, tom
1,2009, Wyd. Instytut Geopolityki, s. 86.
69
R. Kagan, Powrót historii i koniec marzeń, Dimitri V. Trenin, Rusia Leaves the West, Foreigs
Affairs 85, nr 4 (lipiec–sierpień 2006), s. 88–98.
70
Ibidem, s. 99.
33
JULIAN SKRZYP
– utworzenia wspólnego konsorcjum energetycznego z innymi pozyskującymi
energię krajami euroazjatyckimi71.
Stany Zjednoczone zainteresowane są odwrotnym scenariuszem. Dla USA
ważnym jest, aby surowce energetyczne dostarczane do Europy, Turcji i Chin pochodziły ze źródeł, które są kontrolowane przez Stany Zjednoczone albo przynajmniej, aby rurociągi transportujące te surowce przebiegały przez państwa lojalne USA. Co więcej, między Rosją i Europą, Turcją i Chinami należy rozstawić
„kordon sanitarny”, będący pod kontrolą USA i mogący wpływać na dostawy
energii (a także ceny zasobów energetycznych).72
Źródło: www.osw.waw./pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2009-12-16, 2012.12,15, uzupełnienia własne.
Rys. 8. Rurociągi z Azji Centralnej do Chin oraz do Rosji (poradzieckie)
Niepowodzenie Rosji w przeciwdziałaniu wybudowania rurociągów z Turkmenistanu i Kazachstanu do Chin, pozwoliło Państwu Środka zwiększyć bezpieczeństwo energetyczne, kosztem Rosji, ograniczając tym samym dostawy tych
surowców do swego północnego sąsiada. Fakt ten zmienił geopolityczny układ
w Azji Centralnej, gdyż Chiny stały się głównym graczem w regionie kosztem
Rosji.
71
72
34
A. Dugin, http://geopolityka.org/komentarze/1091-geopolityka-energetyczna, 2012.10.15.
Ibidem, s. 1.
Zakończenie
Podjęta w niniejszym artykule problematyka geopolityki i geostrategii mocarstw w regionie Oceanu Indyjskiego i Zachodniego Pacyfiku jest, jak już wspomniano we wstępie, próbą przedstawienia wielkiej gry mocarstw w omawianym
obszarze. Godzi się tu dodać, że sytuacja w tym regionie jest bardzo dynamiczna,
co sprawia, że podjęte wątki wielu zagadnień uległy zmianie w trakcie pisania tego
artykułu. Skłoniło to autora do dokonania pewnych uogólnień różnych informacji
bez możliwości ich weryfikacji.
Za podstawowe źródła informacji przyjęto najnowsze opracowania zwarte,
przedstawione w bibliografii. Informacje internetowe, bardzo interesujące, stanowiły materiał uzupełniający i w miarę możliwości były weryfikowane.
Ze względu na ograniczoną pojemność artykułu, ograniczono się do
przedstawienia najistotniejszych elementów gry geopolitycznej i geostrategicznej
ściśle ograniczonej liczby aktorów, przy czym najwięcej uwagi poświęcono
aktorom globalnym, za których uznano: Stany Zjednoczone, Chiny i Indie oraz
Rosję. Państwa leżące w Azji Południowo-Wschodniej ujęto całościowo w ramach
strefy wolnocłowej ASEAN. Pozostałe państwa (Japonia, Pakistan i Iran), mimo że
odgrywają istotną rolę w analizowanym obszarze, ze względu na ograniczoną
pojemność artykułu, zostały omówione tylko sygnalnie, stosownie do potrzeb
wnikających z wielkiej gry mocarstw globalnych.
Na podstawie przeprowadzonych, bardzo pobieżnie, analiz można sformułować następujące wnioski:
a) Rywalizacja miedzy Chinami a Indiami będzie się nasilać, zarówno w Afryce jak i na Bliskim Wschodzie, co przełoży się na wzrost znaczenia Oceanu Indyjskiego, w tym szczególnie Morza Arabskiego i Zatoki Bengalskiej;
b) Stany Zjednoczone, jako gracz globalny, staną przed wieloma wyzwaniami
strategicznymi, w tym:
– unormowaniem sytuacji na Bliskim Wschodzie i Azji Południowej (Afganistan
i Pakistan) w celu stworzenia sobie swobody komunikacyjnej do Azji Centralnej,
– pozyskaniem państw ASEAN do realizacji własnych celów, co może okazać
się coraz trudniejsze ze względu na przystąpienie do tej organizacji Chin.
Zdając sobie sprawę z niedoskonałości tego opracowania, wyrażam jednak nadzieję, że jego treść przybliży Czytelnikowi złożoność procesów i zmian, jakie
zachodzą na omawianym obszarze, a które w jakimś stopniu dotyczą także naszego
kraju. Wyniki podjętych badań w tym zakresie znajdą odzwierciedlenie w następnych opracowaniach.
Bibliografia
Opracowania zwarte
Atlas współczesnego świata, Red. Hubert Mroczkiewicz, Wyd. Delmart, wyd.2006/2007.
35
JULIAN SKRZYP
Azja – Pacyfik, redakcja Sławoj Szynkiewicz, Elżbieta Potocka, Janusz Kowalski. Wyd.
Adam Marszałek, Warszawa 1998.
Białek Jacek, Oleksiuk Adam, Gospodarka I geopolityka, Wyd. Difin SA, Warszawa 2009.
Blacksell Marek, Geografia polityczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
Brunet Antoine, Guichard Jean – Paul, Chiny światowym hegemonem?, przekład Andrzej
Bilik, Wydawnictwo Studio EMKA, Warszawa 2011.
Bryc Agnieszka, Rosja w XXI wieku – Gracz, czy koniec ery? Wydawnictwo Akademickie
i Profesjonalne, Warszawa 2008.
Chiny i Indie w procesie globalizacji. Potencjalne konsekwencje dla Polski. Wydawnictwo
Ministerstwa Gospodarki –Departament Analiz i Prognoz, Warszawa 2007.
Colin Flint, Wstęp do geopolityki, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008.
Dokąd zmierza świat? Red. Nauk. Adam Daniel Rotfeld, Wyd. PISM, Warszawa 2008.
Fenby Jonathan, CHINY upadek i narodziny wielkiej potęgi, tłumaczenie: Jan Wąsiński,
Jerzy Wołk-Łaniewski, Wydawnictwo Znak, Kraków 2009.
Fijałkowski Łukasz, Regionalny wymiar bezpieczeństwa w Azji Południowo-Wschodniej.
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2010.
Geopolityka rurociągów, red. Ernest Wyciszkiewicz, Wyd. PISM, Warszawa 2008.
Grabowski Marcin, Rola Stanów Zjednoczonych w systemie regionalnym Azji i Pacyfiku
w początkach XXI wieku, w: Znaczenie państw azjatyckich we współczesnym świecie,
red. Joanna Marszałek-Kawa, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008.
Juszczuk A. Utrzymanie światowego przywództwa USA: priorytety polityki obronnej
w XXI wieku, Bezpieczeństwo Narodowe 1-2012/21, Wyd. BBN.
Kaplan Robert D, Monsun – Ocean Indyjski i przyszłość amerykańskiej dominacji, Wyd.
Czarne, Wołowiec 2012.
Krzeczunowicz Andrzej, Geopolityka i Geostrategia, Wydawnictwo Akademii Polonijnej
„Edukator” Częstochowa 2010.
Lach Zbigniew, Skrzyp Julian, Geopolityka i Geostrategia, Wyd. AON, Warszawa 2007.
Meredith Robyn, Chiny i Indie – Supermocarstwa XXI wieku. Wyd. NADIR Media Lazar,
Warszawa 2009.
Militarne i gospodarcze determinanty państwowości azjatyckiej, pod redakcja Joanny Marszałek – Kawy, Wyd. A. Marszałek, Toruń 2010.
Pascal Boniface, Atlas wojen XX wieku, Wyd. Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa
2001.
Region Azji Centralnej, jako obszar wpływów międzynarodowych, red. Barbara Bojarczuk,
Arkadiusz Ziętek, Wyd. Uniwersytetu Marii Curiie-Skłodowskiej, Lublin 2008.
Rocznik Statystki Międzynarodowej, Wyd. GUS, Warszawa 2010.
Rybiński Krzysztof, Globalizacja w trzech odsłonach, Wyd. Difin Sp z o.o., Warszawa
2007.
The National security strategy of the United States of America. Washington.
Yrgen Daniel, Nafta, władza i pieniądze. Wyd. Philip Wilsnon, Warszawa 1996.
Znaczenie państw azjatyckich we współczesnym świecie, pod red. Joanny Marszałek-Kawy,
Wyd. A. Marszałek, Toruń 2008.
Czasopisma
Chiny – Iran – a nie Rosja głównymi odbiorcami Turkmeńskiego gazu, Biuletyn OSW
Nr 2(129), Warszawa 2010.
36
Chiny włączają się w turkmeńsko-rosyjski konflikt gazowy, Biuletyn OSW, Nr 24(00),
Warszawa 2009.
Gazociąg Turkmenistan – Chiny znacząco wzmacnia pozycję Chin w Azji Centralnej, Biuletyn OSW, Nr 43(118), Warszawa 2010.
Niemieckie RWE inwestycje w sektor gazowy Turkmenistanu, Biuletyn OSW Nr 26(101),
Warszawa 2009.
Rosja uruchomiła rurociąg do Azji, Biuletyn OSW nr 1(119), Warszawa 2010.
Źródła internetowe
Azja przesądzi o rozwoju gospodarczym świata, a Chiny – Azji,
http://www.geopolityka.org/index.php/analizy/go-wymiar-ekonomiczny-geopolityki-chin.
http://www.stosunkimiedzynarodowe.info /artykuly, autor Bogdan Góralczyk, Azja
http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/artykul.232,Chiny_nowa_postawa_obronna.
http://www.polityka globalna.pl/2010/01marz-chin-i-asean
http:forsal.pl/artykuly/461946.metale_ziem_rzadkich_czysty_zysk_dla_inwestora.
http://www.ekonomia24.pl/artykul/526104.949236-Chiny-maja-duzo-uranu-i-wegla.html.
http://www.politykaglobalna.pl/2010/01/marsz.chin-i-asean-%E2%80%93geopolityczyprzełom/
http://www.rp.pl/artykul/413764.htmi
http:/news.money.pl//artykul Baza w Australii
http://wyborcza.pl. Tajwan_wygral_wybory_prochiński_kandydat
http://www.wykap.pl/ramka/602229/chiny-tworza-mega-miasto-liczace-42-mln-mieszkancow
http://www.rp.pl/artykul/413764htmi.
http://pl.wikipedia.org/wiki/Podzial%C5%82administracyjnyindii.
http://temi.republika.it/limes_heartland/chinaindia-cooperation-and.compotition889.
http://blog_thomson.com/index.php/tag/military.
http://merin.ndu.edu/index.cfm?type=section8secial=245pogeid=3.
http://www.osw.waw./pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2009-12-16.
http://biznes.interia.pl/swiat/news/dramatyczny-apel-chin-godzina-alarmu-wybila,1678330
http://www.stosunkimiedzynarodowe.ifo/kraj.indie.stosunki_dwustronne.USA Ciastoń R.
Fundacja Ameicus Europae
http://merin.ndu.edu/index.cfm?type=section8secid=245pogeid=3.
37
Zeszyty
2013
ZeszytyNaukowe
NaukoweAON
AON nr
nr 1(90)
2(59) KATARZYNA
2005
CHAŁUBINSKA-JENTKIEWICZ
ISSN
ISSN0867–2245
0867–2245
PO PIERWSZE KULTURA, GŁUPCZE!
RZECZ O ZNACZENIU POLSKIEJ
PREZYDENCJI DLA BEZPIECZEŃSTWA
KULTUROWEGO W UNII EUROPEJSKIEJ.
ASPEKTY PRAWNE
dr Katarzyna CHAŁUBIŃSKA-JENTKIEWICZ
Jeśli nie dbamy o sztukę, to o co walczymy?
W. Churchill1
Abstract
The debate on European cultural policy has only just begun. What is intended to be the
object is unknown. Topics taken during the European Culture Congress have the general
nature and are only an introduction to critical reflection on what today is the European
culture. Even if the answer seems obvious that these cultures of the Member States, we still
do not know whether it will be called. „High culture”, remaining in the elite circle of interest, or so. „Pop culture”? Perhaps the answer is indirect, and refers to the culture that we
do not know from the media, the internet, billboards and banner ads, but rather that which
we know through membership in a particular social group, religious community, and most
of all family.
Key words – cultural policy
Unia Europejska w obliczu przemian społecznych, kulturowych i technologicznych, w dobie konwergencji cyfrowej, w warunkach kryzysu gospodarczego,
musi przygotować się do kolejnego etapu redefinicji swoich celów, dookreślenia
potrzeb związanych z ochroną wszelkich aspektów życia we wspólnocie. Tym
potrzebom towarzyszy konieczność ponownego przeglądu polityki tożsamości,
której głównym celem jest umacnianie partykularnej i zbiorowej identyfikacji narodowej. Prawo przynależności kulturowej jest jednym z podstawowych atrybutów
każdego człowieka. Z tego powodu kultura narodowa stanowi dobro szczególnie
chronione w regulacjach europejskich. Polityka regulacyjna stanowi jedynie podstawę ochrony pluralizmu kulturowego w Europie, natomiast wszelkie działania
1
P. Kern, Polityka kulturalna: Nowe trendy w Europie (w:) Ekonomika kultury. Od teorii do praktyki,
red. B.Jung, Narodowe Centrum Kultury, Instytut Adama Mickiewicza, Warszawa 2011, s. 57.
38
PO PIERWSZE KULTURA, GŁUPCZE! RZECZ O ZNACZENIU POLSKIEJ PREZYDENCJI…
kulturotwórcze są przedmiotem zainteresowania poszczególnych państw członkowskich.
Sama kultura nie jest przedmiotem kompetencji regulacyjnej Unii Europejskiej.
Wynika to z obaw o zagrożenia dla tożsamości narodowych (regionalnych i narodowych). Bowiem według słów B. Kerremansa „Kultura jest wypadkową tożsamości,
a tożsamość wynika z legitymacji suwerenności”2. Na pojęcie kultury narodowej składają się: język, tradycja, dziedzictwo kulturowe oraz poczucie przynależności.
Dlatego kultura jako przedmiot regulacji unijnej byłaby przedmiotem największych
sporów, konfliktów i napięć pomiędzy państwami członkowskimi. W warunkach
cyfrowej komunikacji, poszczególne kultury ścierają się i oddziałują jak nigdy
dotąd. Współpraca kultur odbywa się przeważnie w oparciu o strategie zagraniczne
państw członkowskich. Szczególną formę tej współpracy są ważne wydarzenia, do
których zaliczamy szereg imprez organizowanych w ramach tzw. prezydencji państwa członkowskiego w Radzie Unii Europejskiej. Prezydencja staje się okazją dla
każdego przewodniczącego państwa do realizacji na forum europejskim swoich
strategii wizerunkowych. Wynika to z faktu, iż kultura narodowa jest wizytówką
każdej społeczności europejskiej, a aktywność w animacjach wydarzeń kulturalnych,
udział w debatach, są sposobem zwrócenia uwagi Europy na ważne – z punktu widzenia konkretnej społeczności – tematy, kluczowe zjawiska i istotne procesy.
Strategie dotyczące polityki kulturalnej odnoszą się bezpośrednio do pojęcia
bezpieczeństwa kulturowego, które wobec rozwoju sieci teleinformatycznej nabiera szczególnego znaczenia. Na kwestie związane z bezpieczeństwem kulturowym
składa się problematyka rozwoju przemysłów kultury (w tym rozwój europejskiego
przemysłu audiowizualnego, z uwzględnieniem ram regulacyjnych dotyczących
rynku telekomunikacyjnego), dostęp do dziedzictwa narodowego, tworzenie europejskiej przestrzeni kulturowej oraz ochrona własności intelektualnej. Z uwagi na
zakres omawianego zagadnienia, należy przytoczyć podstawowe regulacje europejskie odnoszące się do kultury. Analiza ram prawnych przybliża charakterystykę
strategii i celów Unii Europejskiej w sferze kultury. Jednocześnie przestrzeń ta
stanowi tło dla działań kulturotwórczych, związanych z prezydencją. Istotnym elementem oceny tych wydarzeń są obecne uwarunkowania społeczne i polityczne. W ich
kontekście należy oceniać tematykę debat i dyskusji, podejmowanych podczas
prezydencji, a przede wszystkim podczas takiego wydarzenia, jakim był Europejski
Kongres Kultury we Wrocławiu.
2
Za M.Dragicevic – Sesić, B. Stojkovic, Kultura: zarządzanie, animacja, marketing, Narodowe
Centrum Kultury, Warszawa 2010, s. 198.
39
KATARZYNA CHAŁUBINSKA-JENTKIEWICZ
Ramy prawne
Kultura i tożsamość narodowa stanowią oś rozwoju każdej społeczności oraz
fundament jej uczestnictwa w większej zbiorowości, determinowanej procesami
globalizacji3.
Zgodnie z artykułem 6 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej „TFUE”:
„Unia ma kompetencje do prowadzenia działań mających na celu wspieranie, koordynowanie lub uzupełnianie działań Państw Członkowskich m.in. w takich dziedzinach jak: a) ochrona i poprawa zdrowia ludzkiego, b) przemysł, c) kultura,
d) turystyka, e) edukacja, kształcenie zawodowe, młodzież i sport”.
Europejska polityka kulturalna tylko w określonym zakresie stanowi rozbudowany system regulacji, obejmując prawodawstwo oraz kontekst ekonomicznospołeczny. Przykładowym obszarem regulacji europejskich jest polityka audiowizualna. Jednak obszar ten ze względu na swój szczególny charakter wykracza poza
ramy działań związanych ściśle z pojęciem „kultura”. Harmonizacja na poziomie
polityki kulturalnej sensu stricto sprowadza się do europejskich programów wsparcia współpracy i wymiany kulturowej. Jest to uzasadniane faktem, iż najwyższą
wartością kulturową Europy jest jej różnorodność. Ta cecha jest najczęściej wymieniana we wszelkiego typu dokumentach europejskich związanych z tym obszarem.
Według P. Kerna „Polityka UE nie powinna ignorować problemów kultur narodowych czy regionalnych. To pożywka dla resentymentów narodowych, która
odbiera Europie znaczenie w oczach jej obywateli. Europa to przede wszystkim
przestrzeń kulturowa złożona z wielu różnych kultur. Tak jest skonstruowana i na
tym polega jej szansa na świecie, który ceni oryginalność i różnorodność”4. Ta
myśl stanowi podstawę charakterystyki polityki kulturowej Unii Europejskiej
w warunkach rozwoju komunikacji elektronicznej, w warunkach zmian społecznych, związanych z kryzysem gospodarczym, wreszcie w sytuacji umacniania się
państw narodowych.
Wobec wskazanych tu tendencji, nie tylko unika się ujednolicenia, ale zgodnie
z TFUE nie może być mowy o normatywnej harmonizacji. Unia przyczynia się do
rozkwitu kultur państw członkowskich, w poszanowaniu ich różnorodności narodowej i regionalnej, równocześnie podkreślając znaczenie wspólnego dziedzictwa
kulturowego (art. 167 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, wersja skonsolidowana Dz. Urz. UE C 83 z 30.03.2010, s. 47, dawny art. 151 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, wersja skonsolidowana Dz. Urz. UE C 321E
z 29.12.2006, s. 37).
Działanie Unii zmierza do zachęcania do współpracy między Państwami
Członkowskimi oraz, jeśli to niezbędne, do wspierania i uzupełniania ich działań
w następujących dziedzinach:
3
K. Chałubińska-Jentkiewicz, Media audiowizualne. Konflikt regulacyjny w dobie cyfryzacji,
Wolters Kluver, Warszawa, 2011, s. 5
4
P. Kern, polityka kulturalna: Nowe trendy w Europie, op. cit., s. 62.
40
– pogłębiania wiedzy oraz upowszechniania kultury i historii narodów europejskich,
– zachowania i ochrony dziedzictwa kulturowego o znaczeniu europejskim,
– niehandlowej wymiany kulturalnej,
– twórczości artystycznej i literackiej, włącznie z sektorem audiowizualnym.
Unia Europejska i Państwa Członkowskie sprzyjają współpracy z państwami
trzecimi oraz z organizacjami międzynarodowymi właściwymi w dziedzinie kultury. Szczególnie odnosi się to do aktywności Rady Europy.
W celu realizacji powyższych postanowień zostały przyjęte dwa podstawowe
instrumenty:
– Parlament Europejski i Rada, stanowiąc zgodnie ze zwykłą procedurą ustawodawczą i po konsultacji z Komitetem Regionów, przyjmują środki zachęcające,
z wyłączeniem jakiejkolwiek harmonizacji przepisów ustawowych i wykonawczych Państw Członkowskich,
– Rada wydaje zalecenia na wniosek Komisji.
Ponadto, w Karcie Praw Podstawowych Unii Europejskiej (Dz. Urz. C 83
z 30.03.2010, s. 389), w art. 22 ustalono zasadę podstawową, że Unia szanuje różnorodność kulturową, religijną i językową. Konieczność ochrony tożsamości kulturowej jest ściśle związana z przyspieszonym procesem integracji europejskiej, któremu towarzyszy poczucie zagrożenia państw narodowych. Losy dalszej integracji
Europy zależeć będą od zdolności narodów do zapewnienia sobie przetrwania.
Naród pozwoli na integrację tylko wtedy, gdy będzie pewien, że nie zostanie zagrożona jego tożsamość, która może nawet zostać wzmocniona poprzez relację
z odmiennymi tożsamościami. Według O. Waever jeśli naród ma poczucie, że jest
w stanie przetrwać tylko za sprawą związku z państwem, które jest suwerenne
i niezależne, jeśli wierzy on, iż państwo może zostać zintegrowane, w sytuacji gdy
kultura jest tylko odtwarzana, to zablokuje on dalszą integrację5. Różnice kulturowe nie są jedynym źródłem konfliktów.
Dodatkowym aspektem jest instytucjonalizacja Europy oraz nowoczesna organizacja państwa – sieci. W tych warunkach dobra kultury można utożsamiać z dobrem szczególnie chronionym, zarówno zbiorowym jak i indywidualnym6. Bezpieczeństwo kulturowe staje się odrębną kategorią bezpieczeństwa narodowego7.
Wynika to z faktu, iż podstawowym zadaniem państwa jest dbanie o byt i rozwój
narodu jako konstytucyjnej władzy zwierzchniej.
Tak też rola kultury została określone w ustawie zasadniczej RP. Zgodnie z art. 6
ust. 1 Konstytucji RP8 Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania
5
O. Waever, Identity, integration, and security: solving the sovereignty puzzle in EU studies (w:)
Journal of International Affairs 1995 Nr 48, s. 1–43.
6
Należy tu zaznaczyć, że nie ma jednej, przyjętej na gruncie prawnym definicji kultury.
7
W. Kitler, A. Skrabacz, Bezpieczeństwo ludności cywilnej, Towarzystwo Wiedzy Obronnej,
Warszawa 2010, s. 51.
8
Konstytucja RP Tekst Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. 1997 r., Nr 78 poz. 483
z późn. zmianami.
41
i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego,
jego trwania i rozwoju. Pojęcie dóbr kultury użyte w przepisach Konstytucji RP9
obejmuje wszystkie elementy składające się na kategorię dziedzictwa narodowego,
kulturowego10.
Strategia
W określonych powyżej warunkach prawnych powstają także strategie i różne
programy europejskie dotyczące wspólnych działań w obszarze kultury.
Jedna ze strategii została określona we wnioskach z projektu Rady Europy dotyczących kultury regionów.
Dokument ten porusza kwestię zmian, jakim podlega Europa, wymieniając kryzysy w dziedzinie ekonomii, stosunkach społecznych, etyce, polityce i kulturze, objawiające się apatią, pesymizmem i indyferentyzmem kulturowym.
W takich warunkach niezbędne wydają się zmiany, które obejmują metropolizację i rozwój lokalny, traktowanie regionów jako uprzywilejowanych partnerów
w drodze do rozwoju kulturowego (decentralizacja kultury, jej unikalny charakter
związany z tradycją i historią danego regionu), demokratyzację kulturalną, która
priorytetowo traktuje człowieka, jego kreatywność i wiedzę, obejmująca media,
rozrywkę i technologię, angażowanie animatorów kultury, których podstawowym
zadaniem jest polepszenie komunikacji miedzy różnymi systemami.
W rezolucji Rady Europy z dnia 16 listopada 2007 r. dotyczącej europejskiego
planu działań na rzecz kultury11 podkreśla się, że kultura i jej specyficzne cechy,
w tym różnorodność językowa, stanowią kluczowe elementy procesu integracji
europejskiej opartego na wspólnych wartościach i wspólnym dziedzictwie, procesu, który uznaje, szanuje i propaguje różnorodność kulturalną i przekrojową rolę
kultury. W rezolucji określono podstawowe cele działania, do których zaliczamy:
a) propagowanie różnorodności kulturowej i dialogu międzykulturowego;
b) propagowanie kultury jako katalizatora twórczości w ramach strategii lizbońskiej na rzecz wzrostu, zatrudnienia, innowacji i konkurencyjności;
c) propagowanie kultury jako istotnego elementu stosunków międzynarodowych Unii.
W zakresie działań na rzecz różnorodności uznano za konieczne:
a) zachęcanie artystów i innych osób zawodowo działających w dziedzinie kultury do mobilności,
9
Zob. art. 73 Konstytucji RP „Każdemu zapewnia się wolność twórczości artystycznej, badań
naukowych oraz ogłaszania ich wyników, wolność nauczania, a także wolność korzystania z dóbr
kultury”.
10
K. Zeidler, Pojęcie „ dziedzictwa narodowego” w Konstytucji RP i jego prawna ochrona, GSP
2004, nr 12, s. 346, S. Krzemień-Ojak, Przyszłość tradycji. Próba prognostycznego ujęcia roli dziedzictwa kulturowego, OZ 1991 nr 1, s. 4–6.
11
Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, nr C 287/1 z 29.11.2007 r.
42
b) promowanie dziedzictwa kulturowego, zwłaszcza poprzez przemieszczanie
kolekcji oraz wspieranie procesu cyfryzacji, mając na względzie poprawę dostępu
ludności do różnych kulturowych i językowych form wyrazu,
c) promowanie dialogu międzykulturowego jako trwałego procesu przyczyniającego się do tworzenia tożsamości europejskiej, europejskiego obywatelstwa
i spójności społecznej, w tym dzięki rozwojowi kompetencji międzykulturowych
wśród obywateli.
W zakresie propagowania kultury jako katalizatora twórczości należy podjąć
działania takie jak:
a) propagowanie lepszego wykorzystania wzajemnych związków między kulturą a edukacją, w szczególności poprzez wspieranie edukacji artystycznej i aktywnego uczestnictwa w działalności kulturalnej, mając na względzie rozwój kreatywności i innowacyjności,
b) dołożenie starań w celu zapewnienia możliwości szkolenia z dziedziny biznesu i przedsiębiorczości osobom działającym zawodowo w branży kultury i branży twórczej,
c) tworzenie środowiska sprzyjającego rozwojowi branży kultury i branży twórczej, w tym sektora audiowizualnego, które wpłynie na zwiększenie potencjału tych
branż, a zwłaszcza małych i średnich przedsiębiorstw, dzięki lepszemu wykorzystaniu istniejących programów i inicjatyw oraz dostarczaniu bodźców do tworzenia
partnerstw twórczych między sektorem kultury a innymi sektorami, również
w kontekście rozwoju lokalnego i regionalnego.
Z kolei w zakresie propagowania kultury jako istotnego elementu stosunków
międzynarodowych Unii Europejskiej niezbędne są następujące działania:
a) wzmocnienie roli kultury w stosunkach międzynarodowych UE i jej polityce
rozwojowej,
b) promowanie konwencji UNESCO w sprawie ochrony i promowania różnorodności form wyrazu kulturowego i przyczynianie się do jej wdrażania na szczeblu międzynarodowym,
c) propagowanie dialogu międzykulturowego i interakcji między społeczeństwami obywatelskimi państw członkowskich UE i państw trzecich,
d) zachęcanie do dalszej współpracy między instytucjami kulturalnymi – w tym
między instytutami kultury – państw członkowskich znajdującymi się w państwach
trzecich oraz z ich odpowiednikami w tych państwach.
W rezolucji podkreśla się, że działania podejmowane dla osiągnięcia tych celów powinny przynosić Europie rzeczywiste nowe wartości oraz powinny być realizowane z pełnym poszanowaniem zasady pomocniczości. Wspólne wytyczne na
szczeblu UE nie wykluczają określania i realizowania przez państwa członkowskie
ich własnych celów polityki krajowej na poziomie narodowym. Zaznacza się także,
że te cele należy traktować jako elastyczne ramy, które mają ukierunkować przyszłe działania w dziedzinie kultury.
43
Warto także w tym miejscu przywołać decyzję nr 1983/2006 /WE Parlamentu
Europejskiego i Rady z 18 grudnia 2006 r. w sprawie Europejskiego Roku Dialogu
Międzykulturowego12, w której podkreśla się, iż jednym z głównych zadań projektu integracji europejskiej jest znajdowanie sposobów prowadzenia dialogu międzykulturowego i dialogu między obywatelami, tak aby zwiększyć poszanowanie dla
różnorodności kulturowej i umożliwić funkcjonowanie w złożonych realiach społeczeństw europejskich, przy współistnieniu różnych tożsamości i przekonań kulturowych. Dla dialogu międzykulturowego ważne jest podkreślanie znaczenia wkładu
różnych kultur w dziedzictwo państw członkowskich i sposób życia ich obywateli
oraz uznanie, że kultura i dialog międzykulturowy są kluczowe dla uczenia się
harmonijnego współżycia. W decyzji określa się narzędzia do realizacji tych celów.
Instrumentami tymi są m.in. imprezy okolicznościowe i inicjatywy o wymiarze
europejskim, mające na celu propagowanie dialogu międzykulturowego przez bezpośredni udział lub dotarcie w inny sposób do jak największej liczby osób.
W duchu dialogu międzykulturowego opublikowano Sprawozdanie Komisji
dla Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetów Regionów z 19 lipca 2010 r. w sprawie wdrożenia Europejskiej agendy kultury13.W sprawozdaniu określono pozycję kultury w polityce unijnej.
Według tego dokumentu, „Kultura leży u podstaw projektu europejskiego i stanowi
fundament, na którym opiera się „jedność w różnorodności” Unii Europejskiej.
Połączenie poszanowania dla różnorodności kulturowej i zdolności do jednoczenia
się wokół wspólnych wartości zagwarantowały pokój, stabilność i solidarność,
które panują w UE. W dobie globalizacji kultura może w wyjątkowy sposób przyczynić się do realizacji europejskiej strategii na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, wspierającej stabilność,
wzajemne zrozumienie i współpracę na całym świecie”. W dokumencie tym określa się wkład poszczególnych państw członkowskich w działania związane z kulturą. Wymieniono m.in. polską inicjatywę „Kultura się liczy!”, podkreślono rolę
kultury zarówno w gospodarce, jak i życiu społecznym, która wpisuje się w cel
agendy nr 2, czyli propagowanie kultury jako „katalizatora twórczości”.
Komisja zaproponowała w agendzie kilka nowych metod pracy, a w szczególności
otwartą metodę koordynacji i bardziej zorganizowany dialog z sektorem kultury.
W planie prac Rady w sprawie kultury na lata 2008–2010 ustanowiono cztery
grupy ekspertów do wspólnej pracy w ramach otwartej metody koordynacji w celu
wymiany doświadczeń i sporządzenia zaleceń dotyczących tematów priorytetowych określonych w planie prac:
– przedsiębiorstw z branży kultury i branży twórczej;
– synergii kultury i edukacji;
– mobilności artystów i innych osób zawodowo działających w dziedzinie kultury;
– wzajemnego udostępniania zbiorów muzealnych.
12
13
44
Dz.U. L 412 z 30.12.2006, s. 44–50.
KOM(2010)390 wersja ostateczna.
Z kolei w Konkluzjach Rady i przedstawicieli rządów państw członkowskich
zebranych w Radzie w sprawie planu prac w dziedzinie kultury na lata 2011–
201414 stwierdzono, iż kultura może przyczynić się do realizacji celów strategii na
rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu „Europa 2020” oraz określono sześć celów prac rozwojowych:
– priorytet A: różnorodność kulturowa, dialog międzykulturowy oraz kultura
dostępna i sprzyjająca włączeniu społecznemu,
– priorytet B: przemysł kultury i przemysł kreatywny,
– priorytet C: umiejętności i mobilność,
– priorytet D: dziedzictwo kulturowe, w tym mobilność zbiorów muzealnych,
– priorytet E: kultura w ramach stosunków zewnętrznych,
– priorytet F: statystyki w zakresie kultury.
Jednocześnie w dokumencie tym określono dyrektywy dla Prezydencji Rady.
Zadaniem Prezydencji jest m.in. przedstawienie państwom członkowskim właściwych inicjatyw w innych obszarach działania Komisji lub Rady, które mają wpływ
na kulturę, organizowanie spotkań wyższych urzędników ministerstw kultury
w celu omówienia i wykorzystania wyników uzyskanych w ramach planu prac,
organizowanie nieformalnych spotkań wyższych urzędników ministerstw kultury
i wyższych urzędników odpowiedzialnych za kulturę w ministerstwach spraw zagranicznych, tak aby wypracować strategiczne podejście do kultury w ramach stosunków zewnętrznych i aby wzmocnić współpracę w tym zakresie, organizowanie,
w kontekście wykonywania planu prac, spotkań wyższych urzędników ministerstw
kultury i wyższych urzędników z innych sektorów.
Sama strategia „Europa 2020” zaproponowana przez Komisję Europejską ma
na celu skierowanie Europy z powrotem na ścieżkę długoterminowego rozwoju za
pomocą środków służących propagowaniu inteligentnego i zrównoważonego wzrostu sprzyjającego włączeniu społecznemu. Według propozycji kultura może odgrywać fundamentalną rolę za pośrednictwem m.in. projektów przewodnich, takich
jak „Unia innowacji” (kreatywna ekologia, innowacje pozatechnologiczne), „Agenda
cyfrowa” (umiejętność korzystania z mediów, nowe otoczenie dla twórczości
i dostęp do kultury) oraz „Nowe umiejętności w nowych miejscach pracy” (kompetencje międzykulturowe i umiejętności przekrojowe). Celem jest umacnianie roli
kultury w rozwoju regionalnym i lokalnym w ramach polityki spójności (kreatywne i międzykulturowe miasta i regiony). Z kolei poza granicami UE znaczenie kultury w polityce rozszerzenia i w stosunkach zewnętrznych jest ściśle powiązane
z celem nadania Europie miana najlepszego miejsca do tworzenia, propagującego
zrównoważoną wymianę i współpracę kulturalną z resztą świata.
Dążenia Unii Europejskiej, wynikające z celów traktatowych, związane z propagowaniem różnorodności kulturowej narodów europejskich, charakteryzują cele
14
Dz.U. C 325 z 2.12.2010, s. 1–9.
45
strategiczne Unii w dziedzinie kultury. Dialog międzykulturowy oraz pluralizm
stanowią podstawowe wytyczne dla działań państw narodowych na poziomie europejskim. Celom tym przyporządkowane są zasady organizacji przedsięwzięć unijnych, w tym organizacji prezydencji w UE.
Cele kulturowe Prezydencji w UE
Przewodnictwo w centrum decyzyjnym Unii, czyli Radzie Unii Europejskiej,
jest okresem szczególnym dla każdego państwa członkowskiego. W czasie przewodnictwa przez pół roku jedno z państw członkowskich staje się najważniejsze
w Unii, ponieważ wpływa w ten sposób na kreację najważniejszych celów polityki
Unii Europejskiej, także w obszarze polityki kulturalnej, w ramach formalnych
bądź nieformalnych spotkań, również na najwyższym szczeblu. W ten sposób,
państwo takie ma udział w zapewnieniu skuteczności i realizacji polityki Unii Europejskiej. Przygotowanie i sprawowanie Prezydencji wiąże się z organizacją wymiany poglądów w sprawach trudnych, które niejednokrotnie poruszane na forum
wspólnotowym, wywołują kontrowersje i spór. Tego typu wymiana myśli i postaw
obejmuje także dialog międzykulturowy. Realizacja celów przewodnictwa w Unii
Europejskiej odnosi się także do zagadnień związanych z kulturą.
W okresie przewodnictwa Polski w Radzie Unii Europejskiej, głównym przesłaniem Krajowego Programu Kulturalnego Prezydencji 2011 było hasło Art for
Social Change, czyli kultura jako narzędzie zmiany społecznej. Art for Social
Change to pojęcie, którym określane są działania artystyczne mające na celu zmianę świadomości społecznej. Wspomniany tu nurt sztuki współczesnej ma wywoływać zmianę poprzez wsparcie dla innowacyjności i krytycznego myślenia. W działaniach promujących polską kulturę w Unii Europejskiej zostały zaangażowane
instytucje kulturalne.
Zgodnie z wnioskami raportu Zespołu Doradców Strategicznych Prezesa Rady
Ministrów „Polska 2030”, decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego,
Narodowemu Instytutowi Audiowizualnemu (NInA) została powierzona koncepcja
i realizacja Krajowego Programu Kulturalnego Polskiej Prezydencji 2011, natomiast Instytutowi Adama Mickiewicza realizacja zagranicznych wydarzeń Programu Kulturalnego Polskiej Prezydencji 2011.
W ramach Programu wiele spotkań i imprez miało przybliżyć idee programu
Partnerstwa Wschodniego. Zagraniczny Program Kulturalny Polskiej Prezydencji
2011 był realizowany pod hasłem I, CULTURE.
Obie sfery działania, krajowa i zagraniczna, pełniły zadanie kluczowe dla państwa członkowskiego, czyli promocję kultury polskiej, realizowaną na zlecenie
Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Mimo że polska prezydencja przypadała w okresie światowego kryzysu ekonomicznego, polskie prezentacje poza granicami Polski zobaczyło ponad 19 milio46
nów osób. Program obejmował ponad 400 wydarzeń organizowanych w 10 stolicach: Brukseli, Berlinie, Londynie, Paryżu, Madrycie, Moskwie, Kijowie, Mińsku,
Tokio i Pekinie. Realizowany był we współpracy z zagranicznymi partnerami,
polskimi instytucjami kultury oraz placówkami Ministerstwa Spraw Zagranicznych
– ambasadami, konsulatami i Instytutami Polskimi15.
Jednocześnie, w Polsce przygotowano ponad 1000 projektów artystycznych,
w których brało udział 170 organizacji partnerskich, przygotowano 120 festiwali
i wydarzeń organizowanych przez narodowe instytucje kultury w Sopocie, Wrocławiu, Krakowie, Poznaniu i w Warszawie oraz dodatkowo w Lublinie, Białymstoku, Katowicach i Krasnogrudzie. Projekty te były realizowane we współpracy
z organizacjami lokalnymi, pozarządowymi oraz licznymi partnerami europejskimi16.
Według M. Merczyńskiego, dyrektora NInA „poprzez kreatywne działanie, postrzeganie siebie i własnej aktywności w szerszym kontekście, można potraktować
kulturę i sztukę jako wartości sprawcze, zakorzenione w realnym świecie i podejmujące z nim dyskusję”. Realizując to założenie, organizację krajowego programu
powierzano różnym instytucjom na poziomie lokalnym, przede wszystkim organizacjom pozarządowym oraz samorządom terytorialnym.
Kultura a tożsamość: bezpieczeństwo kulturowe
Znaczenie działań państw członkowskich w przestrzeni kultury wzrasta wraz
z rozwojem przemysłu kultury i konwergencji różnie pojmowanych usług w obszarze komunikacji elektronicznej. Jak już wskazałam, polityka Unii Europejskiej
obejmuje także problematykę kulturową państw narodowych, w tym zakresie,
w jakim poszczególne problemy dotykają kwestii wspólnego rynku. Dotyczy to,
w szczególności, zagadnień związanych z ochroną własności intelektualnej, które
obejmują m.in. problematykę konkurencji, a która stanowi podstawową zasadę
regulacji europejskich.
Rozwój przemysłów kreatywnych, które przyczyniają się w znacznym stopniu
do rozwoju gospodarczego poszczególnych państw, powinien stymulować strategię
kulturową Unii. Wskazuje na to P. Kern, według którego „(…) ustawodawcy powinni również zadbać o wsparcie polityczne i instytucjonalne dla idei kreatywności
i współpracy kulturowej. Europa stała się dominującą siłą gospodarczą na świecie
dzięki temu, że Europejczycy konkurowali między sobą o to, która z kultur zdobędzie przewagę. W dobie globalizacji Europa musi konkurować z resztą świata
w inny sposób. Ponieważ nasz kontynent łączy rozmaite kultury i języki, państwa
europejskie muszą nawiązać współpracę, by razem promować różnorodność i nie
15
http://www.culture.pl/kalendarz-pelna-tresc/ /eo_event_asset_publisher/L6vx/content/kulturaw-czasach-prezydencji.
16
http://www.nina.gov.pl/prezydencja/artyku%C5%82/2011/05/30/uwaga-na-kultur%C4%99!krajowy-program-kulturalny-polskiej-prezydencji-2011 (20.02.2012).
47
dopuścić do zmarginalizowania mniej rozpowszechnionych języków i przejawów
kultury”17. Autor ten postuluje, aby poprzez konsolidacje działań w umacnianiu
różnorodności kultur, państwa członkowskie przyczyniały się do uatrakcyjnienia
Europy jako kontynentu kreatywnego. Dlatego konieczne jest przedefiniowanie
celów strategicznych UE w obszarze kultury, które nie mogą odnosić się jedynie
do ochrony dziedzictwa kulturowego, zapewnienia dostępu do tego zasobu czy
stymulowania turystyki. W obecnych warunkach rozwojowych niezbędne jest definiowanie tych celów w kierunku polityki kreatywności. Aktualny model rozwoju
kreatywności powoduje, że „sektor kultury trafił z peryferii gospodarki do jej centrum”18. Tym bardziej, należy traktować zagadnienie kultury jako istotne dla dalszego rozwoju Unii19. Jest to problem kluczowy, także wobec oceny warunków,
w jakich funkcjonuje Unia Europejska. Dotyczy to kwestii współistnienia wielokulturowych społeczeństw we wspólnocie powiązanej zależnościami regulacji
wspólnego rynku. Równouprawnieniu wielu kultur, otwartości na zróżnicowanie
kulturowe, towarzyszy zamknięcie się Unii Europejskiej na ingerencję z zewnątrz.
Można powiedzieć, że integracja europejska, która charakteryzuje się otwarciem na
różnorodność kulturową, stanowi jednocześnie instrument gwarantujący bezpieczeństwo narodowe, i jego szczególną odmianę, czyli bezpieczeństwo kulturowe
poszczególnych społeczeństw.
W takich warunkach, kiedy wykluczenie kultur zewnętrznych „pozaeuropejskich” gwarantuje bezpieczeństwo, które staje się głównym celem strategii kulturowej Unii, pojawiają się pytania o fundamentalizm kulturowy. Czy w warunkach
różnorodności kultur nie dochodzi do konfliktów wewnętrznych, jeśli kultury mogą
być sprzeczne i mogą wywoływać oczywiste antagonizmy? Dla tego typu rozważań niezwykle inspirujące, ale jednocześnie klasyczne – zwłaszcza w nowych warunkach technologicznych – jest ujęcie kultury w kontekście przestrzennym.
Według V. Stolcke, fundamentalizm kulturowy układa kultury przestrzennie,
czyli każdą zgodnie z jej miejscem w przestrzeni. Niewątpliwie taką przestrzenią
jest Unia Europejska. Oczywiście, taką przestrzenią jest przede wszystkim państwo
narodowe. Imigracja zewnętrzna, według tego stanowiska, stanowi polityczne zagrożenie dla integralności i tożsamości narodowej. Tłumaczy się to tym, że imigranci są pod względem kulturowym zróżnicowani, państwo narodowe zawdzięcza
zaś byt odrębnej, mającej wyraźne granice wspólnocie, która rodzi jednakowe
u wszystkich poczucie przynależności i lojalność, oparte na wspólnym języku,
17
P. Kern, polityka kulturalna: Nowe trendy w Europie, op. cit., s. 69.
M. Hutter, Kultura w gospodarce ery kreatywności i doznań (w:)Ekonomika Kultury. Od teorii
do praktyki, red. B. Jung, Narodowe Centrum Kultury, Instytut Adama Mickiewicza Warszawa 2011,
s. 47.
19
Na temat klasy kreatywnej por. R. Florida, Narodziny klasy kreatywnej, Narodowe Centrum
Kultury, Warszawa 2010.
18
48
tradycjach kulturowych i wierzeniach20. Teoria przestrzeni kultur traci jednak na
znaczeniu wobec rozwoju działań w cyberprzestrzeni, która jest globalna, uniwersalna i otwarta na każdy aspekt każdej kultury. W sieci powstaje alternatywna
struktura społeczna, składająca się z grup powiązanych ze sobą poglądami, stosunkiem do życia i rzeczywistości, wykazujących podobną aktywność w świecie wirtualnym. W tych okolicznościach zagrożenia związane z ekspansją sieci i państwa
w sieci muszą stać się częścią polityki kulturalnej.
Dotyczy to także kwestii fundamentalnych, związanych z ochroną prawa do
prywatności, ludzkiej godności i swobody wyrażania opinii, które stanowią podstawy państwa demokratycznego. W sytuacji kryzysu tożsamości, przynależności,
to kultura staje się tematem dysputy, a wydarzenia kulturalne miejscem umacniania
więzi kulturowych. Nie odnosi się to jedynie do systemu wartości, uznanego przez
Unię Europejską, a wynikającego ze śródziemnomorskich tradycji i chrześcijańskiej etyki. Jest to też strefa wielokulturowych tożsamości poszczególnych państw
narodowych. Tym samym zagadnienie to dotyka bezpośrednio bezpieczeństwa
kulturowego każdego państwa. Kluczowym pytaniem jest to, dotyczące kwestii
odnoszących się do wartości, które mają być chronione. Czy są to zagadnienia
dotyczące tylko kultury wysokiej, czy być może także kultury pop? Czy odnosi się
to do kultury europejskiej jako takiej, czy kultur zróżnicowanych, regionalnych,
lokalnych? Z tych powodów nowego znaczenia nabiera zagadnienie definicji celów
w strategii kulturalnej Unii Europejskiej. W takich warunkach należy też oceniać
wnioski z dysput dotyczących europejskiej polityki kulturalnej.
Wnioski pokongresowe. Debaty21
Jednym z kluczowych wydarzeń organizowanych w ramach polskiej Prezydencji w UE, które niewątpliwie będą miały wpływ na realizację dialogu międzykulturowego, był Europejski Kongres Kultury.
Europejski Kongres Kultury we Wrocławiu trwał cztery dni, zakończył się
w niedzielę, 11 września 2011 r. Na Kongresie spotkali się przedstawiciele różnych
środowisk związanych z kulturą, począwszy od przedstawicieli młodego pokolenia
twórców, teoretyków, ekspertów w dziedzinie kulturoznawstwa i innych obszarów
nauki, bliskich kulturze, nie wyłączając przedstawicieli administracji publicznej,
instytucji europejskich oraz organizacji pozarządowych. Łącznie odbyło się 13 debat
głównych i kilkanaście spotkań z intelektualistami z Europy i świata. Przygotowano ponad 100 interdyscyplinarnych projektów (w których uczestniczyło 550 animatorów kultury, twórców i artystów). W przygotowania Kongresu zaangażowa20
V. Stolcke, Talking culture: new boundaries, new rhetorics of exclusion, Current Anthropology, 1995 tom. 36 (1) za D. Morley, Przestrzenie domu. Media, mobilność I tożsamość, Narodowe
Centrum Kultury, Warszawa 2011, s. 275.
21
Treść debat dostępna na stronie www.nina.gov.pl.
49
nych było blisko 100 organizacji pozarządowych. Z akredytacji Europejskiego
Kongresu Kultury skorzystało 15 tysięcy osób, w tym 430 przedstawicieli mediów
z Polski i zagranicy. Ponadto wydano 5 tysięcy wejściówek. Zakłada się, że we
wszystkich kongresowych wydarzeniach wzięło udział około 200 tysięcy uczestników22.
W ramach Kongresu odbyły się spotkania, podczas których poruszono tematy
ściśle związane ze współczesnymi uwarunkowaniami społecznymi, dotyczącymi
działań w zakresie kultury. Podczas debat poruszano kwestie roli kultury w procesach przemian społecznych i politycznych, zagadnienia związane z przyszłością
własności intelektualnej w środowisku cyfrowym, ekonomiką kultury, otwartością
kultury, przetwarzaniem kultury, związków kultury z władzą, jej interdyscyplinarności, czy europejskością i europeizacją23.
Jednym z kluczowych tematów była rola Europy i europejskości wobec przemian społecznych, związanych z globalizacją.
Podczas panelu „Obca Europa” moderator D. Ilić24 stwierdził, że współcześnie
funkcjonujące modele narodowe, z odrębnościami poszczególnych krajów (podziały językowe, odmienne modele życia), nie są adekwatne do przemian społecznych
w Europie. Według D.Ilić’a należy przestać skupiać się na odrębnościach modeli
narodowych a zacząć czerpać ze wspólnych doświadczeń, uświadamiać sobie ich
pokrewieństwa. „Republikanizm we Francji czy wielokulturowość w Wielkiej
Brytanii doprowadziły zasadniczo do tych samych rezultatów – marginalizacji
i dyskryminacji. W każdym z wybranych przez mnie miast dostrzegam oznaki
frustracji i braku poczucia bezpieczeństwa. I każde z nich skupia się na własnych
problemach, żadne nie potrafi stworzyć narracji, która umieściłaby je w szerszym,
ponadlokalnym kontekście. Tymczasem Europa to według mnie sztuka tłumaczenia – tłumaczenia doświadczeń tkwiących w lokalnych językach na jeden wspólny
dialekt”25.
W tym znaczeniu pojęcia europejskości moglibyśmy mówić o bezpieczeństwie
kulturowym odnoszącym się kategorii szczególnej, jaką będzie bezpieczeństwo
kulturowe europejskie. Nie mieści się już ono w przyjętym schemacie bezpieczeństwa kulturowego poszczególnych państw członkowskich, ale obejmuje szereg
narodowych modeli kulturowych, a jednocześnie stanowi odrębną przestrzeń,
związaną z pluralizmem kultur.
Uczestnicy debaty zwrócili uwagę na takie zjawisko jak „kultura unikania”
(culture of avoidance) w warunkach migracji społeczeństw, które jest bezpośrednim efektem poszukiwania emocjonalnego bezpieczeństwa na obcym terytorium.
22
Dane na stronie: http://www.culturecongress.eu/static/congress_summary (20.02.2012).
Dane dotyczące panelistów pochodzą ze strony http://www.culturecongress.eu/polski/people.
24
Literaturoznawca, dziennikarz, wydawca, tłumacz. Założyciel (1994 r.) i redaktor naczelny
najważniejszego w Serbii magazynu literackiego i kulturalno-społecznego „Reč” („Słowo”). Od 2003
prowadzi swoje wydawnictwo „Fabrika knjiga” („Fabryka książek”), w którym wydaje publikacje
dotyczące wydarzeń lat 90. w byłej Jugosławii.
25
Debata Obca Europa, EKK.
23
50
Ta problematyka odnosi się także do powstających na tym tle konfliktów. Związana jest z pluralizmem światopoglądów i tożsamości europejskiej. Z tych powodów
trudno definiować pojęcie „europejskości”. Według panelistki A. Akšamija26, to
kultura współuczestniczy w tworzeniu, definiowaniu lub kwestionowaniu europejskiej tożsamości. Zmienia się też definicja samej Europy i Europejczyków. Debata
dotyczyła europejskiej różnorodności kultur, ale także tzw. kultury europejskiej,
„abstrakcyjnego” pojęcia, promowanego w dyskusji na temat jednolitej Europy.
Odpowiedzi na temat europejskości próbowano udzielić podczas debaty zatytułowanej „Bajki robotów”. Debata dotyczyła transformacji, która objęła wszystkie
społeczeństwa Europy, a która odnosi się do rozwoju nowych technologii, zmieniających wszelkie aspekty życia. W panelu tym poruszono kwestie wpływu nowych
mediów na zmiany kultury i Europy, wskazano na niemoc kreatywną i pesymizm,
który blokuje wszelkie inicjatywy. Omówiona została także koncepcja „uniwersalnej tożsamości europejskiej i kultury europejskiej” jako swoistej matrycy kulturowej dla Europy.
Jednocześnie, należy zauważyć, że to kultura wyzwala przemiany społeczne
i polityczne. Na taki charakter działań kulturowych wskazali paneliści tematu
„Kultura w akcji”. Podczas dyskusji odwoływano się do działań rewolucyjnych
w krajach arabskich podkreślając znaczenie Unii Europejskiej. Według G. Sormana27 „rządy europejskie przyznają obecnie, że prawa człowieka i demokracja
w krajach arabskich muszą być wspierane przez Unię Europejską. To oznacza koniec tej zdemaskowanej przez Saida fantazji na temat inności Orientu28. Rewolucje
w krajach arabskich udowodniły, że mimo różnic kulturowych wszyscy mamy
wspólne cele, wspólne aspiracje, że dla wszystkich ważne są: godność, wolność,
swoboda wypowiedzi, prawo do odmienności”.
Oczywiście na zmiany społeczne i poszukiwanie nowych systemów wartości
wpływa postęp cywilizacyjny, a w raz z nim rozwój nowych technologii. G. Sorman podkreślił, że „osobiste wybory i zachowania determinuje nasza kultura, nasza
własna historia oraz tradycje kraju, z którego pochodzimy. Owszem, to prawda, ale
wpływa na nas również czas, w którym żyjemy. Co więcej: dzięki telefonom komórkowym, internetowi, telewizji, podróżom – jesteśmy obecnie o wiele bardziej
obywatelami swoich czasów, niż byliśmy kiedykolwiek wcześniej. Zawdzięczamy
to oczywiście globalizacji. Zwykle wiążemy globalizację z komunikacją, handlem,
ekonomią. Ale globalizacja oznacza coś więcej: jest jak nowa cywilizacja, oferująca obywatelom wspólny system wartości. I, jak już mówiliśmy, to w imię tych
uniwersalnych wartości ludzie w różnych krajach wychodzą na ulice. I robią to
jednocześnie.” Z kolei R. Triki29 podkreśliła, że kultura i demokracja muszą być
zawsze oparte na koncepcji ludzkiej godności. Uwarunkowania technologiczne
26
Azra Akšamija zajmuje się historią architektury, analizując ją jako przestrzeń kultury i skupiając się przede wszystkim na religijnej architekturze islamu.
27
Wpływowy intelektualista, eseista i publicysta polityczny.
28
E. Said, Orientalizm, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2005, s. 512.
29
Filozofka, krytyczka sztuki, kuratorka i wykładowca.
51
i rozwój komunikacji mogą wspierać różnorodność kultur, ale stanowią też dla nich
zagrożenie.
Spośród wspomnianych powyżej debat, na szczególną uwagę zasługuje panel
„Wikianarchia”, który odnosił się do problematyki prawa autorskiego w środowisku cyfrowym. Zagadnienie prawa autorskiego jest przedmiotem dyrektyw europejskich, które wprowadzają minimum ochrony30, stanowi sferę regulacji europejskich, związaną bezpośrednio z dziedziną kultury. W kontekście zapewnienia
bezpieczeństwa kulturowe temat ten, na forum europejskim, ma zasadnicze znaczenie w dyskusji, co do potrzeby przyszłych regulacji adekwatnych do warunków
cyfrowych. Zachowuje to znaczenie ze względu na praktyczną stronę realizacji
projektów kulturowych w przestrzeni unijnej i światowej za pomocą sieci teleinformatycznych. Wynika to z faktu powszechnego stosowania Internetu w procesie
kulturotwórczym. Według R. „Rick” Falkvinge31, „Internet to integralna część
społeczeństwa – narzędzie, przy pomocy którego obywatele realizują swoje podstawowe prawa. Anonimowy dostęp do niefiltrowanego i niemonitorowanego Internetu jest takim samym podstawowym prawem, jak te, które realizujemy za jego
pośrednictwem”. Prawo autorskie i prawnoautorskie monopole umożliwiają niektórym przedsiębiorstwom stawianie własnego interesu ponad prawami obywateli, co
jest niedopuszczalne ze względu na prawa fundamentalne. Według tego panelisty,
to biznes musi się dostosować do reguł narzuconych przez społeczeństwo, a nie
odwrotnie. Potwierdziła to stanowisko R. Xalabarder32 stwierdzając, że system
prawa autorskiego nie powinien służyć ochronie istniejących modeli biznesowych.
Prawo autorskie zawsze było dostosowane do technologii, znanej w danym czasie.
30
Dyrektywa z dnia 14.5.1991 r. o ochronie prawnej programów komputerowych (91/250/EWG),
Dz.U. L 122 z 17.5.1991, s. 42; dyrektywa z dnia 12.12.2006 r. w sprawie najmu i użyczania oraz określonych prawa pokrewnych prawu autorskiemu w zakresie własności intelektualne (2006/115/WE) Dz.U.
C 184E z 8.7.2010, s. 331—337; dyrektywa z dnia 27.9.1993 r. w sprawie koordynacji określonych przepisów prawa autorskiego oraz praw pokrewnych w odniesieniu do przekazu satelitarnego i rozpowszechniania kablowego (93/83/EWG) Dziennik Urzędowy L 167, 22/06/2001 s. 0010 - 0019, dyrektywa z dnia
12.12.2006 r. w sprawie czasu ochrony prawa autorskiego i niektórych praw pokrewnych (2006/116/WE)
Dz.U. L 372 z 27.12.2006, s. 12, dyrektywa z dnia 11.3.1996 r. w sprawie prawnej ochrony bazy danych
(96/9/WE) Dz.U. WE nr L 77, z 27.03.1996, s. 20, dyrektywa z dnia 22.5.2001 w sprawie harmonizacji
niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym (2001/29/WE)
Dziennik Urzędowy L 167, 22/06/2001 s. 0010 - 0019, dyrektywa w sprawie prawa autora do wynagrodzenia z tytułu odsprzedaży oryginalnego egzemplarza dzieła sztuki (2001/84/WE) Dz.U. L 272 z 13.10.2001,
s. 32—36, dyrektywa w sprawie egzekwowania prawa własności intelektualnej (2004/48/WE) Dz.U. L 157
z 30.4.2004, s. 16.
31
Jest jednym z założycieli i liderów Piratpartiet (Partii Piratów), radykalnego ruchu politycznego. Działając pod piracką banderą, organizacja chce powrotu do pionierskich czasów Internetu, gdy
panowała w nim niczym nieograniczona wymiana informacji, a użytkownicy sieci nie musieli się bać
o zachowanie swojej anonimowości. Autor słów: „Prawa autorskie nie chronią prawa własności. One
ograniczają to prawo.”
32
Prawniczka, specjalizująca się w prawie autorskim. Jej działalność naukowa i edukacyjna koncentruje się wokół tematu własności intelektualnej, rozpatrywanego w kontekście sztuki, przemysłu
filmowego i rozrywkowego oraz Internetu. Autor słów: „Ludzie są dziś coraz bardziej świadomi, co
to znaczy być artystą i dlaczego sztuka powinna być prawnie chroniona.”
52
Z kolei R. Markiewicz33 stwierdził, że ochrona autorsko-prawna coraz bardziej się
rozszerza i prowadzi nawet do ograniczania domeny publicznej. „Prawo autorskie
jest potrzebne, ponieważ służy realizacji wartości uniwersalnych, wymaga jednak
modyfikacji, aby odpowiadało realnym potrzebom społeczeństwa informacyjnego.
Mamy tu do czynienia z dziwnym rodzajem własności. Cokolwiek napiszemy,
natychmiast chronione jest na całym świecie prawem autorskim. I nadal tak powinno być. Zmiany, które wymuszają nowe warunki powinny dotyczyć w pierwszej kolejności możliwych wyjątków oraz nowych licencji, które trzeba wymyślić
i wdrożyć.” Radykalnie podsumował dyskusję J. Smiers34 uznając zakazy korzystania z dzieł za zagrożenie dla demokracji, czego rezultatem jest ostatecznie
skostnienie kultury.
Dyskusja na temat przyszłości prawa autorskiego obejmuje liberalizację zasad,
na jakich korzysta się z wszelkiego dziedzictwa kulturowego, jak i stanowisko
popierające większą ochronę praw i ścisły nadzór nad udostępnianiem treści
w środowisku cyfrowym. Bez wątpienia zagadnienie to będzie stanowić główny
punkt dyskusji na temat przyszłych regulacji w dziedzinie kultury. Temat prawa
autorskiego jest przedmiotem rozważań na forum międzynarodowym, stanowi też
element polityki regulacyjnej Unii. Ze względu na globalną przestrzeń oddziaływania, wymaga szczególnego podejścia i działań wykraczających poza granice
państwowe. Powstają tu jednak pytania o zakres regulacji unijnych w tej dziedzinie, bezpośrednio odnoszącej się do kultury, także kultury narodowej35.
Dotykając tematu znaczenia wydarzeń kulturalnych polskiej prezydencji nie
można pominąć pracy Z. Baumana: Kultura w płynnej nowoczesności36, która została wydana w ramach Krajowego Programu Kulturalnego Prezydencji. Autor
porusza w niej m.in. temat kultury w jednoczącej się Europie uznając Unię Europejską za rękojmię bezpieczeństwa tożsamości zebranych w niej narodów: „To
globalizacja, nadgryzając suwerenność państw – narodów, kruszy wał ochronny
niezależności terytorialnej, za jakim tożsamość narodowa przez dwa z górą stulecia
się chroniła i w jakim upatrywała gwarancję bezpieczeństwa. Kruszyłaby narodowe suwerenności jeszcze zacieklej i czyniła więcej w nich wyłomów, gdyby nie
33
Profesor zwyczajny prawa, jeden z najlepszych znawców prawa autorskiego i prasowego
w Polsce, szef Instytutu Prawa Własności Intelektualnej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Autor słów:
„Jesteśmy w przededniu poważnej dyskusji na temat zagrożenia Internetu dla prasy tradycyjnej.”
34
Joost Smiers studiował nauki polityczne na Uniwersytecie w Amsterdamie. Przez wiele lat, od
1985 do 2007 roku, był profesorem na Akademii Sztuk Pięknych w Utrechcie. Pracował także na
Wydziale Kultury i Sztuki Świata Uniwersytetu Kalifornijskiego w Los Angeles (UCLA). Autor
słów: „Proponuję liberalny świat, w którym będzie można czytać, oglądać i słuchać wszystkiego, na
co będziemy mieli ochotę, nie płacąc przy tym ani grosza.”
35
O randze tematu ochrony własności intelektualnej i problemach w wytyczaniu granic regulacji
w tej dziedzinie świadczy ostatnia dyskusja społeczna na temat umowy międzynarodowej ACTA.
36
Z. Baumann, Kultura w płynnej nowoczesności, Narodowy Instytut Audiowizualny, Agora
S.A., Warszawa 2011.
53
opoka solidarności unijnej”37. W moim przekonaniu, takie podejście do kształtowania polityki kulturalnej Unii Europejskiej jest wytyczną dla dalszych działań
i podstawowym sposobem myślenia o integracji europejskiej w dziedzinie kultury.
Bezpośrednią konsekwencją Europejskiego Kongresu Kultury jest petycja Więcej kultury w polityce spójności UE, która odnosi się do planów UE na lata 2014–
2020, związanych z polityką spójności. Zapisy dotyczące Europejskiego Funduszu
Rozwoju Regionalnego oraz Europejskiego Funduszu Społecznego zawierają informację na temat konieczności ochrony dziedzictwa kulturowego, jednak nie
obejmują one swoim zakresem zagadnień dotyczących rozwoju przemysłów kultury,
czy edukacji w sferze kultury, a także wielu innych tematów dotyczących tej sfery.
Kiedy podejmujemy temat kultury, bezpieczeństwa kulturowego państwa narodowego, czy europejskości, europejskiego bezpieczeństwa kulturowego, pluralizmu kultur i zagrożeń związanych z rozwojem sieci i globalizacją, pojawia się
problem dotyczący poziomu niezbędnej dyskusji, miejsca przyjmowanych norm,
przedmiotu ewentualnej regulacji, sposobu i zakresu podejmowanych decyzji.
Wreszcie, jest też pytanie o charakter chronionego dobra. Czy dotyczy to bezpieczeństwa kulturowego, indywidualnego dla każdego państwa, czy też możemy
mówić o bezpieczeństwie kulturowym europejskim? Jeśli natomiast efektem dyskusji
jest potrzeba tworzenia wspólnej polityki kulturalnej na poziomie Unii Europejskiej, to
należy zastanowić się nad tym, co powinno być przedmiotem tej polityki? Czy tylko
przemysł kultury w jego znaczeniu ekonomicznym, istotnym dla wspólnego rynku?
Czy zagadnienia związane ze zmianami globalnymi, które wpływają na relacje międzynarodowe między podmiotami (podstawowym przykładem jest wspomniany
problem praw autorskich w nowych warunkach cyfrowych)? Czy rola kultury jako
czynnika zmian społecznych i politycznych, w kontekście hasła o symbolicznym
znaczeniu „my też chcemy ipady”38?
Jeśli mówimy o pluralizmie kulturowym, to ta dyskusja nie może odbywać się
bez uwzględnienia podstawowych systemów wartości obowiązujących w poszczególnych państwach narodowych. Ta sfera obejmuje tradycję, religię, moralność
publiczną i historię danego narodu. Te wszystkie elementy składają się na kulturę
i dlatego każda próba podjęcia tego tematu będzie wyzwaniem.
Debata na temat europejskiej polityki kulturalnej dopiero się zaczyna. Co ma
stanowić jej przedmiot, nie jest ustalone. Tematy podjęte podczas Europejskiego
Kongresu Kultury mają charakter ogólny i stanowią wstęp do kluczowych rozważań na temat tego, czym dzisiaj jest kultura europejska. Nawet, jeśli odpowiedź
wydaje się oczywista, że są to kultury poszczególnych państw członkowskich, to
ciągle nie wiemy, czy to będzie tzw. „kultura wysoka”, pozostająca w kręgu zainteresowania elit, czy tzw. „kultura pop”? Być może odpowiedź jest pośrednia, a odnosi się do kultury, której nie znamy z mediów, z Internetu, z billboardów i banne37
Z. Baumann, Kultura w płynnej nowoczesności, Narodowy Instytut Audiowizualny, Agora
S.A., Warszawa 2011, s. 91.
38
Jedno z haseł głoszonych podczas rewolucji w Egipcie w 2011 r.
54
rów reklamowych, a raczej tej, którą poznajemy poprzez przynależność do danej
grupy społecznej, związku wyznaniowego, a przede wszystkim rodziny. Właściwe
będzie przytoczenie tu słów dwunastowiecznego teologa, Hugona z klasztoru
św. Wiktora przywołanych przez E. Auerbacha, a następnie cytowanych przez
E.W. Saida w książce „Orientalizm”: „Człowiek, dla którego słodką jest ojczyzna,
jest wciąż jak kruchy, początkujący; ten, dla którego każda ziemia jest jak ziemia
ojczysta, już rośnie w siłę; lecz ten jest doskonały, dla którego świat cały jest jak
obca kraina”39.
39
W. Said, Orientalizm, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2005 s. 512.
55
Zeszyty
2013 KLAUDIA CENDA-MIEDZIŃSKA
ZeszytyNaukowe
NaukoweAON
AON nr
nr 1(90)
2(59) 2005
ISSN
ISSN0867–2245
0867–2245
BEZPIECZEŃSTWO A DOSTĘP DO EDUKACJI
W ISLAMSKIEJ REPUBLICE AFGANISTANU
dr Klaudia CENDA-MIEDZIŃSKA
Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie
Abstract
Education is a key matter when we consider issues such as safety and social development. The Afghan educational system has been totally ruined by the ideology, religion,
government, regional leaders and gangs. The first part of the article presents a short history of Afghanistan: from the April Revolution to parliamentary elections in 2010. The second part describes a slow destruction of the educational system: the Soviet and Mujahideen activity, Taliban policy, violence, types and statistical analysis of the various attacks on
education. In the third part of the article the author presents international struggles in
order to help Afghanistan in its social development through supporting a broader access to
education as well as improvement of teaching quality; the number of state and private
schools as well as students; literacy rate in particular provinces, the number of women
working as teachers and national educational strategy.
Afghanistan needs new schools, professionally trained teachers and international help
in rebuilding educational system. This issue is of prior importance in the reconstruction,
development, and the economic growth of this country but above all for its safety.
Key words – security, Afghanistan, education
Wprowadzenie
Na całym świecie konflikty zbrojne przyczyniają się nie tylko do niszczenia infrastruktury kraju, ale także do niszczenia całego społeczeństwa. Brak zaspokojenia podstawowych potrzeb człowieka zagraża jego bezpieczeństwu. Co więcej,
ubóstwo, analfabetyzm, niski poziom kształcenia, utrudniony dostęp do edukacji
stanowi poważne zagrożenie dla jego rozwoju, a jak twierdzi Jacques Delors społeczeństwo niezdolne do zapewnienia wszystkim równego dostępu do zatrudnienia
lub działalności, jest społeczeństwem, które traci swoją spójność1.
1
Cyt. za: F. Mayor, Przyszłość świata, tłum. J. Wolf, red. nauk. przekładu W. Rabczuk, Fundacja
Studiów i Badań Edukacyjnych, Warszawa 2001, ISBN 83-915039-3-3, s. 78.
56
BEZPIECZEŃSTWO A DOSTĘP DO EDUKACJI W ISLAMSKIEJ REPUBLICE AFGANISTANU
Dostęp do edukacji powszechnej stanowi warunek podstawowy dla integracji
jednostki ze społeczeństwem, by mogła w nim rozwijać się. Edukacja ustawiczna
nie tylko przygotowuje jednostkę do zmieniających się warunków gospodarczych,
ale przede wszystkim pozwala na uzyskanie kwalifikacji potrzebnych do funkcjonowania w społeczeństwie. Edukacja stanowi zatem jeden z podstawowych filarów rozwoju człowieka i tym samym warunek konieczny do zapewniania bezpieczeństwa. Nie
można bowiem osiągnąć zrównoważonego rozwoju społecznego bez zapewnienia
bezpieczeństwa i pokoju, które są z kolei konieczne do stworzenia odpowiednich
warunków generujących ten rozwój.
Przez lata, system edukacyjny w Afganistanie był systematycznie zniewalany
i niszczony. Wykorzystywany jako narzędzie w walce o wpływy polityczne i militarne
służył indoktrynacji, pozbawiając społeczeństwo samostanowienia i możliwości wyzwolenia spod ucisku władzy. Polityka regionalnych przywódców doprowadziła nie
tylko do zniszczenia infrastruktury szkolnej i zasobów kadry nauczycielskiej pozbawiając uczniów możliwości zdobywania wiedzy, rozwijania umiejętności i kompetencji społecznych, ale przede wszystkim paradoksalnie spowodowała, że brak bezpieczeństwa stał się normą.
Przejmując odpowiedzialność za kraj, rząd afgański stoi w obliczu konieczności zapewnienia swoim obywatelom bezpieczeństwa i stworzenia odpowiednich
warunków dla ich rozwoju. Co więcej, kształtowanie kultury pokoju poprzez stworzenie silnej więzi między bezpieczeństwem i rozwojem Afganistanu, nie może się
odbyć bez edukacji. Dlatego też w dobie pokonfliktowej odbudowy kraju istnieje
potrzeba nowego określenia priorytetów edukacyjnych i zapewnienia wszystkim
Afgańczykom dostępu do systemu edukacji.
Od rewolucji kwietniowej do wyborów parlamentarnych w 2010 r.
Kwestię bezpiecznego dostępu do edukacji w Afganistanie w znacznym stopniu determinowały i determinują czynniki polityczno-społeczno-kulturowe. Sam
system edukacji poważnie ucierpiał w wyniku wieloletnich działań wojennych.
Mimo, iż w trakcie trwania zimnej wojny Afganistan zachowywał neutralność, to
fakt ten znacząco zmieniły wydarzenia tzw. rewolucji kwietniowej. W wyniku
zamachu stanu z 1978 r. ówczesny pierwszy prezydent tego kraju Sardar Muhammad Daud Chan (nazywany „czerwonym księciem) został obalony przez marksistów z Ludowo-Demokratycznej Partii Afganistanu pod przewodnictwem Nur
Mohammeda Taraki, który z kolei został zabity przez Hafizullaha Amina. Następstwem tych wydarzeń, było wkroczenie w 1979 r. do Kabulu wojsk radzieckich
i powołanie w miejsce straconego Amina, agenta KGB Babraka Karmala, wspieranego przez Moskwę2. W wyniku represji i terroru stosowanego przez KhAD3 Mu2
Ch. Andrew, O. Gordijewski, KGB, tłum. z ang. R. Brzeski, Wydawnictwo Bellona, Warszawa
1997, ISBN 83-11-08667-2, s. 503.
57
KLAUDIA CENDA-MIEDZIŃSKA
dżahedini pod przywództwem Ahmada Szaha Masuda wystąpili przeciwko wojskom radzickim, uzyskując wsparcie finansowe i broń od Stanów Zjednoczonych,
Wielkiej Brytanii, Pakistanu i Arabii Saudyjskiej. Stosowana przez wojska radzieckie strategia spalonej ziemi, negatywnie nastawiła społeczeństwo afgańskie
do ZSSR. W miejsce ustępującego w 1986 roku Karmala, rządy objął Mohammad
Nadżibullah. W efekcie porozumień zawartych w dniu 14 kwietnia 1988 r. między
Afganistanem, ZSSR, USA i Pakistanem, w maju 1988 r. rozpoczęto oficjalne
wycofanie wojsk radzieckich z terytorium Afganistanu, które zakończono w lutym
następnego roku4.
Mimo wycofania wojsk, wojna domowa trwała nadal, a partia rządząca traciła
kolejne terytoria na rzecz Mudżahedinów. W wyniku porozumienia z Peszawaru
podpisanego 24 kwietnia 1992 roku, powołano tymczasową radę rządzącą pod
przywództwem Sigbatullaha Mojaddediego, która 28 czerwca miała przekazać
władzę nowemu prezydentowi Burhanuddinowi Rabbaniemu. Dzień po podpisaniu
porozumienia Mudżahedini5 wkroczyli do stolicy, i mimo wcześniejszych ustaleń,
partia Hezb-e-Islami Gulbuddina Hekmatyara wyraziła sprzeciw wobec proponowanego układu. Trwający konflikt między Hekmatyarem a siłami Jamiat-e-Islami
kierowanymi przez Ahmada Szaha Masooda wspieranymi przez uzbeckiego generała Abdula Raszida Dostuma zakończył się w chwili podpisania w Islamabadzie
w marcu 1993 roku nowego porozumienia, na mocy którego stanowisko premiera
powierzono Gulbuddinem Hekmatyarowi, który począwszy od 2001 r. stał się
sprzymierzeńcem Talibów6.
Talibowie stanowiący fundamentalistyczne, islamskie (sunnickie) ugrupowanie
powstało we wrześniu 1994 r. w Kandaharze. Z początku była to grupa 30 studentów medresy7 skupiona wokół mułły8 Muhammada Omara, która z czasem zyskiwała coraz więcej zwolenników przejmując kolejno m.in. Kandahar, Herat, Kabul,
Mazar-e-Sharif. W 1998 roku Talibowie sprawowali kontrolę nad 95% terytorium.
Udzielając schronienia al-Qaidzie z jej przywódcą Osamą bin Ladenem, narazili
się międzynarodowej opinii publicznej. Po krwawych zamachach bombowych na
ambasady USA w Kenii i Tanzanii w dniu 7 sierpnia 1998 roku, armia amerykańska ostrzelała potencjalne obozy treningowe al-Qaidy koło Khostu i Jalalabadu.
W efekcie tych zdarzeń Talibowie w listopadzie 1998 r. ogłosili Osamę bin Ladena
3
Khadamat-e Etela'at-e Dawlati – afgańska służba bezpieczeństwa utworzona i przeszkolona
w styczniu 1980 przez oficerów KGB.
4
Szerzej: O.Oliker, Building Afghanistan’s Security Forces in Wartime. The Soviet Experience,
RAND Cooperation 2011, ISBN 978-0-8330-5168-4.
5
W trakcie trwania wojny domowej nastąpił rozłam wśród Mudżahedinów, z których część
czerpała wartości i wzorce z szyickiej rewolucji w Iranie, część zaś z sunnickiego Pakistanu.
6
Afganistan – Konflikt, w: http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/kraj,Afganistan,problemy,
Konflikt. Data dostępu 03.01.2013.
7
Medresa (z arabskiego madrasa – szkoła) – szkoła koraniczna, mieszcząca się początkowa przy
meczecie, która z czasem uzyskała samodzielność.
8
Mułła (z perskiego mollâ) – nauczyciel, interpretator doktryn Islamu i praw religijnych.
58
„człowiekiem bez grzechu”, a 15 października 1999 roku Rada Bezpieczeństwa
ONZ nałożyła na Afganistan sankcje finansowe i transportowe9.
W związku z odmową wydania przez Talibów przywódców al-Qaidy po zamachach z 11 września, w dniu 7 października 2001 r. rozpoczęła się militarna operacja Enduring Freedom, w skład której weszła koalicja państw pod przewodnictwem
USA. Celem operacji była eliminacja al-Qaidy, różnorakich bojówek (muzułmańskich, jak i również regionalnych przywódców sprzyjających terrorystom), oraz
producentów i przemytników opium z terenu Afganistanu. W dniu 13 listopada
2001 roku oddziały Sojuszu Północnego zajęły stolicę Afganistanu, a 7 grudnia
Talibowie opuścili Kandahar, swój ostatni bastion. Na mocy porozumienia z Bonn
z 5 grudnia 2001 roku, dotyczącego tymczasowych ustaleń w sprawie odbudowy
stałych instytucji rządowych w Afganistanie, powołano tymczasowy rząd pod kierownictwem Hamida Karzai, który formalnie zaprzysiężono 22 grudnia. Z kolei
w czerwcu 2002 roku loya jirga10 powierzyła Karzai funkcję prezydenta.
Zarówno porozumienie z Bonn11 jak i rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ
nr 1386 z 20 grudnia 2001 dały podstawy do rozmieszczenia w Afganistanie Międzynarodowych Sił Wsparcia Bezpieczeństwa (International Security Assistance
Force – ISAF), początkowo tylko w granicach Kabulu i okolic, by później rozszerzyć ich terytorialny mandat12.
Mimo działania ISAF-u, problem przemocy nadal pozostawał. W lutym 2002 r.
zamordowano ministra lotnictwa Haji Abd-ur-Rehamana, w lipcu wiceprezydenta
Haji Abdul Qadira, a we wrześniu dokonano nieudanej próby zamachu na prezydenta Karzai. W latach 2004–2005 wzrosła aktywność Talibów oraz związanych
z nimi rebeliantów, a także grup zajmujących się porywaniem ludzi. Według ministerstwa obrony w kraju grasowało w tym czasie około 1800 grup zbrojnych liczących 10 tys. członków13. W czerwcu 2006 r., siły amerykańskie przeprowadziły
militarną operację „Mountain Thrust” mającą na celu zmniejszenie wpływów
i osłabienie militarne Talibów w całej południowo-wschodniej części Afganistanu.
Działania realizowano przez kilka tygodni w prowincji Zabul, Helmand, Kandahar
i Uruzgan. W ostatnich dniach w Uruzganie zabito szwagra Omara – Mullaha
Amanullaha wraz 14 innymi wojownikami, a następnie w Sangin – dystrykcie pro-
9
Afganistan – Konflikt…, op. cit.
loya jirga – tradycyjne afgańskie zgromadzenie przywódców.
11
Agreement on Provisional Arrangements in Afghanistan Pending the Re-establishment of Permanent Government Institutions, S/2001/1154, 5 December 2001.
12
Obecnie ISAF jest operacją stabilizacyjną, prowadzoną na podstawie Rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ: nr 1386 z 20 grudnia 2001 r., nr 1510 z 13 października 2003 r., nr 1563 z 17 września 2004 r., nr 1623 z 13 września 2005 r. i nr 1707 z dnia 12 września 2006 r. oraz porozumienia
z Bonn z 5 grudnia 2001 dotyczącego tymczasowych ustaleń w sprawie odbudowy stałych instytucji
rządowych w Afganistanie.
13
Afganistan – Konflikt… op. cit.
10
59
prowincji Helmand – kolejnych 10 Talibów14. W maju 2007 roku w Helmand,
śmierć poniósł dowódca wojskowy Talibów Mullah Dadullah Akhund15.
Trwający konflikt skutkował coraz większą liczbą ofiar śmiertelnych zwłaszcza
wśród cywilów. W 2007 roku, w samobójczym zamachu w Baghlan na północy
kraju śmierć poniosły 72 osoby (w tym 59 uczniów). Atak miał miejsce w momencie wizyty afgańskich parlamentarzystów w cukrowni. Pojawiły się jednak zarzuty,
że część osób została zastrzelonych przez MP chroniących parlamentarzystów16.
Istotnym problemem była śmierć cywilów, będąca także wynikiem działań sił USA
i NATO. W 2006 r. w wyniku konfliktu zginęło 929 cywilów, z czego przynajmniej 699 zmarło wskutek ataków Talibów (wliczając zamachy samobójcze i działania wymierzone w ludność cywilną), a 230 w trakcie działań NATO lub USA
(116 zostało zabitych w wyniku ataków z powietrza, a co najmniej 114 w wyniku
działania ognia sił lądowych). Rok później zginęło 1633 cywilów, w tym 950
w wyniku działań sił powstańczych uwzględniając Talibów i al-Qaidę, 434 na skutek działań NATO i USA (321 zabitych w wyniku ataku z powietrza, 113 w wyniku działania ognia sił lądowych), 57 cywilów poniosło śmierć w ogniu krzyżowym, a 192 zmarło w niejasnych okolicznościach17. Zdaniem władz afgańskich
w wyniku zamachów, w tylko pierwszej połowie 2007 roku śmierć poniosło ponad
130 cywilów, a według danych organizacji humanitarnych z Afganistanu i innych
państw – ofiar cywilnych było nawet o 100 osób więcej. Jak twierdzi agencja The
Associated Press, pod koniec czerwca 2007 roku liczba cywilów zabitych przez
koalicję była w pierwszej połowie 2007 roku wyższa niż zabitych przez rebeliantów (odpowiednio 213 i 180 zabitych). Informacje te potwierdziły dane ONZ,
wskazujące na 314 cywilów zabitych przez koalicję i 279 przez rebeliantów.
W 2008 roku podczas walk psów w Kandaharze zginęło co najmniej 100 osób,
a w wyniku samobójczego zamachu przed ambasadą Indii w Kabulu śmierć poniosło 58 osób, a 150 zostało rannych18. W tym samym roku w skutek działań operacyjnych NATO i USA, śmierć poniosło 173 cywilów z czego 119 w wyniku ataków z powietrza, a 54 – działania ognia sił lądowych19.
14
B. Roggio, Three Days of Operation Mountain Thrust in Kandahar, w: The Long War Journal.
A Project of The Foundation for Defense of Democracies, http://www.longwarjournal.org/archives/
2006/06/three_days_of_operat.php. Data dostępu 03.01.2013.
15
B. Roggio, Mullah Dadullah, Taliban top commander, killed in Helmand, w: The Long War
Journal. A Project of The Foundation for Defense of Democracies,
http://www.longwarjournal.org/archives/2007/05/mullah_dadullah_tali.php. Data dostępu 03.01.2013.
16
RTÉ News, Inquiry finds many Baghlan victims were shot, w:
http://www.rte.ie/news/2007/1127/afghanistan.html. Data dostępu 03.01.2013.
17
Human Rights Watch, “Troops in Contact”. Airstrikes and Civilian Deaths in Afghanistan,
USA 2008, ISBN: 1-56432-362-5, s. 14.
18
Afganistan – Konflikt… op. cit.
19
Human Rights Watch, “Troops in Contact”… op. cit., s. 15.
60
Mimo słabnącego poparcia dla misji, prezydent USA Barack Obama zdecydował się w lutym 2009 r. na wysłanie kolejnych 17 tyś żołnierzy do Afganistanu20,
a w miesiąc później przedstawił nową strategię wobec Afganistanu i Pakistanu21.
W sierpniu odbyła się pierwsza tura wyborów prezydenckich (stojąca w obliczu
oskarżeń o masowe fałszerstwa). Druga tura, w dniu 2 listopada po wycofaniu się
kontrkandydata Abdullaha Abdullaha, została anulowana, a niezależna komisja
wyborcza Afganistanu ogłosiła Karzai zwyciężcą. Na początku grudnia Obama
przedstawił kolejną strategię wobec Afganistanu22, zatwierdził wysłanie następnych
30 tys. żołnierzy23 i zapowiedział połowę 2011 r. jako datę rozpoczęcia wycofania
wojsk24. We wrześniu 2010 r. w Afganistanie odbyły się wybory parlamentarne,
a w listopadzie dowództwo Sojuszu Północnoatlanttckiego rozpoczęło proces stopniowego przekazywania Afgańczykom całkowitej kontroli nad bezpieczeństwem
państwa, która ma się zakończyć w 2014 r.25
20
The Guardian, Obama commits 17,000 more US troops to Afghanistan, by Helen Pidd
and agencies, 18 February 2009, w: http://www.guardian.co.uk/world/2009/feb/18/obamaafghanistan-troops. Data dostępu 03.01.2013; NBC News, Obama OKs 17,000 new troops for
Afghanistan, 17 February 2009, w: http://www.msnbc.msn.com/id/29242187/ns/world_newssouth_and_central_asia/t/obama-oks-new-troops-afghanistan/#.UAgVuaOHImw. Data dostępu 03.01.2013.
21
The White House Blog, A New Strategy for Afghanistan and Pakistan, 27 March 2009,
w: http://www.whitehouse.gov/blog/09/03/27/A-New-Strategy-for-Afghanistan-and-Pakistan. Data
dostępu 03.01.2013; White Paper of the Interagency Policy Group’s Report on U.S. Policy toward
Afghanistan and Pakistan, w: http://www.whitehouse.gov/assets/documents/afghanistan_pakistan_white_paper_final.pdf. Data dostępu 03.01.2013.
22
CBS News, Text: Obam’s Speech on Afghanistan, 1 December 2009, w:
http://www.cbsnews.com/8301-503544_162-5855894503544.html?tag=contentMain%3bcontentBody. Data dostępu 03.01.2013; The White House, Office
of the Press Secretary, Remarks by the President in Address to the Nation on the Way Forward in
Afghanistan and Pakistan, 1 December 2009, w: http://www.whitehouse.gov/the-pressoffice/remarks-president-address-nation-way-forward-afghanistan-and-pakistan. Data dostępu
03.01.2013.
23
The Telegraph, President Obama orders 30,000 troops to Afghanistan in major escalation of
war, by Alex Spillius in Washington, 2 December 2009, w:
http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/afghanistan/6706189/President-Obama-orders30000-troops-to-Afghanistan-in-major-escalation-of-war.html. Data dostępu 03.01.2013.
24
Por. The Washington Post, Obama's own party may provide the war opposition, by David
S. Broder, 6 December 2009, w: http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2009/
12/04/AR2009120403072.html. Data dostępu 03.01.2013; CBS News, White House: July 2011
Is Locked In for Afghanistan Withdrawal, by Chip Reid, 2 December 2009, w:
http://www.cbsnews.com/8301-503544_162-5868282-503544.html. Data dostępu 03.01.2013.
25
Kabul International Conference on Afghanistan, 1 Communiqué, 20 July 2010, pkt 17-20, w:
http://www.unodc.org/documents/afghanistan/Kabul_Conference/FINAL_Kabul_Conference_Comm
unique.pdf. Data dostępu 03.01.2013.
61
Wzrost zagrożenia i powolna destrukcja systemu edukacyjnego
Z uwagi na trwający nieprzerwanie przez kilkanaście lat konflikt, to właśnie
edukacja ucierpiała najbardziej, stając się narzędziem w walce o zachowanie
wpływów politycznych i militarnych. Sowieci forsowali swoją ideologię, a promoskiewski rząd próbował na siłę zwiększyć nabór i wdrożyć „właściwy” program
edukacji dorosłych, zmuszając do uczestniczenia w nim wiejskie kobiety, co
z uwagi na konserwatywny charakter ówczesnego Afganistanu, było nie do przyjęcia26. Działania Mudżahedinów przyczyniły się do zrujnowania większości infrastruktury szkolnej (w 1983 roku Minister Spraw Zagranicznych Afganistanu przyznał ONZ, że 50% szkół zostało zniszczonych27), ale także do wykorzystania szkół
w celu przygotowania młodych wojowników do walki z wrogiem, nauki posługiwania się karabinem, czy obliczania masy bomby potrzebnej do zburzenia domu.
System edukacji (szczególnie na terenach wiejskich) w znacznym stopniu ucierpiał
także w momencie wycofania wojsk radzieckich, stając się jednym z narzędzi realizacji przyszłych celów politycznych Ludowo-Demokratycznej Partii Afganistanu i Amerykanów. Co więcej trwająca wojna domowa, spowodowała, że większość szkół została zamknięta, albo z czasem zniszczona.
Sytuacja w szkolnictwie pogorszyła się znacznie za rządów Talibów. W połowie lat 90 zakazano edukacji dziewcząt, a nieliczne funkcjonujące szkoły przydomowe, które otrzymywały wsparcie od organizacji pozarządowych lub agencji
Narodów Zjednoczonych, z czasem zlikwidowano (w 1998 wszystkie szkoły dla
dziewcząt zostały zamknięte). Zamknięto również część szkół do których uczęszczali chłopcy, z uwagi na fakt, że uczyły tam kobiety. Dane szacunkowe wskazują,
iż wprowadzony przez Talibów zakaz udziału kobiet w edukacji, dotknął bezpośrednio 106.256 dziewcząt, 148.223 chłopców i 7.793 nauczycielek28. W 1997 roku
minister Ameer Khan Muttaqi, zapowiedział otwarcie nowych uczelni dla blisko
10 tys. studentów i nowych medres. Dodał także, że wychowankowie tych szkół
będą mieli obowiązek podążania wojenną ścieżką Allaha, pomocy mederesom
w nauczaniu Koranu, al-hadith 29 i Jihad-fi-Sabeelillah30, obrony rządu islamskiego
oraz wdrożenia islamskich zasad31.
26
W drugiej połowie czerwca 1980 roku przebywał w Warszawie minister oświaty A. Ratebzad,
członek Biura Politycznego Komitetu Centralnego Komunistycznej Ludowo-Demokratycznej Partii
Afganistanu, z którym omawiano pomoc polską w rozwoju i sowietyzacji szkolnictwa afgańskiego.
Patrz: M. Kałuski, Afganistan i jego dzieje, w:
http://przeglad.australink.pl/literatura/sladami/kaluski12.pdf. Data dostępu 03.01.2013.
27
EFA 2000 Assessment for Afghanistan, An SPPD Project funded by UNDP/UNESCO Islamabad in cooperation with: UNICEF, UNHCR, Save the Children Fund (USA), & the Swedish Committee for Afghanistan, December 1999.
28
M. Griffin, Reaping the Whirlwind: Afghanistan, Al Qa’ida and the Holy War, Pluto Press,
London 2003, ISBN 0-7453-1915-7, s. 132.
29
Hadis (z j.arab. al-hadith, w liczbie mnogiej – ahadith) – narracje odnoszące się do słów proroka Mahometa i jego czynów. Święty Prorok powiedział: Zostawiam wam dwie drogocenne rzeczy,
których jeśli będziecie się trzymać, nie zbłądzicie po mojej śmierci. Są to Księga Allaha oraz mój ród,
62
Talibowie zakazali ścinania brody, noszenia fryzur w stylu zachodnim (długich
włosów), słuchania muzyki, puszczania latawców, czy utrwalania wizerunku człowieka32. Już na samym początku tworzenia organizacji Muhammad Omar powtarzał swoim uczniom i naśladowcom, że atrament uczonego jest bardziej święty niż
krew męczennika33. Dziewczętom i kobietom zabronili się kształcić. Również
w odniesieniu do mężczyzn, zamiast nauk (dyscyplin naukowych), techniki, czy
literatury w programie nauczania pojawiała się religia.
Istotnym problemem przez lata był zatem nie tylko ograniczony dostęp do edukacji ale i tendencyjne treści kształcenia, jak również kwestia zagwarantowania
bezpieczeństwa osób uczęszczających do szkoły.
Według raportu Human Rights Watch z 2006 r., za ataki na edukację odpowiedzialne były trzy grupy: siły opozycyjne, nielojalni wobec rządu centralnego regionalni watażkowie, grupy przestępcze zaangażowane głównie w handel narkotykami, dopuszczający się licznych nadużyć, terroryzowania ludności cywilnej, i ich
zagraniczni wspomożyciele34. W roku 2006 i 2007 liczba ataków na sektor edukacyjny wyniosła odpowiednio 241 i 242 przypadki, w roku kolejnym ich liczba
prawie się potroiła (670 przypadków). W ciągu tych trzech lat najwięcej ataków
odnotowały prowincje Kunar (95), Khost (91), Nangarhar (74), Helmand (72),
Kabul (72), a najmniej Bamyan (2), Panjshir (2), Daikundi (6), Ghor (8). Sytuacja
zmieniała się jednak każdego roku. W 2006 najwięcej ataków miało miejsce
w Helmand (26), Khost (22) i Kandaharze (19); w 2007 – w Khost (22), Kunar (20),
Herat (17) i Wardak (16), a w 2008 – w Kabulu (57), Nangarhar (56), Kunar (63),
Khost (47)35. Wg UNICEF począwszy od stycznia 2006 roku do maja 2008 odnotowano m.in. 123 eksplozje, 254 podpalenia, 64 ataki na personel szkolny lub
uczniów, 84 zastraszenia, 5 grabieży i 24 innego typu działania zaczepne36. Większość tych działań podejmowana była przede wszystkim w nocy. W ogólnym zeAhlul Bait (Ludzie Domu). Miłosierny ujawnił mi, że te dwie rzeczy nie rozdzielą się od siebie aż do
czasu kiedy powrócą do mnie na łono Raju. Hadisy prorockie uzupełniają słowa Rodziny i Domu
Proroka. Hadisy otrzymane od Proroka i jego Dom tworzą sunnę. Jeśli odnoszą się do czynów i słów
Proroka i nie są sprzeczne z Hadisami Domu – są do przyjęcia. Nie stanowią jednak obowiązujących
zasad religijnych w przypadku, gdy stanowią jedynie same opinie towarzyszy Proroka.
30
Jihad-fi-Sabeelillah – Święta Wojna.
31
M.J. Gohari, The Taliban: Ascent to Power, Oxford University Press, 2000, ISBN 0-19579560-1, s. 101.
32
Por. First edicts, a proclamation of “General Presidency of Amr Bil Maruf Kabul December
1996”, translated from Dari to English by the Taliban, w:
http://gemsofislamism.tripod.com/taliban_in_their_own_words.html. Data dostępu 03.01.2013.
33
A. Qazi, Education, w: Afghanistan Online, http://www.afghan-web.com/education/. Data
dostępu 03.01.2013.
34
Human Rights Watch, Lessons in Terror. Attacks on Education in Afghanistan, Vol. 18, Number 6 (C), July 2006, s.8.
35
M. Glad, Knowledge on Fire: Attacks on Education in Afghanistan. Risk and Measures for
Successful Mitigation, the study is conducted by CARE, on behalf of the World Bank and the Ministry of Education, with the assistance of CoAR/OSDR, September 2009, s. 21–23.
36
Liczba przypadków wg bazy UNICEF. Cyt. za: M. Glad…, op. cit., s. 26.
63
stawieniu największy odsetek miały podpalenia (38%), specjalne wiadomości (tańsza forma telegramu) dostarczane na dzień następny (34%), ostrzeżenia (25%),
oraz zbrojne ataki i eksplozje (odpowiednio 22%). Zabójstwa stanowiły 10%, porwania 4%, terror 3% oraz inne działania również 3%37.
Po trwającym wiele lat konflikcie zbrojnym, zaistniała ponowna potrzeba reintegracji społeczeństwa i określenia, jak ma wyglądać odrodzona edukacja w Afganistanie, oraz jakie działania należy podjąć, aby zagwarantować do niej dostęp.
Zamiast uczyć jak używać min, dzieci należało uczyć jak je obchodzić, zamiast
uczyć jak tworzyć wojnę, uczyć jak jej unikać. Dzieci w Afganistanie nie potrzebują książek, żeby uczyć się o wojnie. Ona jest wokół nich. Wszyscy ludzie w Afganistanie są głodni pokoju, szczególnie młodsze pokolenie38.
Odbudowa systemu edukacji
Problem odtworzenia całej infrastruktury szkolnej zniszczonej w czasie wojny,
merytoryczne i dydaktyczne przygotowanie kadry nauczycielskiej oraz zmiana
treści kształcenia i podejścia społeczeństwa do edukacji po tak długim okresie walk
i indoktrynacji Sowietów, Mudżahedinów a następnie Talibów, stała się priorytetem nie tylko dla rządu afgańskiego, ale również i międzynarodowej społeczności
zaangażowanej w odbudowę struktur kraju i zagwarantowanie bezpieczeństwa.
Już w 2002 roku, na konferencji w Tokyo społeczność międzynarodowa określiła
kluczowe priorytety dla odbudowy kraju i zapewnienia bezpieczeństwa społecznego
Afgańczykom przeznaczając na ten cel kwotę 4–5 miliardów dolarów do wykorzystania w ciągu następnych 5 lat. W obszarach priorytetowych uwzględniono:
• Wzmocnienie zdolności administracyjnych, z naciskiem na wypłatę wynagrodzeń i ustanowienie administracji rządowej;
• Dostęp do edukacji, zwłaszcza dla dziewcząt;
• Zdrowie i poprawę warunków sanitarnych;
• Odbudowę infrastruktury, w szczególności dróg, elektryczność i telekomunikacji;
• Przebudowę systemu gospodarczego, w szczególności systemu walutowego;
• Rolnictwo i rozwój obszarów wiejskich, w tym bezpieczeństwo żywności,
gospodarki wodnej i rewitalizacji systemu nawadniającego.
Na konferencji podkreślono również szczególną rolę jaką powinny odgrywać
afgańskie i międzynarodowe organizacje pozarządowe, zwłaszcza jeśli chodzi
o edukację. Na zorganizowanym w dniu 20 stycznia spotkaniu przedstawicieli
NGO ustalono, iż edukacja i szkolenie, szczególnie kobiet, jest warunkiem ko-
37
Ibid., s. 27, 32.
CBS News Online, Back to school in Afghanistan, 27.01.2004, w:
http://www.cbc.ca/news/background/afghanistan/schools.html. Data dostępu 03.01.2013.
38
64
niecznym do budowania zdolności obywateli Afganistanu do wspomagania odbudowy kraju39.
W styczniu 2003 roku rozpoczęły działalność tzw. PRT (Provincial Reconstruction Team) tj. Prowincjonale Zespoły Odbudowy złożone z pracowników
wojskowych i cywilnych, podległe Dowództwu Regionalnemu ISAF (tabela 1). Ich
zadania skoncentrowano na tworzeniu warunków sprzyjających podnoszeniu jakości życia Afgańczyków, umożliwienie rozwoju społecznego, gospodarczego i politycznego kraju. W sektorze edukacji, działalność PRT sprowadzono do:
• ustanowienia współpracy między szkołami i uniwersytetami z Afganistanu
i Stanów Zjednoczonych,
• dostarczenie książek, komputerów i pomocy dydaktycznych placówkom
afgańskim,
• odbudowy szkół,
• wspierania szkolenia zawodowego młodzieży i kobiet40.
Tabela 1
Dowództwo Regionalne ISAF i Provincial Reconstruction Team
Lp.
I
Dowództwo
regionu1
RC–Capital
(RC[C])
II.
PRT
RC–East
(RC[E])
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
PRT Bamyan
PRT Ghazni
PRT Kapisa
PRT Khost
PRT Kunar
PRT Laghman
PRT Logar
PRT Nangarhar
PRT Nuristan
PRT Paktika
PRT Paktya
PRT Panjshir
Lokalizacja
Kabul
Państwo wiodące
Państwa wspierające
Turcja
Azerbejdżan, Albania,
Bułgaria, Chorwacja,
Francja, Grecja, Macedonia, Portugalia,
Rumunia, USA
------------------------------------------------------------------------------------Bagram
USA
Czechy, Francja,
Nowa Zelandia, Polska, Republika Korei,
Turcja, Zjednoczone
Emiraty Arabskie
Bamyan
Nowa Zelandia
–
Ghazni
Polska
USA
Bagram
USA
Francja
Khost
USA
–
Asadabad
USA
–
Mether Lam
USA
–
Pol-e Alam
Czechy
–
Jalalabad
USA
–
Nuristan
USA
–
Sharana
USA
–
Gardez
USA
–
Panjshir
USA
–
39
Ministry of Foreign Affairs of Japan, Co-chairs' Summary of Conclusions The International
Conference on Reconstruction Assistance to Afghanistan, Tokyo21-22 January, 2002, pkt 8, 13, w:
http://www.mofa.go.jp/region/middle_e/afghanistan/min0201/summary.html. Data dostępu 03.01.2013.
40
Afghanistan. Provincial Reconstruction Team. Observations, Insights and Lessons, Handbook,
No. 11-16, February 2011, Approved for Public Release, s. 49.
65
Dowództwo
regionu1
PRT Parwan
PRT Wardak
RC–North
(RC[N])
Bagram
Wardak
Mazar-e
Sharif
(prowincja Balkh)
Republika Korei
Turcja
Niemcy
1.
2.
PRT Badakshan
PRT Baghlan
Feyzabad
Pol-e Khomri
Niemcy
Węgry
3.
PRT Balkh
Mazar-e Sharif
4.
PRT Faryab
Meymaneh
Finlandia i Szwecja
Norwegia
5.
IV.
PRT Kunduz
RC–South
(RC[S])
Kunduz
Kandahar
Niemcy
USA
1.
2.
3.
PRT Kandahar
PRT Uruzgan
PRT Zabul
Kandahar
Tarin Kowt
Qalat
Kanada
Australia
USA
V.
RC–Southwest
(RC[SW])
1.
VI.
PRT Helmand
RC–West
(RC[W])
Lashkar
(prowincja
Helmand)
Lashkar Gah
Herat
1.
2.
3.
4.
PRT Badghis
PRT Farah
PRT Ghor
PRT Herat
Lp.
13.
14.
III.
1
Lokalizacja
Qala-e Now
Farah
Chaghacharan
Herat
Państwo wiodące
Gah
USA
Wielka Brytania
Włochy
Hiszpania
USA
Litwa
Włochy
Państwa wspierające
–
–
Albania,
Armenia,
Belgia, Bośnia i Hercegowina, Chorwacja,
Czarnogóra, Finlandia, Holandia, Łotwa,
Macedonia, Mongolia,
Norwegia,
Szwecja,
USA Węgry
Mongolia, USA
Albania,
Chorwacja,
Czarnogóra
USA
Łotwa,
Macedonia,
USA
Armenia, Belgia, USA
Australia,
Francja,
Holandia,
Kanada,
Nowa Zelandia, Rumunia,
Singapur,
Słowacja,
Wielka
Brytania
–
–
Rumunia, Wielka Brytania
Bahrajn, Dania, Estonia, Gruzja, Wielka
Brytania
Dania, Estonia, USA
Albania,
Bułgaria,
Chorwacja,
Dania,
Gruzja,
Hiszpania,
Litwa,
Słowenia,
Ukraina, USA
–
–
–
–
Regional Command – RC
Źródło: Afghanistan. Provincial … op. cit., s. 36–39; ISAF, Troop numbers and contributions, w:
http://www.isaf.nato.int/troop-numbers-and-contributions/index.php. Data dostępu 03.01.2013.
66
W latach kolejnych międzynarodowa pomoc finansowa na rzecz odbudowy
Afganistanu i poprawy bezpieczeństwa była systematycznie zwiększana i w latach
2004–2007 wynosiła już 8.2 miliardów dolarów (z czego 4.4 mld do wykorzystania
od marca 2004 do marca 2005)41, a w 2006 – 10.5 miliarda dolarów (kwota ustanowiona na konferencji w Londynie). Dysponowanie funduszami pozostawało
w gestii dwóch organów: AB (Afghan Budget) i powołanego w 2002 r. na konferencji w Tokyo ARTF (Afghanistan Reconstruction Trust Fund)42.
Na odbywającej się w 2006 r. konferencji w Londynie podkreślono, iż działając na
rzecz poprawy bezpieczeństwa społecznego, rząd afgański korzystając z pomocy społeczności międzynarodowej ma dążyć do zmniejszenia głodu, ubóstwa i bezrobocia, zapewnić stabilność makroekonomiczną, przywrócić i promować rozwój kapitału ludzkiego i społecznego ustanawiając solidne fundamenty dla nowej generacji
liderów i specjalistów oraz wzmocnić społeczeństwo obywatelskie. Dla rozwoju
gospodarczego i społecznego kraju zasadniczą rolę miały odgrywać inwestycje
publiczne realizowane w sześciu sektorach:
• Rozwój infrastruktury i zasobów naturalnych;
• Edukacja;
• Zdrowie;
• Rolnictwo i rozwój obszarów wiejskich;
• Ochrona socjalna;
• Zarządzanie gospodarką i rozwój sektora prywatnego.
W sektorze edukacyjnym, zgodnie z Milenijnymi Celami Rozwoju dla Afganistanu, zaplanowano, iż do 2010 r. w szkołach podstawowych i średnich skolaryzacja netto dziewcząt wyniesie przynajmniej 60%, a chłopców 75%, zostanie wdrożony nowy program nauczania we wszystkich szkołach średnich, zwiększy się do
50% liczba nauczycielek, 70% nauczycieli zda test kompetencyjny, oraz będzie
funkcjonował narodowy system oceny osiągnięć w nauce. W szkolnictwie wyższym skolaryzacja studentów miała wynosić odpowiednio 100 tys., przy udziale
przynajmniej 35% kobiet, a program kształcenia w uczelniach publicznych planowano tak zmodernizować, by zaspokoić potrzeby rozwojowe kraju i zapewnić
wzrost sektora prywatnego. W planach znalazło się także zakończenie do 2006 r.
badania zasobów ludzkich Afganistanu i wyposażenie 150 tys. kobiet i mężczyzn,
w ramach szkoleń finansowanych ze środków państwowych i prywatnych, w umiejętności poszukiwane na rynku. Warto dodać, iż do 2007 r. przewidziano także
zakończenie kompleksowej inwentaryzacji afgańskich dób kultury, oraz postulowano podjęcie wszelkich działań mających na celu ożywienie afgańskiego dziedzictwa kulturowego, powstrzymanie nielegalnego usuwania dóbr kulturowych
41
International Afghanistan Conference in Berlin, 31 March – 01 April 2004, Berlin Declaration
01 April 2004, w: http://www.ag-afghanistan.de/berlindeclaration.pdf. Data dostępu 03.01.2013.
42
Afghanistan: reconstruction and development, w: Parliamentary Information and Research
Service, Publication PRB 07-35E, Canada, 20 November 2007,
http://www.parl.gc.ca/content/LOP/ResearchPublications/prb0735-e.pdf. Data dostępu 03.01.2013.
67
oraz rewitalizację uszkodzonych zabytków i pamiątek, które planowano zakończyć
się w 2010 r.43
Konstytucja Islamskiej Republiki Afganistanu z 2004 roku przyznała prawo do
edukacji wszystkim obywatelom bez względu na płeć, nakładając na Państwo
obowiązek podejmowania niezbędnych środków w celu wspierania edukacji na
wszystkich poziomach, rozwoju nauczania religijnego, kontrolowania i polepszania
stanu meczetów, szkół religijnych i centrów religijnych. Zgodnie z Konstytucją
Państwo odpowiada za projektowanie i wdrażanie programów nauczania języka
macierzystego, opracowanie i implementację programów w celu tworzenia i wspierania zrównoważonej edukacji kobiet, poprawę edukacji nomadów44 oraz eliminację analfabetyzmu. Do jego powinności należy opracowanie i wdrożenie jednolitego programu nauczania opartego na dogmatach Islamu, kulturze narodowej, oraz
akademickich podstawach naukowych, rozwijanie treści religijnych w podstawach
programowych szkół w oparciu o istniejące w Afganistanie odłamy Islamu. Obowiązkiem Państwa jest tworzenie i zarządzanie szkolnictwem wyższym, ogólnym
i specjalistycznym. Konstytucja dopuszcza również możliwość zakładania i prowadzenia tego typu szkół i innych instytucji zajmujących się alfabetyzacją przez
Afgańczyków, pod warunkiem uzyskania zgody Państwa, jak również obcokrajowcom – zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa. Terminy i warunki przyjęć
kandydatów na studia i do innych instytucji reguluje prawo. Państwo opracowuje
programy wspierania wiedzy, kultury, literatury i sztuki, gwarantując prawa autorskie wynalazcom, odkrywcom i innym twórcom; wspiera i zabezpiecza badania
naukowe realizowane we wszystkich dziedzinach, rozpowszechnia ich wyniki dla
efektywnego wykorzystania zgodnego z prawem. Ponadto do powinności Państwa
należy przyjęcie niezbędnych środków w celu wsparcia wychowania fizycznego
i rozwoju narodowych i lokalnych dyscyplin sportowych45.
Uwzględniając założenia pięcioletniej Narodowej Strategii Edukacyjnej na lata
1385–138946 i kierunki działań przyjęte na międzynarodowej konferencji w Londynie liczba szkół kształcących dzieci i młodzież w Afganistanie systematycznie
43
The London Conference on Afghanistan, 31 January – 1 February 2006, The Afghanistan Compact,
w: http://www.nato.int/isaf/docu/epub/pdf/afghanistan_compact.pdf. Data dostępu 03.01.2013.
44
Nomadzi – koczownicy. Wg World Directory of Minorities and Indigenous Peoples, “nomad”
w j.dari oznacza “kuchi”. Kuchi to Pasztunowie z południowego i wschodniego Afganistanu. Zaliczani są bardziej do grupy społecznej niż etnicznej, aczkolwiek posiadają cechy charakteryzujące
grupy etniczne. Mimo koczowniczego trybu życia, po silnej zachęcie rządu Talibów, wielu z nich
osiedliło się w północnozachodnim Afganistanie, na terenach zajmowanych przez Uzbeków i Tadżyków; patrz: World Directory of Minorities and Indigenous Peoples – Afghanistan: Kuchis, 2008, w:
http://www.unhcr.org/refworld/docid/49749d698.html. Data dostępu 03.01.2013.
45
Por. The Constitution of The Islamic Republic of Afghanistan, January 3, 2004, Art. 17, 43-47, 52.
46
Patrz: Islamic Republic of Afghanistan, Ministry of Education, National Education Strategic
Plan for Afghanistan 1385-1389, Afghanistan, Hamal 1386. Różnica między kalendarzem słonecznym obowiązującym w Afganistanie, a kalendarzem gregoriańskim wynosi 621 lat. Dzień 20 marca
jest traktowany jako początek nowego roku afgańskiego. Zatem rok 1385 rozpoczyna się 21 marca
2006 a kończy 20 marca 2007 roku, tym samym rok 1389 zaczyna się 21 marca 2010 roku, a kończy
20 marca 2011.
68
zaczęła wzrastać. W latach 2007/2008 liczba państwowych szkół podstawowych,
średnich i high school wynosiła łącznie 9017, rok później było ich 10998, a w roku
następnym 11321 (wykres 1). Szkoły prywatne osiągnęły w roku 2008/2009 liczbę
159 i tyle samo w roku następnym. Liczba uczniów uczęszczających do szkół również zwiększyła się. Największy wzrost odnotowały państwowe szkoły średnie
i high school. W porównaniu do roku 2007/2008, dwa lata później liczba uczniów
zwiększyła się odpowiednio o 67,8 % i 53%. Wśród szkół prywatnych ponad dwukrotny wzrost liczby uczniów w 2009/2010 w stosunku do roku poprzedniego odnotowały jedynie szkoły średnie. Z kolei w prywatnych szkołach podstawowych
i w high school w stosunku do roku 2008/2009 liczba uczniów w roku następnym
spadła odpowiednio o 71% i 7,5% (wykres 2)47.
Należy jednak podkreślić, iż mimo wzrostu szkół, w wyniku trwających ataków skierowanych na placówki edukacyjne, część z nich przestała funkcjonować.
W czerwcu 2009 r. w skali całego kraju zamknięto 695 szkół. Najwięcej w prowincji Halmand – 176, z czego ponownie otworzono 100; w Kandaharze zamknięto
175, a ponownie otworzono tylko 36; w prowincji Zabul zamknięto 147 szkół,
i tylko 14 otworzono ponownie; w Uruzganie na 57 szkół zamkniętych otworzono
tylko 10, a w Paktice na 44 zamknięte, tylko 2 zaczęły działać na nowo48.
Wykres 1
Szkoły państwowe w latach 2007–2010
Źródło: opracowanie własne na podstawie Afghanistan Statistical…, s. 69.
47
Central Statistic Organization, Afghanistan Statistical Yearbook 2009–2010, s. 69, w:
http://cso.gov.af/en/page/4723. Data dostępu 03.01.2013.
48
M. Glad…, s. 24.
69
Wykres 2
Liczba uczniów szkół państwowych i prywatnych w latach 2007–2010
0 – brak danych
Źródło: opracowanie własne na podstawie Afghanistan Statistical…, s. 69.
W 2008 roku, w całym Afganistanie wskaźnik alfabetyzacji wyniósł 28,1%.
Najniższy wskaźnik alfabetyzacji odnotowały prowincje Zabul (1%), Paktika (2%),
Uruzgan i Helmand (5%), a najwyższy Kabul (58%) i Balkh (44%). Cztery prowincje Logar, Kunar, Farah, Baghlan osiągneły 21% wskaźnik alfabetyzacji i po
dwie prowincje wskaźnik 16% (Takhar, Kandahar), 19% (Samangan, Ghor), 25%
(Wardak, Nuristan), 28% (Khost, Daykundi), 29% (Nangarhar, Bamyan), 31%
(Jawzjan, Badakhshan), 33% (Panjshir, Kunduz), 35% (Paktya, Ghazni) (wykres 3).
W tym samym roku liczba zatrudnionych nauczycieli w całym kraju wyniosła
prawie 160 tyś. z czego 28% stanowiły kobiety. Najmniejszy odsetek nauczycielek
odnotowały prowincje Paktika (2%), Khost (3%), Uruzgan i Ghor (4%), Wardak
i Paktya i Kunar (5%) a największy Kabul (64%), Balkh (50%) i Nimroz (48%).
W prowincjach Panjshir, Helmand, Baghlan, Takhar, Samangan, Bamyan odsetek
kobiet zatrudnionych na stanowisku nauczyciela wynosił średnio 19–21% (wykres 4).
70
Wykres 3
Ogólny wskaźnik alfabetyzacji w poszczególnych prowincjach (%), 2008 r.
Źródło: opracowanie własne w oparciu o dane z Afghanistan. Provincial…, s. 57–126.
71
Wykres 4
Kobiety stanowiące kadrę nauczycielską (%), 2008 r.
Źródło: opracowanie własne w oparciu o dane z Afghanistan. Provincial…, s. 57–126.
Edukacja stanowi jeden z podstawowych warunków rozwoju i bezpieczeństwa
społecznego, dlatego też przyjmując Narodową Strategię Edukacyjną Afganistanu
na lata 2011–2013, rząd afgański zwrócił szczególną uwagę m.in. na:
• zwiększenie alfabatyzacji obywateli (zaplanowano: uruchomienie ponad
36 tys. kursów czytania i pisania, objęcie 1 mln 800 tys. dorosłych alfabetyzacją
funkcjonalną; utworzenie przynajmniej 120 wspólnotowych centrów kształcenia
które koordynowałby lokalne programy alfabetyzacji);
72
• zwiększenie dostępu do szkolnictwa podstawowego i średniego poprzez m.in.
rozbudowę sieci szkół, w szczególności na obszarach wiejskich, utworzenie szkół dla
dzieci ze specjalnymi potrzebami (np. dla dzieci plemiona Kuchi), wdrożenie programu zwiększającego skolaryzację dziewcząt, przeniesienie nauczycielek do szkół
wiejskich, organizowanie szkół gminnych i klas z przyspieszonym programem nauczania; budowę obiektów szkolnych, w tym m.in. sanitariatów, studni, czy domów
dla nauczycieli sprawujących nadzór i opiekę; realizowanie kształcenia na odległość
z wykorzystaniem radia i telewizji; szkolenie wizytatorów;
• zwiększenie dostępu (szczególnie kobiet) i budowę obiektów szkolnych dla
potrzeb edukacji islamskiej; szkolenie osób sprawujących nadzór nad edukacją
islamską i realizowanymi programami; zwiększenie zdolności zarządzania;
• opracowanie i modyfikowanie programów nauczania, podręczników, przewodników dla nauczycieli; drukowanie i rozpowszechnianie podręczników i innych materiałów do nauki;
• opracowanie i wdrożenie systemu oceny osiągnięć w nauce;
• budowanie potencjału kadry: przyznawanie stypendiów, organizowanie krótkoterminowych szkoleń dla pracowników administracyjnych i kadry akademickiej,
szkolenie z zakresu nowych programów; polepszenie warunków zatrudnienia pracowników sektora edukacyjnego;
• ustanowienie krajowego instytutu ds. programów, przeprowadzanie przeglądów programów i realizowanych projektów; rozwój technologii informacyjno-komunikacyjnych.
W sektorze kształcenia nauczycieli priorytetem rządu jest: zwiększenie liczby
osób pobierających naukę, stworzenie i rozwój systemu kształcenia (w tym rozwój
kolegiów nauczycielskich, utworzenie STTC49 na poziomie dystryktów), utworzenie
i rozbudowa odpowiedniej bazy lokalowej, opracowanie i dystrybucja materiałów
edukacyjnych; budowanie potencjału kadry zajmującej się kształceniem nauczycieli
m.in. poprzez organizowanie krótkoterminowych szkoleń czy przyznawanie stypendiów; zapewnienie kolegiom nauczycielskim bibliotek i labolatoriów naukowych; kształcenie nauczycieli przedmiotów ścisłych. W dziedzinie rozwoju nauk
ścisłych i technicznych rząd zaplanował utworzenie krajowego centrum nauki
i techniki, oraz poszczególnych centrów w prowincjach; zapewnienie laboratoriów
biologicznych, chemicznych i fizycznych w szkołach ogólnokształcących i medresach; wyposażenie w pomoce naukowe szkolnictwa ogólnokształcącego i islamskiego; kształcenie laborantów. W ramach tworzenia i rozwoju szkolenia i kształcenia zawodowego i technicznego, rząd planuje edukować nauczycieli zarówno
w kraju jak i za granicą, a także zatrudnić międzynarodowych i krajowych specjalistów oraz koordynatorów technicznych50.
49
STTC – Satellite Teacher Training College.
Por. Islamic Republic of Afghanistan, Ministry of Education, National Education Interim Plan
2011–2013, January 2011.
50
73
Podpisując w maju 2012 Trwałe Porozumienie o Partnerstwie między Islamską
Republiką Afganistanu a Stanami Zjednoczonymi, Państwa-Strony zobowiązały się
podejmować wspólny wysiłek na rzecz społecznego i ekonomicznego rozwoju
Afganistanu, w tym rozwoju ludzkiego, poprzez zapewnienie dostępu i poprawę
jakości kształcenia z uwzględnieniem edukacji szczebla zawodowego i wyższego,
oraz dostępu do podstawowej i specjalistycznej opieki zdrowotnej ze szczególnym
zwróceniem uwagi na kobiety i dzieci51.
Podsumowanie
Przez ostatnie dekady afgański system edukacyjny był systematycznie niszczony przez ideologię, religię, działania zbrojne, nie tylko pod względem merytorycznym ale i fizycznym. Pozbawienie kobiet praw do nauki, tendencyjne treści kształcenia, zniszczona infrastruktura szkolna, brak alternatywnych form nauczania,
w znacznym stopniu przyczyniły się do zapaści gospodarczej kraju i wzrostu zagrożeń na skalę światową.
Afganistan należy do krajów o niskim rozwoju społecznym (znajduje się na
172 miejscu w rankingu światowym). Biorąc pod uwagę ostanie lata trwającego
konfliktu oraz fakt, iż w roku 2014 Afgańczycy staną się w pełni odpowiedzieli za
bezpieczeństwo państwa, przed ich rządem stoi zadanie podjęcia wszelkich działań
na rzecz dla zagwarantowania rozwoju i bezpieczeństwa społecznego obywateli.
Z punktu widzenia procesu edukacyjnego pojawia się zatem konieczność zapewnienia wszystkim obywatelom równego dostępu do edukacji powszechnej służącej
integracji społeczeństwa, oraz dostępu do kształcenia specjalistycznego, umożliwiającego nabycie umiejętności i kompetencji potrzebnych do pełnienia określonych ról w społeczeństwie oraz przygotowującego odpowiednią kadrę dla rozwoju
społecznego i gospodarczego kraju, w tym sektora prywatnego. Obowiązkiem Państwa jest zapewnienie odpowiedniego pod względem jakości kształcenia zawodowego, które przygotuje tych najbiedniejszych do wykonywania zawodu, który
wkrótce nie stanie się przestarzały, a co za tym idzie, zapobiegnie ich wykluczeniu
i marginalizacji. To na władzy spoczywa także powinność zagwarantowania bezpieczeństwa dzieci, młodzieży uczęszczających do szkół i na studia, oraz osób
dorosłych kontynuujących naukę i podnoszących swoje kwalifikację. Istotnym
elementem zapewnienia bezpieczeństwa i rozwoju społecznego Afganistanu jest
także stworzenie platformy wymiany specjalistów i doświadczeń edukacyjnych
oraz kontynuowanie międzynarodowej współpracy na rzecz odbudowy systemu
edukacyjnego w Afganistanie. Nie należy zapominać, że reintegracja społeczeństwa i realizacja prawa do edukacji stanowi jeden z kluczowych elementów pokonfilktowej stabilizacji i odbudowy tego kraju.
51
Enduring Strategic Partnership Agreement between the Islamic Republic of Afghanistan and
the United States of America, signed by President Obama and President Karzai, U.S. Department of
State, 1 May 2012, Retrieved 24 July 2012, w: http://www.whitehouse.gov/sites/ default/files/2012.06.01u.s.-afghanistanspasignedtext.pdf. Data dostępu 03.01.2013.
74
Bibliografia
Afganistan – Konflikt, w:
http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/kraj,Afganistan,problemy,Konflikt. Data dostępu 03.01.2013.
Afghanistan. Provincial Reconstruction Team. Observations, Insights and Lessons, Handbook, No. 11–16, February 2011, Approved for Public Release.
Afghanistan: reconstruction and development, w: Parliamentary Information and Research
Service,
Publication
PRB
07-35E,
Canada,
20
November
2007,
http://www.parl.gc.ca/content/LOP/ResearchPublications/prb0735-e.pdf. Data dostępu
03.01.2013.
Agreement on Provisional Arrangements in Afghanistan Pending the Re-establishment of
Permanent Government Institutions, S/2001/1154, 5 December 2001.
Andrew Ch., Gordijewski O., KGB, tłum. z ang. R. Brzeski, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1997, ISBN 83-11-08667-2.
CBS News Online, Back to school in Afghanistan, 27.01.2004, w:
http://www.cbc.ca/news/background/afghanistan/schools.html. Data dostępu
03.01.2013.
CBS News, Text: Obam’s Speech on Afghanistan, 1 December 2009, w:
http://www.cbsnews.com/8301-503544_162-5855894503544.html?tag=contentMain%3bcontentBody. Data dostępu 03.01.2013
CBS News, White House: July 2011 Is Locked In for Afghanistan Withdrawal, by Chip
Reid, 2 December 2009, w: http://www.cbsnews.com/8301-503544_162-5868282503544.html. Data dostępu 03.01.2013.
Central Statistic Organization, Afghanistan Statistical Yearbook 2009–2010, w:
http://cso.gov.af/en/page/4723. Data dostępu 03.01.2013.
EFA 2000 Assessment for Afghanistan, An SPPD Project funded by UNDP/UNESCO Islamabad in cooperation with: UNICEF, UNHCR, Save the Children Fund (USA), & the
Swedish Committee for Afghanistan, December 1999.
Enduring Strategic Partnership Agreement between the Islamic Republic of Afghanistan
and the United States of America, signed by President Obama and President Karzai,
U.S. Department of State, 1 May 2012, Retrieved 24 July 2012, w:
http://www.whitehouse.gov/sites/default/files/2012.06.01u.s.afghanistanspasignedtext.pdf. Data dostępu 03.01.2013.
First edicts, a proclamation of “General Presidency of Amr Bil Maruf Kabul December
1996”, translated from Dari to English by the Taliban, w:
http://gemsofislamism.tripod.com/taliban_in_their_own_words.html. Data dostępu
03.01.2013.
Glad M., Knowledge on Fire: Attacks on Education in Afghanistan. Risk and Measures for
Successful Mitigation, the study is conducted by CARE, on behalf of the World Bank
and the Ministry of Education, with the assistance of CoAR/OSDR, September 2009.
Gohari M. J., The Taliban: Ascent to Power, Oxford University Press, 2000, ISBN 0-19579560-1.
Griffin M., Reaping the Whirlwind: Afghanistan, Al Qa’ida and the Holy War, Pluto Press,
London 2003, ISBN 0-7453-1915-7.
Human Rights Watch, “Troops in Contact”. Airstrikes and Civilian Deaths in Afghanistan,
USA 2008, ISBN: 1-56432-362-5.
75
Human Rights Watch, Lessons in Terror. Attacks on Education in Afghanistan, Vol. 18,
Number 6 (C), July 2006.
International Afghanistan Conference in Berlin, 31 March – 01 April 2004, Berlin Declaration 01 April 2004, w: http://www.ag-afghanistan.de/berlindeclaration.pdf. Data dostępu
03.01.2013.
ISAF, Troop numbers and contributions, w: http://www.isaf.nato.int/troop-numbers-andcontributions/index.php. Data dostępu 03.01.2013.
Islamic Republic of Afghanistan, Ministry of Education, National Education Strategic Plan
for Afghanistan 1385–1389, Afghanistan, Hamal 1386.
Islamic Republic of Afghanistan, Ministry of Education, National Education Interim Plan
2011–2013, January 2011.
Kabul International Conference on Afghanistan, 1 Communiqué, 20 July 2010, w:
http://www.unodc.org/documents/afghanistan/Kabul_Conference/FINAL_Kabul_Confe
rence_Communique.pdf. Data dostępu 03.01.2013.
Kałuski M., Afganistan i jego dzieje, w:
http://przeglad.australink.pl/literatura/sladami/kaluski12.pdf. Data dostępu 03.01.2013.
Mayor F., Przyszłość świata, tłum. J.Wolf, red. nauk. przekładu W. Rabczuk, Fundacja
Studiów i Badań Edukacyjnych, Warszawa 2001, ISBN 83-915039-3-3.
Ministry of Foreign Affairs of Japan, Co-chairs' Summary of Conclusions The International
Conference on Reconstruction Assistance to Afghanistan, Tokyo 21–22 January, 2002,
w: http://www.mofa.go.jp/region/middle_e/afghanistan/min0201/summary.html. Data
dostępu 03.01.2013.
NBC News, Obama OKs 17,000 new troops for Afghanistan, 17 February 2009, w:
http://www.msnbc.msn.com/id/29242187/ns/world_newssouth_and_central_asia/t/obama-oks-new-troops-afghanistan/#.UAgVuaOHImw. Data
dostępu 03.01.2013.
Oliker O., Building Afghanistan’s Security Forces in Wartime. The Soviet Experience,
RAND Cooperation 2011, ISBN 978-0-8330-5168-4.
Qazi A., Education, w: Afghanistan Online, http://www.afghan-web.com/education/. Data
dostępu 03.01.2013.
Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1386 z 20 grudnia 2001 r.
Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1510 z 13 października 2003 r.
Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1563 z 17 września 2004 r.
Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1623 z 13 września 2005 r.
Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1707 z dnia 12 września 2006 r.
Roggio B., Mullah Dadullah, Taliban top commander, killed in Helmand, w: The Long
War Journal. A Project of The Foundation for Defense of Democracies,
http://www.longwarjournal.org/archives/2007/05/mullah_dadullah_tali.php. Data dostępu 03.01.2013.
Roggio B., Three Days of Operation Mountain Thrust in Kandahar, w: The Long War
Journal. A Project of The Foundation for Defense of Democracies,
http://www.longwarjournal.org/archives/2006/06/three_days_of_operat.php. Data dostępu 03.01.2013.
RTÉ News, Inquiry finds many Baghlan victims were shot, w:
http://www.rte.ie/news/2007/1127/afghanistan.html. Data dostępu 03.01.2013.
The Constitution of The Islamic Republic of Afghanistan, January 3, 2004.
76
The Guardian, Obama commits 17,000 more US troops to Afghanistan, by Helen Pidd and
agencies, 18 February 2009, w: http://www.guardian.co.uk/world/2009/feb/18/obamaafghanistan-troops. Data dostępu 03.01.2013.
The London Conference on Afghanistan, 31 January – 1 February 2006, The Afghanistan
Compact, w: http://www.nato.int/isaf/docu/epub/pdf/afghanistan_compact.pdf. Data dostępu 03.01.2013.
The Telegraph, President Obama orders 30,000 troops to Afghanistan in major escalation
of war, by Alex Spillius in Washington, 2 December 2009, w:
http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/afghanistan/6706189/PresidentObama-orders-30000-troops-to-Afghanistan-in-major-escalation-of-war.html. Data dostępu 03.01.2013.
The Washington Post, Obama's own party may provide the war opposition, by David S.
Broder, 6 December 2009, w: http://www.washingtonpost.com/wpdyn/content/article/2009/12/04/AR2009120403072.html. Data dostępu 03.01.2013.
The White House Blog, A New Strategy for Afghanistan and Pakistan, 27 March 2009, w:
http://www.whitehouse.gov/blog/09/03/27/A-New-Strategy-for-Afghanistan-andPakistan. Data dostępu 03.01.2013.
The White House, Office of the Press Secretary, Remarks by the President in Address to the
Nation on the Way Forward in Afghanistan and Pakistan, 1 December 2009, w:
http://www.whitehouse.gov/the-press-office/remarks-president-address-nation-wayforward-afghanistan-and-pakistan. Data dostępu 03.01.2013.
White Paper of the Interagency Policy Group’s Report on U.S. Policy toward Afghanistan
and Pakistan, w:
http://www.whitehouse.gov/assets/documents/afghanistan_pakistan_white_paper_final.
pdf. Data dostępu 03.01.2013.
World Directory of Minorities and Indigenous Peoples – Afghanistan: Kuchis, 2008, w:
http://www.unhcr.org/refworld/docid/49749d698.html. Data dostępu 03.01.2013.
77
Zeszyty
2013
ZeszytyNaukowe
NaukoweAON
AON nr
nr 1(90)
2(59) 2005
ISSN
ISSN0867–2245
0867–2245
WALDEMAR SCHEFFS
SZTUKA WOJENNA
PROCES INFORMACYJNEGO
PRZYGOTOWANIA POLA WALKI
NA POTRZEBY OPERACJI
REAGOWANIA KRYZYSOWEGO
płk dr inż. Waldemar SCHEFFS
Abstract
Crisis action differs from war mainly by dynamics and nature of the hazards. The issue
of reconnaissance in crisis operations in its essence is different from those so far used in
combat operations. Many commanders experience clearly suggest a change or modification
of the procedures preparation of the battlefield information on the civilian environment.
Focusing attention on the environment should be a civil area the problem merits. The enemy acting asymmetrically dissimilated with the environment, so it is difficult to recognize
and identify. Getting to know exactly environment will be able to evaluate it and prevent its
purpose.
This paper proposed an approach to environmental assessment is an alternative for
present IPB process. Its novelty lies mainly on the implementation of environmental assessment methods carried out by officers from the U.S. Army reconnaissance under the
procedure ASCOPE (Area Structures Capabilities Organizations People Events). Under
this procedure shall be made analyzes and evaluations in a wider aspect sense and contexts
than in the traditional IPB.
Key words – Information Preparation of the beatified (IPB), Reconnaissance, Civilian
environment, Crisis action
Wstęp
Wyznacznikiem wielu zmian w teorii i praktyce działań militarnych są zdobywane doświadczenia z konfliktów o różnych zasięgach działań i intensywności.
Kolejnym źródłem doświadczeń są misje pokojowe i stabilizacyjne prowadzone
w ostatnich latach. Opinie wielu doświadczonych dowódców wyraźnie sugerują
wzrost znaczenia rozpoznania szczególnie w tych operacjach, w których przeciw78
PROCES INFORMACYJNEGO PRZYGOTOWANIA POLA WALKI…
nik jest mało lub trudno definiowalny. Problematyka rozpoznania takiego przeciwnika nie jest nowa, realizowana już od zamierzchłych czasów, można przyjąć, że
od momentu, gdy człowiek będąc w małych oddziałach zdobywał nowe tereny. Już
wówczas rozpoznawał szlaki wędrówek innych ludzi i stosował zasadzki. Aktualnie prowadzone działania również charakteryzują się koniecznością realizacji zadań rozpoznawczych. Operacje pokojowe różnią się jednak od wojennych głównie
dynamiką i charakterem zagrożeń. Stałe zagrożenie pododdziałów i konieczność
ochrony infrastruktury w rejonie operacji pokojowych sprawia, że temat jest ciągle
aktualny. Umiejętność prawidłowej analizy, oceny a następnie prognozy działania
potencjalnego przeciwnika była jest i pozostanie priorytetem dla każdego dowódcy.
Proces oceny przeciwnika w ramach informacyjnego przygotowania pola walki
(IPPW) nabiera więc na znaczeniu, szczególnie teraz, w okresie identyfikacji
i definiowania zagrożeń asymetrycznych, które tak często występują w operacjach
reagowania kryzysowego. Bazą dla asymetrycznej przewagi jednej ze stron jest jej
dominująca przewaga ilościowa1. Może to mieć odniesienie zarówno do liczebności wojsk, jak i ilości posiadanych środków rażenia, a także poziomu wytwarzanych dóbr czy też innych czynników bezpośrednio wpływających na przebieg konfrontacji i decydujących o jej wyniku2.
Z obserwacji zmian skali zagrożenia w obszarach działania sił wielonarodowych
wynika, że wobec wzrastającej złożoności problemów bezpieczeństwa żołnierzy i pracowników organizacji rządowych oraz pozarządowych na misjach, a także wobec
zmiany sytuacji polityczno-militarnej w rejonie operacji jak również przemian
jakościowych w systemie rozpoznawania sytuacji kryzysowych zasygnalizowana
tematyka informacyjnego przygotowania pola walki zyskuje na znaczeniu. Aktywne działania bojowe trwają stosunkowo krótko i w aspekcie militarnym są skuteczne, gdyż doprowadzają do pokonania przeciwnika. Niezbędna jest jednak szeroko
rozumiana faza stabilizacyjna. Uczestniczące wojska muszą się w niej szybko adoptować do nowej sytuacji i oprócz intensywnych działań bojowych prowadzić
działania pokojowe lub stabilizacyjne. Nie są one łatwiejsze w realizacji i wymagają szeregu przedsięwzięć. Rozciągają się w czasie i angażują wojska, zmuszając do
rotacji i szerokiego udziału organizacji o charakterze niemilitarnym. W takich uwarunkowaniach system rozpoznania wypełnia podstawową rolę dostarczyciela informacji o przeciwniku i środowisku działania potencjalnego przeciwnika. W odniesieniu do wyzwań związanych a operacjami kryzysowymi i złożonością procesu
rozpoznania asymetrycznie działającego przeciwnika proces informacyjnego przygotowania pola walki (Information Preparation of the Battlespace – IPB) powinno
się zastąpić procesem informacyjnego przygotowania środowiska walki i traktować
w nieco innym ujęciu niż tradycyjne w działaniach bojowych. O złożoności problematyki oceny działania sił przeciwnika w środowisku nieznanym i niesprzyjającym poświęcony jest ten artykuł.
1
J. Pawłowski, P. Gawliczek, Zagrożenia asymetryczna, Warszawa 2003, s.13.
J. Pawłowski, Asymetria – konsekwencja burzliwych zmian militarnych w sferze ilościowo-jakościowej [w:] Sztuka wojenna we współczesnych konfliktach zbrojnych – przemiany i tendencje
rozwojowe. Materiały z konferencji zorganizowanej 20 października 2006 r. Warszawa 2007, s. 39.
2
79
WALDEMAR SCHEFFS
Znaczenie rozpoznania w operacji reagowania kryzysowego
Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej uczestniczą w realizacji zobowiązań sojuszniczych oraz w zapewnieniu bezpieczeństwa zbiorowego w Europie zgodnie
z umowami międzynarodowymi i w ramach organizacji, których Polska jest członkiem. Współdziałają w zapewnieniu bezpieczeństwa w sytuacji zagrożenia atakami
terrorystycznymi na terytorium Polski oraz biorą udział w działaniach koalicji antyterrorystycznej na obszarze NATO i poza nim3. Zapisy w naszej strategii bezpieczeństwa narodowego ujmują problematykę przygotowania SZ w zależności od
stanu bezpieczeństwa danego państwa do zadań wynikających w czasie:
− pokoju – działań prewencyjnych;
− kryzysu – reagowania kryzysowego;
− wojny – działań wojennych.
W ramach narodowej strategii obronności Rzeczpospolita Polska – stosownie
do trzech stanów bezpieczeństwa państwa (pokoju, kryzysu i wojny) – jest przygotowana do prowadzenia następujących trzech rodzajów działań strategicznych:
− Działania prewencyjno-stabilizacyjne – realizowane w czasie pokoju, obejmujące bieżące zapobieganie wystąpieniu zewnętrznych zagrożeń polityczno-militarnych (kryzysowych i wojennych), poprzez neutralizowanie ich potencjalnych źródeł oraz stabilizowanie i umacnianie bezpiecznego środowiska (otoczenia)
międzynarodowego Polski.
− Reagowanie kryzysowe – realizowane w razie wystąpienia zagrożenia bezpieczeństwa państwa lub bezpieczeństwa sojuszników oraz zagrożeń dla szerszego
bezpieczeństwa międzynarodowego, obejmujące zarówno działania narodowe, jak
i udział w wysiłkach międzynarodowych, podejmowanych w celu opanowania
kryzysów oraz zapewnienia osłony przed ich skutkami.
− Działania wojenne – prowadzone w razie agresji na Polskę lub jej sojuszników, obejmujące wykorzystanie całego lub części potencjału państwa do odparcia
agresji, poprzez przygotowanie i przeprowadzenie kampanii i operacji wojennych4.
W realizacji zadań wynikających z prowadzenia działań kryzysowych wynikają
operacje reagowania kryzysowego (Crisis Response Operations), dlatego też nasze
Siły Zbrojne nie uczestniczą w operacjach kryzysowych, ale według naszych strategii obronnej i dokumentów NATO w operacjach reagowania kryzysowego na
terenie kraju i w ramach umów sojuszniczych.
Operacje reagowania kryzysowego (ORK) przygotowywane oraz prowadzone
są po to, aby zapobiec sytuacjom kryzysowym zagrażającym bezpieczeństwu
i pokojowi międzynarodowemu. Celem operacji reagowania kryzysowego jest
łagodzenie kryzysów i napięć w sposób skoordynowany i zgrany czasowo w sytuacjach kiedy kryzysy mogą zagrażać bezpieczeństwu krajów NATO jak i na obrze3
Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 lipca 2003 roku.
S. Koziej, Strategia i potencjał obronny Polski w warunkach członkostwa w NATO, Warszawa
2001, s. 9.
4
80
żach Sojuszu5, lub bezpieczeństwu jego członków. Wprowadzenie na stałe do terminologii NATO pojęcia „operacje reagowania kryzysowego” obejmuje całe spektrum działań sił sojuszniczych spoza artykułu 5 Traktatu Waszyngtońskiego. Wykorzystują one Siły Sojuszu począwszy od operacji wymuszania pokoju po
operacje prewencyjne i inne kierowane przez Radę Północnoatlantycką.
Operacja reagowania kryzysowego to sojusznicze, wielonarodowe lub narodowe wielofunkcyjne i wielowymiarowe działania militarne i niemilitarne skierowane
na usuwanie przyczyn sytuacji kryzysowych i kryzysów zagrażających narodowemu,
regionalnemu lub światowemu bezpieczeństwu a także naruszeniu praw człowieka.
Kierowane są przez dowództwa NATO, przy wsparciu i akceptacji międzynarodowych
organizacji politycznych, wojskowych, humanitarnych i gospodarczych. Istotą jest
szybkie i bezpośrednie działanie na przyczyny sytuacji kryzysowych i kryzysów,
po których usunięciu lub neutralizacji ustaje zasadność działania militarnego. Zadaniem operacji reagowania kryzysowego w kraju lub w środowisku międzynarodowym jest niedopuszczenie do eskalacji sytuacji kryzysowych w wojnę lub inny
niebezpieczny konflikt.
Operacje Reagowania Kryzysowego (Crisis Response Operations) mogą być
ograniczone, co do celu, środków, obszaru i czasu, lub jakiejkolwiek kombinacji
tych czynników, w zależności od pożądanego stanu końca operacji. Mogą mieć
specyficzne i ograniczone funkcje (zadania) do spełnienia, np. wojskowe wsparcie
likwidacji skutków klęsk żywiołowych, ewakuację ludności i operacje humanitarne6. Są to przede wszystkim działania sojusznicze wynikające spoza artykułu 5
Traktatu Waszyngtońskiego, czyli operacje poniżej progu wojny. Podstawą przygotowania i prowadzenia wszelkiego rodzaju operacji reagowania kryzysowego
jest dokument sojuszniczy Główne Zdolności Operacyjne MC 400/2 i Wytyczne do
Implementacji Wojskowej Strategii Sojuszu, które wymagają użycia sił zbrojnych
lub dotyczą groźby ich użycia, mieszczą się w przedziale działania od sankcji
i embarga do operacji wojskowych.
Działania NATO wykraczające poza artykuł 5 odnoszą się również do działania
kolektywnego. Różnica polega jedynie na formalnym podejściu każdego państwa do
Operacji Reagowania Kryzysowego. Każde państwo samo podejmuje decyzje
o uczestniczeniu w tych operacjach. Nie ma formalnego obowiązku uczestnictwa,
a jedynie dobrowolny udział w działaniach, które uważają za niezbędne dla przywrócenia i utrzymania bezpieczeństwa na obszarze sojuszu.
W dostępnej literaturze można znaleźć wiele różnych podziałów tych operacji,
chociaż w SZ RP przyjęto podział na dwie główne części Operacje reagowania
kryzysowego i inne operacje z poza artykułu 5. Dokładny opis zawiera doktryna
5
Operacje reagowania kryzysowego spoza artykułu 5, (DD/3.4), Warszawa 2008, s. 7.
W. Karczmarek, Wojska lądowe w systemie reagowania kryzysowego na obszarze kraju pk.
Przesilenie, Warszawa 2005, s. 141.
6
81
WALDEMAR SCHEFFS
DD/3.4. Mogą one być ograniczone w odniesieniu do celów, środków, obszaru
i czasu, zgodnie z określonym przez Radę pożądanym stanem końcowym7.
Propozycja doktrynalna przedstawia się następująco:
1. Operacje Wsparcia Pokoju:
− utrzymanie pokoju;
− wymuszanie pokoju;
− zapobieganie konfliktom;
− tworzenie pokoju;
− budowanie pokoju;
− pomoc humanitarna.
2. Inne operacje i zadania reagowania kryzowego spoza artykułu 5:
− wsparcia operacji humanitarnych;
− pomoc w przypadku klęsk i katastrof;
− poszukiwanie i ratownictwo;
− wsparcie operacji ewakuacji personelu niewojskowego;
− operacje wycofania;
− pomoc wojskowa i wsparcie władz cywilnych;
− wymuszanie przestrzegania sankcji i embarga.
Zaangażowanie sił militarnych w operacjach reagowania kryzysowego, adekwatne jest do celu operacji i zagrożeń. Działania wojskowe, które wspierają operacje reagowania kryzysowego są zróżnicowane, ciągłe, i często długoterminowe.
Ich celem jest promowanie i podtrzymywanie regionalnej i globalnej stabilności.
Działania te są prowadzone w dynamicznym środowisku, wobec powyższego
mogą być nieliniowe, asymetryczne i często prowadzone w izolowanych obszarach
operacyjnych, a ponadto są to operacje bardzo intensywne. Dowódcy analizując
każdą misję dostosowują strukturę bojową (operacyjną), proces planowania, dowodzenia i główne czynniki (zadanie, ocenę przeciwnika, ocenę terenu i pogody, czas,
infrastrukturę cywilną i świadczenia cywilne) do zastanej, konkretnej sytuacji.
Podczas każdej operacji, dowódcy ciągle dokonują ocen sytuacji i wzajemnych
powiązań pomiędzy ich częściami składowymi. Jednakże operacje reagowania
kryzysowego często wymagają by dowódcy (a tym i sztaby) odeszli od standardowego procesu informacyjnego przygotowania pola walki jaki realizują w klasycznych działaniach taktycznych tj. obrona czy natarcie. Przeciwnik prawie zawsze
jest nieokreślony (np. terroryści) a jednocześnie jego potencjał bojowy trudny jest
do wartościowania. Ponadto realizacja zadania (misji) może być prosta lub bardzo
złożona. Nie wyklucza się jednakże przypadków zastosowania podejścia klasycznego w ocenie przeciwnika, wówczas, gdy sytuacja tego będzie wymagała np.
w operacjach wymuszania pokoju.
Złożoność sytuacji wymusza na oficerach rozpoznania szerokiego zapoznania
się ze środowiskiem. W czasie analizy środowiska mogą być istotne różne czynniki
7
B. Panek, Operacje reagowania kryzysowego NATO, Materiały z konferencji naukowej, Warszawa 2006, s. 98.
82
i jednostki, które można wykorzystać w operacjach. Dlatego też pytanie co tworzy
teren kluczowy? Może zostać oparte na politycznych i społecznych podstawach
a nie jak w tradycyjnym procesie na fizycznych cechach środowiska. Ponadto jednostki wyznaczone lub dostępne dowódcy mogą obejmować nie tylko typowe formacje bojowe, ale także siły policyjne (np. działania w Bośni i Hercegowinie),
tłumaczy, robotników czy też wielonarodowe komponenty wojsk. Poziom integracji i spójności sił skomponowanych z różnych zespołów będzie kluczowym elementem dla powodzenia zadania.
Stwierdzono także, że odmienne jest rozważanie aspektu czasu w operacjach
reagowania kryzysowego. Bowiem, jak wynika z już zakończonych i nadal trwających operacji, ich cele nie są osiągalne w krótkim czasie. Wymaga to przygotowania potencjału rozpoznawczego na długo wcześniej zanim rozpocznie się akcja,
a następnie ciągłego monitorowania. Proces osiągania celu operacji może ciągnąć
się latami a system rozpoznania musi być w ciągłej gotowości do zasilania informacjami dowódców i oficerów sztabu. Prowadzone analizy i oceny powinny wspomagać działania dowódcy w czasie szybkich decyzji spowodowanych zmianą
warunków w operacji reagowania kryzysowego w odpowiedzi na nieoczekiwany
zwrot sytuacji w rejonie kryzysu. Szczególnie krytyczne będą informacje dotyczące cywilnych aspektów środowiska. Informacje o ludności, administracji państwowej, organach niepaństwowych i międzynarodowych, mogą mieć znaczy wpływ na
osiągnięcie stabilności w regionie kryzysowym.
Uczestnicy sił pokojowych muszą być opanowani, aby wykonywać zadanie
pod presją opinii lokalnej i międzynarodowej. Żołnierze i jednostki w każdej sytuacji powinni być elastyczni, umieć przystosować się do określonego położenia.
Często operacje reagowania kryzysowego przekształcając się (pod naciskiem politycznym) z operacji niemilitranych w militarne i odwrotnie. Rolą rozpoznania będzie takie informowanie dowódcy, aby bez większego uszczerbku mógł zachować
zdolność do ciągłej reakcji na zachodzące zmiany sytuacyjne.
Instrumentarium informacyjnego przygotowanie pola walki
Problemy przedstawienia technik i procedury informacyjnego przygotowania
pola walki8 ujęte są w trzyetapowym procesie. Proces ten został przyjęty w SZ RP
i ujęty jest w doktrynie rozpoznania wojskowego.
Zgodnie z doktryną rozpoznawczą IPPW to proces następujących po sobie
i powiązanych przyczynowo etapów pracy komórki rozpoznawczej w zakresie
oceny warunków prowadzenia działań przez wojska własne i przeciwnika oraz
wypracowania wniosków wspierających proces decyzyjny. Celem informacyjnego
przygotowania pola walki jest opracowanie możliwych wariantów działania przeciwnika w aktualnych warunkach terenowych i atmosferycznych. Informacyjne
8
Zob. Rozpoznanie wojskowe, Doktryna Połączona, Szt. Gen. Warszawa 2001 s. 43.
83
WALDEMAR SCHEFFS
przygotowanie pola walki jest postrzegane jako narzędzie w procesie podejmowania decyzji służące analizie możliwości przeciwnika i właściwości środowiska
obszaru działań.
Na potrzeby operacji reagowania kryzysowego należy nieco zmodyfikować definicję, zachowując jej główny nurt analityczno-prognostyczny. Modyfikacji należy poddać głównie obszar środowiska oraz interpretację warunków terenowych.
Wówczas definicja IPPW mogłaby przyjąć następującą treść: proces informacyjnego przygotowania środowiska walki (IPŚW)to następujące po sobie, powiązane
przyczynowo, etapy pracy komórki rozpoznania w zakresie analiz i ocen sytuacji
kryzysowej, warunków przeciwdziałania przez siły militarne grupom militarnym
i niemilitarnym oraz zasilanie informacyjne wspierające proces decyzyjny dowódcy. Celem IPŚW będzie opracowanie możliwych scenariuszy (wariantów) działania
zwaśnionych stron konfliktu lub w przypadku przeciwnika trudno identyfikowalnego działającego w sposób asymetrycznego, przedstawienie możliwego rozwoju
sytuacji kryzysowej z uwzględnieniem politycznych, gospodarczych, demograficznych, fizycznych i meteorologicznych cech środowiska.
Wzorcowy tzw. narodowy i natowski układ IPPW obejmuje trzy zasadnicze
etapy (ocenę obszaru walki, ocenę zagrożenia, integrowanie ocen), z których każdy
jest odrębnym zbiorem informacji obejmującym wieloaspektowo problematykę
środowiska i przeciwnika. Na potrzeby ORK przyjęto podobny trzyetapowy przebieg przygotowania środowiska walki.
IPŚW
IPPW
Analiza
obszaru walki
Ocena
przeciwnika
Analiza geograficzna,
meteorologiczna,
demograficzna ,
administracyjna
Struktury organizacyjne,
wyposażenie,
uzbrojenie, doktryny ,
możliwości logistyczne
Oleat
zdarzeń
Ocena sił
konfliktu
Analiza administracyjna Struktury organizacyjne,
rządu, demograficzna wyposażenie, uzbrojenie,
bazy logistyczne,
geograficzna,
sposoby działania
meteorologiczna
Prognoza zagożenia
Integrowanie ocen
Wariant
działania
przeciwnika
Analiza obszaru
środowiska walki
Oleat
wsparcia
decyzji
Rozwój sytuacji
politycznej i
możliwe obiekty
zagrożeń
Scenariusze
działania
sił konfliktu
Oleat wsparcia
decyzji
dowódcy
Rys.1. Struktura procesu IPPW i IPŚW – wariant
W tym miejscu należy zaakcentować, że o ile metodyka oceny środowiska jest
ogólnie dostępna w ramach sojuszu to metodyka oceny przeciwnika i prognozowania zagrożenia jest domeną narodową i materiały z tego zakresu są objęte stosownymi klauzulami tajności określonego państwa sojuszu.
84
Cały proces informacyjnego przygotowania pola walki, w aspekcie strukturalnym,
obejmuje dwie zasadnicze części. Pierwsza to gromadzenie i przetwarzanie posiadanych danych o środowisku i przeciwniku – jako element oceny czynników wpływających na wykonanie zadania. Druga, to praktyczne wykorzystanie posiadanych informacji do określenia zagrożeń w aspekcie potencjalnych możliwości rozpatrywanego
przeciwnika, a więc umożliwienie dowódcy podjęcia stosownej decyzji do działania.
IPPW jest dynamicznym procesem informacyjnym realizowanym na wszystkich
szczeblach dowodzenia. Zakres realizacji IPPW uwarunkowany bywa czasem operacyjnym, jakim dysponują jednostki bojowe i ich sztaby oraz systemem dowodzenia.
Zasadniczo można stwierdzić, iż na szczeblach taktycznych proces informacyjnego
przygotowania pola walki ma charakter standaryzowany, co wynika z konieczności
przyjęcia rozwiązań sojuszniczych do działań w wymiarze koalicyjnym. Bowiem
w składzie międzynarodowych korpusów znajdują się związki taktyczne, które zgodnie
z porozumieniem standaryzacyjnym zobligowane są do przestrzegania postanowień
doktrynalnych. Na niższych poziomach dowodzenia (w brygadzie i batalionie) poszczególne etapy procesu IPPW łączone są w całość według potrzeb i możliwości
pracy określonego sztabu. W operacjach reagowania kryzysowego proces ten powinien
przebiegać w podobny sposób jak na szczeblu taktycznym, ponieważ rozmiar i możliwości przeprowadzania analiz i ocen mogą znacząco wybiegać poza poziom delegowanej jednostki (np. brygady) do misji.
Większy poziom złożoności procesu IPPW zachodzi w trudnych sytuacjach polityczno-wojskowych9, gdzie zarówno poziom zagrożenia jak i jego wielokontekstowość wymaga elastycznego podejścia i swobody działania. Wówczas ulega
zmianie wewnętrzna struktura omawianego procesu, która podlega działaniu wielu
czynników zewnętrznych. Stąd w analizie terenu pojawiają się elementy rozmieszczenia zabytków kultury, w tym także obiektów sakralnych czy parków narodowych i rezerwatów. Innym również dodatkowym elementem jest budowa bazy
danych z zakresu demograficznego obejmującej zbiór informacji dotyczących
struktury zatrudnienia, wykształcenia czy migracji.
IPPW to w efekcie końcowym graficzne zobrazowanie informacji z zakresu
obszaru działania dotyczące przeciwnika i pogody, natomiast w kontekście IPŚW
to połączone scenariusze działania wszystkich sił dążących do utrzymania sytuacji
niepokoju i dający podstawę do kontrolowania przebiegu sytuacji. Proces ten często jest realizowany z wykorzystaniem technologii informatycznych.
Analiza i ocena obszaru środowiska działania (kryzysowego)
Proces informacyjnego przygotowania pola walki realizowany jest przez odpowiednio przygotowanych oficerów rozpoznania dysponujących szerokim zakresem danych. Praktycznie w pełnym wymiarze jest ono prowadzone na poziomie
9
Operacje wsparcia pokoju, stan kryzysu, lokalny konflikt.
85
WALDEMAR SCHEFFS
dywizji i wyższym. Na niższych poziomach wymagania te nie muszą być w pełni
realizowane, a wykonanie wszystkich etapów może okazać się niepraktyczne. Podobnie jest w operacjach reagowania kryzysowego. W takich warunkach sztab
wykonuje to, co jest istotnie w danym środowisku i sytuacji kryzysowej oraz
z uwzględnieniem ograniczeń czasu.
Każdy proces IPPW zaczyna się z chwilą otrzymania zadania (rozkazu) od
przełożonego. Powinien on trwać tak długo dopóki dowódca nie podejmie stosownych decyzji. Proces IPPW zaczyna się od ustalenia położenia przeciwnika i wojsk
własnych. Jest to pierwsza faza procesu dowodzenia. Analizując zadanie komórka
G2/S2 dostarcza dowódcy odpowiedzi na pytania dotyczące warunków w jakich
będzie realizowane nowe zadanie. Ta faza procesu dowodzenia w odniesieniu do
działalności rozpoznawczej charakteryzuje się zdobywaniem, gromadzeniem, porządkowaniem, przetwarzaniem, porównywaniem i rozpowszechnianiem wszelkiego rodzaju informacji dotyczących przeciwnika, położenia elementów rozpoznawczych oraz otoczenia i warunków prowadzenia operacji w tym operacji reagowania
kryzysowego.
W operacjach reagowania kryzysowego sposób gromadzenia informacji ocenia
się dwutorowo. Pierwszy dotyczy własnych baz danych o stronach konfliktu, drugi
dotyczy sposobów gromadzenia informacji przez strony konfliktu. Własne bazy
danych są przygotowywane w kraju przed wyjazdem wojsk na misję, natomiast
w czasie trwania misji uzupełnia się je zdobytymi informacjami. Sposoby gromadzenia informacji przez strony konfliktu dotyczą głównie rozpoznania wywiadowczego i osobowego. Te działania podejmowane są po przyjeździe na miejsce.
Jednostki rozpoznania wraz z komórkami rozpoznawczymi uczestnicząc w międzynarodowych operacjach pokojowych zdobywają, gromadzą i przetwarzają informacje tylko w zakresie niezbędnym do podejmowania działań w obszarach operacyjnego zainteresowania stron kryzysu (konfliktu). W każdej sytuacji należy
wykorzystywać systemy zdobywania informacji, ale wybór środków będzie zależał
od sytuacji i może zmieniać się stosunkowo szybko. W trakcie zarządzania procesem zdobywania i gromadzenia informacji komórka rozpoznawcza będzie musiała
działać z maksymalną elastycznością. Najważniejszym źródłem zdobywania informacji w większości operacji reagowania kryzysowego jest rozpoznanie osobowe, co nie oznacza, że inne systemy rozpoznawcze nie będą uczestniczyły w tym
procesie (np. rozpoznanie elektroniczne, obrazowe czy czujnikowe albo informatyczne). Potrzeba rozwinięcia jak największej ilości elementów rozpoznania osobowego w odpowiednio wczesnej fazie operacji reagowania kryzysowego, powinna być traktowana priorytetowo.
Uruchamiając proces IPPW dowódca powinien być zorientowany w sytuacji na
danym obszarze kryzysowym. Jeżeli nie posiada dostatecznych informacji stawia
zadanie szefowi rozpoznania w postaci pytań. Pytania są zasadniczymi potrzebami
informacyjnymi dowódcy, a szef rozpoznania musi dostarczyć odpowiedzi satysfakcjonujących dowódcę.
86
Zasadnicze potrzeby rozpoznawcze dowódcy działającego w ramach operacji
reagowania kryzysowego będą bardziej rozbudowane i bardziej złożone politycznie
niż te, które formułuje się w czasie wojny. Zdobywanie i gromadzenie informacji
będzie się odbywało wielokierunkowo, a komórka rozpoznawcza powinna oceniać
sytuację zarówno w odniesieniu do sił pokojowych jak i zwalczających się ugrupowań. Potrzeby rozpoznawcze mogą być rozbudowane i będą wymagały od sztabowych komórek rozpoznawczych odpowiedniego sprecyzowania zadań dla elementów zdobywających informacje.
Wskaźniki stosowane w sytuacjach wojny konwencjonalnej mogą być w zasadzie nieodpowiednie w sytuacji prowadzenia operacji reagowania kryzysowego
i należało będzie opracować listę nowych, często niekonwencjonalnych, które odpowiadałyby częstym zmianom sytuacji. Dowódca sił zaangażowanych w operację
kryzysową może być zainteresowany otrzymaniem informacji w następujących
obszarach tematycznych:
– sytuacji geopolitycznej (informacje przygotowane zawczasu z własnej BD
i uzupełniane na bieżąco);
– podłoża historycznego, etnicznego, religijnego, kulturalnego oraz prawdopodobnego wpływu tych czynników na rozwój sytuacji (informacje wcześniej
i umieszczone do własnej BD) ;
– oceny zamiarów, nastawienia oraz długoterminowych celów ugrupowań,
które są zaangażowane w konflikt (informacje częściowo przygotowane a częściowo zdobywane systemem rozpoznania);
– oceny nastawienia i wpływu zewnętrznych ugrupowań politycznych, finansowych, religijnych oraz terytorialnych (informacje częściowo przygotowane
a częściowo zdobywane systemem rozpoznania);
– nastawienia mediów (informacje na bieżąco aktualizowane);
– uwarunkowań strategicznych (informacje ustalone z chwilą otrzymania mandatu
organizacji pokojowych na realizację misji);
– spraw cywilnych (informacje częściowo przygotowane a częściowo zdobywane systemem rozpoznania);
– gospodarki krajów znajdujących się w strefie działania (informacje wcześniej przygotowane w BD).
Stwierdzono, że IPPW wymaga przygotowania wielu ocen i analiz przez komórki rozpoznawcze zanim jeszcze wojska rozpoczną operację reagowania kryzysowego. Analizy dotyczą m.in. demografii w danym regionie. Złożoność struktury
społecznej jest kluczem w jej przebiegu. Dlatego też, komórki rozpoznawcze zbierają informacje o środowisku operacji w szerszym kontekście niż tylko przez pryzmat terenu.
Obszar operacji powinien być geograficzne definiowany, tak samo jak w konwencjonalnych działaniach z uwzględnieniem organizacji międzynarodowych
i państwa gospodarza. Obszar zainteresowania określany jest po zidentyfikowaniu
wszystkich zewnętrznych czynników wpływających na operacje, obejmuje także
87
WALDEMAR SCHEFFS
grupy polityczne, organizacje humanitarne, wpływ mediów oraz zakres zaangażowania zwaśnionych stron. Podobnie jest z obszarem odpowiedzialności rozpoznawczej. W operacjach reagowania kryzysowego można przyjąć że oba te obszary
mogą się w dużej części pokrywać lub obejmować cały kraj, na którym realizuje
się zadania, a także otoczenie sąsiadów. Nie występuje tu podział na obszar odpowiedzialności rozpoznawczej, zainteresowania i działania w strefie tylnej. Należy
uwzględnić fakt, iż w wielu przypadkach ORK to działania przeciwnika asymetrycznego. Przeciwnik będzie realizował swoje zadania na całym obszarze, a nawet
poza granicami kraju zadając dotkliwe straty materialne i psychofizycznie (np.
poprzez zastraszanie wybranych obywateli).
Wyznaczając obszar odpowiedzialności i zainteresowania rozpoznawczego należy rozpatrzeć następujące czynniki:
– mandat prawny operacji;
– istnienie pokoju lub jego brak według stron konfliktu a także akcje podejmowane dla pokoju, akcje humanitarne itp.;
– powiązania demograficzne i kwestie socjoekonomiczne, które mogą zawierać warunki życia, wierzenia religijne, zróżnicowanie kulturalne, stan zdrowia,
pretensje polityczne, status socjalny oraz przynależności polityczne;
– rząd i infrastrukturę sektora publicznego zwierającą potrzebne organizacje
rządowe, możliwości transportowe, publiczne służby komunalne i wiele innych
możliwych do analizy czynników;
– zidentyfikować najlepszy i najgorszy harmonogram rozwoju sytuacji oraz
czas trwania, kształt i szczegółowość misji.
Na podstawie uzyskanych wyników z obserwacji bezpośrednich można stwierdzić, że tradycyjne czynniki geografii, terenu i pogody są oczywiście wciąż ważne,
lecz w innej perspektywie, dlatego celowym jest w przypadku operacji reagowania
kryzysowego:
– zidentyfikować teren poprzez analizę obszaru zwaśnionych stron, który może być wykorzystywany do działań grup zbrojnych; obszary rozmieszczenia (odpoczynku) potencjalnych grup zbrojnych; rejony obrony (wioski, wzgórza, lasy);
kierunki podejścia, marszu, ucieczki; strefy obiektów pośrednich; obszary sporne;
– ocenić obszary zurbanizowane pod kątem możliwości wykorzystania budynków przez np. snajperów lub posterunki obserwacyjne albo jako miejsca ukrycia
w rozproszeniu;
– rejony kluczowe dla obrony, ochrony i maskowania ludzi i sprzętu grup bojowych (lub terrorystycznych);
– zidentyfikować obszary dogodne o rozdzielenia zwaśnionych stron;
– zidentyfikować obszary krytyczne dla logistyki (ujęcia wody, szpitale, punkty zaopatrzenia medycznego, obszary o znaczeniu kulturowym, rafinerie itp.);
W kolejnym etapie pracy komórki rozpoznawczej w czasie rozważania pogody
należy:
88
– zdiagnozować środowisko, w którym będą prowadzone działania a mające
wpływ jej przebieg a wynikające ze zmienności warunków;
– zanalizować pogodą o kątem kwestii komunikacyjnych, wymagań ewakuacji, przestrzegania zasad wpływających na bezpieczeństwo;
Następnym etapem w procesie IPPW jest analiza i ocena dróg podejścia oraz
korytarzy manewru przeciwnika. W operacjach reagowania kryzysowego analiza
dróg nie występuje w ujęciu jakim można spotkać podczas działań wojennych,
chyba że zwaśnione strony będą nadal dysponować siłami zdolnymi do działań
militarnych. Wówczas dokonujemy oceny dróg podejścia każdej ze stron do rejonów zajętych przez drugą stronę konfliktu. W innych przypadkach oceniamy rejony występowania zgrupowań bojowych (siły paramilitarne, terroryści, grupy przestępcze i inne) i możliwie kierunki przemieszczania do wytypowanych obiektów.
Mogą to być obiekty przeznaczone do niszczenia, dywersji, zastraszania lub ukrycia własnej działalności.
Strefa
rozejmu
AA1
Rejon
zgrupowania
sił p-ka
AA1
MC1
Obiekt
A
AA2
Obiekt
K
AA3
AA1
AA2
Obiekt
B
Obiekt
A
AA4
MC1
Obiekt
B
Strona
konfliktu „X”
MC1
Rejon
zgrupowania
sił p-ka
AA5
AA2
Strona
konfliktu „Y”
Strefa
rozejmu
Rejon
zgrupowania
sił p-ka
Rys. 2. Możliwe drogi podejścia i korytarze manewru a) w sytuacji sił zdolnych do działań,
b) w sytuacji sił niezdolnych (rozproszonych lub partyzanckich) do otwartej walki
Równolegle z analizami i ocenami środowiska oraz warunkami meteorologicznymi analizie pododaje się struktury demograficzne. W tym celu należy:
– zidentyfikować przyczyny konfliktu z perspektywy wszystkich zwaśnionych
stron (często takie analizy dokonywane są już w kraju przed wyjazdem jednostek
w misję)
– ocenić możliwe intencje pokojowe, zamiary zaangażowania do negocjacji
przywódców, którzy mają wpływ na kształtowanie opinii w regionie (te przedsięwzięcia można częściowo wykonać w kraju ale w większości będą one wykonywane po przyjeździe, podczas spotkań z poszczególnymi przedstawicielami lokalnych władz)
– zidentyfikować i zanalizować rząd, siły zbrojne oraz agencje wspierające
wojska (zadanie głównie realizowane w kraju przed misją a uszczegóławiane po
przyjeździe)
– zidentyfikować historyczne trendy i zdarzenia, w tym minione wydarzenia
(daty, miejsca), które mogą mieć znaczący wpływ na bieżące działania (rocznice
89
WALDEMAR SCHEFFS
państwowe, święta religijne) –to przedsięwzięcie należy wykonać w kraju. Informacje powinny być zapisane w BD i udostępnione wszystkim zainteresowanym;
– rozpatrzeć przebieg dotychczas prowadzonych operacji reagowania kryzysowego przez inne kraje i wynikające wnioski oraz zawarte porozumienia z lokalnymi frakcjami lub organizacjami (komórka rozpoznania powinna ubiegać się o te
dokumenty, przeanalizować je i przedstawić wnioski dowódcy);
– zidentyfikować krajowy i międzynarodowy dostęp mediów i ich stosunek do
przyszłego konfliktu oraz operacji reagowania kryzysowego. Bardzo często media
będą kolejną stroną walczącą w sferze informacji. Nagłaśnianie spraw mniej istotnych lub wytykanie błędów będzie powodowało eskalację napięcia. Dokłada analiza i ocena ich dotychczasowego działania pozwoli ustalić komu bardziej sprzyjają
zarówno w skali regionu jak i w skali międzynarodowej.
IPŚW
IPPW
A. Wojskowo-geograficzna charakterystyka
strefy rozpoznania
1. Charakterystyka naturalnych przeszkód
terenowych (przeszkody wodne, lasy,
wyrobiska, pasma gór, wzgórza)
2. Charakterystyka obiektów terenowych
- tereny kluczowe
- możliwości manewrowe
- warunki obserwacji
- warunki maskowania i ukrycia
- drogi podejścia i korytarze manewru
- tereny zurbanizowane, zakłady
przemysłowe, wiadukty, mosty,
infrastruktura, elektrownie, w tym jądrowe)
3. Charakterystyka innych przeszkód (pola
minowe, skażony teren)
B. Ocena środowiska (struktura
administracyjna obszaru, odpowiedzialności
rozpoznawczej, skład demograficzny,
komunikacja, gleby, hydrografia,
demografia w obszarze odpowiedzialności
rozpoznawczej)
A.
B.
C.
D.
Wojskowo-geograficzna charakterystyka strefy
rozpoznania ( analiza tych samych
naturalnych przeszkód terenowych ale pod
kątem wykorzystania w szerszej strefie
obejmującej cały rejon działań kryzowych)
Charakterystyka obiektów terenowych (obiekty
analizuje się uwzględniając działania sił
politycznych, ludności cywilnej i możliwości
wykorzystania ich do celów utrzymywania
sytuacji niestabilnej i zagrożenia. Wyznaczenie
obszarów kluczowych związane jest z
prawdopodobnymi miejscami przebywania
grup destabilizacyjnych lub możliwych
obiektów ataku. Obiekty wrażliwe na
oddziaływania atakami terrorystycznymi
ujmuje się tabelach zagrożeń i przypisuje
odpowiednie priorytety ważności do
monitorowania).
Charakterystyka innych obiektów krytycznych
(rejonu ujęcia wody pitnej, szpitale, zabytki
parki naturalne, służby komunalne, rafinerie
również ujmowane są na listach obiektów
podlegających ochronie lub monitorowaniu.
Ocena demograficzna uwarunkowania działań
( tło historyczne konfliktu, dotychczasowe
działania, powiązania religijne, złożoność
kulturową rejonu kryzysowego,
wielopartyjność, układ sił w rządzie,
organizacje pozarządowe, humanitarne,
międzynarodowe działające w rejonie kryzysu,
wpływy polityczne sąsiadów).
Rys. 3. Porównanie zakresu analiz i ocen IPPW i IPŚW
Przygotowując się do operacji reagowania kryzysowego komórka rozpoznania
powinna posiadać odpowiednie bazy danych z częściowo dokonanymi analizami
środowiska. Jest to podstawą skracającą czas w procesie IPŚW. Z przedstawionych
problemów jednoznacznie wynika, iż duża część dokumentów IPŚW jest już przy90
gotowana przed wyjazdem wojsk na misję. Na miejscu dokonuje się tylko uszczegółowienia np. wyboru dróg manewru i korytarzy ruchu, obiektów i rejonów zgrupowań, gdyż zależy to od przydzielonego zadania i rejonu rozmieszczenia wojsk.
Wnioski z oceny środowiska obszaru kryzysowego stanowią podstawę wyjściową
do oceny zagrożenia ze strony grup bojowników, terrorystów lub innych sił militarnych.
Ocena zagrożenia w operacji reagowania kryzysowego
Wprowadzenie do praktycznej działalności jednostek rozpoznawczych i sztabów wojskowych procedur informacyjnego przygotowania pola walki usystematyzowało szereg zagadnień w kwestii rozpoznania. Niestety pozostały zagadnienia
otwarte będące jeszcze przedmiotem dyskusji. Duża grupa zagadnień dotyczy ocen
i prognozowania zagrożenia w operacjach innych niż wojna lub zagadnień, w których użycie sił militarnych jest konieczne a procedury nie są jeszcze dostatecznie
wypracowane.
Oceny to potocznie określenie wartości (np. wystawienie oceny żołnierzom uzyskane w wyniku strzelania to uznanie stopnia osiągnięcia określonej umiejętności).
Ocena to także oszacowanie wartości materialnej, w przypadku przeciwnika to
określenie jego wartości bojowej, określenie możliwości. W przypadku sił paramilitarnych (terrorystycznych) oceny będą obarczone dużym błędem, bowiem wielkość wskaźników zmiennych jest trudna do oszacowania. Przyjmuje się że ocena
dotyczy wartościowania sił przeciwnika będących w jego dyspozycji, ustalenie
stopnia zaangażowania militarnego i możliwości ich dalszego działania. W przypadku grup destabilizujących sytuację pokojową należy każdą z osobna ocenić pod
warunkiem, że zostanie zidentyfikowana. O wiele łatwiej jest dokonać oceny zwaśnionych stron, gdy jesteśmy siłami je rozdzielającymi. Wówczas można przyjąć
metodę oceny taką jaką przyjmuje się dla działań militarnych.
Prognozowanie działań to przewidywanie przyszłych faktów oparte na uzasadnionych przesłankach i obliczeniach. Prognozując rozwój sytuacji posługujemy się
analizami przebiegu zdarzenia określając z określonym prawdopodobieństwem
wynik końcowy. Wiele prognoz może się nie sprawdzać i nie jest to wynikiem złej
metody czy sposobu postępowania tylko liczbą wskaźników i ich wartości jakie
przyjęto do prognozowania. Prognozy są konieczne do planowania każdych działań, wpływają one na wynik każdego przyjętego przez dowódcę sposobu rozwiązania problemu taktycznego. Celem prognozy zagrożenia jest wykreowanie ogólnego
zamiaru użycia sił i środków potencjalnego przeciwnika. Prognoza zagrożenia
stanowi finalny etap procesu informacyjnego przygotowania pola walki. W aspekcie organizacyjnym następuje po ocenie obszaru walki i prowadzi poprzez etap
oceny możliwości przeciwnika do wygenerowania najbardziej prawdopodobnych
wariantów działania potencjalnego przeciwnika. W procesie informacyjnej oceny
91
WALDEMAR SCHEFFS
środowiska walki na potrzeby operacji reagowania kryzysowego należy przyjąć
podobny przebieg. Scenariusze rozwoju sytuacji kryzysowej świadczące o działaniach sił destabilizujących (terrorystyczne lub inne) będą wariantami ich działania.
Prognoza zagrożenia będzie niczym innym jak wykreowaniem ogólnego scenariusza rozwoju długoterminowej sytuacji w regionie kryzysu, w której uwzględniać
się powinno działania wielu różnych grup o różnych celach (politycznych, ekonomicznych, przestępczych, terrorystycznych, religijnych).
W działaniach militarnych wykorzystuje się wzorce doktrynalne. Są to graficzne sposoby działania potencjalnego przeciwnika opracowane na potrzeby każdego
rodzaju wojsk. Powstają na bazie wniosków z ćwiczeń z wojskami oraz treningów
sztabowych w czasie pokoju. Na ostateczny wpływ wzorca mają wpływ także
wnioski z analizy założeń polityki zagranicznej i doktryny militarnej, a także reorganizacja SZ, gdzie wyposażenie i uzbrojenie jest jednym z tych czynników, który
decyduje o sposobie ugrupowania10.
W operacjach reagowania kryzysowego nie możemy mówić o wzorcach doktrynalnych działania przeciwnika w takim rozumieniu jak w działaniach militarnych.
Wyjątkiem będą działania, w których siły pokojowe rozdzielają walczące strony. Natomiast w innych przypadkach, gdzie przeciwnik jest nieokreślony i działa w sposób
asymetryczny nie stosuje przewidywalnych wzorców, stąd nie można ustalić jakie
będą jego możliwe warianty działania. Z określonym prawdopodobieństwem dokonuje się oceny obiektów ataku przewidując kierunki z których możliwe jest oddziaływanie sił bojowników.
Baza danych o przeciwniku działającym asymetrycznie ulega stałej modyfikacji
w aspekcie strukturalnym i organizacyjnym, w tym szczególnie w zakresie wyposażenia poszczególnych grup bojowników w różne środki walki. Analizie i ocenie podlegają nie tylko działania przewidywalne na wytypowane obiekty (posterunki, konwoje),
ale również sposoby walki partyzanckiej11, operacje przeciwpartyzanckie, a akcje
terrorystyczne12, antyterrorystyczne13 a ostatnio także cyberterrorystyczne.
Równie istotna, jak działanie grup bojowników, jest kwestia zdobycia i opracowywania danych o strukturalnych organizacji i personaliów poszczególnych jej
członków. Informacje dotyczących charakterystyki osobowej przywódców grup
i ich członków na poszczególnych szczeblach hierarchii grupy pozwala na wyprzedzające działania. Charakterystyka osobowa połączona z opisem zwyczajów i zachowań,
wierzenia, przyzwyczajeń, wykształcenia pozwala przewidzieć rejony akcji, przewidzieć zachowania dowódców, ustalić osoby sprzyjające grupom, a w konsekwencji
10
Por. M. Wrzosek, Praca taktycznej komórki rozpoznawczej, PWL 9/97 (dodatek), s. 24, G. Nowacki, Rozpoznawcze przygotowanie pola walki, PWL, 2/2002 s. 22.
11
Lokalizacja baz partyzanckich, sposób ochrony i ubezpieczenia, metody zaopatrywania, taktyka walki i inne zagadnienia.
12
Np. sposób działania, rekrutacja terrorystów, zasady wyboru celu /obiektu/ uderzenia, wykorzystywane uzbrojenie, ośrodki szkolenia itp.
13
Sytuacja polityczno-wojskowa, sposób działania jednostek antyterrorystycznych, wyposażenie
do akcji, wykorzystanie policyjnych baz danych, organizacja dowodzenia i łączności.
92
wytypować możliwe obiekty i rodzaje akcji. Wnikliwej analizie poddawany jest
system logistyczny: cywilny i militarny poszczególnych grup bojowników. Możliwości zaopatrywania i uzupełniania osobowego wśród miejscowej ludności, sposoby rotacji i przechowywania sprzętu bojowego (szczególnie o dużych rozmiarach
np. moździerze), zakupy materiałów wybuchowych i amunicji, środków łączności,
materiałów opatrunkowych, żywności stanowią podstawę do określenia możliwości produkcji np. IED, planowania kolejnych ataków dywersyjnych, typowania
obiektów ataku. Znajomość układu sił społecznych, religijnych i politycznych
w danej społeczności pozwala na wnioskowanie co do możliwych rejonów stacjonowania grup. Ludność niesprzyjająca grupom bojowników będzie bardziej skłonna do współpracy z siłami pokojowymi.
Zbiór wiedzy – kompendium wiedzy – o grupach bojowników (partyzantach,
przestępcach, terrorystach) przedstawiany jest w formie zwartej (książkowej)
w sposób opisowy i graficzny. Ponieważ ma służyć określeniu możliwości działania tych grup powinien spełniać szereg warunków. Nie wszystkie warunki i możliwości można opisać lub przedstawić graficzne. Te, które są możliwe ewidencjonuje się i analizuje szkoląc wojska w zachowaniu warunków bezpieczeństwa.
W ORK wzorce doktrynalne można przedstawić w odniesieniu do:
− ataków na obiekty stałe i ruchome, w których zawarte są graficzne schematy
ugrupowania atakujących bojowników. Sposoby organizowania zasadzek i prowadzenia ataku, porównanie zakończonych ataków z innymi, podobnymi, w zbliżonych warunkach;
− opisu zasad działania poszczególnych formacji bojowych w różnych rodzajach akcji dywersyjnych, propagandowych, terrorystycznych, cyberterrorystycznych w rejonie kryzysowym;
− parametrów przestrzennych prowadzonych działań zawartych w zestawieniach tabelarycznych lub graficznych;
− wytypowanych obiektów ataku, osób a także sposobów wywoływania sytuacji niepokoju zawartych w zestawieniach tabelarycznych;
− charakterystyki podstawowego uzbrojenia i sprzętu bojowego oraz środków
łączności będących na wyposażeniu formacji bojowych przeciwnika.
Przygotowanie na bazie kompendium zobrazowania graficznego możliwych
przebiegów akcji dywersyjnych jest z reguły prowadzone już na etapie opracowywania planu obrony i ochrony baz wojskowych. Obok takich planów w ramach
IPŚW mogą być przygotowywane schematy możliwych ataków na inne obiekty.
Należy jednak pamiętać, że schematy takie będą przygotowywać specjaliści, którzy
nie wychowali się danym środowisku, posiadają ograniczoną wiedzę co do przyzwyczajeń miejscowej ludności, teren poznali z mapy lub będąc na kilku rekonesansach (patrolach) i będą to wykonywali znając głownie zasady ataku na obiekty
w ujęciu działań militarnych. Grupy bojowników są do tego lepiej przygotowane,
one wybierają sposób, miejsce i czas. One organizują system łączności, obserwacji
i ucieczki. One walczą na własnym terenie. Dlatego, za każdym razem będą nas
93
WALDEMAR SCHEFFS
zaskakiwać w sposobie wykonania zadania. Ogólne tło może być podobne, ale
szczegóły będą zamieniać się a sedno działań zawsze zawiera się w szczegółach.
W ramach IPPW a zatem i w IPŚW narzędziem pomocniczym może jest mapa
z sytuacją bojową. W ramach IPŚW mapa zawierać powinna zaznaczone miejsca
i obiekty ataku. Mapa stanowi zbiór informacji o działających grupach bojowych
w rejonie kryzysowym oraz jego organizacji i najbardziej prawdopodobnych scenariuszy działania na wybrane obiekty. Wykreowany na podstawie sumarycznych
widomości model sytuacji kryzysowej zawiera zasadnicze informacje do opracowania prawdopodobnych scenariuszy przebiegi zdarzeń. Na mapie powinno się
znaleźć prawdopodobne rejony występowania poszczególnych grup bojowników,
krytyczne obiekty, których utrzymanie w sprawności pozwoli na zachowanie bezpieczeństwa i pokoju w rejonie kryzysowym, możliwe bazy zaopatrzenia grup
bojowników, zapory i pola minowe pozostałe po działaniach wojennych, miejsca
składowania sprzętu i materiałów bojowych, pędnych, rozgłośnie radiowe, lotniska, rurociągi i gazociągi itp. czyli te wszystkie obiekty, które będą wpływały na
rozwój sytuacji.
Wykonanie mapy sytuacji kryzysowej stanowi narzędzie pomocnicze w rękach
szefa G2 do określania potrzeb informacyjnych z zakresu uzupełniania brakujących
danych o wszelkich siłach destabilizujących sytuację pokojową w regionie kryzysowym. W ten sposób powstaje prawdopodobna wizja aktualnego położenia grup
bojowników, ich liczby i zamiarów działania.
Prognoza zagrożenia w operacji reagowania kryzysowego
Prognozowanie zagrożenia to proces zmierzający do ukazania całości spektrum
zagrożeń związanych ze środowiskiem (teren, pogoda, demografia, religia itd.),
możliwościami walki grup bojowych lub sił zwaśnionych w rejonie operacji reagowania kryzysowego. Takie wielowymiarowe połączenie szeregu aspektów stanowi kompleksowy obraz zagrożeń w czasie realizacji otrzymanego zadania.
Każdy scenariusz przebiegu zdarzeń potencjalnych sił destabilizujących sytuację, aby stanowił prognozę zagrożenia powinien zawierać sposób rozegrania walki
przez potencjalnego przeciwnika w wymiarze lądowym, powietrznym a nawet
morskim, jeżeli państwo ma dostęp do morza.
Zatem prognoza zagrożenia powstaje jako synteza wyników analizy środowiska
i planów rozegrania zdarzeń walki w aspekcie lądowym, powietrznym i morskim.
Stanowi podstawę do podjęcia przez dowódcę i jego sztab stosownego przeciwdziałania. Zaplanowania terminowych reakcji oraz przygotowania alternatywnych planów
działania dla odwodów i sił pozostających w toku działań w dyspozycji dowódcy.
Prognoza zagrożenia umożliwia również opracowanie koncepcji rozpoznania, w tym
szczególnie sprecyzowanie zadań rozpoznawczych i określenie sposobu rozwinięcia systemu rozpoznania w przestrzeni środowiska walki.
94
W ramach IPPW w integrowaniu ocen pierwszym etapem jest wypracowanie
wzorców prawdopodobnych warunków działania przeciwnika w przewidywanej
walce. Na podstawie oleatu oceny terenu, wzorca doktrynalnych zasad prowadzenia działań przez przeciwnika oraz modelu sytuacji bojowej (mapy sytuacyjnej)
powstają możliwe scenariusze dalszego działania w istniejącej sytuacji, a więc
warianty zagrożenia. Natomiast w IPŚW na potrzeby operacji reagowania kryzysowego warianty działania powinny być zastąpione scenariuszami przebiegu zdarzeń. Bazując na dotychczasowej wiedzy i przeprowadzonych ocenach oficerowie
rozpoznania przystępują do określenia możliwych wydarzeń i akacji jakie mogą
zaistnieć w rejonie kryzysu. Dokładna znajomość sytuacji społecznej, politycznej
i zażyłości poszczególnych kast etnicznych miejscowej ludności pozwoli na wytypowanie możliwych rejonów i obiektów ataku. Nierzadko będą to osoby zaangażowane politycznie, policjanci, miejscowa władza.
Opracowanie scenariuszy opiera się na szeregu założeniach, przypuszczeniach,
co do przyszłego charakteru i rozmiaru prowadzonych akcji. Stąd oficerowie rozpoznania przyjmują, że np.: przywódcy poszczególnych grup bojowników będą
dążyć do założonego celu, posiadają możliwości realizacji akcji, w tym odtworzenia zdolności bojowej (uzupełnianie strat w ludziach szczególnie po atakach samobójczych), bowiem system logistyczny nie został zlikwidowany. Zakłada się również, że posiadane uzbrojenie i wyposażenie grup bojowych umożliwia dalszą
realizację akcji. Wnikliwa ocena zachowywania się sąsiadów umożliwia ustalenie,
czy w skali całego regionu grupy bojowników posiadają powodzenie i możliwości
kontynuowania walki i są zasilane logistycznie, finansowo i politycznie. Bardzo
pomocnym w przewidywaniu dalszych działań przeciwnika może być także poznanie rozmieszczenia jego elementów rozpoznawczych. Jest to o tyle trudne, iż
działają oni w ubraniu cywilnym i doskonale asymilują się wśród ludności.
Niezmiernie ważnym punktem w opracowaniu scenariuszy zdarzeń jest określenie celów akcji i ich następstw dlatego, że cele pojedynczych akcji często składają się na cel znacznie szerszy np. skutkujący przejęciem władzy przez określone
grupy bojowników.
Każdy scenariusz osiągnięcia założonych celów jest w początkowym etapie
pracy komórki rozpoznawczej realny i nie należy żadnego odrzucać. Dopiero dalsze rozważania, analizy i kalkulacje mogą spowodować rezygnację z jednych
i konsolidację innych scenariuszy. Efektem pracy koncepcyjnej powinno być określenie rodzaju przyszłych akcji, ze wskazaniem prawdopodobnego czasu i miejsca
kolejnych akcji oraz przewidywanego sposobu (sposobów) użycia różnych rodzajów środków ataku.
Realizm w określaniu scenariuszy jest jednym z głównych czynników w określaniu obiektów i sposobów akcji. Należy pamiętać, iż przeciwnik nie jest bezmyślny. On również kalkuluje i ocenia własne straty jakie może ponieść. Dlatego,
nie będzie atakował tych obiektów gdzie z góry wiadomo, iż poniesie straty lub nie
uzyska oczekiwanego efektu propagandowego. Każdy scenariusz działania jest
95
WALDEMAR SCHEFFS
inny i w każdym punkt ciężkości będzie inaczej akcentowany. Rozważając scenariusze należy dostrzegać nierozerwalny związek pomiędzy sposobem wykonania
zadania a ilością i jakością użytych sił. Za każdym razem należy sobie zadawać
pytania:
− jaki jest cel akcji bojowej partyzantów (dywersantów, terrorystów, sił militarnych);
− jaki będzie możliwy sposób akcji (gdzie będzie punkt ciężkości, przewidywany obiekt ataku, skutek oddziaływania);
− jaki będzie przebieg akcji – harmonogram;
− jaka będzie liczba osób zaangażowanych w akcję oraz czy będzie jedna akcja czy kilka skoordynowanych.
Scenariusze przebiegu zdarzeń wykonuje się:
− w zależności od ważności obiektu ataku;
− przyjętego zdarzenia w rejonie kryzysu;
− rozwoju sytuacji politycznej, ekonomicznej, religijnej,
− niepokojów społecznych (antagonizmy kulturowe, społeczne, religijne itp.).
Każdy z proponowanych scenariuszy może być poddany symulacji. Z punktu
widzenia procesu dowodzenia czynność ta polega na przegraniu scenariusza przez
sztab. Oficerowie rozpoznania podczas takiej gry wojennej podgrywają działanie
przeciwnika. Wyniki gry są podstawą do opracowywania planów działania dla
wojsk własnych.
Etapem końcowym prognozy zagrożenia w ramach IPPW jest opracowany oleat
zdarzeń. Oleat zdarzeń sporządzany jest po wyborze jednego najbardziej prawdopodobnego wariantu działania przeciwnika. Położenie wojsk przeciwnika, w zależności od szczebla, na jakim się rozpatruje stopień zagrożenia, oceniane bywa, co
godzinę lub co dwie a nawet co cztery godziny. Nowe położenie przeciwnika zaznaczone jest przewidywaną rubieżą w terenie i niekiedy rubież ta otrzymuje nazwę własną. Linie czasowe nanoszone są na oleatę tak, aby ujmowały wszystkie
drogi podejścia i korytarze manewru.
W procesie informacyjnego przygotowania środowiska walki na potrzeby operacji reagowania kryzysowego oleatu zdarzeń nie wykonujemy. Położenie sił bojowników wyznacza się na podstawie prawdopodobnych rejonów ich występowania i tam można przyjmować obszary szczególnego zainteresowania celami (NAI).
Można dokładnie analizować drogi wychodzące z oznaczonych obszarów i kalkulować czasy dotarcia grup bojowych do obiektów, ale w działaniach asymetrycznych jest to często bezużyteczne, bowiem przeciwnik może zająć lub przygotować
rubieże ogniowe na długo przed akcją. Stąd częściej szuka się symptomów świadczących o przygotowywanej akcji np. duży wykup środków medycznych (opatrunkowych) świadczyć może o przygotowywanej akcji, ale nie koniecznie w rejonie
wykupu.
Finalnym produktem IPPW jest oleat wsparcia decyzji. Jego wykonanie jest
„podstawową funkcją wyznaczonej w tym celu przez dowódcę triady, składającej
96
się z oficera rozpoznania, oficera operacyjnego i koordynatora wsparcia ogniowego”. Wzorzec wsparcia decyzji nie narzuca dowódcy jakichkolwiek decyzji, lecz
wskazuje wydarzenia oraz możliwe działania przeciwnika, w określonym miejscu
i czasie, które wymagać będą podjęcia określonych decyzji (dotyczących rażenia
lub manewru). Na potrzeby ORK podobna triada może wykonywać plany przeciwdziałania zagrożeniom, w których scenariusze przebiegu zdarzeń będą wskazywać
przedsięwzięcia które należy zorganizować i przeprowadzić. Na planach można
dodatkowo wyznaczać punkty zainteresowania dla systemu rozpoznania, które
w ramach patrolu będą kontrolowane.
Układ wzorca wsparcia decyzji jest, więc podobny do treści zawartych na oleacie zdarzeń z dodatkowo naniesionymi w porozumieniu z innymi zespołami stanowiska dowodzenia elementami. Zespół rozpoznania, niezależnie od tego jak
obszerna i dokładna wydaje się być dokonana analiza i ocena terenu oraz pogody
a także zagrożenia, zawsze musi liczyć się z innym, odmiennym od przyjętych
schematów działaniem przeciwnika oraz zawsze musi być przygotowany na powtórne rozpoczęcie procesu IPPW. Dla OKR zakres analiz i ocen jest znacznie
obszerniejszy. Dlatego przyjmowane schematy działania grup bojowników zawsze
będą odmienne i nieprzewidywalne w działaniach.
Zakończenie
Wskazane zasadnicze aspekty problematyki informacyjnego Przygotowania
Środowiska Walki w operacjach reagowania kryzysowego stanowią jedynie ogólne
ramy. Każda działalność w rejonie kryzysowym jest bowiem obarczona innymi
uwarunkowaniami, stąd jej odmienność od poprzednich i potrzeba stałego weryfikowania przyjętych metod i technik postępowania w procedurach rozpoznawczych.
Za przykład może posłużyć metoda oceny środowiska wykonywana przez oficerów
rozpoznania armii amerykańskiej w ramach procedury ASCOPE (Area Structures
Capabilities Organizations People Events). W ramach tej procedury dokonuje się
analiz i ocen w szerszym znaczeniu i kontekście niż w tradycyjnym IPB.
1. W ramach obszaru analizuje się i ocenia teren zarówno z cywilnej jak i socjalnej perspektywy. Rozpatruje się obszary plemienne, granice terytorialne, religijne, polityczne, wojskowe, rządowe.
2. W ramach struktury analizuje się: struktury religijne, polityczne a także infrastrukturę (elektroniczną, energetyczną (linie wysokiego napięcia), sieć teleinformatyczną (rodzaje nadajników, wysokości masztów, odległości między masztami), drogi, zapory, zaopatrzenie w wodę, ropociągi itp.).
3. Zakres analizy możliwości odnosi się do zdolności władz lokalnych w zapewnieniu kluczowych funkcji i służb (identyfikacja decydentów, skuteczność
władzy, policji, przywódców plemiennych, religijnych, wpływów politycznych na
poszczególne grupy, powiązań ze światem przestępczym i terrorystycznym).
97
WALDEMAR SCHEFFS
4. W zakresie analizy organizacji rozpatruje się: wszystkie grupy i instytucje
niewojskowe w wymiarze kulturowym, socjalnym i społecznym rejonie operacji
(plemiona, skrzydła polityczne, grup rebelianckich, organizacje pozarządowe Międzynarodowy Czerwony Krzyż/Księżyc, pracownicy kontraktowi, media (TV,
Radio, Gazety, Periodyki).
5. W ramach analiz i ocen ludności weryfikuje się: cały personel niewojskowy
z którym żołnierze kontaktują się w rejonie operacji a w tym: liderzy plemienni,
watażkowie (Warlords)/Khans, przywódcy władz lokalnych, Mułłowie, osoby
przesiedlone, „dzicy lokatorzy, źródła osobowe.
6. W ramach analiz i ocen wydarzeń dedukuje się o: wydarzeniach które są rutynowymi w regionie dla ludności, cyklicznymi, zaplanowanymi bądź spontanicznymi działaniami które znacząco wpływają na organizacje, ludzi i operacje kryzysową, wybory narodowe (zaplanowane), rocznica obalenia np. Talibów
(cykliczne), religijne (cykliczne) – Ramadan; Id’Al Fitr, Loya Jirga (zaplanowane),
straty uboczne (spontaniczne, nieplanowane), wydarzenia sportowe (piłka nożna,
latawce).
Przedstawiony schemat w swojej istocie jest zbliżony do procedury wypracowanej przez polskie siły zbrojne. Jest on również księgą wiedzy o środowisku,
w którym siły pokojowe realizują zadania mandatowe. Na bazie wniosków dokonywana jest ocena zagrożeń i wypracowane warianty przeciwdziałania. Wiedza
i wyobraźnia operacyjna oficerów rozpoznania, a w tym przypadku również wyobraźnia polityczno-społeczna jest fundamentem rzetelnej oceny potencjalnego
przeciwnika.
Bibliografia
Karczmarek W., Wojska lądowe w systemie reagowania kryzysowego na obszarze kraju,
AON, Warszawa 2005.
Koziej S., Strategia i potencjał obronny Polski w warunkach członkostwa w NATO, Warszawa 2001.
Łokociejewski M. (red.), Rozpoznanie wojskowe cześć II. Działalność informacyjna, AON,
Warszawa 2003.
Nowacki G., Rozpoznawcze przygotowanie pola walki, PWL 2/2002.
Nowak A., Planowanie, organizowanie i prowadzenie działań rozpoznawczych, Warszawa
2003
Operacje reagowania kryzysowego spoza artykułu 5, (DD/3.4), Szt. Gen. Warszawa 2008.
Panek B., Operacje reagowania kryzysowego NATO, Materiały z konferencji naukowej,
Warszawa 2006.
Pawłowski J., Gawliczek P., Zagrożenia asymetryczna, Warszawa 2003.
Pawłowski J.: Asymetria – konsekwencja burzliwych zmian militarnych w sferze ilościowojakościowej [w:] Sztuka wojenna we współczesnych konfliktach zbrojnych – przemiany
i tendencje rozwojowe. Materiały z konferencji zorganizowanej 20 października 2006r.
Warszawa 2007.
98
Rozpoznanie, Doktryna, Szt. Gen. Warszawa 2001.
Scheffs W., Nowacki G., Elektroniczne przygotowanie pola walki, AON, 1999.
Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 lipca 2003 roku.
Wrzosek M., Elementy informacyjnego przygotowania pola walki, PWL 3/2002
Wrzosek M., Organizacja pracy taktycznej komórki rozpoznawczej, AON, Warszawa 2003.
Wrzosek M., Wybrane aspekty informacyjnego przygotowania pola walki w przemieszczaniu wojsk, PWL nr 11/04.
Wrzosek M. (red.), Rozpoznawcze przygotowanie pola walki, AON, Warszawa 2005.
Wrzosek M., Zagrożenia asymetryczne w strefie tyłowej, Kwartalnik Bellona, 1/2008.
99
Zeszyty
2013
ZeszytyNaukowe
NaukoweAON
AON nr
nr 1(90)
2(59) 2005
ISSN
ISSN0867–2245
0867–2245
TADEUSZ ZIELIŃSKI
PRZEGLĄD SOJUSZNICZYCH ZDOLNOŚCI
OBRONNYCH Z OBSZARU LOTNICTWA
W KONTEKŚCIE INICJATYWY
SMART DEFENCE
płk dr Tadeusz ZIELIŃSKI
Abstract
The ongoing economic crisis forces seeking solutions enabling the development of
NATO's defence capabilities in the era of cuts in defence budgets. An example of this is
Smart Defence initiative, which allows member states to participate in multinational projects oriented into the needs of the whole NATO. Capabilities in the area of aviation are
considered as one of the key priorities of NATO, so many projects in Smart Defence initiative relate to aviation.
The article is divided into two parts. The first presents the key assumptions of Smart
Defence initiative, it also points out its limitations. The second part reviews the major programs and initiatives in the area of aviation enhancing NATO’s defence capabilities.
Key words – Smart Defence, defence capabilities, multinational projects, aviation
Wprowadzenie
Zaangażowanie NATO w zapewnienie międzynarodowego ładu i bezpieczeństwa wymusza na siłach zbrojnych Sojuszu Północnoatlantyckiego dysponowanie
adekwatnymi do zagrożeń narzędziami. Pogłębiający się kryzys ekonomiczny,
szczególnie w odniesieniu do europejskiej części państw NATO, nie sprzyja rozwojowi nowych zdolności operacyjnych oraz inwestycjom w szeroko rozumianą
obronność. Cięcia finansowe dotykają w pierwszej kolejności budżetów obronnych, odsuwając na dalszy plan niezbędne modernizacje lub zakupy nowego sprzętu dla wojska. Świadczą o tym dane, które każdego roku prezentuje Sztokholmski
Międzynarodowy Instytut Badań nad Pokojem. Redukcja budżetów obronnych,
będąca następstwem finansowego i ekonomicznego kryzysu, który rozpoczął się
w 2008 roku przyczynia się do dewaluacji zdolności obronnych zarówno w Stanach Zjednoczonych jak i w Europie. Wydatki na obronność w USA w 2011 roku
wyniosły 711 miliardów dolarów i był to niewielki wzrost w porównaniu z 2010 ro100
PRZEGLĄD SOJUSZNICZYCH ZDOLNOŚCI OBRONNYCH Z OBSZARU LOTNICTWA…
kiem (698 miliardów dolarów), ale jednocześnie był to realny spadek wydatków
o 1,2% – pierwszy od 1998 roku. Również w Europie, szczególnie Zachodniej
i Centralnej zaobserwowano znaczący spadek nakładów na obronność, chociaż
cięcia w poszczególnych państwach są zróżnicowane. Największe redukcje dotknęły państw o słabych gospodarkach, które nie były w stanie utrzymać dużych deficytów budżetowych. W 18 krajach europejskich rzeczywiste wydatki na obronność
od 2008 roku były większe niż 10%, z czego 13 państw pochodzi z Europy Środkowej. Osiem z nich zmniejszyło swoje wydatki na obronność o ponad 20%. Największe cięcia z tego obszaru zostały przeprowadzone na Łotwie (51%). Z kolei
w Europie Zachodniej zmniejszenie wydatków na budżety wojskowe dotyczyło
tych państw, które miały poważne problemy gospodarcze: Grecji (26%), Hiszpanii
(18%), Włoch (16%), Irlandii (11%), jak również Belgii (12%)1.
Z drugiej strony część państw NATO zwiększyła swoje wydatki na obronność,
na przykład Turcja, Polska, Norwegia. Państwa, które dysponują największymi
budżetami obronnymi w Europie: Wielka Brytania, Francja i Niemcy, również
zanotowały od 2008 roku niewielkie cięcia w odniesieniu do wydatków na obronność – odpowiednio 0,6%, 4% i 1,6%. Niestety, Wielka Brytania i Niemcy planują
dalsze redukcje – pierwsze z nich o 7,5% do 2015 roku, a Niemcy około 10% również do 2015%2.
Powyższe dane skutkują koniecznością poszukiwań nowych rozwiązań, które
wpisywałyby się w ograniczenia finansowe, ale jednocześnie umożliwiały rozwój
zdolności operacyjnych w skali całego Sojuszu. Zdolności te powinny wychodzić
naprzeciw przewidywanym scenariuszom zagrożeń bezpieczeństwa międzynarodowego i tym samym uzupełniać braki oraz wzmacniać te zdolności, które są kluczowe dla całego NATO. Bez wątpienia, lotnictwo jest jednym z kluczowych narzędzi, które zarówno w przeszłości jaki w przyszłości wspierało i będzie wspierać
wysiłki Sojuszu w rozwiązywaniu sytuacji kryzysowych. Stąd zasadnym jest postawienie pytania: w jaki sposób rozwijać zdolności NATO w obszarze wykorzystania lotnictwa w sytuacji trwającego kryzysu ekonomicznego? Jedną z możliwych alternatyw wydaje się sojusznicza inicjatywa Smart Defence ukierunkowana
na rozwój zdolności operacyjnych NATO w kontekście zmniejszonych wydatków
na budżety obronne. W ramach przedmiotowej inicjatywy można również znaleźć
projekty, których celem jest wzmocnienie sojuszniczych zdolności w odniesieniu
do wykorzystania lotnictwa w aktualnych i przyszłych operacjach NATO.
1
Recent trends in military expenditure, [online], [dostęp 20 luty 2013], dostępny w internecie:
http://www.sipri.org/research/armaments/milex/resultoutput/trends.
2
Ibidem.
101
TADEUSZ ZIELIŃSKI
Cel i zakres inicjatywy Smart Defence
Koncepcja Smart Defence wydaje się być nową inicjatywą, choć wczytując się
w jej założenia nie sposób nie zauważyć, że odnosi się do problemów, które były
dyskutowane w NATO w ciągu ostatnich kilku lat. Obecnie, jest uważana za jedną
z głównych filozofii NATO, która będzie wdrażana w ciągu następnej dekady. Bez
wątpienia, jedną z przyczyn rozwoju przedmiotowej inicjatyw jest kryzys ekonomiczny, który zmusił większość państw członkowskich NATO do zmniejszenia
wydatków na obronność, a tym samym przyczynił się do stopniowego obniżania
zdolności obronnych Sojuszu. Przyczyn wdrażania koncepcji Smart Defence należy również doszukiwać się w doświadczeniach z operacji Unified Protector na
terytorium Libii, dowodzonej przez NATO. Trwające przez prawie cały rok 2011
działania Sojuszu zmierzające do usunięcia reżimu Kaddafiego ujawniły wiele
braków i ograniczonych możliwości państw uczestniczących w operacji. Dotychczas były one maskowane zwiększonym zaangażowaniem Stanów Zjednoczonych,
które wspierały swoimi zdolnościami pozostałe kraje, przyjmując rolę państwa
przewodzącego w operacji. Tymczasem w zasadniczej fazie operacji Unified Protector Stany Zjednoczone przyjęły rolę wspierającą, a główny wysiłek uderzeń
lotniczych był realizowany przez państwa europejskie oraz arabskie. Spowodowało
to, odczuwalne braki w istotnych dla prowadzenia działań obszarach. Do kluczowych należy zaliczyć: brak środków walki elektronicznej, środków do obserwacji
i rozpoznania, brak zasobów do pokonywania środków obrony powietrznej przeciwnika, niedostatek bezzałogowych systemów powietrznych, brak samolotów
tankowania w powietrzu oraz niewielkie ilości lotniczego uzbrojenia precyzyjnego.
Istotnym był również brak wyszkolonego personelu przeznaczonego do interpretacji danych rozpoznawczych, jak również brak wysuniętych nawigatorów naprowadzania lotnictwa. Przedstawione ograniczenia w zakresie zdolności były uzupełniane przez siły zbrojne Stanów Zjednoczonych. O ile operacja w Libii może
stanowić model dla przyszłego zaangażowania europejskich państw NATO w rozwiązywanie sytuacji kryzysowych w bliskim sąsiedztwie, o tyle brak kluczowych
zdolności powinien wymuszać na rządach poszczególnych państw działania zmierzające do ich uzupełniania. W związku z tym, Sojusz postanowił wprowadzić
koncepcję Smart Defence w celu optymalizacji zdolności obronnych krajów sojuszniczych i promowania bardziej racjonalnego ich wykorzystania.
Bardzo trudno doszukać się formalnej wykładni działań podejmowanych
w ramach inicjatywy Smart Defence. Brak oficjalnych zapisów w dokumentach
normatywnych powoduje, że z reguły opis przedmiotowej inicjatywy wyrażany jest
słowami Sekretarza Generalnego NATO, który scharakteryzował ją w następujący
sposób: „Smart Defence polega na budowaniu bezpieczeństwa przy wykorzystaniu
mniejszej ilości pieniędzy, ale przy zaangażowaniu w sposób elastyczny wszystkich członków NATO. Wymaga to identyfikacji obszarów, w które Sojusz musi
zacząć inwestować.(…) Smart Defence oznacza również wspieranie międzynaro102
dowej współpracy. Poszczególne państwa powinny rozpocząć współpracę w ramach małych klastrów, łącząc swoje zasoby w celu budowania zdolności obronnych, które mogą przynieść korzyści Sojuszowi jako całości. NATO może występować w roli pośrednika pomiędzy państwami identyfikującego, co można robić
wspólnie, bardziej efektywnie, z mniejszym ryzkiem i przy znacząco obniżonych
kosztach finansowych”3. Co zatem oznacza „Smart Defence”? Pomysł jest prosty:
różne kraje NATO zobowiązują się do rozwijania i zastosowania różnych zdolności obronnych, w szczególności w tych obszarach, w których dysponują największym doświadczeniem. Oznacza to wspólny rozwój zdolności obronnych Sojuszu
i dzielenie się możliwościami, przede wszystkich europejskich państw NATO,
gdzie ich interesy bezpieczeństwa pokrywają się bezpośrednio z interesami Sojuszu Północnoatlantyckiego.
Inicjatywa Smart Defence opiera się na ogólnym założeniu, że poszczególne
państwa NATO wzmacniają posiadane zdolności obronne lub angażują się we
współpracę w ramach różnorodnych klastrów obronnych ukierunkowanych na
rozwój konkretnych zdolności operacyjnych. Zasadnicza idea inicjatywy zawiera
się w trzech słowach: priorytetyzacja, specjalizacja, współpraca.
Priorytetyzacja oznacza umiejętność Sojuszu do zdefiniowania kluczowych dla
niego obszarów w aspekcie zdolności obronnych, a tym samym wyrównywania
zdolności narodowych zgodnie z planami NATO. Z kolei specjalizacja jest wyjściem na przeciw ograniczeniom wydatków na obronność, które przyczyniają się
do rezygnacji z wielu projektów wpływających na poprawę zdolności obronnych.
Hipotetycznie zakładając, Czechy mogą rozwijać zdolności w zakresie obrony
przed bronią masowego rażenia, pomijając zdolności z obszaru prowadzenia operacji specjalnych. Z kolei Polska może się skupić na rozbudowie zdolności zwiększających możliwości prowadzenia operacji specjalnych, ograniczając wydatki na
zdolności z obszaru obrony przed bronią masowego rażenia. Jednak kluczową rolę
w koncepcji Smart Defence odgrywać powinna współpraca pomiędzy poszczególnymi państwami. Działając wspólnie, państwa uzyskają dostęp do zdolności, na
które nie mogłyby sobie pozwolić samodzielnie, osiągając tym samym korzyści
skali4. Współpraca może przybierać różnorodne formy, od regionalnej, kulturowej,
po strategiczną, angażującą wszystkie państwa członkowskie. Stąd, drogą do sukcesu mogą być następujące rekomendacje. Po pierwsze, współpraca pomiędzy
państwami członkowskimi wymaga silnej woli politycznej wszystkich państw,
jasnej wizji rozdziału zadań pomiędzy nimi oraz finansowej i przemysłowej obudowy. Po drugie, współpraca regionalna (pomiędzy grupami państw) wydaje się
bardziej właściwa (przynosząca wymierne korzyści) niż wielonarodowe projekty
inicjowane przez NATO i angażujące dużą liczbę państw. Po trzecie, wspólne bu3
A. F. Rasmussen, NATO After Libya: The Atlantic Alliance in Austere Times, „Foreign Affairs”, vol. 90, no. 4, July/August 2011, p. 2–6.
4
Vide, P. Belkin, NATO’s Chicago Summit, CRS Report for Congress, May 14, 2012, p. 4,
[online], [dostęp 25 luty 2013], dostępny w internecie: http://www.fas.org/sgp/crs/row/R42529.pdf.
103
TADEUSZ ZIELIŃSKI
dowanie zdolności w wymiarze wojskowym jest bardzo trudne. Zdecydowanie
łatwiej współdzielić zdolności techniczne, szkoleniowe niż rozwijać zdolności
wpływające na całokształt działań NATO, szczególnie jeśli jest to powiązane
z ograniczeniami natury politycznej5.
Bez wątpienia, proponowane rozwiązania wymagają przede wszystkim wzajemnego zrozumienia oraz zaufania wszystkich państw NATO. Koncentracja środków finansowych oraz potencjału intelektualnego w jeden lub kilka obszarów
zdolności danego państwa powinna jednocześnie zapewniać dostęp do tych zdolności przez pozostałe państwa członkowskie. Jednakże, przedstawione powyżej
ogólne założenia funkcjonowania inicjatywy Smart Defence zmierzające do optymalizacji zdolności obronnych Sojuszu mogą napotkać na trudności. Misja wojskowa w Libii pokazała, że członkowie NATO nie zawsze mogą się porozumieć
w kluczowych kwestiach, a tym samym nie można mówić o pełnym zaufaniu
i zrozumieniu. Ambicje poszczególnych krajów mogą również opóźniać lub zapobiegać implementacji założeń inicjatywy Smart Defence. Przykładowo, większe
kraje mogą dążyć do posiadania zdolności w pełnym wymiarze skupiając się na
rozwiązaniach narodowych, oderwanych od koncepcji Smart Defence. Ponadto,
niechęć do transferu nowych technologii do innych państw oraz ignorowanie doświadczeń pozostałych państw (w różnych dziedzinach), to również czynniki
uniemożliwiające pełne wdrożenie przedmiotowej inicjatywy. Na przeszkodzie
może również stanąć różnorodne podejście poszczególnych państw do zagadnień
związanych z bezpieczeństwem i obronnością. Dlatego, potrzebna jest konkretna
wizja percepcji zagrożeń przez Sojusz Północnoatlantycki, z którą będą się utożsamiać wszystkie państwa członkowskie. Uogólniając, o ile problemy techniczne
związane z implementacją inicjatywy Smart Defence można rozwiązać bez większych trudności, o tyle aspekt polityczny wydaje się być główną przeszkodą na
drodze jej pełnej realizacji.
Wydaje się, że najbardziej obiecującym elementem inicjatywy Smart Defence
będzie wielonarodowa współpraca umożliwiająca realizację międzynarodowych
projektów. Powinny one być kluczowe dla budowy zdolności obronnych w całym
Sojuszu, przy jednoczesnej redukcji kosztów ich implementacji. Użytkowanie
przez grupy państw wspólnej infrastruktury wojskowej, wymiana usług, serwisowanie oraz wspólne zakupy nowoczesnego uzbrojenia i sprzętu wojskowego pozwolą im na zachowanie, a nawet zwiększenie posiadanych zdolności obronnych,
szczególnie w okresie cięć wydatków na obronność. Przykładem tego są: francusko-brytyjskie porozumienie w obszarze obronności, porozumienie o współpracy
państw nordyckich (NORDEFCO – Dania, Finlandia, Islandia, Norwegia i Szwecja) lub współpraca w ramach Grupy Wyszehradzkiej (V4 – Czechy, Węgry, Polska i Słowacja).
5
D. Scheschkewitz, A. Pawlak, NATO zamierza inteligentnie oszczędzać pieniądze, [online],
[dostęp 25 luty 2013], dostępny w internecie: http://www.dw.de/nato-zamierza-inteligentnieoszcz%C4%99dzac%C4%87-pieni%C4%85dze/a-15722042.
104
Jako kluczowy element Smart Defence została przyjęta na szczycie w Chicago
inicjatywa sekretarza generalnego pod nazwą Connected Forces Initiative. Według
sekretarza generalnego, inicjatywa uzupełni Smart Defence poprzez „mobilizację
wszystkich zasobów NATO, a więc wzmocni sojuszniczą zdolność do współpracy
w prawdziwie połączony sposób”6. Przedmiotowa inicjatywa składa się z trzech
zasadniczych części:
− szkolenia i edukacji. Ta część skupia się na pozyskiwaniu od państw członkowskich niezbędnej wiedzy zwiększającej możliwości Sojuszu;
− zwiększenie ilości ćwiczeń. Ilość szkoleń i treningów w NATO została
w ostatnim okresie zmniejszona ze względu na wysokie tempo operacyjnego wykorzystania sił NATO, które zostały rozmieszczone w Afganistanie i innych regionach. W sytuacji mniejszego zaangażowania się NATO w rozwiązywanie sytuacji
kryzysowych, liczba szkoleń i treningów powinna ulec zwiększeniu;
− lepsze wykorzystanie technologii. Inicjatywa będzie opierać się również na
wykorzystaniu nowoczesnych technologii w celu poprawy interoperacyjności pomiędzy państwami NATO7.
Uogólniając, inicjatywa ma na celu budowę sił NATO 2020 – nowoczesnych,
lekkich i mobilnych, odpowiednio wyszkolonych i wyposażonych mogących
wspólnie działać w każdym środowisku. Stąd, ostatecznym celem jest utrzymanie i
zwiększenie poziomu skuteczności bojowej wojsk NATO budowanej poprzez
udział w operacjach ostatniej dekady.
W trakcie szczytu NATO w Chicago przyjęto wstępny pakiet ponad dwudziestu projektów, których celem jest poprawa zdolności operacyjnych Sojuszu oraz
osiągnięcie korzyści skali, czyli obniżenia kosztów ich rozwoju i wdrażania. Za
flagowe projekty NATO w kontekście przedmiotowej inicjatywy należy uznać:
budowanie zdolności w zakresie obrony przeciwrakietowej (NATO’s Missile Defence capability), powstanie sojuszniczego systemu rozpoznania obiektów naziemnych z powietrza (Alliance Ground Surveillance – AGS) oraz NATO Air Policing8.
Jak już zostało wspomniane wcześniej, jednym z kluczowych obszarów zwiększania możliwości bojowych Sojuszu jest rozwój zdolności związanych z wykorzystaniem lotnictwa. W kontekście inicjatywy Smart Defence za główne projekty należy
uznać: Air Policing, Alliance Ground Surveillance Programme (AGS), European
Participating Air Forces (EPAF), NATO Aiborne Early Warning (NAEW), C-17
6
A. F. Rasmussen, Remarks at the Munich Security Conference, Speech of NATO Secretary
General at the Munich Security Conference plenary session on „Building Euro-Atlantic Security”,
[online], [dostęp 5 marca 2013], dostępny w internecie: http://www.nato.int/cps/en/SID-AD1FADE5491706F7/natolive/opinions_84197.htm.
7
Vide, A. R. Vicente, NATO’s Connected Force Initiative: A Critical Appraisal, [w:] “Atlantic
Voices”, Volume 2, Issue 11, November 2012, p. 5–10.
8
Vide, Multinational projects, [online], [dostęp 5 marca 2013], dostępny w internecie:
http://www.nato.int/nato_static/assets/pdf/pdf_2012_10/20121008_mediabackgrounder_Multinational-Projects_en.pdf.
105
TADEUSZ ZIELIŃSKI
Strategic Airlift Capability/Heavy Airlift Wing (SAC/HAW), Strategic Airlift Interim Solution (SALIS), Multinational Aviation Training Centre (MATC).
Przegląd kluczowych inicjatyw i programów zwiększających zdolności NATO
w obszarze lotnictwa
Wielonarodowe inicjatywy
Europejskie Centrum Koordynacji Ruchu Wojsk (Movement Coordination
Centre Europe – MCCE), niezależne od NATO i UE, powstało w dniu 1 lipca 2007
roku, po Europejskim Dowództwie Transportu Lotniczego (European Air Transport Comand) oraz Centrum Koordynacji Transportu Morskiego (Sealift Coordination Centre – SCC).
Celem MCCE jest koordynacja posiadanych przez 25 krajów uczestniczących
w programie zasobów i możliwości z obszaru transportu powietrznego, lądowego
i morskiego. Jednakże, ideą programu jest koncentracja przede wszystkim na transporcie strategicznym. MCCE zbiera niezbędne dane od państw uczestniczących
w programie związane z usługami transportowymi i ich potrzeby w tym zakresie. Należy zaznaczyć, że dane te są przekazywane do MCCE na zasadzie dobrowolności. Na
podstawie zebranych informacji i wymagań krajów uczestniczących, MCCE udziela wskazówek odnoszących się do jak najlepszego wykorzystania posiadanych
zasobów transportowych. MCCE zapewnia również możliwości z obszaru planowania powietrznych operacji transportowych oraz uzupełniania paliwa w locie (airto-air refueling – AAR). Koordynacja dotyczy zarówno wojskowych jak i komercyjnych statków powietrznych czarterowanych na potrzeby danej operacji, niezależnie czy jest to typowa operacja wojskowa, czy działania w ramach akcji ratowniczych, np. po wystąpieniu klęsk żywiołowych lub katastrof spowodowanych
działalnością człowieka. MCCE działa jako „pośrednik” zapewniający stosowne do
potrzeb rozwiązanie, uwzględniające dostępne zasoby transportowe. Główną korzyścią z funkcjonowania MCCE jest możliwość wymiany usług (w ramach Porozumienia Technicznego) polegających na wymianie godzin lotów transportowych
na tankowanie w powietrzu, co w przypadku państw nie posiadających tego rodzaju zasobów zwiększa ich zdolności, przy jednoczesnym zmniejszeniu biurokracji
oraz nie ponoszeniu bezpośrednich finansowych płatności9.
Europejska Flota Transportu Powietrznego (European Air Transport Fleet –
EATF) jest inicjatywą Europejskiej Agencji Obrony (European Defence Agency –
EDA). Została ona zainicjowana w dniu 17 listopada 2009 roku, na podstawie listu
intencyjnego podpisanego przez 14 europejskich ministrów obrony, w celu zwiększenia wysiłków na rzecz zwiększenia zdolności w ramach wojskowego transportu
lotniczego w Europie. Celem EATF jest stworzenie forum do opracowania kon9
NATO Air Transport Capability. An Assessment, Joint Air Power Competence Centre, Kalkar,
March 2012, p. 18.
106
kretnych rozwiązań zmierzających do bardziej efektywnego wykorzystania istniejących i przyszłych zasobów transportu lotniczego poprzez zapewnienie elastycznej współpracy pomiędzy krajowymi i międzynarodowymi organizacjami i wojskowymi elementami odpowiedzialnymi za transport powietrzny. Cel ten będzie
osiągany poprzez dzielenie się, łączenie, wymianę i nabywanie różnorodnych
zdolności, w tym dyplomatycznych zgód na przeloty, platform lotniczych, szkolenie, wsparcie logistyczne czy obsługa techniczna. Przykładowo, dokonana została
analiza na podstawie której opracowano studium operacyjne przedstawiające kompleksową ocenę wojskowego systemu transportu powietrznego w Europie. Obejmuje ono, między innymi, charakterystykę dostępnych zasobów transportu lotniczego, środowisko operacyjne, rolę i zadania transportu lotniczego, interakcje
z organizacjami w rejonie operacji, różne systemy wymiany informacji oraz różnice w instrukcjach i procedurach. Długoterminową wizją EATF jest ustanowienie
zasad współpracy pomiędzy różnymi, europejskimi podmiotami dysponującymi
zasobami transportu lotniczego, aby efektywnie użytkować obecne i przyszłe
zdolności w zakresie transportu lotniczego10.
Jednym z kluczowych obszarów współpracy jest bez wątpienia szkolenie.
Wspólne, sojusznicze szkolenia lotnictwa taktycznego w ramach ćwiczeń są normą, niestety brak jest takich przedsięwzięć w odniesieniu do lotnictwa transportowego. Z reguły system szkolenia i ćwiczeń jest przypisywany do kompetencji narodowych, co nie sprzyja rozwojowi interoperacyjności. Stąd, kolejna inicjatywa
EDA – European Air Training Transport (EATT) w ramach bliźniaczej do Smart
Defence europejskiej inicjatywy Pooling&Sharing. Celem przedmiotowej inicjatywy jest zwiększenie interoperacyjności i świadomości taktycznej w odniesieniu
do użytkowników zasobów taktycznego transportu lotniczego (np. załogi C-130,
C-160, C-295) w obszarze operacyjnym i szkoleniowym, poprzez wypracowanie
standardowych procedur. W 2012 roku w bazie lotniczej na terenie Hiszpanii
(w Saragossie) odbyło się pierwsze w historii tego rodzaju ćwiczenie, w którym
uczestniczyło 14 załóg i 8 samolotów z 6 państw (Belgia, Holandia, Hiszpania,
Francja, Niemcy i Czechy). Ponadto, Szwecja, Grecja, Włochy i Bułgaria uczestniczyły w ćwiczeniu na zasadzie obserwatorów. Scenariusz ćwiczenia był oparty
o rozwiązania stosowane w ramach Advanced Airlift Tactics Training Course
(AATTC) i był nadzorowany przez instruktorów ze Stanów Zjednoczonych. Podkreślić trzeba, że ćwiczenie było realizowane przy ścisłej współpracy z Europejskim Dowództwem Transportu Powietrznego.
Europejskie Dowództwo Transportu Powietrznego (EATC) zostało założone z inicjatywy czterech krajów (Belgia, Francja, Niemcy i Holandia), w dniu
1 września 2010 roku, w celu scentralizowania funkcji związanych z planowaniem,
stawianiem zadań oraz sprawowaniem kontroli nad zasobami transportu lotniczego, przekazanymi pod EATC (obecnie około 170 samolotów). Ustanowienie
EATC przyczyniło się do zmniejszenia biurokracji przy jednoczesnym wzmocnie10
Ibidem, s. 19.
107
TADEUSZ ZIELIŃSKI
niu europejskiego filaru NATO. Wprowadzenie w przyszłości do eksploatacji samolotów Airbus A400M w trzech z czterech krajów EATC (Holandia ich nie zakupiła) zmaksymalizuje korzyści płynące z przedmiotowej struktury dowodzenia
ora przyczyni się do zwiększenia poziomu standaryzacji i operacyjności. Pomimo,
że państwa posiadają całkowity nadzór nad przekazanymi do EATC statkami powietrznymi, powołanie Dowództwa pozwoliło na skonsolidowanie szkolenia, opracowanie wspólnych regulacji i standardów, zarządzanie flotą i obsługą logistyczną,
jak również uzyskiwaniem zgód dyplomatycznych na przeloty11.
Wielonarodowe programy
Program Tymczasowego Rozwiązania w Zakresie Strategicznego Transportu Powietrznego (Strategic Airlift Interim Solution – SALIS), zainaugurowany
w lutym 2005 roku, przewidziany został jako uzupełnienie braków w zdolnościach
z obszaru strategicznego transportu powietrznego wśród państw NATO, Partnerstwa dla Pokoju oraz Unii Europejskiej – przed wprowadzeniem w użytkowanie
samolotów C-17 oraz A400M. Grupa wysokiego szczebla pod przewodnictwem
Niemiec stwierdziła, że czarterowanie samolotów Antonov AN124-100 będzie
najskuteczniejszym rozwiązaniem, gwarantującym państwom dostęp do floty sześciu samolotów. Program jest zarządzany przez Agencję NATO ds. Zaopatrzenia
Eksploatacji Sprzętu (NAMSA), a koordynowanie użycia samolotów jest realizowane poprzez Biuro Koordynacji Strategicznego Transportu Lotniczego (Strategic
Airlift Coordination Cell – SALCC) – lokowane wspólnie z Sojuszniczym Centrum Koordynacji Ruchu Wojsk (Allied Movement Coordination Centre – AMCC)
oraz MCCE i EATC w Eindhoven.
W styczniu 2006 roku 15 krajów podpisało umowę z Ruslan Salis GmbH,
spółką zależną od rosyjskiej spółki Volga Dniepr, z siedzibą w Lipsku. Początkowo umowa została odpisana na okres 3 lat, ale okres ten został przedłużony do
końca 2014 roku. W 2012 roku mowa z Ruslan SALIS GmbH została ponownie
podpisana w ramach nowego dwuletniego kontraktu (na lata 2013–2014) z możliwością przedłużenia do grudnia 2017 roku. Przedsiębiorstwo Wołga-Dniepr dostarcza
samoloty w ramach programu SALIS, a także dodatkowo samolot do wsparcia misji
w Afganistanie, który realizuje cotygodniowe misje z Europy do Afganistanu i z powrotem.
Umowa w ramach SALIS przewiduje dwa samoloty An-124-100 w ramach
czarteru o niepełnym wymiarze czasu, dwa następne samoloty dostępne w ciągu
sześciu dni oraz dwa kolejne w gotowości do użycia w ciągu dziewięciu dni. Państwa uczestniczące w porozumieniu zobowiązały się do zakontraktowania co najmniej 2000 godzin lotu w 2013 roku oraz 2450 godzin w roku 2014. Dodatkowo,
11
Regional Fighter Partnership. Options for Cooperation and Cost Sharing, Joint Air Power
Competence Centre, Kalkar, March 2012, p. 36.
108
umowa przewiduje możliwość wykorzystania samolotów IŁ-76 i An-225, ale ich użytkowanie będzie uzależnione od ich dostępności. Pojedynczy samolot An-124-100 może przewozić do 120 ton ładunku. NATO wykorzystuje je do transportu sprzętu do
i z Afganistanu; wykorzystywało je także do dostarczania pomocy dla ofiar trzęsienia ziemi w Pakistanie w październiku 2005 roku czy wsparcia misji pokojowej
w Darfurze. Podkreślić trzeba, że program SALIS odegra kluczową rolę w związku
z planowanym rozpoczęciem wycofywania się sił NATO z Afganistanu12.
Innym rozwiązaniem zapewniającym dostęp do strategicznego transportu powietrznego jest Program Uzyskania Zdolności Strategicznego Transportu Lotniczego C-17 (Startegic Airlift Capability – SAC) powiązany z utworzeniem
Skrzydła Strategicznego Transportu Lotniczego (Heavy Airlift Wing – HAW),
w którym partycypuje 12 państw. HAW jest międzynarodową jednostką wojskową
składającą się z NAMO (NATO Airlift Management Organization), samolotów
C-17 oraz pozostałych zasobów i personelu wydzielonych przez uczestników porozumienia w celu zapewnienia funkcjonowania jednostki na podstawie Memorandum of Understanding. SAC/HAW zapewnia państwom dostęp do zdolności
w zakresie strategicznego transportu powietrznego, na który poszczególne państwa
w sposób samodzielny nie byłoby stać. Zgodnie z memorandum, każdy uczestnik
programu SAC ponosi koszty za część samolotu, wsparcie dla infrastruktury oraz
koszty operacyjne, co pozwala wszystkim na współdzielenie całej floty samolotów
C-17. Ponoszone koszty są proporcjonalne do zakontraktowanej liczby godzin,
które dane państwo chce wykorzystać w ciągu roku. Pozwala to na sprawiedliwy
podział obciążeń i umożliwia krajom członkowskim porozumienia udział w programie w zakresie odpowiadającym ich potrzebom. Obecnie w skład HAW wchodzi trzy samoloty C-17 i nie planuje się ich dalszych zakupów.
Nabywanie samolotów w ramach SAC, zarządzanie nimi i wsparcie dla programu jest możliwe dzięki NAMO będące częścią utworzonej przez Radę Północnoatlantycką 29 września 2008 roku organizacji NPLSO (NATO Procurement,
Logistics or Services Organization). W imieniu 12 państw programu SAC, jako
właściciel samolotów oraz innych zasobów dostarczonych przez państwa występuje NAMO, nadzorowana przez Radę Dyrektorów składającą się z przedstawicieli
wszystkich państw uczestniczących w programie. Program jest również wspierany
przez C-17 Globemaster III Sustainment Partnership zapewniający wsparcie dla
eksploatacji samolotów C-17 na całym świecie. Zapewnia to standaryzację oraz
interoperacyjność z innymi C-17, a co za tym idzie wzmacnia partnerstwo oraz
pozwala na długofalowe oszczędności. Dysponowanie jedną bazą operacyjną oraz
pojedynczą strukturą zapewniającą zabezpieczenie logistyczne i wsparcie techniczne upraszcza operacje i tworzy oszczędności, które nie byłyby możliwe w sytuacji nabywania statków powietrznych przez pojedyncze państwa13.
12
Strategic Airlift Interim Solutions (SALIS), [online], [dostęp 8 marca 2013], dostępny w internecie: http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_50106.htm.
13
Regional Fighter Partnership…, op. cit., p. 38.
109
TADEUSZ ZIELIŃSKI
Samoloty programu SAC/HAW lokowane są w bazie Papa na terenie Węgier,
które jako państwo przyjmujące bierze na siebie obowiązki związane z rejestracją,
oznakowaniem i zapewnieniem ciągłej zdatności do lotu statków powietrznych
C-17. Węgry zapewniają również wszelkie zgody dyplomatyczne związane z wykonywaniem przez HAW zadań na całym świecie. Pomimo faktu, że SAC opiera
się na pewnych strukturach NATO, które wspierają program, to wykracza poza
militarne i polityczne sojusze takie jak NATO i UE. Na przykład, NATO czy jakakolwiek inna organizacja międzynarodowa nie może bezpośrednio stawiać zadań
HAW, ale musi się zwrócić o wsparcie do jednego z państw-uczestników programu
SAC.
Poprzez łączenie zasobów, wspólną pracę i sprawiedliwy podział kosztów program
SAC/HAW okazał się sukcesem i może stanowić przykład modelowej współpracy
pomiędzy państwami członkowskimi w ramach inicjatywy Smart Defence.
Badania przeprowadzone w NATO w latach 70. wykazały, że Powietrzny System Wczesnego Ostrzegania (Airborne Early Warning – AEW) znacznie
zwiększyłby zdolność Sojuszu w zakresie obrony powietrznej. W 1978 roku Komitet Planowania Obronnego podpisał memorandum w sprawie zakupu i eksploatacji
sojuszniczego systemu AEW, składającego się obecnie z dwóch komponentów
operacyjnych funkcjonujących pod dowództwem NATO.
Pierwszym elementem jest wielonarodowy komponent samolotów E-3A bazujący w Geilenkirchen w Niemczech. Obejmuje on 17 samolotów Boeing E-3A
Systemu Wczesnego Ostrzegania i Dowodzenia (Airborne Warning and Command
System – AWACS) oraz trzy samoloty szkoleniowe z załogami spośród 15 państw
członkowskich NATO. Komponent dysponuje zdolnościami do szybkiego aktywowania systemu obserwacji powietrznej, dowodzenia, kontroli i komunikacji dla
operacji prowadzonych przez NATO. Samoloty E-3A operują z głównej bazy operacyjnej w Geilenkirchen oraz trzech wysuniętych baz operacyjnych rozmieszczonych w Trapani we Włoszech, Aktion w Grecji oraz Konya w Turcji. Funkcjonuje
także wysunięta pozycja operacyjna lokowana w Orland w Norwegii14.
Drugi element systemu tworzy siedem samolotów E-3D z 8. eskadry EAW z sił
powietrznych Wielkiej Brytanii. Komponent ten jest w całości obsługiwany przez
personel z Królewskich Sił Powietrznych (RAF).
Jedną z zalet AEW jest system rozmieszczenia baz operacyjnych. Umożliwia
on sprawiedliwy podział kosztów i obciążeń w celu wsparcia, logistyki, dostarczania części zamiennych, szkoleń, itp., co byłoby trudne do osiągnięcia, jeżeli samoloty AWACS bazowałyby gdzie indziej. Tym sposobem 15 państw-uczestników
programu AEW ma dostęp do zasobów, jak również oszczędności wynikających
z ograniczania kosztów dzięki współdzieleniu zobowiązań. Kolejną zaletą AEW
jest to, że trzy samoloty szkoleniowe są często wykorzystywane jako samoloty
towarowe w zabezpieczeniu operacji humanitarnych, w których uczestniczy Sojusz
14
AWACS: NATO’s „Ey In The Sky”, [online], [dostęp 8 marca 2013], dostępny w internecie:
http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_48904.htm.
110
Północnoatlantycki. Ponieważ AEW jest własnością NATO i jest przez nie finansowany, lokowany jest bezpośrednio w strukturach systemu dowodzenia NATO,
co stanowi pewne ograniczenie. Uczestnictwo samolotów E-3 w konkretnej operacji wymaga bowiem uzyskania konsensusu wszystkich 28 członków NATO na
forum Rady Północnoatlantyckiej. Wydaje się, że obecnie lepszym rozwiązaniem
byłoby powołanie organizacji, która zarządzałaby programem na zasadach określonych w memorandum, co pozwoliłoby na wykonywanie misji nie tylko pod
auspicjami NATO, ale także UE, ONZ czy konkretnie przez dane państwo15.
Korzenie programu European Participating Air Forces (EPAF) ewoluowały z początkiem lat 70., kiedy cztery kraje NATO – Belgia, Dania, Norwegia i Holandia zawarły porozumienie EPAF i ogłosiły, że zasadniczym wyposażeniem sił
powietrznych będzie samolot F-16. W tym czasie, powodem powyższej decyzji
były przede wszystkim względy finansowe. Opierając się na zasadzie ekonomii
skali, cztery państwa były w stanie wspólnie zakupić nowoczesny myśliwiec
w dużo niższej cenie za pojedynczą sztukę. W związku z powyższym, Stany Zjednoczone ustanowiły F-16 Multinational Fighter Program (MNFP) stanowiący partnerstwo pomiędzy Belgią, Danią, Holandią i Norwegią (European Participating
Governments – EPGs oraz European Participating Air Forces – EPAF) w celu bodowy sił powietrznych opartych o samolot F-16. Powyższe partnerstwo opierało
się na zapisach zawartych w memorandum podpisanym przez ministrów obrony
poszczególnych państw-uczestników programu. Memorandum ustanowiło wspólną
odpowiedzialność za zarządzanie programem, zasady uczestnictwa, opłat oraz
rozwoju. MNFP jest programem współpracy implementowanym poprzez program
Foreign Military Sales (FMS) w ramach podpisanego porozumienia. Europejscy
użytkownicy programu F-16 zakupili łącznie 348 samolotów, co w konsekwencji
doprowadziło do ścisłej współpracy pomiędzy nimi i zapoczątkowało rozwój Europejskiego Lotniczego Skrzydła Ekspedycyjnego (European Expeditionary Air
Wing – EEAW)16.
Z początkowego porozumienia wyniknęło kilka innych inicjatyw, które umożliwiły zakupy grupowe oraz realizację wspólnych programów. Jednym z istotniejszych jest Mid Life Upgrade (MLU) program związany z modernizacją samolotów
F-16, który został zapoczątkowany w połowie lat 90. Umożliwia on krajom EPAF
wyposażonym w samoloty F-16 ich utrzymanie w służbie do 2020 roku. W ramach
programu MLU zostało również zawarte porozumienie Third Party Transfer
zwiększające możliwości współdzielenia zasobów. Umożliwia ono użytkowanie
samolotów danego kraju przez załogi z innego kraju uczestnika porozumienia.
Należy zaznaczyć, że powyższe porozumienie w chwili obecnej opiera się na zasadzie porozumień dwustronnych pomiędzy państwami i odnosi się jedynie do lotów
15
The E-3A Component, [online], [dostęp 8 marca 2013], dostępny w internecie:
http://www.e3a.nato.int/eng/html/organizations/e3a_component.htm.
16
Regional Fighter Partnership…, op. cit., p. 34.
111
TADEUSZ ZIELIŃSKI
szkoleniowych. W operacjach typowo bojowych, ograniczenia polityczne wykluczają wykorzystanie samolotów danego państwa nie należących do jego zasobów.
Innym programem wzmacniającym europejski filar NATO był program Fighter
Weapons Instructor Training (FWIT). Na początku lat 80. zaistniała potrzeba wyszkolenia doświadczonych pilotów samolotów F-16, którzy staliby się wykwalifikowanymi instruktorami na tym typie statku powietrznego. Wspólne szkolenie to
nie tylko redukcja kosztów, ale również standaryzacja procedur. Szkolenie wzmacnia również myślenie taktyczne oraz pozwala na wymianę doświadczeń. Program
FWIT pomógł stworzyć i zinstytucjonalizować wspólne procedury operacyjne dla
wszystkich dywizjonów samolotów F-16 latających w krajach EPAF. Pozwolił
także na opracowanie wspólnych taktyk, technik i procedur w zakresie wykorzystania samolotów F-1617.
Podczas kryzysu na Bałkanach w połowie lat 90. Holandia i Belgia rozmieściła
swoje samoloty F-16 w regionie i aby zoptymalizować dostępne zasoby ludzkie
i materiałowe, wspólnie z Luksemburgiem utworzyły jednostkę Deployable Air
Task Force (DATF). Zgrupowanie udowodniło swoją skuteczność podczas operacji
Allied Force nad Kosowem w 1999 roku, gdzie 11,6% wszystkich powietrznych
misji NATO zostało zrealizowane przez DATF. W 2000 roku Dania, Norwegia
i Portugalia dołączyły do porozumienia DATF. Konflikt w Afganistanie ponownie
doprowadził do utworzenia mieszanej jednostki lotniczej EPAF. W 2002 roku,
duńskie, norweskie i holenderskie siły powietrzne wydzieliły do DATF po 6 samolotów F-16 MLU celem wsparcia działań w Afganistanie z bazy lotniczej w Manas
na terenie Kirgistanu. Zgrupowanie 18 holenderskich, norweskich i duńskich F-16,
wspieranych przez holenderski samolot tankowania w powietrzu, zastąpiły amerykańskie i francuskie myśliwce operujące nad Afganistanem. Powyższe było możliwe dzięki adaptacji wspólnych procedur operacyjnych i szkoleń realizowanych
wspólnie przez kraje EPAF. Ponadto, poprzez współdzielenie obiektów logistycznych oraz wspólne obsługi techniczne, możliwa była redukcja o jedną trzecią kosztów w stosunku do każdego państwa. Stosownie do tych samych zasad, Belgia
i Portugalia wykorzystała umowę DATF w celu utworzenia bilateralnego oddziału
samolotów transportowych C-130 w Kabulu. Powyższe doświadczenia doprowadziły w konsekwencji do utworzenia 9 lipca 2004 roku Europejskiego Lotniczego
Skrzydła Ekspedycyjnego bazującego na procedurach opracowanych w ramach
państwa EPAF. Do zasadniczych elementów promujących inicjatywę EEAW należy zaliczyć:
− elastyczność – zgrupowanie samolotów F-16 może zostać utworzone z pododdziałów dwóch lub więcej państw EPAF łącząc w sobie wspólne systemy uzbrojenia, sprzęt i wyposażenie poszczególnych państw sygnatariuszy porozumienia;
− szczegółowość – porozumienie w ramach EEAW oraz istniejące rozwiązania
umożliwią rozwiązanie wszelkich problemów związanych z funkcjonowaniem
17
112
Ibidem, s. 35.
Skrzydła w obszarze dowodzenia, zabezpieczenia logistycznego, transportu i planowania operacyjnego;
− zdolności – EEAW dysponuje szerokim spektrum zdolności, włączając w to:
obronę powietrzną, atak na obiekty naziemne, prowadzenie rozpoznania powietrznego o dowolnej porze doby;
− procedury – ponieważ procedury w ramach EEAW są takie same, wszystkie
zespoły z EEAW mogą wspólnie wykonywać zadania, optymalizując wykorzystanie zasobów na ziemi;
− polityczne i wojskowe ambicje: politycznie funkcjonowanie EEAW zapewnia państwom EPAF odpowiednią pozycję pośród innych państw partnerskich powodując, że może się stać kluczowym partnerem zarówno w ramach koalicji
NATO jak i Unii Europejskiej18.
Sojuszniczy System Obserwacji Obiektów Naziemnych z Powietrza (Alliance Ground Surveillance – AGS). 13 państw członkowskich podpisało porozumienie, które ma zapewnić niezbędne zdolności w skali całego Sojuszu. System
opiera się na bezzałogowych statkach powietrznych wyposażonych w zaawansowane radary dostarczające dane z obserwacji obiektów naziemnych z dużych wysokości. Należy zauważyć, że pojedyncze państwa nie byłyby w stanie samodzielnie pozyskać takich zdolności. System będzie wdrażany w Sojuszu w latach 2015–
2017. Wszystkie państwa-strony programu będą przyczyniać się do rozwoju zdolności w ramach systemu AGS poprzez wkład finansowy mający na celu utworzenie bazy operacyjnej dla AGS w Sigonella we Włoszech, jak również w zakresie
rozwoju floty bezzałogowych statków powietrznych. Niektórzy członkowie zastąpią część ich wkładu finansowego, poprzez zapewnienie narodowych systemów
zapewniających obserwację obiektów naziemnych, które udostępnią dla NATO19.
NATO Air Policing. Opierając się na doświadczeniach związanych z funkcjonowaniem misji Air Policing nad obszarem państw bałtyckich, NATO będzie promować ten rodzaj współpracy jako przykład regionalnej kooperacji. Współpraca
w tej dziedzinie stanowi przykład sojuszniczej solidarności dzięki uniknięciu dodatkowych wydatków na obronność w kontekście zdolności, które są już dostępne
w NATO. Pozwala to na osiągnięcie korzyści skali poprzez łączenie i wymianę
istniejących lub przyszłych zasobów lotniczych. Takie podejście jest szczególnie
ważne dla państw NATO w sytuacji „starzenia się” w nadchodzącej dekadzie floty
statków powietrznych20.
Joint Intelligence, Surveillance and Reconnaissance (JISR). Wzmocnienie
wielonarodowej współpracy z tego obszaru zapewni lepszy dostęp do narodowych
i sojuszniczych zasobów (np. AWACS i AGS), związanych z prowadzeniem rozpoznania i obserwacji. Ponadto, program obejmuje wspólne szkolenia dla specjalistów rozpoznania, w tym interpretacji danych oraz ulepszone procedury wymiany
18
Ibidem.
Multinational projects…, op. cit.
20
Ibidem.
19
113
TADEUSZ ZIELIŃSKI
informacji pomiędzy państwami. Współpraca w tej dziedzinie ma na celu przede
wszystkim zwiększenie możliwości w zakresie gromadzenia, przetwarzania i udostępniania kluczowych informacji wspierających politycznych i wojskowych decydentów. Powyższa inicjatywa została zapoczątkowana podczas szczytu NATO
w Chicago, a w dniu w dniu 17 czerwca 2012 roku przeprowadzono testy techniczne sprawdzające narodowe i sojusznicze systemy z tego obszaru. Wyniki testów
posłużą do dalszego rozwoju i implementacji założeń inicjatywy JISR21.
Wielonarodowe Centrum Szkolenia Lotniczego. Idea projektu opiera się na
doświadczeniach uzyskanych przez NATO w trakcie operacji w Afganistanie. Ma
on na celu budowę ośrodka szkoleniowego zapewniającego szkolenie dla pilotów
śmigłowców i elementów naziemnych. Szkolenie będzie koncentrować się na załogach śmigłowców przewidzianych do rozmieszczenia w Afganistanie i wspierających działania NATO oraz zespołach doradczych szkolących Afgańskie Narodowe
Siły Bezpieczeństwa. Centrum szkolenie będzie lokowane w Czechach22.
Podsumowanie
Bez wątpienia, lotnictwo jest jednym z kluczowych narzędzi niezbędnych do
rozwiązywania sytuacji kryzysowych. Stąd, dysponowanie zdolnościami z tego
obszaru jest bardzo istotne dla Sojuszu Północnoatlantyckiego. Angażowanie się
NATO w działania antykryzysowe poza obszar traktatowej odpowiedzialności jest
asumptem do rozwoju zdolności operacyjnych ukierunkowanych na mobilność
powietrzną oraz systemy uzbrojenia zdolne do projekcji siły w odległych geograficznie regionach, a więc również lotnictwo. Trwający kryzys ekonomiczny nie
sprzyja rozwojowi zdolności obronnych w państwach członkowskich NATO, dlatego konieczne jest poszukiwanie rozwiązań optymalnych dla całego Sojuszu. Jednym z nich jest inicjatywa Smart Defence łącząca w sobie rozsądne wydawanie
środków finansowych z rozwojem zdolności obronnych w skali całego Sojuszu.
Również kluczowe zdolności z obszaru lotnictwa, takie jak Air Policing, System
Obserwacji Obiektów Naziemnych z Powietrza (AGS), czy zapewnienie mobilności powietrznej będą możliwe do osiągnięcia dzięki uczestnictwu poszczególnych
państw NATO w inicjatywie Smart Defence.
Bibliografia
AWACS: NATO’s „Ey In The Sky”, [online],
Belkin P., NATO’s Chicago Summit, CRS Report for Congress, May 14, 2012, [online],
http://www.fas.org/sgp/crs/row/R42529.pdf.
21
22
114
Ibidem.
Ibidem.
Multinational projects, [online],
http://www.nato.int/nato_static/assets/pdf/pdf_2012_10/20121008_mediabackgrounder_Multinational-Projects_en.pdf.
NATO Air Transport Capability. An Assessment, Joint Air Power Competence Centre, Kalkar, March 2012.
Rasmussen A. F., NATO After Libya: The Atlantic Alliance in Austere Times, „Foreign
Affairs”, vol. 90, no. 4, July/August 2011.
Rasmussen A. F., Remarks at the Munich Security Conference, Speech of NATO Secretary
General at the Munich Security Conference plenary session on „Building Euro-Atlantic
Security”, [online], http://www.nato.int/cps/en/SID-AD1FADE5491706F7/natolive/opinions_84197.htm.
Recent trends in military expenditure, [online],
http://www.sipri.org/research/armaments/milex/resultoutput/trends.
Regional Fighter Partnership. Options for Cooperation and Cost Sharing, Joint Air Power
Competence Centre, Kalkar, March 2012.
Scheschkewitz D., Pawlak A., NATO zamierza inteligentnie oszczędzać pieniądze, [online],
http://www.dw.de/nato-zamierza-inteligentnie-oszcz%C4%99dzac%C4%87pieni%C4%85dze/a-15722042.
Strategic Airlift Interim Solutions (SALIS), [online],
The E-3A Component, [online],
http://www.e3a.nato.int/eng/html/organizations/e3a_component.htm.
Vicente A. R., NATO’s Connected Force Initiative: A Critical Appraisal, [w:] “Atlantic
Voices”, Volume 2, Issue 11, November 2012.
115
Zeszyty
2013
ZeszytyNaukowe
NaukoweAON
AON nr
nr 1(90)
2(59) 2005
ISSN
ISSN0867–2245
0867–2245
TOMASZ RUBAJ
ORGANIZOWANIE SIŁ I ŚRODKÓW
DO WYKONANIA ZADAŃ –
UWARUNKOWANIA OGÓLNE
I PRAKTYCZNE ASPEKTY W ODDZIAŁACH
I PODODDZIAŁACH ARTYLERII
płk dr inż. Tomasz RUBAJ
W teorii organizacji i zarządzania organizowanie jest jedną z podstawowych
funkcji zarządzania. Organizowanie (przygotowanie) sił i środków do wykonania
zadań jest więc typowym działaniem kierowniczym, polegającym na definiowaniu czynności, porządkowaniu ich i grupowaniu w większe sekwencje oraz przydzielaniu do realizacji wykonawcom, a także na łączeniu różnych elementów składowych na zasadzie harmonizacji1. Można doszukać się przynajmniej kilku
znaczeń (ujęć) organizowania. W omawianym ujęciu proces organizowania sił
i środków do wykonania zadań można rozumieć dwojako: jako organizowanie
strukturalne i organizowanie procesowe.
Organizowanie strukturalne polega na grupowaniu czynności i wykonujących
je ludzi w komórki (zespoły) – wydziały, sekcje grupy itp., przydzielaniu zadań,
prac, urządzeń i materiałów, kształtowaniu więzi współpracy i podległości między
komórkami, delegowaniu i rozgraniczaniu uprawnień oraz udzielaniu reguł koordynacji i współdziałania; opiera się na regułach prakseologii i logistyki.
Organizowanie procesowe (funkcjonalne) polega na projektowaniu procesów
wykonawczych i procesów zarządzania (koordynacji ich elementów i powiązań
w czasie i przestrzeni) pod kątem ergonomicznego, racjonalnego i uporządkowanego przebiegu poszczególnych czynności podstawowych i pomocniczych w konkretnych warunkach. Organizowanie procesowe odnosi się także do wykonywania
powyższych procesów przez zespoły i pozostałych ludzi na poszczególnych stanowiskach, a także do przewidywania (projektowania) interwencji w przebiegu tych
procesów, w przypadku ich negatywnych odchyleń od przyjętych parametrów.
Analiza literatury przedmiotu pozwala dostrzec różne ujęcia procesu organizowania. W jednym z nich, w podstawowych założeniach zbieżnym z przedstawionym powyżej, na organizowanie można spojrzeć w ujęciu statycznym i dynamicznym. W ujęciu statycznym przez organizowanie rozumie się tworzenie
1
116
R. W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, wyd. nauk. PWN, Warszawa 1999, s. 330.
ORGANIZOWANIE SIŁ I ŚRODKÓW DO WYKONANIA ZADAŃ…
zespołu ludzi wraz z niezbędnymi środkami służącymi do osiągnięcia wyznaczonych
celów – mamy wówczas do czynienia z tzw. znaczeniem rzeczowym organizowania.
Z kolei w ujęciu dynamicznym organizowanie to ciąg celowych działań składających
się na proces organizowania – znaczenie czynnościowe organizowania.
Powyższe analizy pozwalają stwierdzić, że w przypadku organizowania sił i środków w płaszczyźnie militarnej będziemy mieć do czynienia zarówno z jego obszarem strukturalnym (statycznym), jaki i z obszarem procesowym/funkcjonalnym
(dynamicznym). Przy czym przyjęto, iż warunkiem prawidłowego określenia struktur organizacyjnych powinno być organizowanie procesowe (dynamiczne), co
oznacza, że organizacja elementów w sensie strukturalnym tzw. strukturalizacja
musi opierać się na organizacji działań (tzw. strukturalizacji procesów).
Zatem, mówiąc o organizowaniu sił w operacjach połączonych, należy mieć
na uwadze stworzenie takiego wzajemnie powiązanego systemu sił i środków ze
składu wojsk lądowych, sił powietrznych, marynarki wojennej oraz sił specjalnych,
który zapewni zintegrowane i zsynchronizowane destrukcyjne oddziaływanie na
siły i środki przeciwnika oraz jego funkcje walki, i przez to stworzenie siłom połączonym korzystnych warunków do skutecznego działania, uzyskania powodzenia
i wykonania zadań.
Z punktu widzenia sił zbrojnych proces organizowania do wykonania zadań
ma charakter zadaniowy. Powinien być on jednak, jak wskazują przeprowadzone
badania oraz praktyka udziału wojsk lądowych w misjach poza granicami kraju,
poprzedzony doborem sił, polegającym na ustaleniu ich właściwych proporcji
ilościowo – jakościowych, tak aby uzyskać wymagany poziom zdolności do wykonania zadań. Powyższe podejście jest zbieżne z koncepcją modułową sił, modułową ich organizacją, wyrażającą się w ustaleniu (doborze) takiego ich składu, aby
reprezentowane przez nie zdolności nie były ani za niskie, ale, z drugiej strony, nie
za wysokie.
Z tego względu zgrupowania sił połączonych organizowane są na zasadzie sił
modułowych (modułowości), pozwalającej na uzupełnienie lub rezygnację z określonej zdolności operacyjnej. Modułowość pozwala dowódcom zgrupowań połączonych oraz dowódcom komponentów osiągnąć równowagę pomiędzy siłami
walczącymi, siłami wsparcia bojowego i siłami wsparcia logistycznego. Można
nazwać ją metodycznym podejściem umożliwiającym wykreowanie odpowiedniej
ilości niezbędnych funkcji i zdolności operacyjnych do zastosowania w pożądanym
miejscu i czasie w celu osiągnięcia założonych efektów. Istotę podejścia modułowego przedstawiono na rysunku 1.
Omawiane podejście ma zastosowanie nie tylko przy projektowaniu sił i środków militarnych (choć ten aspekt jest najważniejszy z punktu widzenia prowadzonych rozważań), ale także w odniesieniu do partnerów spoza Sojuszu, organizacji
pozarządowych, międzynarodowych, organizacji humanitarnych i pozostałych
uczestników połączonych, zintegrowanych, międzyagencyjnych i międzynarodowych operacji.
117
TOMASZ RUBAJ
POZIOM ZDOLNOŚCI
LINIA OZNACZA OPTYMALNY
POZIOM ZDOLNOŚCI SIŁ
I ŚRODKÓW, KTÓRY SPEŁNIA
POTRZEBY SIŁ POŁĄCZONYCH
I MINIMALIZUJE WYMAGANIA
W ZAKRESIE NAKŁADÓW
ZA WYSOKI
ODPOWIEDNI
ZA NISKI
CZAS TRWANIA OPERACJI
Źródło: opracowanie własne na podstawie Pamphlet 525-68, U.S. Army Training and Doctrine Command, 2005.
Rys. 1. Istota podejścia modułowego do organizowania sił
Skoro, jak stwierdzono powyżej, pierwotnym przedsięwzięciem jest dobór sił
– spójrzmy zatem co kryje się pod omawianym terminem. Dobór sił jest procesem
określania odpowiedniego ich składu oraz kolejności użycia w celu wsparcia działań dowódcy sił połączonych. Obejmuje on selekcję i zorganizowanie optymalnej
struktury sił ze składu Sił Zbrojnych, w tym spośród wojsk lądowych oraz spośród
innych uczestników działań (kampanii, operacji) przeznaczonych do działań jako
siły połączone. Użycie w obszarze operacji zorganizowanych w powyższy sposób
sił jest następnie szczegółowo rozważane w ramach procesu projektowania sił.
W praktyce do każdej fazy kampanii dowódca sił połączonych określa i otrzymuje
siły o optymalnym składzie, takim, aby mógł osiągnąć i utrzymać wymagane skupienie głównego wysiłku. Odbywa się to poprzez zmiany dotyczące liczby sił
i zmiany w składzie poszczególnych komponentów reprezentujących rodzaje Sił
Zbrojnych (lądowego, powietrznego, morskiego i wojsk specjalnych). Dowódca
komponentu lądowego dobiera skład sił lądowych, w taki sposób aby spełniały
wymagania dowódcy sił połączonych sprecyzowane w stosunku do wojsk lądowych. Dowódca komponentu lądowego rekomenduje również siły lądowe, które
należy włączyć w skład sił połączonych, a następnie proponuje ich sekwencyjne
użycie, spełniające wymagania przełożonego. Warto zaznaczyć, że proces doboru
sił jest procesem ciągłym. Z chwilą rotacji sił wykonujących zadania przez nowe
siły, powracają one w podporządkowanie wspierających dowódców/uczestników
kampanii (operacji) i dowódców poszczególnych komponentów2.
2
118
Operations, Headquarters Department of the Army, Washington, February 2011, s. 4–13.
Dobór sił jest zatem wstępem, ale jednocześnie warunkiem koniecznym procesu organizowania zadaniowego sił. Organizowanie zadaniowe sił do działania
jest aktem ich projektowania, odnosi się również do wspierających sztabów,
czy też logistyki wraz ze specyfikacją ich wielkości i składu, niezbędnej do
wykonania konkretnej misji i wynikających z niej zadań.3 Głównymi czynnikami determinującymi organizowanie sił są: wyszkolenie, doświadczenie, wyposażenie, zdolności manewrowe, zdolności do nieprzerwanego zasilania, środowisko
działań i zagrożenie ze strony przeciwnika. W odniesieniu do wojsk lądowych
organizowanie sił obejmuje alokację dostępnych zasobów – jednostek (sił i środków z ich składu) dla podległych dowódców wraz z ustanowieniem relacji dowodzenia i wsparcia. Organizowanie sił ma więc miejsce wewnątrz pakietu dobranych uprzednio sił, gdy dowódca komponentu organizuje jednostki (grupy
jednostek –zgrupowania zadaniowe) do wykonania poszczególnych zadań. Proces
organizowania jest kontynuowany i obejmuje również organizowanie sił włącznie
z ich reorganizacją do wykonania kolejnych zadań, zadań których realizacja następuje i po działaniach poprzedzających, a niekiedy w trakcie ich trwania. Zdolność
sił lądowych do organizowania zadaniowego zapewnia im wyjątkową adaptacyjność i elastyczność. Pozwala bowiem dowódcom szczebla operacyjnego i taktycznego na takie skonfigurowanie jednostek (zgrupowań zadaniowych), które sprzyja
optymalnemu użyciu posiadanych zasobów. Ponadto pozwala wojskom lądowym na
dostosowanie zdolności (możliwości bojowych) jednostek (zgrupowań) do priorytetów
wyznaczonych dla działań i szczegółowych zadań ofensywnych, obronnych, stabilizacyjnych i wspierających (władze cywilne, różnego rodzaju misje i organizacje – innymi słowy pozostałe podmioty uczestniczące w operacji/działaniach).
Jak zaznaczono powyżej, po doborze sił i ich zadaniowym zorganizowaniu
powinno nastąpić sprecyzowanie relacji dowodzenia. Bazując na powyższych
ogólnych ustaleniach można by pokusić się w tym miejscu o próbę przedstawienia
praktycznych aspektów – w odniesieniu do jednostek, oddziałów i pododdziałów
artylerii, traktowanych jako siły wsparcia ogniowego – związanych z doborem sił
i ich organizowaniem zadaniowym. Jednakże zanim to nastąpi warto w tym miejscu zwrócić uwagę na często niedocenianą relację, ujmowaną sposób ogólny
jako wsparcie (ang. Support), chociaż przedstawiana jest ona w odniesieniu do sił
połączonych, to jednak, zdaniem autora jej założenia nie pozostają bez wpływu na
organizację i odpowiedzialność za realizację zadań wsparcia ogniowego na szczeblach taktycznych. Zaprezentowanie założeń omawianej relacji jest również jednym z celów szczegółowych niniejszego artykułu. Jak wynika bowiem ze wstępnej
analizy to dowódca sił połączonych odpowiada za określenie relacji pomiędzy
dowódcami wspieranym a wspierającym. Co więcej, zdaniem autora założenia
relacji dotyczą nie tylko sił wsparcia ogniowego, lecz również szerokiej gamy różnorodnych sił i środków wsparcia (jednostek/sił wspierających, reprezentujących
3
Ibidem, s. 4–14.
119
TOMASZ RUBAJ
obszary wsparcia bojowego i wsparcia logistycznego), a także jednostek dowodzenia i ogólnowojskowych prowadzących działania na szczeblu taktycznym.
Założenia teoretyczne dotyczące relacji wsparcia zawarto m.in. w publikacji
dotyczącej prowadzenia operacji połączonych AJP-01 (D)4, gdzie relacje wspierany/wspierający omówione są w stosunku do działań połączonych. Podkreśla się, że
pośród wielu różnorodnych wymagań operacyjnych, które muszą być spełnione,
przy z reguły ograniczonych zasobach, prowadzenie operacji z udziałem sił militarnych często jest ukierunkowane przy użyciu relacji wspierany/wspierający, kiedy to jedna organizacja (w tym przypadku komponent) powinna dodać, uzupełnić
określone zdolności, jak również chronić i zasilić inną organizację (formację). Kluczową w tym procesie jest relacja wsparcie, pozwalająca na określenie uprawnień
jako efektywnego środka służącego do akcentowania wysiłku w poszczególnych
etapach i fazach operacji, kiedy to podlegli dowódcy zazwyczaj otrzymują wsparcie od dowódców wspierających5 i zapewniają wsparcie, wspierają dowódców
zwanych dowódcami wspieranymi6. Znaczenie i wielkość zasobów wsparcia, a także
ważność omawianej relacji, w szczególności gdy dotyczy ona wsparcia dowódcy
komponentu, który realizuje główne zadanie z punktu widzenia dowódcy sił połączonych, wymaga zwrócenia bacznej uwagi ze strony dowódcy operacyjnego i podległych
mu dowódców komponentów podczas planowania i realizacji operacji.
Istota i zasady ogólne relacji wspierany/wspierający pozwalają na wzmocnienie, dodanie zdolności organom dowodzenia i siłom w strukturze dowodzenia sił
militarnych, uzupełniają bowiem nawzajem dowódców wspieranych i wspierających w celu uzyskania optymalnego efektu. W składzie sił połączonych, komponenty, ich poszczególne elementy mogą wspierać lub być wspieranymi podczas
wykonania poszczególnych zadań. Podlegli dowódcy mogą być wspieranymi, będąc z drugiej strony wspierającymi. Relacja wspierany/wspierający nie jest relacją
dowodzenia, ale stanowi operacyjną relację kierowania w dowodzeniu operacyjnym, za pomocą której spełniane są wymagania dowódców wspieranych7.
Jak podkreśla ekspert, emerytowany generał Gary Luck, obecnie Starszy Mentor w Połączonym Centrum Operacji, dowództwa Sił Połączonych Armii Stanów
Zjednoczonych8: doświadczenia z Operacji Enduring Fredom (OEF) i Operacji
Iraqi Fredom (OIF) wskazują, iż wsparcie jako relacja dowodzenia – autor nazywa wsparcie relacją dowodzenia, jest prawdopodobnie najbardziej odpowiednią
4
Allied Joint Doctrine AJP-01 (D), NSA, Bruksela 2010, s. 6-7 i 6-8.
Dowódca wspierający (ang. Supporting commander), dowódca, który udziela wsparcia dowódcy wspieranemu w postaci sił lub innego rodzaju wysiłku/wsparcia, lub/i który opracowuje Plan
wsparcia. Słownik terminów i definicji NATO, AAP-6, NSA, Bruksela 2009, s. 2-S-15.
6
Dowódca wspierany (ang. Supported commander), dowódca posiadający kluczową dpowiedzialność za wszelkie aspekty wykonania zadań przydzielonych przez wyższe władze wojskowe
NATO, który otrzymuje siły lub wsparcie innego rodzaju od jednego kilku dowódców wspierających.
Słownik terminów i definicji NATO, AAP-6, NSA, Bruksela 2009, s. 2-S-15.
7
Allied Joint Doctrine … op. cit. s. 6-8.
8
Gen (Ret) Gary Luck, Insights In Joint Operations, the Art and Science Best Practices, Joint
Warfighting Center U.S. Joint Forces Command, September 2006.
5
120
relacją w sensie uzyskania dostępu do dodatkowych zdolności. Zapewnia ona
uprawnienia i stanowi podstawy do tzw. współzależności, i może być najbardziej
odpowiednią relacją we współczesnym środowisku operacyjnym (działań). Omawiana relacja w swojej istocie czyni dowódcę wspierającego odpowiedzialnym za
osiągnięcie sukcesu przez dowódcę wspieranego. Nie może on po prostu wydzielić
siły i nie interesować się aranżacją i efektami ich działania. Wymaga się od niego
raczej, aby pozostał zaangażowany w proces wsparcia dowódcy wspieranego, kontynuował pomoc, doradztwo i koordynację podczas planowania i realizacji zadań
dowódcy wspieranego9.
Relacja wsparcie pozwala na tzw. pionową integrację działań dowódców poszczególnych komponentów. Uprawnienia wynikające z relacji wsparcie posiada
coraz szersze zastosowanie w celu zapewnienia dowódcy wspieranemu dostępu do
zdolności, których nie posiada w obrębie sił własnych. Elastyczność omawianej
relacji jest jedną z największych jej zalet. Wspiera ona, zdaniem cytowanego
autora, zdecentralizowaną realizację zadań zgodnie z myślą przewodnią dowódcy
sił połączonych. Zazwyczaj w obszarze operacji jest kilku dowódców wspieranych
i wspierających – dlatego, też z reguły wystąpią potrzeby ścisłego określenia priorytetów poprzez sprecyzowanie odpowiedzialności pomiędzy nimi. Ideę relacji
wsparcie przedstawiono na rysunku 2.
W szczegółowych rozważaniach, cytowany autor podkreśla rolę dowódców
wspieranych i wspierających formułuje wskazówki i rady praktyczne dla obydwóch dowódców.
DOWÓDCA SIŁ POŁĄCZONYCH
(Ustanowienie Uprawnień/Odpowiedzialności)
DOWÓDCA
WSPIERAJĄCY
Wsparcie
DOWÓDCA
WSPIERANY
Źródło: gen. Gary Luck, Insights in Joint Operations, the Art and Science Best Practices, Joint Warfighting Center
U.S. Joint Forces Command, September 2006, s. 17.
Rys. 2. Idea relacji wsparcie
Dowódca wspierany otrzymuje dostęp do zdolności sił wspierających, posiada
również uprawnienia w zakresie formułowania ogólnych wymagań/wytycznych,
wyznaczania i określania priorytetów zadań, celów lub obiektów oraz do artykułowania pozostałych przedsięwzięć koordynacyjnych (włącznie z wymaganiami dotyczącymi organów łącznikowych, wymaganiami odnoszącymi się do kierowania
9
Ibidem , p. 16 and 17.
121
TOMASZ RUBAJ
personelem i sterowania systemami oddziaływania i oceny skutków oraz składania
meldunków o efektach oddziaływania). Niektóre wskazówki i praktyczne rady dla
dowódcy wspieranego mogą dotyczyć:10
• zidentyfikowania potrzeb wsparcia pod adresem dowódców wspierających;
• wymagań w zakresie organów łącznikowych ze składu sił wspierających,
aby spójnie integrować wsparcie w ramach prowadzonych działań;
• zgłaszania niedoborów we wsparciu, w pierwszej kolejności wspierającym
dowódcom, a jeżeli to konieczne określenia rozwiązań alternatywnych.
Dowódca wspierający jest odpowiedzialny zarówno za sprawdzenie (upewnienie się co do prawidłowości i merytorycznej poprawności), jaki i za praktyczną
realizację żądań w zakresie wsparcia formułowanych przez dowódcę wspieranego
w ramach priorytetów określonych przez dowódcę lub/i w jego imieniu odpowiednie organa dowodzenia i koordynacji. Zasadnicze wskazówki i praktyczne rady dla
dowódcy wspierającego mogą odnosić się do:11
• określenia własnej roli w osiągnięciu celu działania przez dowódcę wspieranego;
• zrozumienia i respektowania uprawnień dowódcy wspieranego – podkreśla
się przy tym, że często wsparcie udzielane dowódcom wspieranym może posiadać
wyższy priorytet niż zadania realizowane według własnego planu;
• poświęcenia uwagi i czasu na upewnienie się co do prawidłowości i merytorycznej poprawności zadań formułowanych przez dowódcę wspieranego i określenia ogólnych priorytetów, zanim nastąpi podzielenie posiadanych możliwości na
zadania wykonywane według własnego planu i te, które realizowane są na korzyść
dowódców wspieranych;
• wysłania organów/oficerów łącznikowych do wspieranych sił, aby pomóc
w planowaniu użycia sił i środków oraz zrozumieniu wymagań wykonawców
wsparcia (sił i środków wspierających);
• określenia odpowiednich relacji dowodzenia własnym (wspierającym) jednostkom z celu upewnienia się, że ich zadania i obowiązki jako sił wspierających
zostaną wykonane i spełnione w odpowiedni sposób. Przyjmuje się, że dowódcy
wspierający zapewniają siły i zdolności/możliwości bojowe w relacji „wsparcie
bezpośrednie”, a nawet „kierowanie taktyczne – TACON” w celu wsparcia sił
w osiąganiu przez nie celów działania. Omawiane zależności zaprezentowano na
rysunku 3.
10
11
122
Ibidem, p. 17.
Ibidem, p. 18.
DOWÓDCA SIŁ POŁĄCZONYCH
(Ustanowienie Uprawnień/Odpowiedzialności)
DOWÓDCA
WSPIERAJĄCY
PODLEGŁE
DOWÓDZTWO
JEDNOSTKA
TAKTYCZNA
Wsparcie
Wsparcie
bezpośrednie
TACON
Siły podporządkowane
DOWÓDCA
WSPIERANY
PODLEGŁE
DOWÓDZTWO
JEDNOSTKA
TAKTYCZNA
Naczelna zasada – Jedność dowodzenia
Źródło: gen. Gary Luck, Insights In Joint Operations, the Art and Science Best Practices, Joint Warfighting Center
U.S. Joint Forces Command, September 2006, s. 18.
Rys. 3. Przykład wpływu relacji wsparcie na dowodzenie i kierowanie jednostkami/siłami
na szczeblu taktycznym
Organizowanie zadaniowe w oddziałach i pododdziałach artylerii, zwane
również w wielu źródłach organizacją artylerii do wykonania zadań, jest jednym z aspektów sprawowania dowodzenia i kierowania w odniesieniu do jednostek
omawianego rodzaju wojsk. Jest ona prowadzona według pięciu fundamentalnych
zasad12:
1. Zapewnienie odpowiedniego wsparcia artyleryjskiego dla jednostek zaangażowanych w walce.
2. Skupienie punktu ciężkości w działaniach zaczepnych i głównego wysiłku
w działaniach obronnych.
3. Zapewnienie natychmiastowej dyspozycyjności wsparcia artyleryjskiego dla
dowódcy ogólnowojskowego, aby mógł wpływać na działania.
4. Ułatwienie przyszłych działań.
5. Zastosowanie maksymalnie wykonalnej centralizacji podczas wykonania zadań (kierowania ogniem).
Organizacja artylerii do walki obejmuje dwa zasadnicze etapy: wyznaczenie relacji dowodzenia oraz określenie relacji wsparcia, w których wykonywane będą
zadania wsparcia ogniowego.
12
Zasady te wyraża się akronimem AWIFM (A – Adequate FA Support for committed units,
W – Weight the main attack in the offense or the main effort in the defence, I – Immediately available
FA support for the commander to influence the action, F – Facilitate future operations, M – Maximum
feasible centralized control), na podstawie: Tactics, Techniques and Procedures for Corps Artillery,
Division Artillery and Field Artillery Brigade, Washington D.C., 2001, s. C-1.
123
TOMASZ RUBAJ
W etapie pierwszym, następuje sprecyzowanie relacji dowodzenia jednostkom
(pododdziałom) artylerii w stosunku do jednostek wojsk walczących lub też innych
jednostek (pododdziałów) artylerii. Innymi słowy jest to podporządkowanie artylerii dowódcom wojsk walczących oraz dowódcom artyleryjskim. Wyznaczone relacje dowodzenia określają ściśle zakres swobody, ale też ograniczeń i obowiązków,
co do dysponowania podporządkowaną artylerią.
Najbardziej powszechną relacją dowodzenia jednostek artylerii do jednostek
ogólnowojskowych oraz pododdziałów artylerii w stosunku do ich nadrzędnych
jednostek artyleryjskich jest relacja „artyleria organiczna”13. Jest ona równoznaczna z podporządkowaniem w pełnym zakresie etatowemu dowódcy, według
pokojowego składu sił. Odpowiednikiem tego rodzaju uprawnień są stosowane
w terminologii NATO uprawnienia w stosunku do jednostek narodowych, określane mianem dowodzenia pełnego (w pełnym zakresie) – ang. Full Command.
W niektórych przypadkach artyleria może być przydzielona na stałe lub czasowo14 do jednostki wojsk walczących (zgrupowania) lub jednostki artylerii.
Wówczas dowódca, któremu przydzielono jednostkę (jej część/pododdziały) ma
takie same uprawnienia do niej jak w stosunku do jednostki organicznej, za wyjątkiem uprawnień administracyjnych. Chociaż definicje słownikowe pojęć „przydział na stałe” i „przydział czasowy” nie odnoszą się do całokształtu uprawnień
i ograniczeń15, to w szczegółowych rozwiązaniach znajdujemy m.in. zapisy o odpowiedzialności za wsparcie logistyczne przydzielonej jednostki (pododdziału)
artylerii, spoczywającej na dowódcy, który otrzymał przydział czasowy16. Szczegółowy zakres uprawnień jest jednak każdorazowo precyzowany w rozkazie i będą-
13
Ang. Organic Artillery.
Odpowiednio ang. assign and attach.
Assign – przydział na stałe: 1) Oznacza alokację/podporządkowanie jednostki lub personelu innej organizacji/jednostce, takie umieszczenie jest stosunkowo permanentne, trwałe, i/lub, gdzie do
podstawowej funkcji jednostki, do której siły/personel są przydzielane należy dowodzenie i kierowanie podporządkowaną na stałe jednostką lub personelem, lub też jednostka ta sprawuje znaczny zakres wymienionych funkcji w stosunku do jednostki lub personelu, który jej przydzielono, 2) Aby
uszczegółowić osobom specyficzne obowiązki lub funkcje, w przypadku gdy takie obowiązki lub
funkcje uznano za podstawowe i / lub względnie stałe, Słownik terminów i definicji NATO, AAP-6,
NSA, Bruksela 2009, s. 2-A-20.
Attach – przydział na określony czas/czasowy: 1) Oznacza alokację/podporządkowanie jednostki
lub personelu innej organizacji/jednostce, takie umieszczenie jest z reguły tymczasowe (ograniczone
czasem). Przedmiot nałożonych ograniczeń określony zostaje w rozkazie dotyczącym przydziału czasowego, dowódca formacji, jednostki lub organizacji przyjmującej siły na przydział czasowy będzie
sprawował ten sam stopień dowodzenia i kierowania, jak w stosunku do jednostek i personelu
organicznego, będących pod jego dowództwem. Jednakże, odpowiedzialność za transfer i promocję
personelu zazwyczaj zachowuje formacja, jednostka lub organizacja macierzysta, 2) Aby uszczegółowić
osobom specyficzne obowiązki lub funkcje, w przypadku, gdy takie obowiązki lub funkcje uznano za
drugorzędne lub stosunkowo tymczasowe, np. przydzielić czasowo do wykonania zadań jako personel
latający, Słownik terminów i definicji NATO, AAP-6, NSA, Bruksela 2009, s. 2-A-20 i 2-A-21.
15
Zob. Słownik pojęć i definicji NATO, AAP-6U, 2009.
16
Tactics, Techniques and Procedures ... op. cit., str. B-1
14
124
cym jego integralną częścią podziale sił, bądź w specjalnym rozkazie dotyczącym
przydziału17.
W przypadku przydziału na stałe dużej jednostki artylerii np. Brygady/Pułku
Artylerii do korpusu/dywizji, dowódca korpusu/dywizji może być obarczony odpowiedzialnością za jej wsparcie logistyczne lub obowiązek ten spoczywa nadal na
jednostce macierzystej. Z kolei część Brygady/Pułku Artylerii (np. dwa dywizjony
z pododdziałami rozpoznania artyleryjskiego) przydzielone czasowo do pułku kawalerii pancernej, względnie samodzielnej brygady, na okres walki w obszarze sił
osłony, wymagają wsparcia logistycznego od jednostki wojsk walczących. Zauważalna jest więc pewnego rodzaju prawidłowość, a zarazem elastyczność polegająca
na tym, że jeżeli jest to jednostka ogniowa wymagająca znacznego wsparcia
(głównie zaopatrzenia w amunicję) odpowiedzialność za logistykę spoczywa nadal
na jednostce macierzystej (ang. parent unit). Natomiast, jeżeli przydział dotyczy
jedynie części jednostki (pododdziału), z reguły na wykonanie określonego zadania
(na określony czas) dowódca, któremu przydzielono siły odpowiada za ich wsparcie logistyczne. W każdym przypadku sytuacja, otrzymane zadanie, skład sił
i środków do jego wykonania decydować będzie o sprecyzowaniu odpowiedzialności pomiędzy jednostkami wojsk walczących i jednostkami (pododdziałami) artylerii, jak również pomiędzy jednostkami i pododdziałami artylerii. Wynika to z faktu,
że w przypadku dużych jednostek, wymagających znacznego zaopatrzenia w amunicję, takie rozwiązanie byłoby trudne w praktycznej realizacji.
W odniesieniu do jednostek wojsk walczących i jednostek artylerii w naszej
armii możemy mieć do czynienia z artylerią organiczną. Celowym jest również
stosowanie przydziału na stałe lub czasowego podczas walki brygad na samodzielnych, odizolowanych kierunkach, w terenie lesisto-jeziornym, w górach lub wsparcia sił osłony (w rejonie, pasie, obszarze przesłaniania). Każdorazowo w rozkazach
dotyczących przydziału nastąpić musi jednak wyraźne sprecyzowanie odpowiedzialności za wsparcie logistyczne przydzielonych sił uwzględniające możliwości
otrzymującego przydział, dotyczące głównie zaopatrywania w amunicję. Rozwiązaniem tego złożonego problemu może być usamodzielnienie pod względem logistycznym dywizjonów artylerii, w takim stopniu, aby mogły wykonać postawione
zadania bez potrzeby uzupełniania. Nie zawsze jest to jednak możliwe i z tego
względu wymaga szczegółowego i rozważnego podejścia, wspartego kalkulacjami
zarówno operacyjno-taktycznymi jak i logistycznymi.
W armiach sojuszu powyższe relacje podporządkowania stosowane są w układzie narodowym. Niezależnie od nich występują przedstawione niżej relacje dowodzenia NATO18.
Dowodzenie operacyjne (ang. OPCOM)19. Władza udzielona dowódcy do
wyznaczania zadań podległym dowódcom, do rozwijania i rozmieszczania jedno17
Ang. Assign Order or Attach Order.
Słownik terminów i definicji NATO, AAP-6, NSA, Bruksela 2009.
19
Operational Command.
18
125
TOMASZ RUBAJ
stek, dokonywania zmian w podporządkowaniu sił i do zachowania lub przekazania kierowania operacyjnego (taktycznego), stosownie do potrzeb. Taka władza nie
obejmuje odpowiedzialności za sprawy administracyjne.
Dowodzenie taktyczne (ang. TACOM)20. Władza przekazana dowódcy do wyznaczania zadań siłom pozostającym pod jego dowództwem dla wykonania zadania wyznaczonego przez wyższego przełożonego.
Kierowanie operacyjne (ang. OPCON)21. Władza udzielona dowódcy do kierowania siłami podporządkowanymi podczas wykonania specyficznych zadań,
które są zwykle ograniczone przez funkcję, czas lub miejsce, do rozmieszczenia
jednostek i do zachowania lub wyznaczania kierowania taktycznego tymi jednostkami. Nie obejmuje prawa do wyznaczania jednostek lub ich części do odmiennego
wykorzystania. Nie obejmuje również kierowania administracyjnego i logistycznego. W praktyce podczas wykonania określonego zadania operacyjnego dowódca
ma te same uprawnienia, jak w stosunku do jednostek organicznych za wyjątkiem
odpowiedzialności za logistykę i administrację.
Kierowanie taktyczne (ang. TACON)22. Szczegółowe, zwykle lokalne kierowanie bezpośrednie ruchem lub manewrem niezbędne do wykonania wyznaczonych zadań.
Kierowanie administracyjne (ang. Administrative Control). Kierowanie lub
sprawowanie władzy nad podwładnymi lub organizacją dotyczące spraw administracyjnych, takich jak obsada personalna, zaopatrywanie, usługi i inne problemy nie
wchodzące w skład zadania operacyjnego podległej lub innej jednostki (organizacji).
Uprawnienia do koordynacji lub bezpośrednie uprawnienia łącznikowe
(ang. Coordinating Autrority or Direct Liaison Authority – DIRLAUTH). Uprawnienia udzielone dowódcy lub imiennie określone obowiązki w zakresie koordynacji specyficznych funkcji lub działań angażujących siły dwóch lub więcej państw
lub dowództw lub co najmniej dwóch rodzajów sił zbrojnych lub wojsk. Posiadający uprawnienia do koordynacji ma prawo żądać konsultacji między dwoma organami zaangażowanymi do działań lub ich przedstawicielami, ale nie posiada
uprawnienia do wymuszania zgody. W przypadku braku porozumienia tych organów, powinien dążyć do uzyskania niezbędnego porozumienia w drodze dyskusji.
W przypadku, gdy nie jest w stanie uzyskać niezbędnego porozumienia powinien
przedstawić problem odpowiedniemu dowódcy.
Analiza stosowanych w NATO relacji dowodzenia, wskazuje, że w warunkach
naszej artylerii, mogą mieć praktyczne zastosowanie dowodzenie taktyczne, kierowanie operacyjne, kierowanie taktyczne oraz uprawnienia do koordynacji i łącznikowe. Te relacje pozwalają zorganizować odpowiedni do zadań system wsparcia
ogniowego i zapewniają możliwość dowodzenia artylerią na poszczególnych
szczeblach, zgodnie z myślą przewodnią i zamiarem dowódcy wojsk walczących.
20
Tactical Command.
Operational Control.
22
Tactical Control.
21
126
Dowodzenie taktyczne może mieć praktyczny wymiar w natarciu i odnosić się do
stosowanego u nas czasowego angażowania artylerii do zadań wsparcia w ogniowym
przygotowaniu ataku. Dotyczy to np. artylerii przełożonego, artylerii wojsk będących w styczności, artylerii sił odwodowych. Oznacza to, iż dowódca zgrupowania
(dywizji) po otrzymaniu sił, może użyć je zgodnie z własnym zamiarem, ale tylko
do wykonania tego zadania.
Kierowanie operacyjne w odniesieniu do pułku artylerii (jego części np. dywizjonów wraz ze środkami rozpoznania w postaci Radiolokacyjnych Zestawów
Rozpoznania Artylerii – RZRA, radarami do rozpoznania celów będących w ruchu,
bezzałogowymi statkami powietrznymi – BSP) oznacza podporządkowanie dywizjonów dowódcy (dowódcom) dywizji lub samodzielnych brygad i pozostawienie
im swobody w ich wykorzystaniu podczas realizacji postawionego przez Korpus/Komponent Lądowy zadania. W tym przypadku otrzymujący jednostkę (pododdziały) musi zachować ich zwartość organizacyjną, a odpowiedzialność za zaopatrywanie w amunicję, MPS i inne środki materiałowe spoczywa nadal na
dowództwie pułku artylerii. Dowódca dywizji może i powinien wyznaczyć relacje
wsparcia ogniowego23 dywizjonom. Pododdział rozpoznania pozostaje również
pod jego dowództwem, natomiast może przekazać dalsze uprawnienia w relacji
TACON, po to, aby podległe jednostki (BZ, BKPanc, BPanc) koordynowały manewr pododdziału w toku wykonania zadań.
Kierowanie taktyczne oznacza czasowe i lokalne przekazanie uprawnień podległym jednostkom do kierowania ruchem i manewrem sił w celu wykonania zadań. Może to mieć miejsce, gdy w obszarze jednostki walczącej ugrupowuje się
siły będące w podporządkowaniu szczebla nadrzędnego, wykonujące zadania na
korzyść całości zgrupowania i poszczególnych jednostek. Może to być np. jeden
z dywizjonów pułku artylerii, pozostający w dyspozycji dowódcy zgrupowania
zadaniowego organizowanego na bazie dywizji (Korpusu/Komponentu Lądowego), został ugrupowany w obszarze obrony dywizji (samodzielnych brygad np.
w obszarze osłony). W stosunku do tego dywizjonu te dywizje (brygady), w których obszarze został ugrupowany posiadają uprawnienia kierowania taktycznego.
Uprawnienia do koordynacji i bezpośrednie uprawnienia łącznikowe –
kompetencje szefa artylerii jako koordynatora wsparcia ogniowego w stosunku do
pozostałych wykonawców wsparcia ogniowego.
W toku organizacji artylerii do walki po wyznaczeniu relacji dowodzenia, konieczne jest określenie relacji między jednostkami (pododdziałami) wspieranymi i
jednostkami (pododdziałami) wspierającymi (etap drugi). Służą temu relacje
wsparcia ogniowego (ang. fire support relationships) precyzujące obowiązki wspierających jednostek artylerii (ang. suporting artillery units) wobec jednostek wojsk walczących lub innych (wspieranych) jednostek artylerii (ang. supported artillery units).
We wsparciu ogniowym realizowanym przez artylerię stosowane są cztery standardowe relacje wsparcia: wsparcie bezpośrednie (ang. Direct Support – DS), wzmocnienie
(ang. Reinforcing – R), wsparcie ogólne (ang. General Support – GS) oraz wsparcie
ogólne i wzmocnienie (ang. General Support Reinforcing – GSR).
23
Będą one przedmiotem rozważań w dalszej części artykułu.
127
TOMASZ RUBAJ
Wsparcie bezpośrednie (ang. Direct Support – DS) to obowiązek (zadanie)
wsparcia nałożony na jednostkę wsparcia (w tym artylerii) nie przydzieloną i nie
podporządkowaną jednostce (formacji) wspieranej, od której wymaga się wykonania zadań wsparcia z priorytetem (przede wszystkim) żądanie wspieranej jednostki
(formacji) wojsk walczących. Oznacza to, że jednostka artylerii realizuje w pierwszej kolejności żądanie ognia formułowane przez dowódcę wspieranej jednostki,
mimo, że mu nie podlega w żadnej relacji dowodzenia. W takiej relacji wykonuje
zadania np. dywizjon artylerii brygady na rzecz batalionów zmechanizowanych/zmotoryzowanych (czołgów). Zgodnie z założeniami tej relacji omawiany
dywizjon zapewnia również wysuniętych obserwatorów (WO) do każdego batalionu (w naszych warunkach do batalionów kierowane są plutony WO). Zadania
ogniowe dywizjonu są planowane i koordynowane w celu zapewnienia optymalnego wsparcia zgodnie z decyzją dowódcy wojsk walczących. Ugrupowanie dywizjonu wyznaczane jest w taki sposób, aby można było zapewnić pełną integrację
ognia z walką wspieranych jednostek. Z powyższych powodów proces planowania
działań i ich prowadzenie odbywa się w ścisłej integracji i koordynacji z organami
wsparcia ogniowego danej jednostki, pododdziałów wojsk walczących. Wsparcie
bezpośrednie jest najbardziej zcentralizowaną relacją wsparcia. Istotę omawianej
relacji przedstawiono na rysunku 4.
X
X
XX
DS
Opracowanie własne.
Rys. 4. Istota relacji „Wsparcie bezpośrednie”
128
Wzmocnienie (ang. Reinforcing – R) to obowiązek nałożony jednostkę (pododdział) wsparcia ogniowego/artylerii, polegający na wykonaniu ognia w celu spotęgowania siły ognia innej jednostki wsparcia ogniowego/artylerii. Dla przykładu
w tej relacji wsparcia ogniowego dywizjon artylerii wykonuje zadania ogniowe
formułowane przez dowódcę dywizjonu wzmacnianego. Taka relacja występuje wówczas, gdy zostanie wyznaczony dywizjon, np., ze składu pułku artylerii – po podporządkowaniu pułku do dywizji w określonej relacji dowodzenia24, do wzmocnienia
brygadowego dywizjonu artylerii. Wówczas ogniem, a także manewrem dywizjonu
wyznaczonego do wzmocnienia kieruje w pierwszej kolejności dowódca brygadowego dywizjonu artylerii. Jeden dywizjon może być wyznaczony do wzmocnienia
tylko jednego dywizjonu, ale jeden dywizjon może być wzmacniany przez więcej
niż jeden dywizjon (w praktyce maksymalnie przez dwa–trzy dywizjony). Istotę
relacji wzmocnienie przedstawiono na rysunku 5.
X
=
=
R
XX
DS
R
Rys. 5. Istota relacji „Wzmocnienie”
Wsparcie ogólne (ang. General Support – GS) stanowi obowiązek nałożony na
jednostkę artylerii (jej część) wykonania zadań wsparcia ogniowego działań jednostki
jako całości. Omawiana relacja wsparcia ogniowego ta oznacza, że w przypadku wezwania wsparcia, wg potrzeb dowódcy wojsk walczących zadania wsparcia ogniowego
24
Kwestie te będą rozważone w dalszej części artykułu.
129
TOMASZ RUBAJ
zostaną wykonane natychmiast i niezawodnie. Zadanie wsparcia ogólnego samoistnie
ustanawia relację pomiędzy jednostką (oddziałem/pododdziałem) wsparcia ogniowego/artylerii, a jednostką (pododdziałem) wojsk walczących (ogólnowojskowym).
Jest to najbardziej zcentralizowana relacja, spośród standardowych relacji wsparcia
ogniowego. W omawianej relacji może występować np. pułk artylerii (jego poszczególne dywizjony) wykonując zadania na korzyść dywizji jako całości (formułowane przez dowódcę dywizji lub z jego upoważnienia). Założenia omawianej
relacji wsparcia zaprezentowano na rysunku 6.
X
X
DS
DS
XX
GS
DS
Rys. 6. Założenia relacji „Wsparcie ogólne”
Wsparcie ogólne i wzmocnienie (ang. General Support Reinforcing – GSR) to
obowiązek nałożony na jednostkę artylerii wykonania ognia, w pierwszej kolejności, na rzecz jednostki ogólnowojskowej (zgrupowania) jako całości, a w drugiej
kolejności (z drugim priorytetem) na rzecz wzmacnianej jednostki (dywizjonu)
artylerii. Relację tę wyznacza się przy niedostatku artylerii (brak możliwości wydzielenia oddzielnych dywizjonów do wzmocnienia). Na przykład dywizjon artylerii ze składu podporządkowanego dywizji pułku artylerii, któremu wyznaczono
omawianą relację, w pierwszej kolejności wykonuje zadania na korzyść dywizji
jako całości, a w drugiej kolejności (stosownie do potrzeb i możliwości) może
wzmacniać ogień brygadowego dywizjonu artylerii. Dywizjon artylerii wykonujący zadania w tej relacji pozostaje pod dowództwem odpowiedniej jednostki ogólno
wojskowej, a funkcjonalnie podlega organom wsparcia ogniowego/połączonego
wsparcia ogniowego. Relacja wsparcie ogólne i wzmocnienie pozwala dowódcy
130
ogólnowojskowemu na elastyczne reagowanie na zaistniałe sytuacje taktyczne na
polu walki. W omawianej relacji może również wykonywać zadania dywizjon
artylerii rakietowej (ze składu pa) w rejonach obrony pierwszorzutowych brygad
przy użyciu amunicji minowej. Założenie relacji wsparcie ogólne i wzmocnienie
przedstawiono na rysunku 7.
S
Priorytet 1
Priorytet
X
DS
2
X
DS
XX
GSR
GSR
Rys. 7. Założenia relacji „Wsparcie ogólne i wzmocnienie”
Z każdą z powyższych relacji wsparcia ogniowego związane są zasady (obowiązki), które precyzują w sposób kompleksowy zakres odpowiedzialności
(uprawnień i ograniczeń) jednostek wspierających wobec jednostek wspieranych
i odwrotnie. Obowiązków jest łącznie siedem (tabela 1), a dotyczą one:
• priorytetów wywołania ognia, odpowiedzialność ta określa na korzyść których sił artyleria wykonuje ogień i w jakiej kolejności;
• zapewnienia (wysłania) oficerów łącznikowych, ten obowiązek określa
czy jednostka artylerii jest lub czy nie jest zobowiązana do skierowania oficerów
łącznikowych, wraz z podaniem do kogo powinni się zameldować;
• nawiązania i utrzymania łączności, obowiązek definiuje wymagania, nie
ujęte w SOP, które musi spełnić jednostka artylerii w zakresie łączności z jednostką wspieraną;
• zapewnienia obserwatorów (środków rozpoznania), ten obowiązek określa czy wspierająca jednostka artylerii ma obowiązek, czy też nie, zapewnienia
wysuniętych obserwatorów (środków rozpoznania) do jednostki wspieranej. Zawarty jest w tym również obowiązek uzupełniania obserwatorów, którzy zostaną
wyeliminowani z walki;
131
TOMASZ RUBAJ
Tabela 1
Relacje wsparcia ogniowego
Wsparcie
bezpośrednie
(DS)
1. Wspieranej
jednostki
Priorytet
2. Własnych
wsparcia
elementów rozogniowego na
poznania
wezwanie:
artyleryjskiego
3. Szefa artylerii
Kieruje
oficerów
Wspieranej
łącznikowych
jednostki
lub (komórkę
WO) do:
Wspieraną jedNawiązuje
nostką ogólno
i utrzymuje
wojskową
łączność z:
Każdego elemenZapewnia
tu wspieranej
obserwatojednostki, środki
rów lub
środki rozpo- tech. do wspieranej jednostki
znania do:
Ugrupowanie
Dowódcę wspiebojowe
ranego pododi manewr
działu artylerii
artylerii jest
lub na rozkaz
określony
szefa artylerii
przez:
Relacja/
Obowiązek
Wzmocnienie
(R)
Wsparcie ogólne
(GS)
Wsparcie ogólne
i wzmocnienie
(GSR)
1. Wzmacnianego
pododdziału artylerii
2. Własnych elementów rozpoznania artyleryjskiego
3. Szefa artylerii
1. Szefa artylerii
2. Własnych elementów rozpoznania artyleryjskiego
1. Szefa artylerii
2. Wzmacnianego
3. Własnych elementów rozpoznania
artyleryjskiego
Wzmacnianego
pododdziału
artylerii
Nie jest wymagane
Wzmacnianego
Wzmacnianym
pododdziałem
artylerii
Wzmacnianym
Nie jest wymagane pododdziałem
artylerii
Nie jest wymagane Nie jest wymagane Nie jest wymagane
Wzmacnianą
jednostkę artylerii,
Szefa artylerii
lub na rozkaz szefa
artylerii
Szefa artylerii lub
wzmacnianą jednostkę artylerii po
zatwierdzeniu przez
szefa artylerii
Strefie ognia
wzmacnianej
jednostki artylerii
lub strefie wyznaczonej
Strefie działania
wspieranej jednostki lub strefie
wyznaczonej
Strefie działania
wspieranej jednostki
zawierająca strefę
ognia wzmacnianej
jednostki artylerii
Szefa artylerii lub
wg innych ustaleń
Szefa artylerii lub
jako inne uzgodnienia
Wyznaczenie
strefy ognia
w:
Strefie działania
wspieranej jednostki
Plan ognia
sporządzany
przez:
Opracowuje
własny plan
Wzmacnianą
ognia w koordyjednostkę artylerii
nacji z wspieraną
jednostką
Źródło: opracowano na podstawie Field Artillery Tactical Doctrine, AArty P-5, s. A-1– tłumaczenie autora.
• rozwinięcia w ugrupowanie bojowe i manewru w toku walki, obowiązek
definiuje kto, i w jakiej kolejności ma uprawnienia i (lub) obowiązek do rozmieszczenia (rozwinięcia w ugrupowanie bojowe i kierowania manewrem w toku walki)
jednostek artylerii;
• wyznaczenia strefy ognia dla jednostki artylerii, obowiązek definiuje kto
odpowiada za określenie strefy ognia i określa w jakim (czyim) rejonie może być
ona wyznaczona;
132
• uprawnień (obowiązków) w zakresie planowania ognia, ten obowiązek
określa kto, i w jakiej kolejności ma władzę i (lub) obowiązki planowania ognia
jednostki wzmacniającej (sporządzenia planu ognia).
Jeżeli żadna z czterech relacji wsparcia nie zapewnia pożądanego wsparcia
wojsk walczących, mogą być zastosowane niestandardowe relacje wsparcia
ogniowego. Niestandardowe relacje wsparcia uzupełniają, ograniczają lub zmieniają jeden lub więcej z siedmiu obowiązków lub określają szczegółowo przypadki
nie ujęte przez te obowiązki. W przypadku, kiedy zmiany w relacjach wsparcia są
znaczne i występują trudności w zidentyfikowaniu standardowej relacji, należy na
nowo określić zakres wszystkich siedmiu obowiązków wynikających z relacji.
Przykłady:
1. 1/2 pa R 3 das (ze zużyciem 0,6 sjo), – podczas gdy w standardowej relacji
„Wzmocnienie” nie ogranicza się zużycia amunicji.
2. 1/5 BA GS zapewnia oficera łącznikowego do szefostwa artylerii dywizji,
podczas gdy dywizjon wykonujący zadania w relacji „Wsparcie Ogólne” nie ma
obowiązku skierowania oficera łącznikowego do dywizji (artylerii dywizji).
3. 1/1 pa R 1 das bez prawa wyznaczania ugrupowania i kierowania manewrem
w toku walki (o ugrupowaniu i manewrze dywizjonu decyduje szef artylerii 1 DZ –
tabela 1).
Niestandardowe relacje wsparcia są środkiem służącym dostosowaniu wsparcia
do zaistniałej sytuacji. Są one zarazem środkiem za pomocą, którego dowódca
może elastycznie organizować siły i środki do wykonania zadań mając na uwadze
nie tylko bieżące, ale i przyszłe działania.
Innym sposobem, przy użyciu, którego można organizować artylerię do walki,
zapewniając możliwości przeniesienia wysiłku wsparcia w aktualnej, jaki również
antycypowanej sytuacji jest wyznaczanie dla artylerii zadań alternatywnych
i zadań wykonywanych na rozkaz25.
Przykłady:
1. 3 das DS 10 BZ (oddział wydzielony w obszarze sił osłony) po wykonaniu
zadań O/O R 1 das podczas wprowadzenia do walki 1 BPanc.
2. 1/5 BA DS 5BZ O/O R 7 das.
3. 1/1 BA R 3 das (nie przekroczyć 50% zużycia) lub ze zużyciem 0,5 sjo
(przydział dla dywizjonu 1,0 sjo na dzień walki)26 O/O GS 1 DZ
4. 2/1 pa GS 12 DZ O/O R 2 BZ w II i III etapie obrony.
Jak wynika z przeprowadzonych rozważań organizacja artyleryjskich sił i środków
wsparcia do wykonania zadań uwarunkowana jest wieloma czynnikami. Wśród
nich należy wyróżnić przede wszystkim:
25
Ang. On order (O/O).
W terminologii sojuszniczej powyższe ograniczenie formułuje się w następujący sposób: DNE
(do not exceed) ... % of CSR (ang. Controlled Supply Rate) tj. nie przekroczyć o ... % zużycia dziennego jednostki. Z kolei występującą u nas sprzętową jednostkę ognia – sjo, określić można jako ASR
– ang. Available Support Rate.
26
133
TOMASZ RUBAJ
• sposoby doboru sił i środków w ramach organizowania sił połączonych i zgrupowań zadaniowych;
• sprecyzowanie odpowiedzialności w stosunku do dowódców wspieranych
i wspierających;
• organizację zadaniową wewnątrz poszczególnych komponentów (zgrupowań
zadaniowych) związków taktycznych oddziałów i pododdziałów z uwzględnieniem
obowiązków i ograniczeń wynikających z założeń relacji dowodzenia i relacji
wsparcia ogniowego.
Praktyka ćwiczeń prowadzonych w wymiarze operacyjnym i taktycznym w Polskich Siłach Zbrojnych27, w tym w Akademii Obrony Narodowej28 oraz wynikające
z nich wnioski i doświadczenia wskazują, iż do organizowania sił i środków należy
podchodzić niezwykle rozważnie, z uwzględnieniem powyższych i wielu innych
przedstawionych w artykule czynników. Każdorazowo bowiem skład sił i środków,
uwarunkowania wynikające z otrzymanych zadań, sposobu działania przeciwnika,
terenu, czasu na przygotowanie i prowadzenie działań, warunków terenowych
i atmosferycznych i innych, z reguły licznych, ograniczeń (rzeczowych, czasowych
i przestrzennych) wpływał będzie na sposób organizacji artyleryjskich sił i środków wsparcia do wykonania zadań. Z kolei zakres uprawnień i swobody, a z drugiej strony mnogość obowiązków i ograniczeń wynikających z relacji dowodzenia
i relacji wsparcia ogniowego nie podpowiadają gotowych rozwiązań. Z reguły, aby
spełnić potrzeby w zakresie wsparcia, które przeważnie przewyższają możliwości
posiadanych sił i środków – przynajmniej choć w części, decydującej o wykonaniu
zadań przez jednostki wojsk walczących zachodzi konieczność stosowanie ograniczeń w dysponowaniu wysiłkiem środków wsparcia, w odniesieniu do etapów operacji (walki), amunicji, ugrupowania i manewru oddziałów i pododdziałów.
Biorąc pod uwagę powyższe treści na rysunku 8 i 9 przedstawiono warianty
organizacji sił i środków do wykonania zadań na szczeblu komponentu lądowego.
Założono w nich pozostawienie części sił i środków do dyspozycji dowódcy
komponentu. W wariancie pierwszym, ze składu pułku artylerii, w wariancie drugim jako samodzielne dywizjony. Pozostałe siły zostały podporządkowane dowódcom dywizji w relacjach dowodzenia oraz brygadzie walczącej w obszarze sił
osłony. W tym przypadku obowiązkiem dywizji jest wyznaczenie relacji wsparci
ogniowego dla otrzymanych sił, praktycznie dla każdego dywizjonu artylerii. Są
one o tyle istotne, że pozwalają zorganizować siły zadaniowo. Z każdej zastosowanej relacji wsparcia wynikają bowiem wnioski dotyczące zadań, które może realizować dany pododdział artylerii.
27
M.in. ćwiczenie ANAKONDA 12, w którym autor uczestniczył zajmując się wykonaniem zadań przez siły i środki wsparcia Korpusu Międzynarodowego MNC – NE.
28
Ćwiczenia prowadzone na studiach i kursach dla oficerów, m.in. Ćwiczenie nr 211 cz. C
„Obrona dywizji” oraz ćwiczenie pk. „Wsparcie-11”, prowadzone w ramach kursu doskonalącego dla
kadry WRiA „Planowanie i organizowanie zintegrowanego wsparcia ogniowego w operacji połączonej, w listopadzie 2011 roku.
134
Rys. 8. Organizacja artylerii do wykonania zadań – wariant 1
I tak, dywizjony z określona relacją wsparcie ogólne predysponowane są do
wykonania zadań w głębi ugrupowania bojowego przeciwnika, zadanie te mieszczą
się w obszarze głębokiego ognia wspierającego. Są nimi: zwalczanie artylerii przeciwnika (reaktywne i pro aktywne), zwalczanie sił manewrowych (odwodów),
walka o przewagę w obszarze dowodzenia, zwalczanie obiektów infrastruktury,
pododdziałów i urządzeń logistycznych, a także wzbranianie środków OPL przeciwnika.
Dywizjony z wyznaczoną relacją wzmocnienie, potęgują siłę ognia dywizjonów brygad ogólnowojskowych, wspierających działania brygad i batalionów prowadzących walkę bliską. Jeżeli dywizji podporządkowano ograniczoną liczbę dywizjonów lufowych, to z reguły mają miejsce ograniczenia. Na przykład w I i II
etapie obrony dywizji wzmacniany jest ogniem dywizjon brygady pierwszorzutowej, a w etapie III brygady wykonującej kontratak jako odwód dywizji.
135
TOMASZ RUBAJ
Rys. 9. Organizacja artylerii do wykonania zadań – wariant 2
I wreszcie dywizjony z określoną relacją wsparcie ogólne i wzmocnienie muszą pogodzić zakres jednej i drugiej grupy zadań, które zostały jedynie zasygnalizowane, gdyż są dostatecznie szczegółowo omówione w dostępnej literaturze.
Realizacja zadań w relacji wsparcie bezpośrednie, zdaniem autora, może mieć
miejsce w przypadku podporządkowania dywizji większej liczby dywizjonów i podjęcia decyzji o zaangażowaniu ich do wykonania zadań bliskiego ognia wspierającego
(np. na korzyść brygady realizującej zadania w obszarze sił osłony komponentu,
z reguły w rejonie o znacznej szerokości i głębokości).
Zapisy formalne, wyrażone w sposób zaprezentowany w powyższych przykładach dotyczących ograniczeń w stosowaniu relacji wsparcia, odnoszące się do
relacji dowodzenia powinny zostać umieszczone dokumentach rozkazodawczych:
w załączniku Podział sił, a traktujące o relacjach wsparcia ogniowego w rozkazie
lub/i załączniku Wsparcie ogniowe w podpunktach – zmiany w podporządkowaniu
w toku walki oraz w zadaniach taktycznych formułowanych dla poszczególnych
oddziałów i pododdziałów artylerii.
136
Bibliografia
AAP-6, NATO Glossary of terms and definitions, NSA, Brussels 2009.
Allied Joint Doctrine AJP-01 (D), NSA, Brussels 2010.
Artillery Procedures AArtyP-1(B), NSA, Brussels 2009.,
Bailey J. B. A. Maj. Gen., Field Artillery and Firepower, Naval Institute Press, Annapolis
2004.
Czajka K., Malinowski P., Rubaj T., Użycie artylerii w natarciu związku taktycznego
i oddziału, AON, Warszawa 2006.
Fire Support Integration Paper, Canadian Department of Defense, 2008.
Joint Fire Support in 2020, Naval Postgraduate School, Monterey-California, 2006.
Luck Gary Gen. (Ret), Insights in Joint Operations, the Art and Science Best Practices,
Joint Warfighting Center U.S. Joint Forces Command, September 2006.
NATO Field Artillery Tactical Doctrine AArtyP-5, NSA, Brussels 2001.
NATO Indirect Fire Systems Tactical Doctrine AArtyP-5(A), NSA, Brussels 2010.
Operations, Headquarters Department of the Army, Washington, February 2011.
Pamphlet 525-68, U.S. Army Training and Doctrine Command, 2005.
Rubaj T., Połączone wsparcie ogniowe – zdolności i atrybuty operacyjne sił oraz wybrane
aspekty organizowania, Zeszyty CSAiU, Toruń 2008.
Rubaj T., Artyleria w połączonym wsparciu ogniowym (w:) ZN WSOWLąd. nr 2/2012,
Wrocław 2012.
Rubaj T. (red.), Połączone wsparcie ogniowe – integralna część współczesnych operacji,
AON, Warszawa 2013.
Tactics, Techniques and Procedures for Corps Artillery, Division Artillery and Field Artillery Brigade, Washington D.C., 2001, s. C-1.
137
Zeszyty
2013
ZeszytyNaukowe
NaukoweAON
AON nr
nr 1(90)
2(59) 2005
ISSN
ISSN0867–2245
0867–2245
ZBIGNIEW MODRZEJEWSKI
ROZPOZNAWCZE WSPARCIE
OPERACJI INFORMACYJNYCH
mjr dr Zbigniew MODRZEJEWSKI
Abstract
The role of intelligence is crucial and must be horizontally integrated across the strategic, operational, and tactical levels. This will hopefully ensure that the key pieces of intelligence are delivered to the decision-maker in a timely manner. The Intelligence Cell (J2 –
S2) must understand the needs of the operational community and work hand-in-hand with
the Operational Cell (J3 – S3) to ensure that the commander is properly supported. Intelligence preparation of the battlefield is vital to successful IO.
Information Operations are predicated on good information and intelligence.
Key words – Information Operations, support
Wprowadzenie
Poniższy artykuł opisuje rolę i znaczenie rozpoznania w operacjach informacyjnych (Information Operations – IO). Przedstawia kategorie informacji niezbędne oficerom operacji informacyjnych. Celem artykułu jest zapoznanie czytelników
z realizacją przedsięwzięć przez oficerów rozpoznania celem wsparcia Operacji
Informacyjnych.
Ponadto, w artykule wyjaśnione zostało, w jaki sposób rozpoznanie wspiera
operacje informacyjne. Opisany został cykl rozpoznawczy oraz wykorzystanie
produktów Informacyjnego przygotowania pola walki w procesie planowania operacji informacyjnych.
Skuteczne militarne działania informacyjne muszą opierać się na efektywnym
wsparciu rozpoznawczym i wywiadowczym. Atrybuty efektywnego rozpoznania
zawierają terminowość, dokładność, istotne informacje o przeciwniku oraz innych
ugrupowaniach i środowisku.
Zgodnie z Połączoną Doktryną Operacji Informacyjnych AJP 3.10, jedną z zasad operacji informacyjnych jest zapewnienie dokładnych informacji i danych wywiadowczych. Dlatego też powinniśmy pamiętać, że operacje informacyjne muszą
138
ROZPOZNAWCZE WSPARCIE OPERACJI INFORMACYJNYCH
opierać się na efektywnym wsparciu rozpoznawczym i wywiadowczym. Dobra,
czyli wiarygodna, dokładna i otrzymana we właściwym czasie informacja jest
czynnikiem, dzięki któremu można uzyskać przewagę nad przeciwnikiem.
AJP-2, Allied Joint Intelligence, Counter Intelligence and Security, definiuje
informację jako: “czynnik zwycięstwa”. Jednocześnie jest ona podstawą planowania i niezbędnym narzędziem w arsenale dowódcy. Dowódca nie powinien myśleć
o rozpoczęciu operacji bez odkrycia intencji i możliwości przeciwnika, gdyż to tak,
jakby wyruszał na pole bitwy z „zawiązanymi oczami”1.
Cykl rozpoznawczy
Cykl rozpoznawczy jest procesem zbierania, przetwarzania i rozpowszechniania informacji do decydentów i innych użytkowników, którzy powinni ją poznać.
Tak zwane pięć „W” — Who (Kto?), What (Co?), When (Kiedy?), Where
(Gdzie? i Why (Jak?) są pytaniami, które należy zadać na początku do zidentyfikowania potrzeb informacyjnych.
Poradzenie sobie ze wszystkimi dostępnymi informacjami, czyli dokonanie
wyboru tych najistotniejszych, szukanie brakujących i następnie przekształcenie
ich w wiadomości rozpoznawcze przed ich dystrybucją, wymaga serii operacji na
dostępnych danych (informacjach). Cykl rozpoznawczy jest procesem, w ramach
którego prowadzone są cztery czynności (etapy), których kulminacją jest dystrybucja gotowego produktu2.
Wynika z tego, że cykl rozpoznawczy jest procesem, w którym dane (informacje) stają się wiadomościami rozpoznawczymi i odpowiadają potrzebom informacyjnym dowódcy.
Zasadnicze potrzeby informacyjne dowódcy (The Commander’s Critical Information Requirements – CCIR) ukierunkowują cykl rozpoznawczy. W NATO,
zasadnicze potrzeby informacyjne dowódcy są produktem planowania operacyjnego (Operational Planning Process – OPP) i są pierwotnie opracowane podczas analizy zadania (Mission Analysis). Wyróżniamy trzy kategorie ZPID: priorytetowe
potrzeby rozpoznawcze/wywiadowcze (Priority Intelligence Requirements – PIR),
wymagania informacyjne dotyczące wojsk własnych (Friendly Force Information
Requirements – FFIR), oraz niezbędne elementy informacji własnych (Essential
Elements of Friendly Information EEFI). ZPID połączone z wytycznymi dowódcy
ukierunkowują proces informacyjnego przygotowania pola walki.
Na rysunku 1 zostały przedstawione kategorie zasadniczych potrzeb informacyjnych dowódcy (CCIR).
1
AJP-2, Allied Joint Intelligence, Counter Intelligence and Security Doctrine, December 2003,
p. 1-1-1.
2
AJP-2, Allied Joint Intelligence, Counter Intelligence and Security Doctrine, December 2003,
p. 1.3.2.
139
Rys. 1. Kategorie CCIR
Cykl rozpoznawczy stanowi podstawę powszechnie stosowanej terminologii
rozpoznawczej, taktyk, technik i procedur.
Cztery kroki cyklu rozpoznawczego obejmują: ukierunkowanie, zbieranie
(gromadzenie), przetwarzanie i rozpowszechnianie.
Cykl rozpoznawczy został przedstawiony na rysunku 2.
Rys. 2. Cykl rozpoznawczy
140
Sekwencja ta jest cykliczna ponieważ informacje rozpoznawcze wymagają ciągłej weryfikacji i uaktualnienia, aby sprostać potrzebom informacyjnym dowódcy.
Etap pierwszy cyklu – ukierunkowanie, zawiera określenie wymagań informacyjnych i uszczegółowienie zadań w zakresie pozyskania informacji dla podległych
źródeł i instytucji. W czasie tego etapu jest opracowywany załącznik „Rozpoznanie” do rozkazu operacyjnego/bojowego), następuje koordynacja zarówno między
poszczególnymi komórkami sztabu, jak i podwładnymi, przełożonym i sąsiadami
w zakresie pozyskiwania i wymiany informacji. Opracowywany jest Plan Zbierania
Informacji, który służy koordynacji wysiłku rozpoznawczego wszystkich etatowych sił i środków rozpoznania oraz przydzielonych lub wspierających sił i środków przełożonego. Potrzeby informacyjne tworzą podstawę do sporządzenia planu
zbierania informacji. Następnie są przekształcane w zadania rozpoznawcze kierowane do źródeł. Jeśli brak jest odpowiednich sił i środków do realizacji zadań rozpoznawczych, a więc udzielenia odpowiedzi na żądane pytanie, formułuje się zapotrzebowanie na wiadomości (Requests For Information – RFI), które następnie jest
przesyłane do komórki rozpoznawczej przełożonego lub innych instytucji.
Drugim etapem jest zbieranie (gromadzenie). Jest to użycie elementów wykonawczych systemu rozpoznania i wszystkich innych dostępnych źródeł przez sztabowe komórki rozpoznawcze (instytucje) w celu pozyskania i dostarczenia informacji niezbędnych do ich przetworzenia w wiadomości rozpoznawcze zgodnie
z potrzebami informacyjnymi dowódcy. Jest to normalne, że wiele osób musi być
zaangażowanych w określenie wymagań do zbierania informacji. Zarządzanie
zbieraniem informacji może być prowadzone przez grupę specjalistów występujących jako łącznikowi między użytkownikami a siłami i środkami przeznaczonymi
do ich zbierania. W organizacjach pozarządowych zarządzanie zbieraniem informacji może być realizowana przez jedną osobę lub grupę w ramach jednostki rozpoznawczej. Zarządzanie zbieraniem informacji obejmuje znacznie więcej niż tylko obowiązki administracyjne. Wymaga posiadania umiejętności analitycznych do
oceny, czy użytkownik jasno określił potrzeby oraz czy posiadane siły i środki
zdobywania informacji są w stanie pozyskać te informacje, także w jaki sposób
zebrane informacje zostaną dostarczone do analityków, celem ich przetworzenia
w wiadomości rozpoznawcze.
Pod pojęciem rozpoznanie rozumiemy wiele rodzajów (dyscyplin), które mogą
być wykorzystywane do zbierania informacji, np.:
• Rozpoznanie obrazowe (Imagery Intelligence – IMINT),
• Rozpoznanie radioelektroniczne (Signals Intelligence – SIGINT),
• Rozpoznanie osobowe (Human Intelligence – HUMINT),
• Rozpoznanie pomiarowo-badawcze (Measurement and Signature Intelligence – MASINT),
• Rozpoznanie dostępnych źródeł (Open-Source Intelligence – OSINT),
• Rozpoznanie akustyczne (Acoustic Intelligence – ACINT),
• Przeciwrozpoznanie (Counterintelligence – CI).
141
Poprawnie wykonany plan zbierania informacji powinien odzwierciedlać wszystkie dostępne źródła informacji, które mogą zostać wykorzystane do zdobywania
i gromadzenia informacji. Plan ten musi być zsynchronizowany z planem operacji,
tak by informacja ze strefy odpowiedzialności dotarła w czasie umożliwiającym
dowódcy dokonanie odpowiednich korekt w planie operacji. Dla przykładu, w określonym rejonie czy punkcie odpowiedzialności rozpoznawczej (np. most) musimy
posiadać element rozpoznawczy, który potwierdzi lub zaprzeczy intencje przeciwnika ruchu jego wojsk przez ten punkt. Te informacje muszą być dostarczone terminowo, czyli w sposób umożliwiający dowódcy na odpowiednią reakcję. Przed
rozpoczęciem sporządzania „Planu Zbierania Informacji”, komórka rozpoznawcza
musi określić wskaźniki charakterystyczne dla danego rodzaju operacji. Wskaźniki,
to składniki informacji, które odzwierciedlają zamiar oraz możliwości potencjalnego przeciwnika, niezbędne do potwierdzenia lub zaprzeczenia przyjętego wariantu
jego działania
Trzecim etapem cyklu jest przetwarzanie, to algorytm działania, w którego
wyniku powstaje jakościowo i strukturalnie nowa treść informacyjna dostosowana
do indywidualnego bądź zespołowego zapotrzebowania użytkownika. Tak, więc
w wyniku przetwarzania ulega zmianie postać zbioru danych. Proces ten obejmuje
cztery zasadnicze etapy: zestawienie, ocenę, analizę i interpretację. Ocena i analiza
zawiera szereg różnorodnych operacji myślowych na zebranych informacjach lub
danych związanych z badaniem powiązań w celu określenia ich wiarygodności,
potwierdzenia lub zaprzeczenia, a tym samym ustalenia prawdopodobieństwa,
relacji i wniosków. Analitycy we wszystkich programach operacyjnych wykorzystują swoją wiedzę o regionalnych, krajowych i globalnych trendach w celu oceny
jakości wszystkich typów zgromadzonych informacji i zorganizowanie ich w użyteczny produkt rozpoznawczy (wiadomość rozpoznawczą). Celem analizy jest
wyodrębnienie cech, części lub składników badanego zjawiska lub przedmiotu,
badanie cech elementów lub struktury czegoś oraz zachodzących między nimi
związków. W trakcie analizy, zestawiona, porównana i oceniona informacja jest
skanowana w poszukiwaniu znaczących faktów. Potem są one wiązane z innymi
faktami, które są już znane oraz dokonywane jest wnioskowanie. Najczęściej analiza rozpoznawcza polega na ustaleniu jednego scenariusza rozwoju sytuacji z wielu możliwych. Funkcja ta nie jest przewidywaniem, choć w niektórych przypadkach może być tak postrzegana. Analiza może zawierać prognozowanie, ale
wymaga, aby analityk wyraźnie określił stopień pewność źródła. Pewność źródła
i wiarygodność informacji to dwa czynniki decydujące o całkowitym oszacowaniu
informacji, które muszą być rozpatrzone niezależnie siebie. Istnieją różne poziomy
analizy, które są powiązane z procesem przetwarzania i zazwyczaj korespondują
z poziomem wnioskowania. Podczas analizy informacji, analityk zazwyczaj nie ma
bezpośredniego dostępu do obserwowanego obiektu, ale zamiast tego zbiera informacje z różnych źródeł, a następnie generuje wstępne wyjaśnienie na temat działalności, zdarzeń lub zjawisk. Każda hipoteza jest sprawdzana pod względem wia142
rygodności i porównywana z posiadanymi informacjami w ciągłym procesie prowadzącym do wyciągnięcia wniosków. Często analityk testuje wiele hipotez w tym
samym czasie, generuje potencjalne scenariusze i testuje każdy używając procesu
myślowego, posiadanej wiedzy, doświadczenia i wielu innych powiązanych umiejętności.
Wynik przetwarzania informacji w wiadomość rozpoznawczą jest wartością
dodaną, zgodną z zapotrzebowaniem użytkownika końcowego. W praktyce przetwarzanie odnosi się do tworzenia na każdym nośniku raportów gotowych do użycia przez innych analityków, decydentów lub polityków. Przetwarzanie informacji
jest bezwartościowe, jeśli nie dotrze ona na czas do użytkownika w formie, która
pozwoli na jej zrozumienie i wykorzystanie. Podobnie jak na polu walki środowisko biznesu jest dziś bardzo dynamiczne, w związku z tym informacje i dane są
bardzo wrażliwe na upływ czasu, dlatego ma największą wartość w chwili nabycia
i szybko się amortyzuje od chwili jej wykorzystania. Informacja jest elementem
nietrwałym i szybko traci swoją wartość, ale może być również wykorzystywana
jako informacja historyczna. Dlatego, też kluczem jest szybkie przetwarzanie
i rozpowszechnianie, w celu jej wykorzystania w działaniach bojowych.
W etapie czwartym – rozpowszechnianie, końcowy produkt (informacja, wiadomość rozpoznawcza) jest dystrybuowana do użytkowników (klientów). Podstawowymi formami rozpowszechniania informacji rozpoznawczej są: przekaz ustny,
dokumenty pisemne, dokumenty graficzne, video telekonferencje, bazy elektroniczne i inne.
Należy w tym miejscy podkreślić, że żaden z etapów nie jest ważniejszy od innych, gdyż one się wzajemnie „zazębiają”, czyli np. rozpowszechnianie nie może
istnieć bez pozostałych etapów. Oznacza to, że wszystkie etapy cyklu są z sobą
powiązane w ściśle określony sposób i pozostają we wzajemnych zależnościach.
Cykl rozpoznawczy nie kończy się wraz z dostarczeniem informacji do zainteresowanych odbiorców, lecz trwa na zasadzie „dialogu” między „producentem informacji” a jej użytkownikiem. Jeśli produkt jest użyteczny, to wymaga informacji zwrotnej
od użytkownika końcowego do “producenta” informacji (tzw. feedback). Komórka
rozpoznawcza, która jest „producentem informacji”, musi wiedzieć, co jest przydatne i nie przydatne w celu spełnienia wymagań rozpoznawczych. Wtedy też komórki rozpoznawcze mogą modyfikować system rozpoznania poprzez np. przecelowanie elementów rozpoznawczych.
Informacja zwrotna powinna zawierać kluczowe pytania, takie jak:
• Czy produkt jest wartościowy, czyli czy można go wykorzystać?
• Czy jest na czas dostarczony?
• Czy był wykorzystany?
• Jak?
• Czy produkt sprostał oczekiwaniom? Jeśli nie, to dlaczego?
• Co dalej?
143
Odpowiedzi na powyższe pytania będą pozwolą na lepsze wykorzystanie informacji przez decydentów.
Dla porównania w Armii Stanów Zjednoczonych, cykl rozpoznawczy składa się
z sześciu etapów: Planowania i Ukierunkowania (Planning and Directing), Zbierania
(Collection), Przetwarzania i Wykorzystania (Processing and Exploitation), Analizy
i Wytwarzania (Analysis and Production), Rozpowszechniania i Integracji (Dissemination and Integration), Oceny Informacji Zwrotnej (Evaluation of Feedback)3.
Na rysunku 3 został przedstawiony cykl rozpoznawczy Armii Stanów Zjednoczonych.
Rys. 3. Cykl rozpoznawczy Armii Stanów Zjednoczonych
Inne kraje również mają różne metodologie bazujące na takich samych założeniach i zasadach jak określone w cyklu rozpoznawczym.
3
“Information operations: warfare and hard reality of soft power”, edited by L. Armistead,
Brassey’s Inc., Washington 2004, s. 51.
144
Operacje Informacyjne a informacyjne przygotowanie pola walki
Jeśli znasz wroga i znasz siebie, nie musisz obawiać się wyniku setki bitew. Jeśli nie poznasz swego wroga, lecz poznasz siebie, twoje szanse na wygraną i porażkę są takie same. Jeśli nie znasz ani wroga i ani siebie, możesz być pewny, że każda
bitwa będzie dla Ciebie zagrożeniem4.
W celu zaspokojenia specyficznych potrzeb operacji informacyjnych, rozpoznanie realizuje proces informacyjnego przygotowania pola walki (IPPW). IPPW
jest systematycznym, ciągłym procesem analizy zagrożeń i środowiska w określonym obszarze geograficznym. Jest przeznaczony do wspierania procesu podejmowania decyzji. Stosowanie procesu IPPW pomaga dowódcy na selektywne stosowanie i maksymalne wykorzystanie potencjału bojowego w krytycznych punktach
w czasie i przestrzeni pola walki.
Jest to proces analityczny lub metoda używana indywidualnie przez oficerów
rozpoznania lub komórkę rozpoznania. Nadrzędnym celem IPPW jest redukcja
niepewności odnośnie działań prowadzonych przez przeciwnika, co pozwoli dowódcy na skupienie wysiłku na najbardziej prawdopodobnym kierunku jego działania. Tak więc celem IPPW jest wypracowanie prognozy zagrożenia poprzez
opracowanie możliwych wariantów (scenariuszy) działania przeciwnika w aktualnych warunkach terenowych i hydrometeorologicznych.
IPPW jest procesem składającym się z trzech etapów prowadzonych cały czas:
– ocena środowiska;
– ocena zagrożeń;
– integracja zagrożeń.
Rysunek 4 prezentuje strukturę procesu IPPW według AJP 2.1.
Proces IPPW jest ściśle powiązany z cyklem rozpoznawczym, ponieważ jest on
uzależniony od informacji wytworzonej w czasie realizacji cyklu rozpoznawczego.
W czasie realizacji procesu IPPW zostają zdefiniowane nowe potrzeby informacyjne. Potrzeby te zostają przekształcone w pytania, a następnie zostają postawione
zadania rozpoznawcze odpowiednim źródłom informacji w celu szukania na nie
odpowiedzi. Następnie informacje (dane) te będą przetwarzane w celu uzyskania
wiadomości rozpoznawczych. Suche fakty zebrane przez sensor mają niewielką
wartość. Dopiero, po zmianie ich formatu i po zestawieniu z innymi informacjami
lub porównaniu z wiedzą już nabytą w tym zakresie, przez odbiorcę, tworzą nowy
obszar wiedzy, zwany wiadomością rozpoznawczą.
4
Sun Tzu, The Art of War.
145
Rys. 4. Struktura procesu IPPW
Środowisko informacyjne obejmuje informacje, graczy i systemy, które umożliwiają użycie informacji. Do graczy należy zaliczyć: liderów, decydentów, ludzi
i organizacje. System informacyjny zawiera urządzenia i systemy wykorzystywane
do zbierania, przetwarzania lub rozpowszechniania informacji. Środowisko informacyjne samo w sobie jest głównym środowiskiem decyzyjnym, gdzie osobowe
i zautomatyzowane systemy obserwują, analizują, decydują i postępują według
posiadanych informacji i dlatego możemy nazywać je głównym środowiskiem
decyzyjnym. Składa się z trzech powiązanych ze sobą wymiarów: fizycznego, informacyjnego i poznawczego.
Realizacja IPPW pozwoli wesprzeć operacje informacyjne poprzez m.in. opracowane a wzorców podejmowania decyzji przez przeciwnika, zrozumienie infrastruktury informacyjnej przeciwnika i analizowanie słabych punktów przeciwnika.
Rysunek 5 prezentuje przykłady celów operacji informacyjnych.
Większość potrzeb informacyjnych jest generowanych w rezultacie realizacji
procesu IPPW. Oficerowie operacji informacyjnych potrzebują dwóch kategorii
informacji:
1. Charakterystyka środowiska informacyjnego:
– teren;
– cywilna infrastruktura informacyjna;
– media;
– ludność cywilna;
– organizacje zewnętrzne.
146
2. Operacje przeciwnika w środowisku informacyjnym5:
– Zbieranie informacji;
– Ochrona informacji;
– Projekcja informacji.
PRZYWÓDZTWO
Cywilne
Wojskowe
Społeczne
Kulturowe
INFRASTRUKTURA
CYWILNA
Telekomunikacja
Transport
Przemysł
Finanse
Energetyka
CELE
INFO
OPS
INFRASTRUKTURA
WOJSKOWA
Łączność
Logistyka
Wywiad
Operacje
Cultural
SYSTEMY UZBROJENIA
Lotnictwo
Okręty
Artyleria
Obrona Powietrzna
Amunicja precyzyjna
Rys. 5. Przykłady celów Operacji Informacyjnych
Przedstawiciele operacji informacyjnych potrzebują informacji o fizycznych,
informacyjnych i poznawczych właściwościach środowiska informacyjnego
w następujących podstawowych charakterystykach:
a) TEREN – te aspekty, które wpływają na treść i przepływ informacji (kategoryzują, kanalizują, powodują ograniczenia techniczne w wykorzystaniu systemu informacyjnego):
• W jaki sposób teren i pogoda kanalizuje i dzieli zawartość i przepływ informacji?
• Jak teren i warunki pogodowe wpływają na system informacyjny?
b) CYWILNA INFRASTRUKTURA INFORMACYJNA – kluczowe systemy
informacyjne w środowisku operacji:
• Jakie są kluczowe systemy informacyjne (telefonia, mikrofale, internet)?
5
Środowisko informacyjne definiowane jest jako wirtualna i fizyczna przestrzeń, w której informacja
jest pozyskiwana, przetwarzana i przekazywana. Składa się z informacji samej w sobie i systemów informacyjnych. (MC 0422/4).
147
• Jakie treści informacyjne przekazywane są przez poszczególne systemy informacyjne?
• Kto (friendly forces, przeciwnik, ludność cywilna, inne organizacje) wykorzystują poszczególne systemy informacyjne?
• Kto kieruje, kontroluje lub wykorzystuje system informacyjny?
c) MEDIA – podstawowa cecha środowiska informacyjnego. Media muszą
zawsze być rozpatrywane w następujący sposób:
• Jakie środki przekazywania informacji są dostępne (dla użycia przez przeciwnika i wojska własne) w obszarze operacji?
• Jakie treści informacyjne przekazywane są przez poszczególne media?
• Kto jest odbiorcą informacji (każdego z mediów)?
• Jaki jest kontekst przekazywanych informacji lub komu sprzyjają środki masowego przekazu?
d) LUDNOŚĆ CYWILNA – populacja nie powinna być traktowana jak jeden
podmiot, ale raczej jako sieć grup społecznych:
• Jak komunikuje się społeczeństwo?
• Jakich informacji ludność potrzebuje/oczekuje?
• Jakie są uprzedzenia ludności?
• Jaka jest organizacja społeczna?
• Jaka jest charakterystyka kulturowa populacji?
e) ORGANIZACJE ZEWNĘTRZNE – różne poza rządowe organizacje (NonGovernment Organizations – NGO), prywatne organizacje humanitarne (Private
Voluntary Organization – PVO) mogą konkurować o wpływy w środowisku informacyjnym:
• Jakie organizacje poza rządowe i humanitarne działają na obszarze operacji?
• Jaki jest ich cel i obiekty?
• Jakie informacje te organizacje chronią?
„Psychologiczne, kulturowe, behawioralne i inne czynniki, które wpływają na
proces podejmowania decyzji, przepływ informacji i interpretację informacji przez
poszczególne osoby lub grupy na każdym poziomie muszą być rozumiane jako
system do określenia krytycznych celi, czyli kto/co/jak i gdzie może wykonać”6.
Operacje przeciwnika w środowisku informacyjnym
Jak działają grupy przeciwnika w środowisku informacyjnym może być wyrażone w kategoriach zbierania, ochrony i prognozowania informacji.
Należy zidentyfikować możliwości przeciwnika oraz jego słabe punkty w środowisku informacyjnym:
a) ZBIERAĆ:
• Jakich informacji potrzebuje przeciwnik?
6
148
NATO Info Ops Handbook, p. 65.
• Jaki system informacyjny stosuje przeciwnik w celu zbierania informacji?
• Kim są kluczowi gracze (przywódcy, liderzy)?
• W jaki sposób przeciwnik podejmuje decyzje?
b) CHRONIĆ:
• Jakie informacje musi chronić przeciwnik?
• Jakie środki posiada przeciwnik?
c) PROJEKTOWAĆ (OKREŚLIĆ):
• W jaki sposób przekazywane są decyzje?
• W jakie sposób przeciwnik chroni informacje?
• Jakie ma możliwości i jakie wykorzystuje środki?
Wsparcie rozpoznawcze ma kluczowe znaczenie dla planowania, realizacji
i oceny operacji informacyjnych. Operacje informacyjne wymagają dokładnych,
aktualnych i szczegółowych informacji rozpoznawczych, obejmują produkty Informacyjnego Przygotowanie Pola Walki (IPPW). Analiza rozpoznawcza powinna
określić możliwości i słabe punkty operacji informacyjnych przeciwnika. Analiza
może również pomóc w zdefiniowaniu odpowiedniej oceny skuteczności. Szybka
ocena środka ciężkości przeciwnika jest podstawą.
Komórka rozpoznawcza odpowiedzialna jest za: rozpoznanie wojskowe, przeciwrozpoznanie bezpieczeństwo operacji oraz przygotowanie jednostek rozpoznawczych do działań.
Komórka J-2 (G-2, S-2) powinna:
a) Uczestniczyć w spotkaniach grupy roboczej operacji informacyjnych;
b) Przekazywać informacje na temat systemów C2 przeciwnika do oceny podatności na zakłócenia;
c) Przyczyniać się do wykrycia aktywności przeciwnika poprzez ocenę wskaźników potencjalnej aktywności przeciwnika;
d) Odpowiada na zapotrzebowania na informacje z G-7;
e) Koordynuje działania z kontrwywiadem, prawnikami i dostawcami, administratorami I użytkownikami systemu informacyjnego, w celu zapewnienia dostarczenia istotnych informacji w odpowiednim czasie;
f) Przygotowuje ocenę podatności system C2 przeciwnika, w tym wpływy: polityczne, ekonomiczne, społeczne i kulturowe; Cele i metody prowadzenia ofensywnych
operacji informacyjnych; Proces decyzyjny przeciwnika lub potencjalnego przeciwnika; opis biograficzny kluczowych przywódców przeciwnika i decydentów; Środki
przekazu i doradców. Uwzględnia czynniki motywujące i style dowodzenia; IPPW
systemu C2 przeciwnika i system informacyjny; Kompleksowe porównanie ofensywnych operacji informacyjnych przeciwnika z lukami we własnych operacjach
informacyjnych;
g) Zbiera dane do bazy danych Walki Elektronicznej i listy tergetingowej C2;
h) Zapewnia wsparcie działań dezinformacyjnych, w szczególności: określa
system informacyjny przeciwnika poprzez który informacja dotrze do celu dezinformacji;
149
i) Pomaga komórce G-6 w planowaniu wykorzystania własnego systemu informacyjnego do prowadzenia dezinformacji;
j) Ustanawia środki przeciwrozpoznania w celu ochrony działań dezinformacyjnych przed wykryciem;
k) Wspiera ataki w sieciach komputerowych (Computer Network Attack –
CNA) oraz prowadzi ocenę skuteczności.
Komórki rozpoznawcze koordynują proces zbierania informacji i wsparcie analityczne dla operacji informacyjnych. Rozpoznanie zapewnia wstępną analizę systemów przeciwnika, zawiera opis politycznego i wojskowego procesu decyzyjny
i decydentów (dowódców), System Łączności i Informatyki, czynnik ludzki i kulturowy i analizę innych podmiotów, kute mogą wpływać na środowisko informacyjne. J2 (G2, S2) uczestniczy w ocenie działań i skutków oraz doradza w zakresie
możliwości wykorzystania sił i środków rozpoznania w celu wsparcia operacji
informacyjnych, w tym targetingu7.
W czasie pokoju rozpoznanie i wywiad monitoruje potencjalnego przeciwnika,
żeby zidentyfikować pojawiające się zagrożenia dla interesów Polski i Sojuszu
oraz w odpowiednim czasie przygotować się do odpowiedzi na te zagrożenia. Wynika, to z faktu, że zasadniczym celem działalności rozpoznawczej na każdym
szczeblu dowodzenia w czasie pokoju, kryzysu i wojny jest zabezpieczenie potrzeb
informacyjnych dowódców i innych osób funkcyjnych, w zakresie wiedzy o aktualnym lub potencjalnym przeciwniku (lub zagrożeniu), obszarze działań oraz warunkach klimatycznych i atmosferycznych.
Podsumowanie
Rola rozpoznania jest kluczowa i musi ono być zintegrowane zarówno na poziomie strategicznym, operacyjnym, jak i taktycznym. To zapewni, że kluczowe
informacje dotrą na czas do decydenta (dowódcy). Komórka rozpoznania (J2 – S2)
musi ściśle współpracować z komórką operacyjną (J3 – S3), żeby zapewnić właściwe wsparcie dowódcy w zakresie informacyjnym. Informacyjne przygotowanie
pola walki jest podstawą osiągnięcia sukcesu przez Operacje Informacyjne, które
bazują na rozpoznaniu i informacji.
Bibliografia
AJP-2, Allied Joint Intelligence, Counter Intelligence and Security Doctrine, grudzień
2003.
AJP-3.10, Allied Joint Doctrine for Information Operations, listopad 2009.
7
150
AJP-3.10 Allied Joint Doctrine for Information Operations, November 2009, p. 2A-4.
Information operations: warfare and hard reality of soft power, wyd. przez L. Armistead,
Brassey’s Inc., Waszyngton 2004.
NATO Military Policy on Information Operations, MC 0422/4, lipiec 2012.
NATO Info Ops Handbook.
Sun Tzu, Sztuka wojny.
151
Zeszyty
2013
ZeszytyNaukowe
NaukoweAON
AON nr
nr 1(90)
2(59) 2005
ISSN
ISSN0867–2245
0867–2245
SŁAWOMIR BYŁEN
EKONOMIA BEZPIECZEŃSTWA I LOGISTYKA
MODELOWANIE PROCESÓW
LOGISTYCZNYCH W SYSTEMACH
SYMULACYJNYCH
ppłk dr Sławomir BYŁEŃ
Abstract
The War Game and Simulation Centre (WG&SC) is able to support different kind of
Computer Assisted Exercises (CAX’s), also has ability to modeling of logistics processes in
the simulation systems. This article is an attempt to present the problems of modeling logistics in the CAX’s.
Key words – simulation systems, logistics processes
Wprowadzenie
W momencie wstąpienia Polski do NATO, żołnierze SZ RP zetknęli się z nowoczesnymi interaktywnymi systemami symulacyjnymi, symulatorami i trenażerami pola walki. W MON dostrzeżono wówczas znaczny dystans między naszą
armią a wojskami sojuszniczymi we wsparciu działalności szkoleniowej systemami
symulacyjnymi i urządzeniami szkolno-treningowymi.
Według ekspertów wojskowych w ostatnim dziesięcioleciu za najbardziej efektywne narzędzia w procesie szkolenia dowództw i sztabów (od szczebla związku
taktycznego, flotylli, skrzydła wzwyż), uznawane są systemy symulacji komputerowej pola walki. Symulacja komputerowa traktowana jest jako forma ćwiczeń,
w której ćwiczący podejmują decyzje i mogą obserwować ich skutki, a popełnione
błędy podjętych decyzji nie wywołują realnych konsekwencji, przez co mają
szczególną wartość szkoleniową. Nie bez znaczenia jest także możliwość wielokrotnego rozegrania kolejnych epizodów logistycznych, co jest mało realne w ćwiczeniach z wojskami, ze względu na brak czasu na takie działanie i zbyt duże koszty. Gra
symulacyjna sprawia, że ćwiczący zapamiętują do 80% nabytych umiejętności. Jest to
wskaźnik nieosiągalny przy użyciu innych metod szkoleniowych.
152
MODELOWANIE PROCESÓW LOGISTYCZNYCH W SYSTEMACH SYMULACYJNYCH
Jak wskazują liczne przykłady z minionych wojen, przerwanie ciągłości zasilania oraz świadczenia usług logistycznych powoduje szybką utratę zdolności bojowej wojsk, za podtrzymanie której odpowiadają właściwe podsystemy logistyczne.
Oznacza to, że podsystem kierowania logistyką odpowiada za organizację wysiłku
logistycznego oraz utrzymanie sił i środków logistycznych w odpowiedniej gotowości i zdolności do działania. Kierowanie logistyką z uwagi na wzrost liczby
informacji logistycznych oraz częstotliwość ich przekazywania, przy jednoczesnym skracaniu czasu przeznaczonego do ich opracowania staje się zadaniem coraz
trudniejszym i bardziej złożonym.
Mimo podejmowania w ostatnich latach wielu zabiegów organizacyjnych, technicznych i technologicznych, logistyczne organy kierowania na różnych szczeblach
organizacyjnych, nie otrzymują informacji zapewniających sprawne działanie podległych jednostek. Informacje te nie są wystarczająco zwięzłe, a często zdarza się, że
występują w nich również zniekształcenia. Jest to więc poważny problem, którego
skuteczne rozwiązanie warunkuje dalszy postęp w pracy organów logistycznych. Wobec powyższego, zapewnienie efektywności przepływów informacyjnych staje się
jednym z podstawowych warunków sprawnej działalności logistycznych organów
kierowania oraz dowództw jednostek logistycznych. Konieczne staje się więc doskonalenie umiejętności zarządzania organów kierowania logistyką z wykorzystaniem najnowocześniejszych narzędzi szkoleniowych wspomagających proces szkolenia, do
których zaliczana jest między innymi symulacja komputerowa.
Potrzeby modelowania logistyki wojskowej w systemach symulacyjnych
W ocenie specjalistów jedną z najskuteczniejszych form szkolenia dowództw
i sztabów są ćwiczenia dowódczo-sztabowe wspomagane komputerowo CAX
(Computer Assisted Exercise)1. Ćwiczenie CAX to taka forma ćwiczeń, w których
na bazie opracowanego scenariusza ćwiczenia, wykorzystuje się komputerowe
systemy symulacyjne, zastępujące praktyczne działanie wojsk. W dziedzinie logistyki ćwiczenia CAX stanowią przydatne narzędzie w rozwiązywaniu złożonych
problemów, związanych z przepływami informacyjnymi, w tym m.in. w zarządzaniu siecią dostawców (pododdziały logistyczne) i odbiorców (pododdziały bojowe, wsparcia) środków bojowych i materiałowych w łańcuchu logistycznym.
Podstawowym dokumentem normatywnym, określającym cel i zakres działania
systemu logistycznego oraz procedury kierowania organami i jednostkami tego
systemu jest doktryna logistyczna2. Dokument ten do wojskowego systemu logi1
Instrukcja o przygotowaniu i prowadzeniu ćwiczeń z dowództwami, sztabami i wojskami w Siłach Zbrojnych RP DD/7.1.1 (A). MON, Warszawa 2010, s. 8.
2
Doktryna określa zasady i reguły działania systemu logistycznego w najbardziej prawdopodobnych scenariuszach operacji militarnych i pokojowych prowadzonych przez SZ RP samodzielnie jak
i w ramach NATO. Zob.: Doktryna logistyczna Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej DD/4, MON,
153
SŁAWOMIR BYŁEN
stycznego3 zarówno w ujęciu funkcjonalnym, jak i organizacyjnym zalicza podsystemy: kierowania, materiałowy, techniczny, transportu i ruchu wojsk, medyczny
oraz infrastruktury wojskowej. Wykaz podsystemów logistycznych możliwych do
modelowania w systemach symulacyjnych przedstawiono na rysunku 1.
Rys. 1. Podsystemy funkcjonalne logistyki wojskowej modelowane w systemach symulacyjnych
Z przedstawionego wykazu podsystemów logistycznych wynika, że model logistyczny w systemach symulacyjnych powinien posiadać możliwości odwzorowania rzeczywistych procesów logistycznych4 we wszystkich obszarach funkcjonalnych logistyki wojskowej, w tym:
− w zakresie kierowania organami i jednostkami logistycznymi: tworzenie
łańcucha logistycznego i jego modyfikacji w trakcie gry, monitorowanie przepływu
zasobów logistycznych i kierowanie infrastrukturą logistyczną;
− w zakresie zabezpieczenia materiałowego: wprowadzenia do bazy danych
scenariusza ćwiczenia parametrów środków bojowych i materiałowych (ŚBiM),
obiektów logistycznych, składów zaopatrzenia, modelowania zużywania środków
zaopatrzenia, monitorowania stanu zapasów zaopatrzenia w jednostkach, modelowania przepływu ŚBiM (zaopatrywania, uzupełniania i odtwarzania zapasów) i ich
ewakuacji;
− w zakresie zabezpieczenia technicznego: wprowadzenia do bazy danych parametrów uzbrojenia i sprzętu wojskowego (UiSW), modelowania zaopatrywania
w UiSW oraz techniczne środki materiałowe (TŚM), modelowania strat w UiSW
(bojowych i niebojowych), monitorowania stanu faktycznego UiSW oraz liczby
sprzętu do ewakuacji i remontu;
− w zakresie zabezpieczenia medycznego: wprowadzenia do bazy danych parametrów stanów osobowych wojskowych i cywilnych, modelowania strat osobo3
„Wojskowy system logistyczny „… to uporządkowany zbiór elementów struktury organizacyjnej oraz obszarów funkcjonalnych, których przeznaczenie, wzajemne powiązania i relacje zapewniają sprawne funkcjonowanie SZ RP w czasie pokoju, kryzysu i wojny”. Ibidem. s. 21.
4
Proces logistyczny rozumiany jako „… uporządkowany łańcuch operacji związany z przepływem materiałów”, K. Ficoń, Logistyka ekonomiczna. Procesy logistyczne, BEL Studio, Warszawa
2008, s. 152.
154
wych (bojowych i niebojowych), modelowania ewakuacji i leczenia rannych i chorych oraz zaopatrywania w krew i materiały medyczne;
− w zakresie zabezpieczenia transportowego: wprowadzenia danych i modelowania przewozu wojsk i środków zaopatrzenia transportem samochodowym,
kolejowym, wodnym śródlądowym, powietrznym i morskim, modelowania sieci
transportowej drogowej, kolejowej, wodnej śródlądowej i przesyłowej; modelowania urządzeń przeładunkowych w centrach logistycznych, węzłach kolejowych,
w portach morskich i lotniczych oraz urządzeń przesyłowych sieci rurociągowej.
Model logistyczny w systemach symulacyjnych eksploatowanych
w Wojsku Polskim
W resorcie obrony narodowej (RON) przez ostatnie dwudziestolecie eksploatowano wiele systemów informatycznych5, zwłaszcza w obszarach zarządzania
finansami, kadrami i logistyką. Z dotychczasowych doświadczeń wynika, że podstawowym mankamentem ich funkcjonowania był brak możliwości współpracy
pomiędzy systemami dziedzinowymi (logistyka, finanse, kadry, itp.), a także brak
integracji systemów w ramach poszczególnych służb logistycznych6.
Generalnie, w zależności od przeznaczenia, systemy informatyczne w obszarze logistyki dzielą się na: analityczne, ewidencyjne, planistyczne i symulacyjne. Rodzaje
systemów informatycznych z modelem logistycznym przedstawiono na rysunku 2.
Systemy analityczne tworzą narzędzia do wyliczania, przeliczania, kalkulowania przebiegu czynności, procesów i wartości związanych z realizacją procesów
logistycznych. Do systemów ewidencyjnych zaliczane są programy komputerowe
wspomagające zarządzanie podsystemami logistycznymi, które rejestrują powtarzalne działania, takie jak: składanie zamówień, gromadzenie i rejestracja, magazynowanie czy transport środków materiałowych w toku poszczególnych faz działalności logistycznej. Systemy planistyczne z kolei obejmują zintegrowane
działania oparte na wspólnej bazie danych logistycznych, składające się z wielu
sformalizowanych funkcji planistycznych, moderowanych przez kolejne osoby
odpowiedzialne za poszczególne służby logistyczne na różnych szczeblach organizacyjnych logistyki SZ RP. Takie informacje wprowadza się raz, a następnie mogą
z nich korzystać wszyscy użytkownicy systemu.
5
System informatyczny to „zbiór powiązanych ze sobą elementów, którego funkcją jest
przetwarzanie danych przy użyciu techniki komputerowej„, Słownik języka polskiego, PWN, [online],
dostęp: [015.07.2012]. Dostępny na stronie: www.sjp.pwn.pl. Określenie potocznie odnosi się do
systemów wspomagających zarządzanie organizacjami, np. w wojsku wspomaganie zarządzania
całym RON, poszczególnymi RSZ lub systemem logistycznym.
6
W Siłach Zbrojnych RP od 2008 roku w ramach strategii informatyzacji resortu ON realizowany jest
projekt budowy Zintegrowanego Wieloszczeblowego Systemu Informatycznego (ZWSI), który docelowo ma stanowić podstawowe źródło informacji o zasobach Ministerstwa Obrony Narodowej. Zob.: Strategia informatyzacji resortu Obrony Narodowej na lata 2008–2012, MON, Warszawa 2008.
155
SŁAWOMIR BYŁEN
Źródło: opracowanie własne na podstawie: M. Fertsch, Podstawy logistyki, ILiM, Poznań 2008, s. 67.
Rys. 2. Podział systemów informatycznych w logistyce
Najbardziej złożonym systemem informatycznym, zorientowanym na dynamiczne modelowanie7 procesów logistycznych jest system symulacyjny, oparty
na modelu matematycznym. Koncepcję modelowania istniejącej rzeczywistości
w logistyce przedstawiono na rysunku 3.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: S. Niziński, J. Żurek, Logistyka ogólna, WKiŁ, Warszawa 2011, s. 21.
Rys. 3. Koncepcja modelowania rzeczywistości w logistyce
7
W nauce pojęcie modelu utożsamiane jest z „(…) uproszczoną reprezentacją rzeczywistości,
celowo pozbawioną wielu szczegółów i cech nieistotnych z punktu widzenia celów modelowania.
Model matematyczny z kolei to „ (…) zbiór równań użyty do opisu systemu fizycznego”. Zob.:
S. Niziński, J. Żurek, Logistyka ogólna, WKiŁ, Warszawa 2011, s. 22.
156
Praktyczne zastosowanie modelu matematycznego w logistyce wojskowej ma
miejsce między innymi w symulacji komputerowej8, która służy do przedstawienia
zachodzących w trakcie symulacji zmian w systemie oraz rezultatów, jakie można
uzyskać modyfikując procesy logistyczne. Ogólny podział systemów symulacyjnych modelujących zjawiska i procesy logistyczne w wojsku przedstawiono na
rysunku 4.
Rys. 4. Podział systemów symulacyjnych w wojsku z modelem logistycznym
Na najniższych szczeblach dowodzenia, żołnierze szkoleni są na trenażerach strzeleckich i laserowych symulatorach strzelań. Żołnierze ze sprzętu bojowego w warunkach zbliżonych do rzeczywistych prowadzą ogień amunicją ćwiczebną do tarcz,
a równocześnie podłączone do uzbrojenia urządzenia laserowe imitują strzały i trafienia na ekranach monitorów. Z kolei filozofia symulacji wirtualnej oparta jest na obsłudze urządzeń odwzorowujących działanie sprzętu bojowego (czołgów, bwp, samolotów, okrętów) w wirtualnym środowisku pola walki. Natomiast w szkoleniu dowództw
i sztabów, z punktu widzenia celów szkoleniowych najbardziej efektywnym sposobem
szkolenia jest szkolenie oparte na symulacji konstruktywnej9.
8
Symulacja to „proces używania modelu symulacyjnego do opisu zachowania się systemu fizycznego oraz metoda oceny tego systemu”. Model symulacyjny to „model matematyczny w postaci
komputerowej”. Symulacja komputerowa to „badanie zachowania się obiektów rzeczywistych na
podstawie obserwacji działania programów komputerowych symulujących to zachowanie”, Słownik
języka polskiego, PWN, [online], [dostęp: 015.07.2012]. Dostępny na stronie: www.sjp.pwn.pl.
9
Symulacja konstruktywna (ang. Constructive Simulation) oznacza modele komputerowe, które
przedstawiają procesy realizowane poprzez działania ludzi (personnel) i wyposażenie (materiel). Do tej
kategorii zaliczane są systemy symulacyjne do prowadzenia „gier wojennych”, które modelują działania
militarne w czasie rzeczywistym. Zob.: Wystąpienia Szefa CSiKGW w czasie Wstępnych Konferencji
Planistycznych z Zespołami Autorskimi do ćwiczeń CAX. Archiwum CSiKGW, [prezentacje ppt].
157
SŁAWOMIR BYŁEN
Aktualnie w Siłach Zbrojnych RP eksploatowane są trzy systemy symulacyjne,
które w ramach symulacji działań bojowych zawierają model logistyczny. Należą
do nich:
− System Symulacji Pola Walki JCATS;
− System Symulacyjnego Wspomagania Szkolenia Operacyjnego ZŁOCIEŃ;
− System Symulacyjny Działań Połączonych JTLS.
Na rysunku poniżej przedstawiono loga systemów symulacyjnych wykorzystywanych w SZ RP.
Rys. 5. Logotypy systemów symulacyjnych eksploatowanych w Wojsku Polskim
Zastosowane rozwiązania technologiczne w wymienionych systemach bazują
na symulacji konstruktywnej. Podstawowe dane techniczne interaktywnych systemów symulacyjnych, eksploatowanych w wojsku polskim z modułem logistycznym przedstawiono w tabeli 1.
Tabela 1
Wykaz eksploatowanych systemów symulacyjnych z funkcjonalnym modelem logistycznym
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Dokumentacja systemowa JCATS, ZŁOCIEŃ i JTLS. Materiały
archiwalne CSiKGW. Dokumentacja z testów, eksperymentów i ćwiczeń CAX, przeprowadzonych
w CSiKGW w latach 2006–2012.
158
Modelowanie procesów logistycznych w systemie symulacyjnym JCATS
Systemem symulacyjnym, wykorzystywanym przez SZ RP w ćwiczeniach CAX
jest amerykański system symulacji pola walki JCATS (Joint Conflict and Tactical
Simulation)10. Jest to system interaktywny, przeznaczony do szkolenia dowództw
i sztabów najniższych szczebli dowodzenia Połączonego Dowództwa Sił Zbrojnych USA. Inni użytkownicy to marynarka wojenna, piechota morska SZ USA,
MSW USA, Departament Energii USA i wojska sojusznicze wydzielone do NATO11.
W wojsku polskim system wykorzystywany jest na zasadzie użyczenia przez stronę
amerykańską w trakcie ćwiczeń sprawdzających, organizowanych przez Centrum
Przygotowań do Misji Pokojowych w Kielcach12. Z systemu korzysta cyklicznie
przede wszystkim DWLąd, które dwa razy do roku w trakcie ćwiczeń wspomaganych komputerowo pk. Bagram, sprawdza przygotowanie dowództw PKW do misji ISAF w Afganistanie13.
JCATS jest w stanie symulować jednocześnie ponad 60 tysięcy różnego rodzaju obiektów, zagregowanych nawet do najniższego szczebla dowodzenia (żołnierza). W zakresie modelowania UiSW, w scenariuszu ćwiczenia mogą występować
pojedyncze egzemplarze sprzętu typu czołgi, BWP, KTO, śmigłowce, samoloty.
System JCATS zezwala na łączenie pojedynczych egzemplarzy sprzętu w większe
struktury organizacyjne.
Moduł logistyczny JCATS posiada szereg modeli cząstkowych, w tym symulujących procesy zaopatrzeniowe, remontowe, uzupełniania, odtwarzania i odzysku
zapasów zaopatrzenia, remontu uszkodzonego UiSW, leczenia rannych i chorych,
tworzenia wariantów uzbrojenia samolotów i śmigłowców. JCATS zakłada, że
sprzęt zdefiniowany jako pojazdy (transportery) zaopatrzeniowe powinien posiadać
na sobie odpowiednie zapasy. Na rysunku 6 przedstawiono okno kierowania logistyką w systemie JCATS.
10
Logistics Controls [w:] Simulation User’s Guide, Joint Conflict and Tactical Simulation
(JCATS) System. Version 9.0, wyd. Lawrence Livermore National Laboratory, Livemore California,
01 April 2009, rozdział XIII.
11
J. Padilla, Military Simulation Systems, [w:] A. Tolk (red.) “Engineering Principles of Combat
Modeling and Distributed Simulation”, Wiley Online Library, 2012, s. 867.
12
M. Podhorodecki, Bagram XI – the end, [w:] Wojska Lądowe, [dostęp:07.07.2012]. Dostępny
na stronie: www.army.mil.pl/.
13
Aktualnie trwają procedury przetargowe związane z zakupem systemu JCATS na potrzeby
DWLąd. Użytkownikiem systemu będzie Centrum Wsparcia Mobilnych Systemów Dowodzenia
Wojsk Lądowych. (CWMSD).
159
SŁAWOMIR BYŁEN
Zaopatrzenie grupowe
Zaopatrzenie indywidualne
Uszkodzenia UiSW
Czas rozpoczęcia i zakończenia
remontu
Jednostka ognia/wariant uzbrojenia
Źródło: Logistics Controls [w:] Simulation User’s Guide, Joint Conflict and Tactical Simulation (JCATS) System.
Version 9.0, wyd. Lawrence Livermore National Laboratory, Livemore California, 01 April 2009, s. 13–114.
Rys. 6. Okno kierowania procesami logistycznymi w systemie JCATS
Dla zachowania przejrzystości zaopatrywania, ŚBiM w systemie JCATS podzielono na dwie grupy (zbiorcze i indywidualne)15. Środki materiałowe (supplies)
zbiorcze, modelują uzupełnianie zapasów zaopatrzenia w sprzęcie bojowym,
w tym amunicji (trackable munitions), środków minersko-zaporowych (engineering supplies), medycznych środków materiałowych (medical suppies) oraz części
zamiennych (repair parts). Transportowane zaopatrzenie w systemie może zostać
przekazane, podzielone lub złożone na ziemi. Szczególną rolę w tym zakresie odgrywa kontroler gry, który może w „magiczny sposób”, każdemu systemowi walki,
w dowolnym czasie przekazać środki materiałowe. Środki materiałowe (personal)
indywidualne, zużywane przez osobowe systemy walki, służą do uzupełniania zapasów przy żołnierzu, w tym amunicji do broni indywidualnej, gazu do butli turystycznych (gas tank) oraz racji żywnościowych, spożywanych w trakcie gry. Indywidualne środki zaopatrzenia materiałowego mogą być dzielone między użytkowników,
a ich ponowne odtworzenie może odbywać się jedynie z zapasów przewożonych
na środkach transportowych lub przez kontrolera gry.
Funkcje logistyki materiałowej w systemie JCATS, wykorzystywane są do
modelowania przepływu środków zaopatrzenia między dostawcami i dostawcami,
między dostawcami i odbiorcami oraz do redystrybucji środków materiałowych za-
14
Dokumentacja nowszych wersji JCATS: Version 10.0 i 11.0 nie zawiera istotnych zmian
w modelowaniu logistyki.
15
Logistics Controls, op. cit. s. 13-1.
160
równo między dostawcami, jak i odbiorcami zaopatrzenia. Szczególną rolę w systemie JCATS posiada „kontroler gry”, który korzysta z takiego samego menu, jak
i pozostali operatorzy systemu (nazywani klientami) lecz posiada specjalne uprawnienia w zakresie sterowania przepływem zaopatrzenia.
Modelowanie procesów logistycznych w systemie symulacyjnym Złocień
Kolejnym systemem symulacyjnym występującym w SZ RP jest System Symulacyjnego Wspomagania Szkolenia Operacyjnego (SSWSO) pk. Złocień, który
przeznaczony jest do organizacji ćwiczeń CAX szczebla taktycznego. Służy on do
szkolenia dowództw i sztabów wojsk lądowych (WLąd) w ćwiczeniach do szczebla
brygady. ZŁOCIEŃ jest systemem wieloszczeblowym, składającym się z 27 stanowisk roboczych, w tym 24 stanowisk przeznaczonych dla operatorów systemu
(graczy) oraz po jednym stanowisku dla osób funkcyjnych KĆ (administratora, kierownika i analityka).
Instytucją projektującą i wykonawcą systemu był Wydział Cybernetyki WAT,
a użytkownikiem Akademia Obrony Narodowej. System będący na wyposażeniu
CSiKGW jest w trakcie eksploatacji nadzorowanej. W latach 2006–2008 w CSiKGW
przeprowadzono kilka eksperymentów symulacyjnych z udziałem przedstawicieli
producenta i instytucji kierującej projektem (P-6 SG WP). W latach 2009–2012 system
nie był wykorzystywany do ćwiczeń wspomaganych komputerowo. System posiada możliwości realizacji zadań przez pododdziały różnych RWiS, w tym logistycznych, z uwzględnieniem zasad ich użycia i warunków środowiska pola walki.
W zakresie logistyki zapewnia wspomaganie ćwiczenia we wszystkich okresach
jego opracowania:
− przygotowania ćwiczenia (wprowadzanie danych logistycznych w trakcie
budowy scenariusza);
− prowadzenia ćwiczenia (symulacja działania pododdziałów zabezpieczenia
logistycznego w MCAX i CAX);
− po ćwiczeniu (prowadzenie analiz i ocen na rzecz KĆ w zakresie wielkości poniesionych i zadanych strat bojowych UiSW, stopnia ukompletowania pododdziałów
w różnych etapach walki, zużycia ŚBiM, stopnia realizacji zadań logistycznych).
Architektura systemu składa się z następujących modułów funkcjonalnych:
modelu bazy danych operacyjnych, bazy danych SCENA, serwera zobrazowania,
edytora scenariuszy SCENA i Mapnika. W celu przygotowania ćwiczenia wymagane
jest opracowanie scenariusza ćwiczenia, w tym zbudowanie struktury organizacyjnej,
wprowadzenie parametrów UiSW i normatywnych zapasów środków zaopatrzenia
(ŚBiM).
Budowa scenariusza odbywa się za pomocą aplikacji: „Edytor Scenariuszy
SCENA”. Poniżej na rysunku 7 przedstawiono przykład struktury dowodzenia
i zaopatrywania, stworzonej na potrzeby scenariusza ćwiczenia pk. ROMB-08.
161
SŁAWOMIR BYŁEN
Rys. 7 Okno struktury dowodzenia i zaopatrywania 234 BPanc w scenariuszu ROMB 08
Poniżej przedstawiono zobrazowanie (wykaz) postawionych zadań pododdziałom logistycznym.
Rys. 8. Okno wykazu zadań postawionych pododdziałom logistycznym w scenariuszu ROMB 08
162
Sytuację operacyjno-taktyczną odwzorowuje się na Serwerze Zobrazowania z
wykorzystaniem znaków taktycznych zgodnie z PGO i APP-6 A. Poniżej przedstawiono przykład zobrazowania sytuacji bojowej.
Rys. 9. Okno zobrazowania położenia pododdziałów wojsk własnych w scenariuszu TRAPEZ 08
Reasumując, wielostanowiskowy system symulacyjny ZŁOCIEŃ, służy do organizacji ćwiczeń CAX do szczebla brygady. Posiada moduł logistyczny,
uwzględniający przepływ zasobów oraz straty w ludziach i sprzęcie, jednak z uwagi na szereg mankamentów w modelowaniu procesów logistycznych, wymaga
poprawek. Dotychczas system nie był wykorzystywany do wsparcia ćwiczeń CAX
z udziałem wojsk operacyjnych.
Modelowanie procesów logistycznych w systemie symulacyjnym JTLS
Przykładem systemu posiadającego rozbudowany moduł logistyczny jest amerykański system symulacyjny, przeznaczony do modelowania i symulacji działań
połączonych JTLS (Joint Theater Level Simulation), wykorzystujący symulację
konstruktywną w ćwiczeniach CAX. Z analizy dokumentacji producenta, przeprowadzonych testów i ćwiczeń wynika, że moduł logistyczny w systemie JTLS posiada możliwości imitowania procesów logistycznych we wszystkich obszarach
funkcjonalnych podsystemów logistycznych, w tym: kierowania organami i jednostkami logistycznymi, zabezpieczenia materiałowego, technicznego, medycznego, transportowego i uzupełnieniowego.
Zastosowane w systemie JTLS rozwiązania umożliwiają realizację procesów
logistycznych w sposób automatyczny, ręczny lub mieszany. Oznacza to, że system JTLS, w zależności od celów ćwiczenia umożliwia Zespołowi Autorskiemu
(ZA) podjęcie decyzji, co do wyboru sposobu sterowania przepływem zasobów
163
SŁAWOMIR BYŁEN
logistycznych. W ramach posiadanych kompetencji KĆ może nakazać ćwiczącemu
dowództwu sterować siecią logistyczną trójtorowo:
− automatycznie – bez ingerencji operatora systemu (gracza);
− ręcznie – za pomocą rozkazów stawianych przez operatora systemu;
− w sposób mieszany, stanowiący połączenie dwóch sposobów.
W większości ćwiczeń prowadzonych w CSiKGW ich realizacja odbywa się
sposobem mieszanym. Ręcznie dla ćwiczących dowództw (zarówno pierwszo, jak
i drugoplanowych), automatycznie dla niećwiczących jednostek występujących
w strukturze organizacyjnej ćwiczenia, wliczając w to zarówno wojska własne, jak
i siły przeciwnika.
Przepływ zaopatrzenia sposobem ręcznym odbywa się za pomocą rozkazów
logistycznych, dostępnych na monitorze operatora systemu JTLS w oknie „Web
Hosted Interface Program” (WHIP). Menu składa się z czterech podstawowych
grup rozkazów logistycznych:
− Supply Transfers – rozkazy umożliwiające przepływ zaopatrzenia;
− Requisition Parameters – rozkazy umożliwiające zmianę parametrów sterujących zaopatrzeniem;
− Logistics Operations – rozkazy umożliwiające kierowanie siłami i środkami
logistycznymi oraz zarządzanie infrastrukturą logistyczną;
− Logistics Assets – rozkazy umożliwiające generowanie meldunków logistycznych.
W zależności od rodzaju zadania postawionego przez ćwiczące dowództwo grupom operacyjnych, podgrywającym niećwiczące wojska, operatorzy stacji JTLS, poprzez otwarcie właściwej formatki mogą wybrać przedstawioną na rysunku 10
odpowiednią grupę rozkazów logistycznych.
Rys. 10. Menu rozkazów logistycznych w systemie JTLS
Pierwsza grupa rozkazów odwzorowuje przepływ zaopatrzenia między jednostkami (Supply Transfers). Umożliwia miedzy innymi przepływ środków zaopatrzenia pomiędzy różnymi rodzajami jednostek spoza łańcucha logistycznego
164
(Mandatory Transfer) oraz przekazywanie środków zaopatrzenia z jednostki logistycznej do jednostek spoza łańcucha zaopatrywania (Directed Resupply).
Drugą grupę rozkazów stanowią rozkazy umożliwiające wprowadzanie zmian
parametrów sterujących zaopatrzeniem (Requisition Parameters), w tym informujących o niedoborach w poszczególnych kategoriach zaopatrzenia, (zwykle przyjmowana jest wartość 70–75%) oraz dokonywanie zmian (wg decyzji ćwiczących)
jednostki zaopatrującej dla wybranej jednostki zaopatrywanej.
Rys. 11. Menu rozkazów logistycznych modelujących zmianę parametrów sterujących
zaopatrzeniem w systemie JTLS
Kolejna grupa rozkazów (rysunek 12), modeluje kierowanie siłami i środkami
logistycznymi oraz zarządzanie infrastrukturą logistyczną w obszarze prowadzonych działań (Logistics Operations). Poprzez wybór odpowiedniej opcji tego typu
rozkazu możliwy jest m.in.: przydział wskazanej jednostce sieci rurociągowej,
określenie terminu rozpoczęcia i zakończenia przesyłania środków zaopatrzenia
siecią rurociągową, generowanie meldunku o terminie i miejscu wejścia jednostki
do gry, generowanie meldunku o cyklicznych dostawach zaopatrzenia oraz transport jednostki środkami transportowymi innej jednostki.
Bardzo istotna jest ostatnia grupa rozkazów, przedstawiona na rysunku 13, która umożliwia generowanie meldunków logistycznych (Logistics Assets). Za pomocą rozkazów tej grupy można między innymi: monitorować sytuację logistyczną
w jednostkach (Logistics Report), generować meldunki sytuacyjne o stanie środków
transportu kolejowego (Rail Assets Report), o stanie środków transportu wodnego
śródlądowego (Barge Assets Report), o stanie sieci rurociągów paliwowych (Pipeline
Report), o stanie środków przeładunkowych w jednostce portowej (Port Report),
o możliwościach przewozowych transportu morskiego (Query Lift Capacity), o składach zaopatrzenia i posiadanych zapasach ŚBiM (Target Log Report) oraz sytuacji
o stanie realizacji konwojów zaopatrzeniowych (Query Convoy Status)16.
16
Należy jednak mieć świadomość, że w trakcie gry meldunki o realizacji procesów logistycznych lub posiadanej infrastrukturze logistycznej uzyskamy tylko wówczas, gdy w okresie przygotowania scenariusza ćwiczenia wprowadzimy niezbędne parametry definiujące poszczególne obiekty
logistyczne.
165
SŁAWOMIR BYŁEN
Rys. 12. Menu rozkazów logistycznych modelujących kierowanie siłami i środkami logistycznymi
oraz zarządzanie infrastrukturą logistyczną w systemie JTLS
Rys. 13. Menu rozkazów logistycznych umożliwiających generowanie meldunków logistycznych
w systemie JTLS
Z ostatniej grupy rozkazów najczęściej wykorzystywany jest rozkaz, za pomocą którego można generować zbiorczy meldunek logistyczny. Zawiera on w postaci zestawienia tabelarycznego szczegółowe informacje o sytuacji materiałowej,
technicznej, medycznej, personalnej i transportowej w pododdziałach (oddziałach,
związkach taktycznych itp.).
Modelowanie logistyki w niemieckich systemach symulacyjnych
pola walki
Siły Zbrojne Niemiec (Bundeswehra) postawiły na rozwój własnych, narodowych systemów symulacyjnych pola walki. Obecnie kontynuowane są prace nad
integracją już istniejących systemów oraz nad rozwojem nowych. Aktualnie Bun166
deswehra w ćwiczeniach CAX eksploatuje trzy narodowe systemy symulacyjne,
które w ramach symulacji działań bojowych posiadają model logistyczny. Wykaz
systemów symulacyjnych eksploatowanych przez Bundeswehrę przedstawiono
w tabeli 3.
Tabela 3
Wykaz systemów symulacyjnych Bundeswehry z funkcjonalnym modelem logistycznym
Źródło: opracowanie własne na podstawie: P. Schultz, German Army Warfighting Simulation Centre, NATO CAX
Forum, Ottobrunn, Germany, 1.09.2010, [dostęp: 04.07.2012]. Dostępny na stronie:
http://www.iabg.de/verteidigung/.
Modelowanie procesów logistycznych w systemie symulacyjnym SIRA
System symulacyjny pola walki SIRA GESI17 (niem. Simulationsgestuetzte
Rahmenuebungen) z modelem GeSi przeznaczony jest do wspomagania komputerowego ćwiczeń dowódczo-sztabowych do szczebla brygady i batalionu (ang. Simulation
System for the Support of Command Post Exercises on brigade and battalion level).
Producentem systemu jest firma CAE18. Model GeSi oprócz Bundeswehry wykorzystywany jest jeszcze w siedmiu innych państwach, między innymi we Włoszech, Austrii, Norwegii i Finlandii.
System SIRA umożliwia symulowanie jednostek róznych RSZ w liczbie do 32 tysięcy obiektów, a aktualizacja sytuacji taktycznej następuje co trzy sekundy. System posiada możliwości dowodzenia pojedynczymi obiektami (pojazdami), a także
pododdziałami, w tym logistycznymi. W zakresie modelowania logistyki system
posiada możliwości realizacji funkcji transportowych, materiałowych i medycznych, w tym zużycia środków bojowych i materiałowych (amunicji, MPS) oraz
modelowania strat medycznych.
System SIRA posiada narzędzie umożliwiające przygotowanie scenariusza
ćwiczenia CAX z uwzględnieniem czasu, pogody, organizacji sił, obszaru operacyjnego, położenia wojsk i planu działania. System posiada również narzędzie
umożliwiające definiowanie: parametrów symulacji, żołnierzy, ludności cywilnej,
statków powietrznych i okrętów, parametrów technicznych UiSW, znaków tak17
P. Schultz, German Army Warfighting Simulation Centre, 5th NATO CAX Forum, Ottobrunn,
1.09.2010, [dostęp: 05.07.2012]. Dostępny na stronie: http://www.iabg.de/verteidigung/.
18
Informacje dostępne na stronie: www.cae.com, [dostęp: 05.07.2012].
167
SŁAWOMIR BYŁEN
tycznych oraz parametrów logistycznych. SIRA posiada ponadto zdolność wymiany danych z systemami dowodzenia i kontroli oraz innymi systemami symulacyjnymi. Zobrazowanie sytuacji logistycznej na polu walki przedstawione na rysunku
14 jest realizowane w dwóch i trzech wymiarach (2D i 3D).
Źródło: M. Krutina, GESI Constructive Battlefield Simulation, 5th NATO Joint CAX Forum, Ottobrunn, Germany, 1.09.2010, [dostęp: 04.07.2012]. Dostępny na stronie: http://www.iabg.de/verteidigung/.
Rys. 14. Okno zobrazowania sytuacji logistycznej w systemie SIRA
Modelowanie procesów logistycznych w systemie symulacyjnym KORA
System symulacyjny pola walki KORA/OA (niem.: KOrps RAhmen Simulationsmodell fur die Offiziersausbildung) jest systemem wykorzystywanym w ćwiczeniach CAX od szczebla brygady do korpusu. Producentem jest niemiecka firma
IABG (Industrie Anlagen Betriebs Gesellschaft mbH). Na potrzeby modelowania
procesów logistycznych system KORA/OA posiada zaimplementowany model
logistyczny, w ramach którego funkcjonują modele cząstkowe podsystemów: zabezpieczenia materiałowego, technicznego i medycznego oraz uzupełnieniowego.
W zakresie modelowania logistyki system KORA wymaga przygotowania bazy
danych zawierającej: strukturę organizacyjną wojsk własnych i przeciwnika, dane
taktyczno-techniczne UiSW, zapasy ŚBiM i stany osobowe.
W systemie KORA/OA naliczanie strat w sprzęcie bojowym oraz żołnierzach,
zmiany położenia oraz zapisywanie stanu gry aktualizowane jest co 5 minut. System umożliwia generowanie meldunków logistycznych w dowolnym momencie
gry. Można również filtrować zobrazowanie sytuacji taktycznej dla poszczególnych rodzajów wojsk, w tym sytuacji logistycznej. Przykład zobrazowania położenia pododdziałów logistycznych na rysunku 15.
168
Źródło: P. Schultz, op. cit., [dostęp: 04.07.2012].
Rys. 15. Okno zobrazowania sytuacji logistycznej w systemie KORA
Modelowanie procesów logistycznych w systemie symulacyjnym SimoF
System symulacyjny pola walki SimoF służy do symulacji działań połączonych
powyżej korpusu. Producentem systemu jest niemiecka firma IABG. System jest
przeznaczony do wspomagania ćwiczeń CAX w zakresie: tworzenia i testowania
scenariuszy zawierających takie zadania jak: marsz, atak, obrona, opóźnianie, rozpoznanie i wychodzenie z walki, misje lotnicze. Z funkcji będących w zainteresowaniu
logistyki, system SimoF odwzorowuje realizację zadań zabezpieczenia działań bojowych, w tym zabezpieczenia logistycznego. Posiada możliwości projektowania struktur organizacyjnych, w tym budowę struktur pododdziałów, oddziałów i zgrupowań
logistycznych oraz tworzenie łańcucha logistycznego. Ponadto, posiada narzędzia dostępu do wszystkich stanów symulacji, które są automatycznie zapamiętywane we
wcześniej ustalonych okresach (np. co 15 lub 30 min) lub na żądanie kierownictwa,
dostarczania zestawień statystycznych, np. bilansów UiSW, ŚBiM, sytuacji medycznej i transportowej.
Dane o terenie bazują na siatce kwadratów o boku 500 m lub 2000 m. Graficzny edytor terenu zapewnia dostęp do każdego pojedynczego kwadratu terenu. Poniżej przedstawiono okno zobrazowania sytuacji operacyjnej.
169
SŁAWOMIR BYŁEN
Źródło: P. Schultz, op. cit., [dostęp: 04.07.2012].
Rys. 18. Okno zobrazowania sytuacji operacyjno-taktycznej w systemie SimoF
Wnioski
Z przedstawianych w artykule możliwości modelowania procesów logistycznych
w wybranych systemach symulacyjnych, najmniej zaawansowany technologicznie jest
nasz narodowy system pk. ZŁOCIEŃ. Natomiast amerykańskie systemy symulacyjne
(JCATS, JTLS), w aspekcie modelowania procesów logistycznych, odpowiadają
potrzebom naszej armii w organizacji ćwiczeń wspomaganych komputerowo.
Mając na uwadze ekonomiczne kryteria oceny efektywności szkolenia dowództw
i sztabów, z dotychczasowych doświadczeń wynika, że zastosowanie komputerowej
techniki symulacyjnej pozwala na znaczne ograniczenie liczby sprzętu i żołnierzy
biorących udział w ćwiczeniu. Ponadto, symulacja procesów w obszarze logistyki
nie ogranicza, a wręcz pozwala na zwiększenie rozmachu ćwiczeń.
Efektywne zarządzanie procesami logistycznymi wskazuje na konieczność spełnienia przez systemy informatyczne wymagań w aspekcie funkcjonalnym, przedmiotowym i ocenowym. W tym celu w obszarze logistyki wojskowej należałoby zdefiniować podstawowe kryteria dla budowy systemów informatycznych, które
powinny:
− posiadać zdolności wspomagania procesów fizycznego przepływu środków
bojowych i materiałowych oraz uzbrojenia i sprzętu wojskowego;
170
− umożliwiać wprowadzanie zmian w realizacji procesów logistycznych, zachodzących w rozwiniętej sieci logistycznej;
− zapewniać integrację rozproszonych procesów technologicznych i informacyjnych.
W ramach realizowanych funkcji logistycznych systemy symulacyjne powinny
umożliwiać m.in.:
− zarządzanie i sterowanie procesami logistycznymi w trakcie gry;
− aktualny podgląd sytuacji logistycznej w formie zobrazowania rozmieszczenia
pododdziałów bojowych i logistycznych oraz realizowanych przez nie procesów;
− dostęp do sformalizowanych meldunków logistycznych, zestawień tabelarycznych, bilansów UiSW, ŚBiM, transportowych, medycznych, personalnych;
− bezpośrednie przejście z zobrazowania sytuacji do gotowej informacji.
Bibliografia
Doktryna logistyczna Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej DD/4, MON, Warszawa
2004.
Dokumentacja systemowa JCATS, ZŁOCIEŃ i JTLS.
Dokumentacja z testów, eksperymentów i ćwiczeń CAX. Materiały archiwalne CSiKGW
z lat 2006–2012.
Fertsch M., Podstawy logistyki, ILiM, Poznań 2008.
Ficoń K, Logistyka ekonomiczna. Procesy logistyczne, BEL Studio, Warszawa 2008.
Instrukcja o przygotowaniu i prowadzeniu ćwiczeń z dowództwami, sztabami i wojskami
w Siłach Zbrojnych RP DD/7.1.1 (A). MON, Warszawa 2010.
Krutina M., GESI Constructive Battlefield Simulation, 5th NATO Joint CAX Forum, Ottobrunn, Germany, 2010. Dostępny na stronie: http://www.iabg.de/verteidigung/.
Logistics Controls [w:] „Simulation User’s Guide”, Joint Conflict and Tactical Simulation
(JCATS) System. Version 9.0, wyd. Lawrence Livermore National Laboratory, Livemore California, 2009.
Niziński S., Żurek J., Logistyka ogólna, wyd. Komunikacji i Łączności, Warszawa 2011.
Padilla J., Military Simulation Systems, [w:] A. Tolk (red.) „Engineering Principles of
Combat Modeling and Distributed Simulation”, Wiley Online Library, 2012.
Podhorodecki M, Bagram XI – the end, „Wojska Lądowe”, Warszawa 2012. Dostępny na
stronie: http://www.army.mil.pl/.
Scenario Notes. JCATS_9.0_Demo Scenario for the JCATS System, (version 9.0), Lawrence Livermore National Laboratory, Livemore California, 2009.
Schultz P., German Army Warfighting Simulation Centre, 5th NATO Joint CAX Forum,
Ottobrunn, Germany, 2010, Dostępny na stronie: http://www.iabg.de/verteidigung/.
Strategia informatyzacji resortu Obrony Narodowej na lata 2008–2012, MON, Warszawa
2008.
www.cae.com
171
Zeszyty
2013ANETA NOWAKOWSKA-KRYSTMAN
ZeszytyNaukowe
NaukoweAON
AON nr
nr 1(90)
2(59) 2005
ISSN
ISSN0867–2245
0867–2245
KSZTAŁCENIA I PRZYGOTOWANIE ZAWODOWE
TECHNIKA BLUEPRINTING PUNKTEM
WYJŚCIA DLA DOSKONALENIA PROCESÓW
WEWNĘTRZNYCH PRZEZ PRYZMAT
METODY BSC. STUDIUM PRZYPADKU –
PROCES OBSŁUGI ADMINISTRACYJNEJ
STUDENTÓW
dr Aneta NOWAKOWSKA-KRYSTMAN
Abstract
In the subject literature, the auxiliary sectors supporting the main organization’s activity are the elements which do not receive proper attention. The article focuses on the
auxiliary process of a higher educational institution (i.e. one of the sectors supporting the
didactic process), this is the process of administrative attendance for students.
The approach to the problem (research methodology) conditions the received results as
well as the implementation of changes in the organization. The article aims at the presentation of administrative attendance for students with the use of blueprinting technique, in
order to subsequently suggest possibilities of working out strategic goals and their indicators on the basis of balanced scorecard (BSC). Two perspectives were analyzed i.e. the
perspective of internal processes through the perspective of beneficiaries.
Key words – blueprinting, balanced scorecard, administrative attendance
Wprowadzenie
W założeniu metody strategicznej karty wyników (z ang. balanced scorecard –
bsc) implementacji strategii dokonujemy przez pryzmat czterech perspektyw. Perspektywa klienta i perspektywa procesów wewnętrznych są tymi, które są tematem
tego artykułu. Przyjęto bowiem, że efektywność organizacji zależy od stopnia realizacji celów strategicznych, których ocena uzależniona jest od uzyskanych wyników mierzonych odpowiednio dobranymi wskaźnikami. Założono bowiem, iż jeśli
czegoś nie da się zmierzyć, nie da się tego wprowadzić ani tym zarzucać, także
kontrolować (zob. rysunek 1).
172
TECHNIKA BLUEPRINTING PUNKTEM WYJŚCIA DLA DOSKONALENIA PROCESÓW WEWNĘTRZNYCH…
Cele
strategiczne
Perspektywa
finansowa
Perspektywa
beneficjentów
Perspektywa
procesowa
Jednostki
pomiaru
Program
działań
Realizowane
czynności
Stopień
realizacji
celu
Jeżeli nie potrafisz tego zmierzyć,
nie możesz tym zarządzać.
Co da się zmierzyć,
da się zrobić.
Działaniem jest to,
co da się policzyć.
Nie można kontrolować
niemierzalnych celów.
Perspektywa
potencjału
Źródło: opracowanie własne na podstawie J. Czuchnowski, Balanced Scorecard, Gdańsk 2002 r., tryb
dostępu, http://www.zie.pg.gda.pl/zzti/dydaktyka/strategie_informatyzacji/si_bsc_wyklad.pdf, data dostępu, 23.02.2011 r.
Rys. 1. Idea mierzalnych celów w BSC
W niniejszym artykule podjęto problem zadowolenia studenta (klienta uczelni)
ze świadczonej obsługi administracyjnej, która jest dostarczana podczas różnych
podprocesów. (Typologię procesów przedstawiono w części pierwszej artykułu).
Celem przeanalizowania zachodzących podprocesów wykorzystano analizę projektu usługi, która polega na ustaleniu punktów kontaktu, tj. miejsc newralgicznych
i właściwym kierowaniu nimi. Analiza ta jest dokonana poprzez wykorzystanie
techniki blueprintingu. W niniejszym artykule przyjęto, iż w procesie obsługi administracyjnej studentów mamy do czynienia z momentami prawdy, które zachodzą w reakcji m.in. ze: stroną internetową, personelem dziekanatu, personelem
sekcji spraw studenckich, personelem akademika, personelem biura przepustek.
W celu przybliżenia momentów prawdy w poszczególnych podprocesach opracowano scenariusze, które mogą zaistnieć w trakcie kontaktu studenta z uczelnią.
W momentach prawdy mogą pojawić się luki jakościowe, które wynikają z różnicy
między oczekiwaniami studenta a jakością usługi otrzymanej1. Z prac przeprowadzonych w Akademii Obrony Narodowej wynika, że między stanem rzeczywistym
a stanem pożądanym występuje luka jakościowa, jak też dochodzi do przekrocze-
1
Jakość usług tworzy zespół cech zapewniających satysfakcjonujące zaspokojenie potrzeb klientów. Jeśli jakość nie zadowala klienta powstają luki. Wyznacza się je poprzez porównania oczekiwań
klienta z percepcją usługi. W polu naszych zainteresowań znajduje się luka piąta. [zob. A. Parasuraman, V.A. Zeithaml, L.L. Berry, A Conceptual Model of Quality and Its Implications for Future
Research, Jurnal of Marketing, Fall 1985]
173
ANETA NOWAKOWSKA-KRYSTMAN
nia jakościowego punktu krytycznego, co wymaga działań korygujących2. (Studia
przypadków benchmarków rzeczywistych, jak też benchmarków pożądanych zamieszczono w części drugiej artykułu. Do ich podsumowania wykorzystano metodę SWOT, w aspekcie sił i słabości uczelni z punktu widzenia studenta3. Niemniej
wyniki należy traktować poglądowo. Bilansowania sił i słabości dokonano bowiem
w sposób ilościowy, bez wykorzystania istotności poszczególnych składowych.)
Jednakże realizacja planu poprawy obsługi administracyjnej studentów powinna
być realizowana w oparciu o przygotowaną strategię. Personel, od którego zależy
jej wdrożenie musi być świadomy wg jakich kryteriów będzie oceniana realizacja
założeń strategicznych. Zatem niezbędnym staje się opracowanie implementacji
strategii w oparciu o strategiczną kartę wyników. (Pokazanie założeń dla możliwości jej opracowania stanowi trzecia część artykułu.)
Celem rozwiązania postawionego w artykule problemu, tj. przedstawienia
procesu obsługi administracyjnej studentów oraz możliwości dokonania zmian
dostosowawczych do ich oczekiwań, wykorzystano techniki blueprintingu i metodę balanced scorecard (bsc).
Typologia procesów
Sposób świadczenia usługi – to ciąg czynności następujący po sobie w określonej kolejności i czasie oraz o odpowiedniej długości trwania. Mamy zatem do
czynienia z procesem co wynika z normy PN-EN 28402 gdzie usługa jest definiowana jako wynik działania lub procesu. Tak więc aby zaistniał proces trzeba określić: kto jest klientem, jakie są jego potrzeby, kto i w jakim czasie będzie je realizował. Proces zatem to kompletny od początku do końca zbiór czynności, które
razem tworzą wartość dla klienta4.
W naszych rozważaniach, klientem jest student, potrzeby realizowane są w wyodrębnionych podprocesach składających się na cały proces obsługi administracyjnej
studenta począwszy od momentu przyjścia na studia do ich zakończenia. Część
z tych podprocesów występuje raz np. podproces rekrutacji; niektóre kilkakrotnie,
np. coroczne rozliczanie indeksu, ubieganie się stypendium. Ta wielokrotność zależny od długości trwania studiów (np. 3 lata w przypadku studiów I stopnia), regulacji prawnych.
2
Zob. A. Kaczmarek, Ł. Mazur, M. Przednowek, A. Żaroń, K. Żaroń, Oczekiwania studentów
AON na kierunku zarządzanie w zakresie jakości obsługi administracyjnej [Praca naukowo-badawcza], AON, Warszawa 2012.
3
Wyniki badania analizą SWOT przedstawiono w oparciu o opinie studentów uczestniczących
w badaniach w pracy A. Kaczmarek, Ł. Mazur, M. Przednowek, A. Żaroń, K. Żaroń, Oczekiwania
studentów… op. cit.
4
P. Gajewski, Koncepcja struktury organizacji procesowej, Dom Organizatora, Toruń 2006, s. 103.
174
Wyjściową typologią procesów może być ich podział na5:
1) megaprocesy,
2) procesy główne,
3) procesy podrzędne (rys. 2).
Mega-procesy
Procesy główne
Procesy podrzędne
Źródło: R. Muller, R. Rupper, Process reengineering, Optymalizacja procesów zorientowanych na klienta, Asturum, Wrocław 2000, s. 21.
Rys. 2. Hierarchia procesów
Megaprocesy przecinają wszystkie obszary organizacji. Procesy główne i podrzędne są składowymi elementami megaprocesów. Odnosząc to na grunt uczelni
megaprocesem będzie np. świadczenie usługi edukacyjnej, realizacja badań naukowych. Do procesów głównych w pierwszym megaprocesie możemy zaliczyć
proces kształcenia na określonym kierunku. Procesem głównym jest również proces obsługi administracyjnej studenta, którego realizacja wymaga zaistnienia procesów podrzędnych.
W nomenklaturze R. Talwara procesy dzielimy na:
1) procesy główne, które mają strategiczny wpływ na działanie organizacji;
2) podprocesy, traktowane jako elementy składowe procesów głównych.
Wg teorii reengineeringu procesy w organizacji dzielimy na trzy grupy6:
1) procesy podstawowe,
2) procesy pomocnicze,
3) procesy zarządzania (rys. 3).
Procesy te występują we wzajemnym związku. Przekładając to na grunt uczelni
można to zobrazować podług rysunku 4. W sferze naszych zainteresowań znajduje
się proces pomocniczy, a w nim grupa wyodrębnionych podprocesów zgodnie
z realizacją potrzeb studenta. W związku z tym wyróżniamy: podproces rekrutacji,
podproces zakwaterowania, podproces bieżącej obsługi administracyjnej studentów, podproces rozliczenia studenta, podproces wspomagający obsługę administracyjną – np. strona internetowa, wirtualna uczelnia. Podprocesy te występujące po
sobie lub niekiedy występujące równocześnie.
5
R. Muller, R. Rupper, Process reengineering, Optymalizacjia procesów zorientowanych na
klienta, Asturum, Wrocław 2000, s. 21.
6
Zob. R. Muller, R. Rupper, Process reengineering,… .
175
Procesy podstawowe
Np. proces dydaktyczny
Satysfakcja studentów
Oczekiwania studentów
Proces zarządzania uczelnią, wydziałem
Procesy pomocnicze
np. obsługa administracyjna studentów
Źródło: A. Nowakowska-Krystman, Piąta luka jakościowa i przekroczenia jakościowego punktu krytycznego
w aspekcie jakość obsługi administracyjnej studentów, Zeszyty Naukowe nr 1, 2012, AON, Warszawa
2012.
Rys. 3. Podstawowe typy procesów w uczelni wyższej
podproces
rekrutacji
podproces
zakwaterowania
podproces bieżącej
obsługi
podproces
rozliczenia
podproces pozyskiwania informacji z systemu informatycznego
Źródło: A. Nowakowska-Krystman, Sprawność organizacyjna uczelni w oczach studentów. Analiza jakości obsługi administracyjnej studentów, [w:] Projektowanie i wdrażanie strategii rozwoju w publicznych szkołach
wyższych w Polsce – aspekty teoretyczne i praktyczne, red. S. Cyferta i C. Kochalskiego, Zeszyty Naukowe nr 167 Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2011, s. 70.
Rys. 4. Proces obsługi administracyjnej studentów
W pracy tej wykorzystano podejście Talwara uznając za proces główny obsługę administracyjną studentów, której składową są podprocesy wyodrębnione ze
względu na specyfikę problemu. Jednocześnie wyodrębniony proces główny jest
procesem pomocniczym.
176
Procesy podzielić można także ze względu na udział klienta i jego aktywność
w trakcie świadczenia usługi. W wyniku tego podziału Ch.H. Lovelock wyróżnia
cztery procesy7:
1) procesy, w których klient uczestniczy osobiście – dotyczą usług, w których
działania podejmowane są bezpośrednio na osobie klienta;
2) procesy dotyczące własności klienta – mają miejsce wtedy gdy usługa dotyczy rzeczy będących w posiadaniu klienta;
3) procesy oddziałujące na sferę psychiczną klienta;
4) procesy w środowisku wirtualnym – usługi świadczone za pomocą nowoczesnych rozwiązań technicznych i informatycznych, które nie wymagają odwiedzenia
przez klienta instytucji.
Należy zdawać sobie sprawę, iż im wyższy jest współudział klienta w tworzeniu usługi tym wymaga to od instytucji większej elastyczności działań i przygotowania się na wypadek sytuacji nietypowych. Takim przypadkiem jest obsługa administracyjna studentów w uczelni.
Innym kryterium jest podział procesu ze względu na poziom bezpośredniego
kontaktu. Wyróżniamy wówczas8:
– usługi, w których występuje wysoki poziom kontaktów bezpośrednich,
– usługi o średnim poziomie kontaktów bezpośrednich,
– usługi o niskim poziomie kontaktów bezpośrednich.
Obsługa studenta należy do kategorii wysokiego poziomu kontaktów bezpośrednich. Informacja ta jest na tyle istotna dla uczelni, iż w tym przypadku powinna ona
określić poziom samodzielności decyzji pracowników bezpośredniego kontaktu oraz
procedury ich podejmowania. Niemniej rozwój techniczny i informatyczny daje
możliwości zastąpienia relacji personalnych relacjami wirtualnymi9.
Polem badania jest stworzenie scenariuszy do podprocesów obsługi administracyjnej studentów. Omawiane podprocesy mieszczę się zgodzie z typologią Lovelocka w procesach oddziałujących na psychikę klienta i procesach informatycznych.
W procesie odszukamy punkty kontaktu, zwane też: miejscami newralgicznymi,
momentami (testami) prawdy. Interesuje nas strefa relacji podstawowych. Kontakt
studenta zazwyczaj ogranicza się do kontaktów mieszczących się w sferze widzialnej. Uzyskana wartość zależeć zaś będzie od oceny relacji w momentach prawdy10.
Niemniej należy podkreślić, iż od właściwego przygotowania procedury zależeć
7
Por. Ch.H. Lovelock, Services Marketing, Prentice Hall, London 1996, s. 29–32.
Zob. A. Jonas, Proces usługowy jako element marketingu – mix w usługach, Zeszyty naukowe
nr 720 Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2006, s. 185–186.
9
A. Nowakowska-Krystman, Badanie jakości procesów w uczelni publicznej, [w:] Funkcjonowanie organizacji publicznych w dynamicznym otoczeniu, pod red. W. Kieżun, A. Letkiewicz,
J. Wołejszo, Publikacja Konferencyjna, Szczytno 2011, s. 303.
10
K. Rogoziński, Nowy marketing usług, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu,
Poznań 1998, s. 97.
8
177
będzie wynik kontaktu. Ilość i rodzaj kontaktów w trakcie trwania usługi edukacyjnej jest bardzo duża. Student wchodzi bowiem w interakcje z:11 (rys. 5)
– personelem kontaktowym (osobami odpowiedzialnymi za realizację procesu),
– procesem i systemem (sposobem świadczenia usługi),
– fizycznymi komponentami usługi (stroną internetową, systemem komputerowym – wirtualny dziekanat, wyglądem dokumentów, druków),
– innymi studentami (bezpośrednio lub pośrednio).
Student
linia relacji usługowych
strefa
usługobiorcy
sfera
widzialna
administracyjny personel kontraktowy
personel w: sekcji spraw studenckich, dziekanach, akademikach, bibliotece…
strefa relacji
podstawowych
granica widzialności
linia relacji wewnętrznych
sfera
niewidzialna
zaplecze
personel wspierający
logistyka, kwestura
linia praktycznych zastosowań
management
rektor, prorektorzy, dziekani, prodziekani
strefa
wspomagania
Źródło: opracowanie własne na podstawie: E. Gummesson, J. Kingaman-Brudage [w:] E. Gummesson, Quality
Management in Service Organizations, ISQA, New York 1996, s. 199.
Rys. 5. Mapa strukturalna usług
Istotne z punku widzenia klienta jest to, aby nastawienie na realizację procesów
obsługi administracyjnej nie było jednoznaczne z kulturą procesu, która cechuje się
m.in. silnym zbiurokratyzowaniem12.
Założeniem ISO jest, że klient, w naszym przypadku student, gra zasadniczą
rolę w określeniu wymagań wyjściowych do budowy danego podprocesu. Monitorowanie zadowolenia klienta jest zaś niezbędne do tego, by zbadać, czy oczekiwania studentów zostały spełnione (rys. 6). Zatem proces do zbiór działań przetwarzania elementów wejściowych w wyjściowe, mające na uwadze jego wymagania
i osiąganą satysfakcje, tj. przedstawiające wartość dla klienta13.
11
S.M. Rust, A.J. Zahorik, T.L Keiningham, Service Marketing, Harper Collins College Publisher, 1996, s. 56.
12
Zob. M. Przybyła, Zarządzanie – kontekst strategiczny, kulturowy i zasobowy, Prace naukowe
Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu 1187/2007, Zarządzanie 5, Wrocław 2007, s. 125, 126.
13
Por. I. Durlik, Restrukturyzacja procesów gospodarczych, Placet, Warszawa 1998, s. 71.
178
Zarządzanie
zasobami
Pomiary jakości
wejście
wyjście
Satysfakcja studenta
Oczekiwania studenta
Odpowiedzialność
kierownictwa
Świadczenie
obsługi
wyrób
Źródło: A. Nowakowska-Krystman, Piąta luka jakościowa i przekroczenia…, op. cit.
Rys. 6. Model podejścia procesowego do zarządzania jakością
Reasumując, proces rozpoczyna się od rozpoznania potrzeb studenta i na tej
podstawie określenie możliwości uczelni w postaci zestawu wymagań tworzących
podstawę do projektu obsługi. Projekt zwiera już szczegółowe specyfikacje wykonania obsługi. W nim powinny być zapisane standardy procedury bezpośredniej
obsługi studenta, jak standardy jakości dotyczące kultury obsługi, komunikacji
z klientem. Następnie dochodzi do wykonywania obsługi, co ma bezpośrednie
znaczenie na zadowolenie klienta. Proces ten powinien być monitorowany, m.in.
poprzez badanie zadowolenia studenta z jakości otrzymanej usługi np. poprzez
wykorzystanie metody Mastry Shoppera, Servqual, SCR14.
Scenariusze podprocesów obsługi administracyjnej
W procesie świadczenia usług edukacyjnych dochodzi do kontaktów (związków) uczelni ze studentem. W momentach prawdy zostaje wystawiona przez studenta ocena, w naszym przypadku dotyczy to obsługi administracyjnej. Jego opinia
może zaważyć na przywiązaniu do uczelni, a w związku z tym również na pozycji
uczelni na rynku usług edukacyjnych. W celu uzyskania obopólnych korzyści pły-
14
Por. K. Opolski (red.), Jakość w banku w praktyce i teorii zarządzania, CeDeWu, Warszawa
2000, s. 72–75.
179
nących z tego związku należy wykorzystać podejście procesowe do kreowania
wartości15.
Rodzi się pytanie, jak jakość usług porównywać, planować, kierować, kontrolować16? Trudności związane z mierzeniem jakości usług można zmniejszyć poprzez wykorzystanie techniki buleprinting opracowanej przez G.L. Shostack. Blueprinting to technika projektowania usług jako ciągu, sekwencji występujących po
sobie kluczowych czynności. Wynikiem tej techniki powinno być opracowanie
logicznie połączonego łańcucha punktów, przewidującego zmienność decyzji
klientów i kierownictwa17. Zazwyczaj przedstawia się ją w sposób graficzny i scenariuszowy18.
Wymienione podprocesy, które składają się na proces obsługi administracyjnej
studenta można rozpatrywać na dwóch płaszczyznach. Pierwsza to punkt widzenia
świadczących je pracowników i wewnętrznej struktury organizacyjnej uczelni.
Polega to na stworzeniu graficznego projektu procesu, który należy sporządzić
zgodnie z następującą kolejnością19:
1) graficzne przedstawiamy wszystkie etapy procesu świadczenia usługi, aby
można ją było zobaczyć jasno i precyzyjnie;
2) staramy się znaleźć najsłabsze punkty procesu, w których mogą pojawić się
pewne problemy operacyjne;
3) określamy standard wykonania, od tego zależy ocena świadczenia usługi
i tolerancja błędu (odchyleń) oraz jej koszt;
4) pokazujemy elementy, które będą dla studenta materialnym dowodem usługi, pamiętając, iż każdy widoczny przedmiot jest dla nabywcy elementem punktu
kontaktu podczas świadczenia usługi.
Druga perspektywa to sposób postrzegania procesów przez studentów, tj. zawierają
więc jedynie elementy usługi dostrzegane przez niego. Ten sposób postrzegania obsługi będzie podjęty w tym opracowaniu. W celu zrozumienia uzyskanych ocen obsługi
studentów stworzone zostały scenariusze obsługi doświadczone przez studenta
w poszczególnych podprocesach.
Poznaniu sposobu postrzegania przez studenta usługi służy budowanie scenariuszy, które przedstawiają typową kolejność procesu w trakcie trwania obsługi.
Scenariusze mogą być tworzone przez studentów i przez pracowników a następnie
porównane co do stopnia zgodności. W pracy wykorzystano technikę obserwacji.
Zastanówmy się zatem jak może wyglądać spotkanie studenta z administracją
uczelni, tzn. zobrazować możliwy do zaistnienia scenariusz obsługi studenta –
zakładając, iż jest to scenariusz rzeczywisty. Jednakże celem artykułu nie jest
15
K. Storbacka, J.R. Lehtinen, Sztuka budowania trwałych związków z klientami, Oficyna Ekonomiczna, Dom Wydawniczy ABC, Kraków 2001.
16
G.L. Shostack, How to Design a Service [w: J.H. Donnelly, W.R. Geoege, Marketing of Service], Chicago, IL, American Marketing Association, 1981, s. 224.
17
S. M. Rust, A.J. Zahorik, T.L Keiningham, Service …, op. cit., s. 56.
18
A. Nowakowska-Krystman, Badanie jakości procesów w uczelni publicznej…, op. cit., s. 308.
19
G.L. Shostack, Designing Services that Deliver,Harvard Business Review, styczeń–luty 1984.
180
przedstawienie tylko tego jak jest, ale wypracowanie rozwiązania takiego, przy którym
nie zostanie przekroczony jakościowy punkt krytyczny (tj. minimalny punkt zadowolenia studenta przyjęty przez uczelnię20). Założono zatem, iż stworzenie stanu pożądanego, w którym zaistnieją pewne losowe niedociągnięcia pozwoli na osiągnięcie wyników nie przekraczających JPK. Stan pożądany powinien być efektem wypracowania
modelu mającego na celu obustronne dostosowanie do siebie czynności studenta
i uczelni. Tego typu działania nazywamy strategią zamka błyskawicznego21.
Należy zaznaczyć, iż podział w scenariuszach na sceny dokonano zgodnie
z przyjętą metodologią, tj. sceny są tożsame z testami prawdy, do których dochodzi w trakcie kolejnych kontaktów. Scenariusz pożądany procesu określamy benchmarkiem tego procesu.
Scenariusz podprocesu pozyskiwania informacji z systemu informatycznego
Dzięki rozwojowi technologii informatycznych istnieją coraz szersze możliwości
kształtowania rodzaju kontaktów z klientem i stopnia ich udziału w świadczonej usłudze. Analizując zatem proces obsługi studentów zauważamy, iż wszystkie części procesu mają wspólną część – kontakt wirtualny, do którego dochodzi podczas pozyskiwania informacji ze strony internetowej, www.aon.edu.pl, www.wu.aon.edu.pl,
www.studenciAON.pl. Założenie to dotyczy zarówno stanu rzeczywistego, jak
i stanu pożądanego. Mamy bowiem na uwadze, iż organizacje przyszłości to
w części organizacje wirtualne22.
Scenariusz rzeczywistej obsługi w uczelni scharakteryzowano w tabeli 1,
rozwiązanie pożądane zaprezentowano natomiast w tabeli 2.
Analizując scenariusz podprocesu pozyskiwania informacji, należy zwrócić
uwagę na fakt, iż odpowiednio sformułowana informacja, umieszczona w odpowiednim miejscu na stronie internetowej oraz czytelna informacja w wirtualnej
uczelni jest podstawą dla poszczególnych podprocesów. Największym atutem tego
rozwiązania jest oszczędność czasu studentów i pracowników, przez co już na
wstępnie każdego podprocesu uzyskujemy większą satysfakcję studentów (a także
efekt mniej obciążonego pracownika). Wstępnie można dokonać podsumowania
stanu wyjściowego analizowanej uczelni wykorzystując do tego analizę SWOT.
(zob. tabela 3) Istotną kwestią z punktu widzenia informowania studenta wydaję
się być wprowadzenie wirtualnej uczelni, strony internetowej dla studentów, stron
wydziałowych. Należy dołożyć wszelkich starań, by systemy informacyjne były
wysokiej jakości, inaczej zamiast wspomagać będą budzić irytacje. Wydaje się, iż
słabe strony uczelni w zestawieniu z mocnymi stronami bilansują się.
20
Zob. A. Kaczmarek, Ł. Mazur, M. Przednowek, A. Żaroń, K. Żaroń, Oczekiwania studentów
AON…, op. cit.
21
Zob. K. Storbacka, J.R. Lehtinen, Sztuka budowania… .
22
Zob. J. Kisielnicki, Z. Szyjewski, Przedsiębiorstwo przyszłości w warunkach nowej ekonomii
[dokument elektroniczny]. – Tryb dostępu http://www.zti.com.pl/instytut/pp/referaty/ref13_full.html
[data dostępu: 1 stycznia 2010].
181
Tabela 1
Przykładowy scenariusz pozyskiwania informacji z systemu informatycznego – stan rzeczywisty
Miejsce obsługi:
Aktorzy:
Warunki
wyjściowe:
Rezultat:
Scena 1.
Scena 1.1.
Scena 1.2.
Scena 1.3.
strona internetowa
kandydat na Studenta, Student, inni zainteresowani, administrator strony
kandydat na Studenta, Student poszukuje informacji
kandydat na Studenta, Student nie znajduje pełnej informacji
Kandydat na Studenta, Student (inni zainteresowani) próbuje odszukać
informacje na stronie internetowej
Student nie znajduje pełnej informacji
Przyczyny:
o strona nie otwiera się
o informacja jest niepełna
o informacja jest niezrozumiała dla Studenta
o informacja jest niewłaściwie zamieszczona
o brak informacji na interesujący Studenta temat
Student znajduje pełną informację
Kandydat na Studenta, Student
Student nie może wysyłać pełnej informacji wykorzystując wirtualną uczelnię
Przyczyny:
o strona nie otwiera się
o uczelnia nie ma uruchomionego modułu
o sformułowania są niezrozumiałe dla Studenta
o Kandydat, Student nie posiada pełnej informacji do uzupełnienia dokumentu
Student wysyła kompletny dokument
Kandydat na Studenta, Student dzwoni
kandydat na Studenta, Student dzwoni (do różnych komórek organizacyjnych) aby uzyskać pełną informację
Kandydat na Studenta, Student przyjeżdża
kandydat na Studenta, Student szuka informacji na tablicach informacyjnych
kandydat na Studenta, Student próbuje uzyskać informację w różnych
komórkach organizacyjnych
Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Nowakowska-Krystman (red.), Jakość procesu obsługi administracyjnej studentów. Wprowadzenie do badań AON, Warszawa 2010, s. 35, 36.
Tabela 2
Przykładowy scenariusz benchmarkowy pozyskiwania informacji z systemu informatycznego –
stan pożądany
Miejsce obsługi:
Aktorzy:
Warunki
wyjściowe:
Rezultat:
Scena 1.
Scena 2.
Scena 3.
strona internetowa
kandydat na studenta, Student (inni zainteresowani), administrator strony
kandydat na Studenta, Student poszukuje informacji
kandydat na Studenta, Student znajduje informacje
Kandydat na Studenta, Student otwiera stronę internetową za pomocą
dowolnej dostępnej na rynku przeglądarki internetowej
Kandydat na Studenta, Student szuka informacji
kandydat na Studenta, Student znajduje pełną informację o poszczególnych podprocesach dokonując elektronicznej rejestracji, wypełniania dokumentów, odbierania informacji itd.
Kandydat na Studenta, Student dzwoni lub przyjeżdża do określonej
komórki organizacyjnej
Źródło: A. Nowakowska-Krystman (red.), Jakość procesu obsługi administracyjnej …, op. cit., s. 36.
182
Tabela 3
Matryca SWOT dla podprocesu pozyskiwania informacji z systemu informatycznego z punktu
widzenia studentów
S – silne strony uczelni
Wewnętrzne unikalne aspekty podprocesu
pozyskiwania informacji z systemu informatycznego, które świadczą o jego sprawności.
Potencjalne mocne strony:
• wprowadzenie wirtualnej uczelni
• wprowadzenie stron wydziałowych
• założenie strony adresowanej dla studentów
• możliwość wymiany opinii na forum
W – słabe strony uczelni
Wszystkie te aspekty podprocesu pozyskiwania
informacji z systemu informatycznego, które
ograniczają jej sprawność lub blokują jej rozwój.
Potencjalne słabe strony:
• niepełne wykorzystanie możliwości wirtualnej
uczelni (np.: wpisywanie ocen, rejestracja na
fakultety, dane kontaktowe oraz terminy konsultacji wykładowców)
• nieintuicyjny interfejs strony internetowej
aon.edu.pl
• powielanie tych samych informacji na stronach
• brak możliwości złożenia wniosku o akademik,
stypendium przez którąś ze stron internetowych
Źródło: opracowanie własne.
Scenariusz podprocesu rekrutacji
Pierwszy osobisty kontakt przyszłego studenta z uczelnią rozpoczyna się podczas podprocesu rekrutacji. Momenty prawdy, które będą brane pod uwagę w ocenie podprocesu rekrutacji dotyczą administracyjnego personelu punktu rekrutacyjnego. Rzeczywisty możliwy do wystąpienia kontakt przedstawiono w tabeli 4, zaś
rozwiązanie benchmarkier w tabeli 5.
Tabela 4
Przykładowy scenariusz podprocesu rekrutacji – stan rzeczywisty
Miejsce obsługi:
Aktorzy:
Warunki
wyjściowe:
Rezultat:
Scena 1.
Scena 2.
Scena 2.1.
Scena 3.
strona internetowa, dziekanat studiów
kandydat na studenta, administrator strony, personel dziekanatu
kandydat na studenta poszukuje informacji o podprocesie rekrutacji na stronie
internetowej
kandydat na studenta znajduje informacje o wynikach podprocesu rekrutacji na
stronie internetowej przy niepełnej informacji
Pozyskiwanie informacji z systemu informatycznego
kandydat na studenta loguje się z dowolnego miejsca celem aplikowania
na studenta danego kierunku … wydziału … (Tabela 1)
Kandydat na studenta przyjeżdża w celu złożenia dokumentów w dziekanacie
kandydat na studenta zastaje zamknięte drzwi dziekanatu
Przyczyny:
o godziny „pracy własnej” dziekanatu
o kandydat na studenta nie przyszedł w trakcie godzin pracy dziekanatu
kandydat na studenta czeka na otwarcie dziekanatu
kandydat na studenta składa niekompletne dokumenty
kandydat na studenta składa komplet dokumentów
Kandydat na studenta przyjeżdża do dziekanatu po raz drugi lub wysyła
listem poleconym komplet dokumentów
Kandydat na studenta sprawdza wyniki rekrutacji na stronie internetowej
Scenariusz pozyskiwania informacji z systemu informatycznego tab. 1.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Nowakowska-Krystman (red.), Jakość procesu obsługi administracyjnej …, op. cit., s. 38, 39.
183
Tabela 5
Przykładowy scenariusz benchmarkowy podprocesu rekrutacji – stan pożądany
Miejsce obsługi:
Aktorzy:
Warunki wyjściowe:
Rezultat:
Scena 1.
Scena 2.
Scena 3.
Scena 4.
strona internetowa, dziekanat
kandydat na studenta, administrator strony, dziekanat
kandydat na studenta poszukuje informacji o podprocesie rekrutacji na
stronie internetowej
kandydat na studenta zostaje przyjęty na studia
Pozyskiwanie informacji z systemu informatycznego (Tabela 2)
Złożenie wymaganych dokumentów poprzez w elektronicznym systemie przepływu dokumentów (np. wirtualna uczelnia)
Kandydat na studenta sprawdza wyniki rekrutacji na stronie internetowej
kandydat odczytuje wyniki rekrutacji na stronie internetowej
lub / i kandydat otrzymuje powiadomienie o wynikach rekrutacji na
skrzynkę e-mail-ową lub za pomocą SMS-a.
Kandydat przyjeżdża na uczelnie do dziekanatu, by dopełnić formalności, przy pełnej informacji
kandydat dopełnia komplet dokumentów w dziekanacie
Źródło: A. Nowakowska-Krystman, Badanie jakości procesów w uczelni publicznej…, op. cit.
Z punktu widzenia uczelni opinia studentów na wejściu jest istotna z kilku powodów, tj. kandydaci na studentów pochodzą z różnych środowisk, mają określone
oczekiwania w stosunku do uczelni, składają dokumenty przeważnie do wielu jednostek.
Z pierwszych obserwacji wynika, iż złożenie kompletnych dokumentów w dziekanacie może nastręczać w Akademii wielu problemów, przy założeniu niepełnej informacji m.in. o zasadach rekrutacji, kierunkach studiów, godzinach pracy dziekanatu.
Analiza wstępna podprocesu rekrutacji (tabela 6) pokazuje, iż w uczelni mankamenty mogą przewyższyć jej silne strony.
Tabela 6
Matryca SWOT dla podprocesu rekrutacji z punktu widzenia studentów
Wewnętrzne unikalne aspekty podprocesu, które świadczą o jego sprawności.
• umiejscowienie Uczelni w dużym
ośrodku edukacyjnym (Warszawa)
• zwartość kampusu
• moduł rekrutacja WU
• wydziałowe strony internetowe
184
Wszystkie te aspekty podprocesu rekrutacji, które ograniczają jej sprawność lub blokują jej rozwój.
• nieelastyczne godziny otwarcia dziekanatu
• możliwość kontaktu telefonicznego
• szybkość obsługi
• awaryjność systemu e-rekrutacja (np. częste zawieszanie
się modułu rekrutacji)
• niedostosowanie systemu e-rekrutacja do potrzeb
• sporadyczne aktualizowanie listy przyjętych wywieszanej przy dziekanatach
• niezamieszczanie aktualnej listy przyjętych na żadnej ze
stron internetowych
• brak opcji zaznaczenia zainteresowania zakwaterowaniem w akademiku
Scenariusz podprocesu zakwaterowania
Drugi kontakt powstaje w trakcie podprocesu zakwaterowania. Dotyczy to tylko części studentów studiów stacjonarnych. W Akademii kształtuje się on na poziomie ok. 5%. Scenariusz zaobserwowany przedstawiono w tabeli 7. W tabeli 8
przedstawiono pożądany – benchmarkowy scenariusz podprocesu zakwaterowania.
Tabela 7
Przykładowy scenariusz podprocesu zakwaterowania – stan rzeczywisty
Miejsce obsługi:
Aktorzy:
Warunki wyjściowe:
Rezultat:
Scena 1.
Scena 2.
Scena 2.1.
Scena 3.
Scena 4.
Scena 5.
Scena 6.
Scena 7.
Scena 8.
strona internetowa, sekcja spraw studenckich (SSS), akademik
Student, administrator strony, pracownik SSS, komisja ds. przyznawania
miejsc w akademiku, pracownicy obsługi studentów w akademiku
kandydat na studenta, Student poszukuje informacji o możliwości uzyskania miejsca w akademiku
Student zostaje zakwaterowany przy niepełnej informacji
Student przychodzi do SSS celem złożenia dokumentów o przyznanie
miejsca w akademiku
Student zastaje zamknięte drzwi SSS
Przyczyny:
o pracownik wyszedł
o praca własna
Student czeka na otwarcie SSS
Student składa niekompletne dokumenty
Student składa komplet dokumentów
Student przychodzi ponownie do SSS
Student nie może odnaleźć wyników komisji ds. przyznawania miejsc
w akademiku o otrzymaniu miejsca w akademiku na stronie internetowej
Student nie otrzymuje miejsca w domu studenckim
Przyczyny:
o niekompletność dokumentów
o kryteria przyznania miejsca nie zostały spełnione
Student otrzymuje miejsce w domu studenckim
Student przychodzi do SSS celem odebrania decyzji o przyznaniu
(lub nie) miejsca
Student przynosi odwołanie do SSS od decyzji komisji ds. przyznawania miejsc w akademiku
Student nie może odnaleźć wyników komisji ds. przyznawania miejsc
w akademiku odnośnie złożonego odwołania na stronie internetowej
Student w przypadku nie otrzymania miejsca zgłasza się do SSS
w przypadku wolnych miejsc Student otrzymuje indywidualne skierowanie do akademika wydane przez prorektora ds. studenckich
Student przyjeżdża na uczelnie
Student kwateruje się
Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Nowakowska-Krystman (red.), Jakość procesu obsługi administracyjnej …, op. cit., s. 41, 42.
185
Tabela 8
Przykładowy scenariusz benchmarkowy podprocesu zakwaterowania – stan pożądany
Miejsce obsługi:
Aktorzy:
Warunki wyjściowe:
Rezultat:
Scena 1.
Scena 2.
Scena 3.
Scena 4.
Scena 5.
Scena 6.
Scena 7.
strona internetowa, pomieszczenie SSS
Student, administrator strony, sekcja spraw studenckich, komisja ds.
przyznawania miejsc w akademiku, pracownicy obsługi studentów w
akademiku
kandydat na studenta, Student poszukuje informacji
Student zostaje zakwaterowany przy pełnej informacji
Student przyjeżdża by złożyć dokumenty w SSS przy pełnej informacji
Student składa komplet dokumentów w SSS
Student odczytuje wyniki komisji ds. przyznawania miejsc w akademiku
Student nie otrzymał miejsca w domu studenckim
Przyczyny:
o kryteria przyznania miejsca nie zostały spełnione
Student przychodzi do SSS celem odebrania decyzji o przyznaniu
(lub nie) miejsca przy pełnej informacji Student składa odwołanie do
SSS
Student odczytuje informacje komisji odwoławczej na stronie internetowej
Student w przypadku nie otrzymania miejsca zgłasza się do SSS
Student w przypadku wolnych miejsc otrzymuje indywidualne skierowanie do akademika wydane przez prorektora ds. studenckich
Student przyjeżdża na uczelnie
Student kwateruje się
Źródło: A. Nowakowska-Krystman (red.), Jakość procesu obsługi administracyjnej …, op. cit., s. 42, 43.
Na wstępie należy podkreślić, iż podproces zakwaterowania w uczelni uległ
spłaszczeniu dzięki przejęciu zakresu obowiązków z dziekanatów w jedno miejsce
– sekcję spraw studenckich (SSS).
Ze wstępnych obserwacji wynika, iż słabości uczelni wydają się przewyższać
mocne strony uczelni (tabela 9).
Tabela 9
Matryca SWOT dla podprocesu zakwaterowania
Wewnętrzne unikalne aspekty podprocesu,
które świadczą o jego sprawności.
Wszystkie te aspekty podprocesu zakwaterowania,
które ograniczają jej sprawność lub blokują jej
rozwój.
• brak możliwości złożenia wniosku o akademik
• elastyczność przydziału miejsc (wydawanie przez którąś ze stron internetowych
indywidualnych skierowań w przypadku zwal- • stała ilości miejsc w akademiku pomimo wzroniających się miejsc)
stu liczby studentów
186
• czas komunikacji z sss
• elastyczne godziny otwarcia sss (wydłużanie czasu pracy w okresie składania wniosków)
• zaangażowanie studentów w prace komisji
ds. przyznawania miejsc w akademiku
• za mała ilość pracowników sss w okresie składania wniosków
• oznakowanie domu studenckiego
• oznakowanie SSS
• brak rozdzielenia terminów składania wniosków
dla aktualnych i nowoprzyjętych studentów, w
tym również studentów przyjętych w kolejnych
etapach rekrutacji
• brak opcji zaznaczenia zainteresowania zakwaterowaniem w akademiku podczas rejestracji
online
• niezamieszczanie aktualnej listy przyjętych na
żadnej ze stron internetowych
• zbyt późny termin rozpatrywania wniosków
(część studentów, którzy dowiadują się we wrześniu, że nie został im przydzielony akademik
zmuszeni są do rezygnacji ze studiów)
• studenci przyjmowani podczas drugiego etapu
rekrutacji praktycznie nie mają szans na uzyskanie
miejsca w akademiku
Scenariusz podprocesu wnioskowania o stypendium
Stypendium jest istotnym elementem życia studenckiego. Jego pozyskanie decyduje czasami o podjęciu studiów. Sposób jego pozyskania, dotyczy to przede
wszystkim stypendium socjalnego, dla wielu studentów nastręcza trudności. Wynika to przede wszystkim z ilości dokumentów, które należy przedstawić, a które
obrazują sytuacje materialną studenta.
Przebieg kontaktu, który wynika z ubieganiu się o stypendium socjalne ujęto
w tabeli 10. Stan pożądany zamieszczono w tabeli 11.
T a b e l a 10
Przykładowy scenariusz podprocesu obsługi bieżącej przy ubieganiu się o stypendium socjalne
– stan rzeczywisty
Miejsce obsługi:
Aktorzy:
Warunki wyjściowe:
Rezultat:
Scena 1.
Scena 2.
Student, administrator strony, pracownik SSS
Student poszukuje informacji o sposobie ubiegania się o stypendium
socjalne
Student otrzymuje stypendium przy niepełnej informacji
Student przychodzi do SSS celem złożenia dokumentów
Student zastaje zamknięte drzwi SSS
Przyczyny:
o pracownik wyszedł
o praca własna
Student czeka na otwarcie SSS
Student składa niekompletne dokumenty
187
Scena 3.
Scena 4.
Scena 5.
Scena 6.
Scena 7.
Scena 8.
Student nie może złożyć dokumentów niekompletnych
Student składa komplet dokumentów
Student przychodzi ponownie do SSS
Student szuka informacji o decyzji komisji wydziałowej
Student przychodzi do SSS
Student odbiera decyzję przyznającą stypendium
Student odbiera decyzję o nie przyznaniu stypendium
Przyczyny:
o kryteria przyznania stypendium nie zostały spełnione
o dokumenty były niekompletne
Student składa odwołanie w SSS do komisji odwoławczej
Student szuka informacji o decyzji komisji odwoławczej
Student odbiera decyzję w SSS
Źródło: A. Nowakowska-Krystman (red.), Jakość procesu obsługi administracyjnej…, op. cit., s. 48.
T a b e l a 11
Przykładowy scenariusz benchmarkowy podprocesu obsługi bieżącej przy ubieganiu się
o stypendium socjalne – stan pożądany
Miejsce obsługi:
Aktorzy:
Warunki wyjściowe:
Rezultat:
Scena 1.
Scena 2.
Scena 3.
Scena 4.
Scena 5.
Scena 6.
Student, administrator strony, pracownik SSS
Student poszukuje informacji o sposobie ubiegania się o stypendium
socjalne
Student otrzymuje stypendium przy pełnej informacji
Student przynosi kompletne dokumenty do SSS
Student drogą mailową dostaje informację o decyzji stypendialnej
komisji wydziałowej
Student odbiera decyzję w SSS
przyznającą stypendium
o nie przyznaniu stypendium
Przyczyny:
o kryteria przyznania stypendium nie zostały spełnione
o dokumenty były niekompletne
Student składa odwołanie w SSS do komisji odwoławczej
Student drogą mailową dostaje informację o decyzji odwoławczej
komisji stypendialnej
Student odbiera decyzje w SSS
Źródło: A. Nowakowska-Krystman (red.), Jakość procesu obsługi administracyjnej…, op. cit., s. 48, 49.
Rozwój strony internetowej dla studentów umożliwia nawiązanie dobrych kontaktów ze studentami oraz zapewnia pełną informację o procesie. Jednakże bark
modułu stypendialnego wydłuża czas kontaktu. Proces ten jaw się jako zbiór zbilansowanych czynników po stronie mocnych i słabych stron (tab. 12).
188
T a b e l a 12
Matryca SWOT dla podprocesu obsługi bieżącej przy ubieganiu się o stypendium socjalne
z punktu widzenia studentów
obsługi bieżącej przy ubieganiu się o stypendium socjalne, które świadczą o jego sprawności.
• czas komunikacji z sss
• dokładna weryfikacja dokumentów
• kompetencja pracowników (indywidualne
podejście do sytuacji każdego studenta)
• elastyczne godziny otwarcia sss
Wszystkie te aspekty podprocesu obsługi bieżącej
przy ubieganiu się o stypendium socjalne, które
ograniczają jej sprawność lub blokują jej rozwój.
• brak modułu stypendia WU
• za mała ilość pracowników sss w okresie składania wniosków
• brak rozdzielenia terminów składania wniosków
dla aktualnych i nowoprzyjętych studentów, w tym
również studentów przyjętych w kolejnych etapach
rekrutacji
• zbyt długi czas oczekiwania na otrzymanie
świadczenia od zaakceptowania wniosku
Scenariusz podprocesu bieżącej obsługi studentów
Scenariusz podprocesu bieżącej obsługi toku studiów studenta nieuchronnie
związany jest z rozliczeniem indeksu. Scenariusz ten przedstawiono w tabeli 13,
zestawiając go ze stanem pożądanym zaprezentowanym w tabeli 14.
T a b e l a 13
Przykładowy scenariusz podprocesu bieżącej obsługi wynikającej z rozliczenia indeksu –
stan rzeczywisty
Miejsce obsługi:
Aktorzy:
Warunki wyjściowe:
Rezultat:
Scena 1.
Scena 2.
Scena 2.1.
Scena 3.
strona internetowa, dziekanat
Student, administrator strony, pracownicy dziekanatu, nauczyciele akademiccy
Student poszukuje informacji o sposobie rozliczenia indeksu
Student składa indeks przy niepełnej informacji
Student idzie do dziekanatu w celu odebrania karty zaliczeniowej
Student zastaje zamknięte drzwi dziekanatu
Przyczyny:
o Student nie przyszedł w trakcie godzin pracy dziekanatu
Student czeka na otwarcie dziekanatu
Student odbiera kartę zaliczeniową
Student przychodzi ponownie do dziekanatu
Student szuka nauczyciela X
Student nie znajduje nauczyciela X i nie otrzymuje wpisu
Przyczyny:
o Student nie ma informacji o miejscu, w którym może znaleźć nauczyciela
o Student nie ma informacji o godzinach konsultacji nauczyciela
o nauczyciela nie ma w pokoju
o nauczyciela nie ma w godzinach konsultacji
189
Scena 3.1.
Scena 4.
Scena 4.1.
Scena 5.
Scena 5.1.
Student znajduje nauczyciela ale nie otrzymuje wpisu
Przyczyny:
o Student chce się poprawiać na lepszą ocenę
Student znajduje nauczyciela i otrzymuje wpis
Student przychodzi ponownie do nauczyciela X
Student szuka nauczyciela Y
J.w.
(Student przechodzi przez powyższą sytuacje kilkakrotnie w semestrze)
Student przychodzi ponownie do nauczyciela Y
Student udaje się do dziekanatu
Student nie składa indeksu w dziekanacie
Przyczyny:
o Student zastaje zamknięte drzwi dziekanatu z powodu: godzin „pracy
własnej” dziekanatu, nie przyszedł w trakcie godzin pracy dziekanatu
o wpisy w indeksie są niekompletne
Student czeka na otwarcie dziekanatu
Student składa indeks w dziekanacie
Student przychodzi ponownie do dziekanatu
Źródło: A. Nowakowska-Krystman (red.), Jakość procesu obsługi administracyjnej…, op. cit., s. 45, 46.
T a b e l a 14
Przykładowy scenariusz benchmarkowy podprocesu obsługi bieżącej wynikającej z rozliczenia
e-indeksu – stan pożądany
Miejsce obsługi:
Aktorzy:
Warunki wyjściowe:
Rezultat:
Scena 1.
strona internetowa
Student, dziekanat, nauczyciele akademiccy
Student zamyka rok akademicki
Student rozlicza semestr przy pełnej informacji
Student uzyskuje drogą mailową / z systemu informatycznego informację o uzyskaniu wpisów w e-indeksie. (Tabela 2)
Z wstępnych obserwacji wynika, iż konieczność poszukiwania nauczycieli celem uzyskania wpisu w indeksie może przysparzać studentom wielu trudności,
a przede wszystkim pochłania wiele czasu. Pewnym rozwiązaniem jest zbieranie
wpisów przez starostę dla wszystkich członków grupy. Indeksy mogą być również
złożone w określonym terminie do dziekanatu, gdzie nauczyciel dokonywałby
wpisów. Obserwacja wykazała, iż:
– najczęściej wykorzystywana jest metoda indywidualnego kontaktu z nauczycielem;
– nie wykorzystuje się metody dokonywania wpisów w dziekanacie.
Jednakże celem uczelni w dobie wirtualizacji kontaktów powinno być wprowadzenie e-indeksu. Skraca to kontakt z personelem dziekanatu. Natomiast nakłada na pracowników i wykładowców konieczność wprowadzania elektronicznych
wpisów.
190
Analizując sytuację w Akademii należy zauważyć, iż słabości w podprocesie
bieżącej obsługi wynikającej z rozliczenia indeksu przewyższają mocne strony
(tab. 15).
T a b e l a 15
Matryca SWOT dla podprocesu bieżącej obsługi wynikającej z rozliczenia indeksu z punktu
widzenia studentów
bieżącej obsługi wynikającej z rozliczenia
indeksu, które świadczą o jego sprawności..
• dostępność nauczycieli
• dostępność nauczycieli podczas konsultacji
Wszystkie te aspekty podprocesu bieżącej obsługi
wynikającej z rozliczenia indeksu, które ograniczają jej sprawność lub blokują jej rozwój.
• brak e-indeksu
• rozmieszczenie nauczycieli w różnych budynkach i pokojach
• dostępność pracowników dziekanatu
• urlopy nauczycieli i pracowników administracji
w czasie rozliczeń
• brak danych kontaktowych oraz terminów konsultacji wykładowców na WU
Scenariusz podprocesu rozliczenia studenta
Do ostatniego kontaktu na określonym stopniu studiów dochodzi przy ich
zakończeniu. W podprocesie tym uczestniczy wiele komórek. Relacje wynikają
z konieczności rozliczenia się studenta z uczelnią. Przykładowy scenariusz stanu
rzeczywistego przedstawiono w tabeli 16, a stan pożądany – w 17.
T a b e l a 16
Przykładowy scenariusz podprocesu rozliczenia studenta – stan rzeczywisty
Miejsce obsługi:
Aktorzy:
Warunki wyjściowe:
Rezultat:
Scena 1.
Scena 2.
Scena 2.1.
strona internetowa, biblioteka jawna, biblioteka AON, akademik internat,
budynek wydziału, kwestura, sekretariat studiów (dziekanat), pomieszczenie promotora
Student, administrator strony, opiekun roku, biblioteka jawna, biblioteka
AON, kierownik akademika / internatu, gospodarz sal wykładowych,
pracownik biura przepustek, pracownik kwestury, promotor, sekretariat
studiów
Student poszukuje informacji o miejscach i warunkach rozliczenia
Student rozlicza się z uczelnią w warunkach niepełnej informacji
Student udaje się do dziekanatu w celu odebrania karty obiegowej
Przyczyny:
Student odbiera kartę obiegową
Student ponownie udaje się do dziekanatu
191
Scena 3.
Scena 3.1.
Scena 4.
Scena 4.1.
Scena 5.
Scena 5.1.
Scena 6.
Scena 6.1.
Scena 7.
192
Student udaje się do biblioteki jawnej
Student zastaje zamknięte drzwi biblioteki jawnej
Przyczyny:
o Student nie przyszedł w trakcie godzin pracy biblioteki jawnej
Student nie uzyskuje podpisu informującego o rozliczeniu z biblioteką
jawną
Przyczyny:
o Student nie przyszedł w trakcie godzin pracy biblioteki jawnej
o Student posiada zaległości w stosunku do biblioteki jawnej
Student uzyskuje podpis informujący o rozliczeniu z biblioteką jawną
Student ponownie udaje się do biblioteki jawnej
Student udaje się do biblioteki AON
Student zastaje zamknięte drzwi biblioteki AON
Przyczyny:
o Student nie przyszedł w trakcie godzin pracy biblioteki
Student nie uzyskuje podpisu informującego o rozliczeniu z biblioteką
Przyczyny:
o Student nie przyszedł w trakcie godzin pracy biblioteki AON
o Student posiada zaległości w stosunku do biblioteki
Student uzyskuje podpis informujący o rozliczeniu z biblioteką AON
Student ponownie udaje się do biblioteki AON
Student studiów stacjonarnych udaje się do kierownika akademika
Student studiów niestacjonarnych udaje się do kierownika internatu
Student nie zastaje kierownika akademika / internatu
Przyczyny:
o Student nie przyszedł w trakcie godzin pracy kierownika akademika /
internatu
Student nie uzyskuje podpisu informującego o rozliczeniu z akademika / internatu
Przyczyny:
o Student nie przyszedł w trakcie godzin pracy akademika / internatu
o Student posiada zaległości w stosunku do akademika / internatu (zaległości finansowe, rzeczowe)
Student uzyskuje podpis informujący o rozliczeniu z akademika /
internatu
Student ponownie udaje się do kierownika akademika
Student udaje się do kwestury
Student uzyskuje informacje o tym do kogo konkretnie powinien udać
się w celu uzyskania rozliczenia
Student nie zastaje pracownika w którego jurysdykcji leży rozliczanie
Studentów
Przyczyny:
o Student nie przyszedł w trakcie godzin pracy pracownika kwestury
Student nie uzyskuje podpisu informującego o rozliczeniu z kwesturą
Przyczyny:
o Student nie przyszedł w trakcie godzin pracy pracownika
o Student posiada zaległości w stosunku do kwestury (zaległości finansowe)
Student uzyskuje podpis informujący o rozliczeniu z kwesturą
Student ponownie udaje się do kwestury
Student udaje się do promotora
Student nie zastaje promotora
Przyczyny:
o Student nie przyszedł w trakcie godzin pracy promotora
Scena 7.1.
Scena 8.
Scena 8.1.
Scena 9.
Scena 9.1.
Scena 10.
Scena 10.1.
o Student nie przyszedł w trakcie godzin konsultacji
Student nie uzyskuje podpisu informującego o rozliczeniu z promotorem
Przyczyny:
o Student nie złożył pracy
o Student posiada inne zaległości wobec promotora (wypożyczona
literatura, pomoce naukowe itd.)
Student uzyskuje podpis informujący o rozliczeniu z promotorem
Student ponownie udaje się do promotora
Student udaje się do gospodarza sal
Student nie zastaje gospodarza sal
Przyczyny:
o Student nie przyszedł w trakcie godzin pracy gospodarza sal
o Gospodarz sal pracuje poza swoim pomieszczeniem
Student nie uzyskuje podpisu informującego o rozliczeniu z gospodarzem sal
Przyczyny:
o Student posiada zaległości wobec gospodarza sal (wypożyczone materiały i pomoce naukowe itp.)
Student uzyskuje podpis informujący o rozliczeniu z gospodarzem sal
Student ponownie udaje się do gospodarza sal
Student udaje się do biura przepustek
Student zdaje przepustkę
Student wyrabia przepustkę czasową
Student ponownie udaje się do biura przepustek
Student udaje się do dziekanatu
Przyczyny:
Student nie składa karty studiów
Przyczyny:
o karta jest niekompletna
o karta jest wypełniona nieprawidłowo
o Student posiada zaległości wobec sekretariatu studiów – dziekanatu
Student składa kartę rozliczeniową i odbiera suplement do dyplomu
Student poinformowany zostaje o tym, suplement w języku obcym
odebrać będzie zmuszony w innym terminie – bliżej nieokreślonym.
Student ponownie udaje się do dziekanatu
Źródło: A. Nowakowska-Krystman (red.), Jakość procesu obsługi administracyjnej…, op. cit., s. 50–53.
T a b e l a 17
Przykładowy scenariusz benchmarkowy podprocesu rozliczenia studenta – stan pożądany
Miejsce obsługi:
Aktorzy:
Warunki wyjściowe:
Rezultat:
Scena 1.
Scena 2.
Strona internetowa, biuro przepustek, dziekanat
Student, administrator strony, pracownik dziekanatu, pracownik biura
przepustek
Student poszukuje informacji o miejscach rozliczenia
Student rozlicza się z uczelnią przy pełnej informacji
Student drogą mailową / z systemu informatycznego uzyskuje informację, że wszystkie niezbędne osoby potwierdziły już jego rozliczenie
się.
193
Scena 3.
Scena 4.
Student udaje się do biura przepustek
Student zdaje przepustkę
Student wyrabia przepustkę czasową
Student udaje się do dziekanatu, gdzie odbiera dyplom, suplement
(w tym w języku obcym).
Źródło: A. Nowakowska-Krystman (red.), Jakość procesu obsługi administracyjnej…, op. cit., s. 54.
Scenariusz stanu pożądanego jest znacznie spłaszczony w stosunku do scenariusza rzeczywistego. Wynika to z przejęcia większości obowiązków spoczywających na studencie przez system informatyczny.
Rozpatrując zaś w kontekście tego podprocesu potencjał uczelni, stwierdzamy,
że słabe strony uczelni przewyższają jej mocne strony (tab. 18).
T a b e l a 18
Matryca SWOT dla podprocesu rozliczenia studenta z punktu widzenia studentów
rozliczenia studenta, które świadczą o jego
sprawności.
• zwarty kampus
• ustalone godziny otwarcia i godziny pracy
pracowników
Wszystkie te aspekty podprocesu rozliczenia
studenta, które ograniczają jej sprawność lub
blokują jej rozwój.
• dostępność pracowników dziekanatu
• niedokładne dane na WU w zakładce „kwestura”
• nieprzestrzeganie terminu informowania
o dacie obrony
Reasumując, istotne stałe relacje powstają podczas bieżącej obsługi studentów,
do których dochodzi w kilku komórkach w zależności od problemu, z którym
przychodzi student. Jeśli dotyczy to:
– toku studiów,
– podjęcia praktyk wynikających z toku studiów,
miejscem właściwym do obsługi jest dziekanat.
Jeśli zaś odnosi się to do:
– uzyskania miejsca w akademiku,
– otrzymania stypendium socjalnego i/lub rektora,
miejscem informacji i składania dokumentów jest sekcja spraw studenckich.
Warto zauważyć, iż porównując stan pożądany (benchmarker pożądany) ze
stanem rzeczywistym (benchmarkier rzeczywisty) otrzymujemy mniejszą liczbę
scen. Ponadto sceny są mniej rozbudowane. Przez skrócenia kontaktu można oczekiwać poprawy oceny jakości analizowanych podprocesów.
Analizując oba stany, zauważamy, iż stan pożądany może przyczynić się do:
– oszczędności czasu pracowników dziekanatu i sss poświęconego na obsługę
studenta,
– zwiększenia efektywności obsługi,
194
– obniżenia kosztów23,
– oszczędności czasu studenta,
w konsekwencji
– zmniejszenia luki jakościowej i
– nie przekraczania jakościowego punktu krytycznego.
Uczelnia może zatem odnieść znaczne korzyści z wypracowania lepszych rozwiązań. Ich wdrożenie może się odbyć poprzez metodę strategicznej karty wyników.
Miernikowanie celów strategicznych obsługi administracyjnej studentów
Koncepcja strategicznej karty wyników na przełomie lat ulegała zmianom. Początkowo była wykorzystywana jako narządzie monitorujące proces zarządzania,
a następnie wspomagania wdrażania strategii. Obecnie jest instrumentem zintegrowanym ze strategią, służącym do transformacji celów strategicznych w długim
horyzoncie czasowym, w cele bieżące. Umożliwia także stałą ocenę zgodności
działania podmiotu z jego wizją, misją i celami strategicznymi.
Bsc jest nowym modelem pomiaru wyników i alternatywną propozycją dla tradycyjnych systemów pomiaru i raportowania wyników. Obecnie same miary finansowe już nie wystarczają, bo obok informacji o finansowych skutkach działań już
zrealizowanych (przeszłych), potrzebne są informacje dotyczące działań mających
wpływ na przyszłe finansowe rezultaty działalności. Karta zaś określa cele strategiczne
organizacji, które wchodzą poza obszar miar finansowych i skupia się na miarach niefinansowych24. Zakładając, że zarządzanie nie ogranicza się do zarządzania aktywami
rzeczowymi a mierzenie sprawności (efektywności i ekonomiczności) nie polega na
wykorzystywaniu wyłącznie miar finansowych. Większego znaczenia nabiera zdobycie i wykorzystanie aktywów intelektualnych oraz pozafinansowe miary działania na
wszystkich szczeblach zarządzania. Jednakże wszystkie mierniki muszą się równoważyć.25 Zatem bsc jest próbą zrównoważenia wskaźników finansowych i niefinansowych. Przez co znajduje zastosowanie w działalności organizacji świadczących usługi
użyteczności publicznej. Ponadto jest próbą równoważenia: długo- i krótkookresowych
celów, wskaźników efektów działań operacyjnych i wyprzedzających, efektywności
zewnętrznej i wewnętrznej.
W polu naszych zainteresowań leży perspektywa klienta (studenta) i perspektywa procesów wewnętrznych. (tab. 19) Perspektywę studentów można zinterpretować następująco: celem jej jest określenie segmentów rynku, w których podmiot
zamierza dostarczać usługę. Wykorzystuje się tu mierniki, które odzwierciedlają
udział podmiotu w obsłudze odbiorców, poziom ich zadowolenia, który warunko23
Zob. J. Bank, Zarządzanie przez jakość, Gebethner I S-ka, Warszawa 1996.
Zob. P. Dżurak, E.R. Stanoch, Czy mamy do czynienia z „rewolucją” systemu pomiaru i oceny
działań przedsiębiorstwa? Controling i Rachunkowość Zarządcza 1/2001.
25
R.S. Kaplan, D.R. Norton, Strategiczna karta wyników, Jak przełożyć strategię na działanie,
PWN, Warszawa 2007, s. 17, 23, 29.
24
195
wany jest czasem dostarczenia usługi, jej jakością, poziomem obsługi, kosztem,
wartościami użytkowymi; zaś perspektywę procesów wewnętrznych można scharakteryzować jako przedstawienie za pomocą wskaźników odnoszących się do
procesów wewnętrznych tworzących wartość dla studenta, np. komunikowania
wewnętrznego, technologii, skuteczności pracowników. Propozycję celów strategicznych i mierników ich osiągnięcia przedstawiono w tabeli 20.
T a b e l a 19
Mierzalne cele strategiczne obsługi administracyjnej studentów
Perspektywy
Perspektywa klienta
Perspektywa procesów
wewnętrznych
Cele strategiczne
c1
c2
c1
c2
Mierniki celów
m1, m2, m3
m1, m2, m3
m1, m2, m3
m1, m2, m3
Mierniki aby dostarczały informacji o bieżącej sytuacji organizacji, a przez to
pozwalały na podejmowanie właściwych decyzji, muszą być odpowiednio dobrane
i skonstruowane. W strategicznej karcie wyników znajdujemy miary, które można
podzielić na dwie grupy:
1) miary wynikowe – dotyczące tego co już się zdarzyło;
2) miary prognozujące – wybiegające w przyszłość, mające bardziej charakter
jakościowy niż ilościowy, podające informację w jaki sposób to, co się już zdarzyło, może mieć wpływ na funkcjonowanie podmiotu w przyszłości.
Warto zauważyć, że w przypadku, gdy jednemu celowi przypisano więcej niż
jeden miernik, zachodzi potrzeba ustalenia, czy istnieją między nimi relacje:
– neutralności, tzn. gdy poprawa jednego miernika nie wpływa na inne mierniki;
– komplementarności, tzn. gdy poprawa jednego miernika wpływa pozytywnie
na pozostałe mierniki;
– konkurencyjności, tzn. poprawa jednego miernika wpływa negatywnie na pozostałe mierniki.
Ponadto ważne jest, aby mierniki były zgodne z zasadą SMART, tj. jasno określone, mierzalne, ambitne, osiągalne i terminowe. Dodatkowo powinny posiadać
takie cechy jak:
– bezpośredniość, co oznacza dokładne odwzorowanie stopnia realizacji celu,
– obiektywność, tj. jednoznaczne odzwierciedlenie stopnia realizacji celu,
– adekwatność, co oznacza, że w przypadku trudności znalezienia syntetycznego miernika odzwierciedlającego stopień realizacji celu, należy dążyć do stworzenia zestawu różnych mierników.
196
T a b e l a 20
Propozycja celów strategicznych i mierników realizacji celów dla obsługi administracyjnej
studentów
Cele strategiczne
Perspektywa klienta
c1 – przeprowadzać obsługę szybko i sprawnie
c2 – terminowo dostarczać produkty (np. decyzje
administracyjne)
Perspektywa procesów wewnętrznych
c1 – nieustanne doskonalenie procesów
c2 – zakup efektywnych technologii przyczyniających się do poprawy wydajności procesów
Mierniki
m1 – poziom uzyskanej luki jakościowej
m2 – liczba skarg
m3 – liczba decyzji wydanych po terminie
m1 – liczba scen w scenariuszu
m2 – poziom niezawodności systemu
m3 – poziom zadowolenia z wdrożonej technologii
Podkreślenia wymaga fakt, że przed opracowaniem strategicznej karty wyników możliwości kontrolowania zgodności osiągniętych wyników z opracowaną
strategią26 były ograniczone. Karta wyników, pomimo tak szerokiego ujęcia poprzez ograniczoną liczbę użytych wskaźników pomiarowych (zasada wyboru najbardziej istotnych wskaźników – zgodnie z zasadą Pareto, użytą w metodzie kluczowych czynników sukcesu) nie obciąża zarządzających nadmiarem informacji.
Ważne jest przy tym również to, że można tworzyć w bsc nowe, adekwatne do
sytuacji mierniki.
Podsumowanie
Opracowanie to miało na celu dostarczenie informacji na temat podprocesów
składających się na proces obsługi administracyjnej studentów poprzez pryzmat
scenariuszy opracowanych techniką blueprinting. Na każdym etapie kontaktu, może dojść w odczuciu studenta do pojawienia się luki jakościowej. Możliwość pojawienia się luki uwidoczniła się w opracowanych scenariuszach. Analiza SWOT
pokazała możliwość oceny przez studentów silnych i mocnych stron analizowanych podprocesów. Receptą na złagodzenia słabości wydaje się podanie z wyprzedzeniem do wiadomości klienta prostych scenariuszy. Przyczyni się to do:
– dostarczenia określonego poziomu wiedzy dla studenta,
– gwarantowania zachowania studenta w określony sposób umożliwiając tym
samym
– standaryzację obsługi,
– zmniejszenia luki jakościowej w odczuciu studenta,
– nie przekraczania jakościowego punktu krytycznego przyjętego przez uczelnię, co skutkuje umacnianiem wizerunku uczelni na rynku usług edukacyjnych.
26
Zob. Strategiczna Karta Wyników, tryb dostępu, http://www.bmconsult.pl/karta-wynikowrsc.html, data dostępu, 20.02.2011 r.
197
Komunikacja scenariuszowa między uczelnią a studentem może nastąpić poprzez informacje zawarte na stronie internetowej, tablicach umieszczonych przy
punktach kontaktu, w których dochodzi do momentów prawdy.
Zbudowanie scenariuszy to punkt wyjścia do dopasowania pionu wsparcia, tj.
dopasowania świadczonej obsługi, podczas wyodrębnionych podprocesów, do
potrzeb studentów. Wdrożenie zmian może odbyć się przy wykorzystaniu metody
balanced scorecard.
Bibliografia
Bank J., Zarządzanie przez jakość, Gebethner I S-ka, Warszawa 1996.
Durlik I., Restrukturyzacja procesów gospodarczych, Placet, Warszawa 1998.
Dżurak P., Stanoch E.R., Czy mamy do czynienia z „rewolucją” systemu pomiaru i oceny
działań przedsiębiorstwa? Controling i Rachunkowość Zarządcza 1/2001.
Gajewski P., Koncepcja struktury organizacji procesowej, Dom Organizatora, Toruń 2006.
Jonas A., Proces usługowy jako element marketingu-mix w usługach, Zeszyty naukowe
nr 720 Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2006.
Kaczmarek A., Mazur Ł., Przednówek M., Żaroń A., Żaroń K., Oczekiwania studentów
AON na kierunku zarządzanie w zakresie jakości obsługi administracyjnej [Praca naukowo-badawcza], AON, Warszawa 2012.
Kaplan R.S., Norton D.R., Strategiczna karta wyników, Jak przełożyć strategię na działanie, PWN, Warszawa 2007.
Kisielnicki J., Szyjewski Z., Przedsiębiorstwo przyszłości w warunkach nowej ekonomii
[dokument elektroniczny]. – Tryb dostępu
http://www.zti.com.pl/instytut/pp/referaty/ref13_full.html [data dostępu: 1 stycznia 2010].
Lovelock Ch.H., Services Marketing, Prentice Hall, London 1996.
Muller R., Rupper R., Process reengineering, Optymalizacjia procesów zorientowanych na
klienta, Asturum, Wrocław 2000.
Nowakowska-Krystman A. (red.), Jakość procesu obsługi administracyjnej studentów.
Wprowadzenie do badań AON, Warszawa 2010.
Nowakowska-Krystman A., Badanie jakości procesów w uczelni publicznej, [w:] Funkcjonowanie organizacji publicznych w dynamicznym otoczeniu, pod red. W. Kieżun,
A. Letkiewicz, J. Wołejszo, Publikacja Konferencyjna, Szczytno 2011.
Nowakowska-Krystman A., Piąta luka jakościowa i przekroczenia jakościowego punktu
krytycznego w aspekcie jakość obsługi administracyjnej studentów, Zeszyty Naukowe
nr 1/2012, AON, Warszawa 2012.
Opolski K. (red.), Jakość w banku w praktyce i teorii zarządzania, CeDeWu, Warszawa
2000.
Parasuraman A., Zeithaml V.A., Berry L.L., A Conceptual Model of Quality and Its Implications for Future Research, Jurnal of Marketing, Fall 1985.
Przybyła M., Zarządzanie – kontekst strategiczny, kulturowy i zasobowy, Prace naukowe
Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu 1187/2007, Zarządzanie 5, Wrocław 2007.
Rogoziński K., Nowy marketing usług, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 1998.
198
Rust S.M., Zahorik A.J., Keiningham T.L, Service Marketing, Harper Collins College Publisher, 1996.
Shostack G.L., Designing Services that Deliver,Harvard Business Review, styczeń–luty
1984.
Shostack G.L., How to Design a Service [w:] J.H. Donnelly, W.R. Geoege, Marketing of
Service, Chicago, IL, American Marketing Association, 1981.
Storbacka K., Lehtinen J.R., Sztuka budowania trwałych związków z klientami, Oficyna
Ekonomiczna, Dom Wydawniczy ABC, Kraków 2001.
Strategiczna Karta Wyników, tryb dostępu, http://www.bmconsult.pl/karta-wynikowrsc.html, data dostępu, 20.02.2011 r.
199
Zeszyty
2013
ZeszytyNaukowe
NaukoweAON
AON nr
nr 1(90)
2(59) 2005
ISSN
ISSN0867–2245
0867–2245
TOMASZ MAJEWSKI
POZIOM I DETERMINANTY
ASPIRACJI DOWÓDCZYCH OFICERÓW
dr hab. Tomasz MAJEWSKI
Abstract
The article presents theoretical background of commanding aspirations through specifying their concept, typology and hypothetical determinants. The further part deals with
delineating methodological assumptions of the conducted studies and describing the results
of the studies on determinants of officers’ commanding aspirations through identifying
types of officers’ aspirations, percentage structure pertaining to commanding aspirations
levels and factors that determine these aspirations.
Key words – professional aspirations, commanding aspirations, managerial
aspirations, typology of aspirations, determinants of aspirations
Aspiracje zawodowe są jedną z istotnych kompetencji pracowników (żołnierzy), które wpływają na rezultaty osiągane podczas wykonywania pracy, wyniki
doskonalenia czy wreszcie poziom satysfakcji z pracy. Dlatego rodzaje aspiracji
zawodowych oraz ich poziom są przedmiotem zainteresowania badaczy rzeczywistości organizacyjnej. W badaniach określa się mechanizmy powstawania aspiracji,
ich wpływu na funkcjonowanie pracowników w środowisku pracy i wyniki pracy
oraz poszukuje się determinantów aspiracji. Badania te mają charakter zarówno
poznawczy, jak i empiryczny, gdyż uzyskana wiedza pozwala lepiej dobierać
i rozwijać pracowników.
Szczególnie istotne są aspiracje kierownicze (dowódcze), które, wiążąc się
z potrzebą władzy, są czynnikiem warunkującym sprawne wypełnianie funkcji
kierowniczych. Kierownik z aspiracjami adekwatnymi do posiadanych kompetencji będzie odczuwał potrzebę kierowania organizacją i czerpał z tego satysfakcję.
Natomiast kierownik bez aspiracji kierowniczych nie będzie dobrze czuł się w roli
przełożonego, nie będzie swojej pracy wykonywał z pasją i entuzjazmem, traktując
ją tylko jako obowiązek.
Aspiracje kierownicze ukierunkowują działania, są czynnikiem motywującym
do rozwoju zawodowego, gdyż nabywanie kompetencji wiąże się z awansowaniem
na stanowiska, które zaspokajają aspiracje. Stąd też organizacje powinny w proce200
POZIOM I DETERMINANTY ASPIRACJI DOWÓDCZYCH OFICERÓW
sie rozwoju kadry kierowniczej diagnozować, oprócz kompetencji profesjonalnych,
również aspiracje kierownicze oraz ich adekwatność do posiadanych kompetencji.
Uwzględnianie aspiracji w procesie rozwoju wymaga określenia rodzaju występujących aspiracji, ustalenia poziomu aspiracji dowódczych oraz identyfikacji
determinantów aspiracji. O ile rodzaj aspiracji zawodowych oficerów był już
przedmiotem zainteresowania badaczy, o tyle badania nad determinantami aspiracji
nie były w środowisku wojska prowadzone od wielu lat. Stąd też autor artykułu,
uważając opisaną kwestię za nader istotną, podjął się ustalenia determinantów aspiracji dowódczych1, a podmiotem badań uczynił oficerów studiujących w Akademii
Obrony Narodowej.
W związku z tym w artykule autor przedstawił teoretyczne podstawy aspiracji
kierowniczych, określając ich pojęcie, typologię i hipotetyczne determinanty. Następnie sprecyzował założenia metodologiczne ukierunkowujące przebieg badań
oraz, w części empirycznej, opisał wyniki badań nad determinantami aspiracji dowódczych oficerów, identyfikując rodzaj aspiracji cechujących oficerów, strukturę procentową poziomu aspiracji dowódczych oraz czynniki determinujące te aspiracje.
Założenia metodologiczne badań
Przedmiotem badań były determinanty aspiracji dowódczych oficerów studiujących w Akademii Obrony Narodowej. Za cel badań przyjęto ustalenie determinantów aspiracji dowódczych tychże oficerów. Natomiast problem główny badań
sformułowano następująco: Jakie czynniki determinują rodzaj aspiracji oraz poziom aspiracji dowódczych oficerów studiujących w Akademii Obrony Narodowej? Uzyskanie odpowiedzi na problem główny wymagało rozwiązania problemów szczegółowych: 1. Jak wielu oficerów cechują aspiracje dowódcze? 2. Jaki
jest rozkład poziomu aspiracji dowódczych oficerów? 3. Jakie istnieją zależności
między wybranymi zmiennymi a rodzajem aspiracji oficerów? 4. Jakie istnieją
zależności między wybranymi zmiennymi a poziomem aspiracji dowódczych oficerów?
Ze względów porządkujących proces badań, za zmienne zależne przyjęto rodzaj aspiracji oficerów oraz poziom aspiracji dowódczych, natomiast za zmienne
niezależne – czynniki osobowościowe, społeczne i organizacyjne. Wskaźnikami
zmiennych są wybory odpowiedzi dokonywane przez respondentów w kwestionariuszu ankiety, przy czym wskaźnikiem poziomu aspiracji dowódczych są wybory
wielkości zespołu, jakim pragną dowodzić oficerowie.
Rozwiązanie wymienionych problemów wymagało, oprócz metod teoretycznych, zastosowania metody sondażu diagnostycznego techniką ankiety.
1
T. Majewski, Determinanty aspiracji dowódczych oficerów – studentów AON, AON, Warszawa
2012.
201
TOMASZ MAJEWSKI
Opracowując wyniki badań, wykorzystano pakiet statystyczny Statistica PL, co
umożliwiło szeroką eksplorację danych. Podczas badań obliczano wartości procentowe odpowiedzi respondentów oraz poszukiwano siły związków i korelacji pomiędzy zmiennymi. W celu ustalenia zależności, użyto:
− dla skal rangowych – współczynnika korelacji rangowej rs Spearmana,
− dla skal nominalnych – współczynnika siły związku V Cramera.
W celu określania istotności obliczanych współczynników korelacji zastosowano test χ 2 (chi-kwadrat) Pearsona lub test t Studenta. Przy analizie danych pod
uwagę brano te współczynniki wartości testu istotności, dla których poziom istotności p był mniejszy lub równy wartości 0,05 (wartość graniczna zwykle przyjmowana w naukach społecznych). Dla wartości poziomu istotności p, który był
mniejszy lub równy wartości 0,10, zależność określano mianem tendencji.
Terenem badań ankietowych była Akademia Obrony Narodowej – Wydział Zarządzania i Dowodzenia, który realizuje większość studiów i kursów dla oficerów.
Badania zostały przeprowadzone na przełomie 2011/2012 roku. Objęto nimi oficerów będących studentami studiów II stopnia, studiów podyplomowych oraz
uczestnikami Wyższego Kursu Taktyczno-Operacyjnego. Badania miały charakter
anonimowy.
Dążono do uzyskania opinii jak największej liczby oficerów stanowiących badaną populację. Rozprowadzono 160 kwestionariuszy ankiet. Wypełniło je 153
oficerów i tyle kwestionariuszy zakwalifikowano do dalszych badań.
Podstawy teoretyczne badań nad aspiracjami
Pojęcie aspiracji można zdefiniować jako „...dążenie do czegoś, pragnienie
osiągnięcia czegoś (najczęściej w odniesieniu do ambitnych zamierzeń, celów,
ideałów życiowych)”2. Podobną definicję określił Z. Skorny – są to „zamierzenia
dotyczące osiągnięcia określonego celu lub wykonania zadania związanego z daną
formą aktywności”3. Natomiast T. Lewowicki definiuje aspiracje jako dążenie do
realizacji ważnych celów – jest to: „zespół dążeń wyznaczonych przez hierarchię
celów, które jednostka akceptuje oraz definiuje jako ważne, i które przesądzają
o jej planach życiowych”4. W przypadku aspiracji zawodowych cele związane są
z wykonywaniem pracy zawodowej, realizacją planów czy zadań zawodowych.
Powyższe definicje przedstawiają aspiracje w ujęciu czynnościowym, lecz w literaturze przedmiotu pisze się również o aspiracjach jako określonym poziomie
skomplikowania celu działania – w ujęciu więc zakładanych wyników (np. aspiracje niskie, wysokie). Rozumienie więc aspiracji zależy od kontekstu użycia tego
2
J. Borkowski, M. Dyrda, L. Kanarski, B. Rokicki, Człowiek w organizacji, Dom Wydawniczy
ELIPSA, Warszawa 2001, s. 15.
3
Z. Skorny, Poziom aspiracji a skuteczność działania, w: Psychologiczne wyznaczniki sukcesu
w zarządzaniu, pod red. S. Witkowskiego, t.2, Wrocław 1994, s. 111.
4
T. Lewowicki, Aspiracje dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1987, s. 40.
202
terminu. W badaniach przyjęto rozumienie aspiracji zawodowych jako celu do
którego oficer intencjonalnie zmierza, koncentrując swoje wysiłki na jego osiągnięciu. Jest to więc ujęcie wynikowe aspiracji.
Aspiracje są jednym z czynników pobudzających do działania, ukierunkowujących to działanie. Wyróżniają człowieka aktywnie kreującego swoją przyszłość,
dążącego do zaplanowanych celów, uwzględniając przy tym zewnętrzne i indywidualne uwarunkowania działania, w tym własne zdolności, umiejętności i cechy
charakteru. Mogą być zamierzeniami zarówno dalekosiężnymi, np. zdobycie wykształcenia, intratnego stanowiska, wyższego wynagrodzenia, jak i dotyczącymi
realizacji konkretnego zadania, zdobycia uznania przełożonych, prestiżu wśród
współpracowników, realizacji hobby.
Aspiracje zawodowe mogą być traktowane jako potrzeba, której brak rodzi napięcie psychiczne, będące powodem podejmowania ukierunkowanej aktywności,
trwającej tak długo, dopóki nie zostanie zaspokojona (rys. 1).
Pojawienie się
potrzeby – aspiracji
zawodowych
Napięcie
psychiczne
Aktywność
Zaspokojenie
aspiracji
Rys. 1. Aspiracje zawodowe jako potrzeba
Realizacja aspiracji może wymagać długiej, wieloletniej aktywności, koncentracji działań na doskonaleniu kompetencji, zdobywaniu doświadczeń i kwalifikacji – tych, które warunkują osiągnięcie stanowiska zgodnego z aspiracjami. Przy
czym zaspokojenie aspiracji może po pewnym czasie wzbudzić potrzebę uzyskania
nowych stanowisk lub wykonywania nowych funkcji, czyli powstanie aspiracji
o wyższym poziomie.
Ze względu na przedmiot aspiracji wyróżnia się aspiracje zawodowe, kierownicze, kulturalne, edukacyjne, rekreacyjne, rodzinne itd. Natomiast ze względu na
stopień trudności zadania wyróżnia się niski i wysoki poziom aspiracji. O poziomie
wysokim świadczy podejmowanie przez oficera trudnych zadań, wymagających
dużego, często długotrwałego nakładu pracy oraz pokonywania szeregu przeciwności (ukończenie studiów, zdanie egzaminu). Poziom niski aspiracji występuje
przy zadaniach łatwych, nie wymagających zbytniego wysiłku i czasu. Im więc
trudniejsze zadanie do wykonania, tym sprawne działanie wymaga większego poziomu aspiracji u oficerów; im wyższy poziom aspiracji oficerów, tym podejmują
się trudniejszych i czasochłonnych zadań5.
Poziom aspiracji powinien być dostosowany do:
– warunków osobistych (kompetencji i kwalifikacji), czyli posiadanych umiejętności, zdolności, cech osobowości oraz wiedzy,
5
T. Majewski, Aspiracje dowódcze oficerów na studiach w AON, AON, Warszawa 2010, s. 14.
203
TOMASZ MAJEWSKI
– warunków zewnętrznych, czyli posiadanych zasobów finansowych, rzeczowych i informacyjnych, czasu wykonania zadania, wymagań procedur i przepisów.
Gdy, planując działanie, oficer uwzględnia zarówno osobiste i zewnętrzne warunki działania, jego aspiracje są realistyczne. Takie adekwatne aspiracje są warunkiem sprawnego działania. W przypadku, gdy oficer podejmuje się zadań przekraczających jego możliwości (zewnętrzne i osobiste), mówi się o aspiracjach
zawyżonych. Takie aspiracje prowadzą do niepowodzenia w działaniu oraz obniżenia motywacji wykonywania danego rodzaju zadań, zmniejszenia wiary we własne możliwości.
Zawyżony poziom aspiracji może być powodem niedostosowania społecznego.
Jak wynika z badań6, podejmowanie działań przekraczających możliwości osoby,
bywa powodem trudności wychowawczych, konfliktów w rodzinie, w pracy zawodowej czy przestępczości. W przypadku zbyt ambitnego zadania, świadczącego
o zawyżonych aspiracjach, cel również może być osiągnięty, jednak znacznym
wysiłkiem, kosztem własnego zdrowia, samopoczucia, stosunków międzyludzkich
w rodzinie i w pracy. W związku z tym istnieje potrzeba uświadamiania sobie realistycznych aspiracji poprzez autorefleksję oficerów w zakresie warunków osobistych i zewnętrznych, jak również potrzeba wspomagania przez przełożonych
kształtowania aspiracji oficerów. Autorefleksja ta powinna dotyczyć posiadanych
umiejętności i zdolności, możliwości pogodzenia różnych celów działania, analizy
posiadanych zasobów, czasu oraz wytrwałości w dążeniu do celu.
W związku z powyższym istnieje potrzeba diagnozowania aspiracji. Diagnoza
powinna prowadzić do ustalenia poziomu aspiracji oraz określenia ich rodzaju.
Pozwala to odpowiedzieć na pytanie: czy aspiracje są zgodne z ukierunkowaniami
zawodowymi oraz zajmowanym aktualnie lub przewidywanym stanowiskiem?
Zastosowaną metodą może być sondaż diagnostyczny techniką ankiety lub wywiadu. Z drugiej strony, istnieje również potrzeba diagnozowania warunków osobistych oficerów (kompetencji), korzystając z metod stosowanych w procesie selekcji oraz rozwoju, takich jak: pokaz pracy, Assessment Center, analiza danych
biograficznych, jak również ocena dotychczasowych osiągnięć w pracy.
Określenie poziomu aspiracji oraz jej determinantów, w tym roli aspiracji ma
nie tylko walor poznawczy, ale może być brane pod uwagę podczas planowania
karier oficerów. Jest to ważne dlatego, gdyż oficerowie, który pełnią obowiązki na
stanowiskach zgodnych z oczekiwaniami i rzeczywistymi możliwościami, lepiej
wykonują swoje obowiązki. W efekcie z jednej strony zadania wykonywane są sprawniej, z mniejszym wykorzystaniem posiadanych zasobów organizacji, a z drugiej oficerowie, wykonując pracę zgodną z ich aspiracjami, częściej odczuwają motywującą satysfakcję. Stąd też pożądane jest, aby oficerowie preferowali stanowiska
dowódcze i wynikające z nich zakresy obowiązków i odpowiedzialności – czyli
posiadali aspiracje dowódcze, będące wskaźnikiem poczucia potrzeby kierowania
6
204
Z. Skorny, s. 115.
innymi ludźmi. Bowiem tylko człowiek, który chce wpływać na wyniki pracy innych i który z tego czerpie zadowolenie, ma szansę być skutecznym kierownikiem.
W literaturze przedmiotu wyróżnia się trzy główne kierunki badania aspiracji7:
1) badania diagnostyczno-opisowe, 2) poszukiwanie psychospołecznych
determinantów, 3) ustalanie wpływu aspiracji na sprawność działania.
W badaniach opisowych określa się poziom, częstotliwość i rodzaj aspiracji
występujących w danej populacji. W badaniach wyjaśniających ustala się czynniki
wpływające na rodzaj i poziom aspiracji. Często są to: sukcesy i niepowodzenia,
samoocena, standardy grupowe, motywacja osiągnięć i unikania. W trzecim nurcie
badań określa się regulacyjną funkcję aspiracji, ustalając wpływ aspiracji na
sprawne działanie, na występujące dewiacje w działaniu, przyjmujące postać niedostosowania społecznego oraz zaburzeń w kontaktach interpersonalnych8.
Jak już wskazywano, poziom i rodzaj aspiracji determinowany jest grupą czynników wewnętrznych oraz zewnętrznych. Czynniki wewnętrzne dotyczą właściwości psychofizycznych oficerów, natomiast czynniki zewnętrzne są tymi, które znajdują się w środowisku oficerów (rys. 2).
Środowisko
rodzinne
i społeczne
Poczucie
kontroli
Środowisko
organizacyjne
Poczucie
osiągania
sukcesów
Zachowania
przełożonego
Zarządzanie
karierami
Skuteczność
doskonalenia
Poziom i rodzaj
aspiracji
Motywacja
do działania
Samoocena
kompetencji
Warunki
działania
Ukierunkowania
zawodowe
Czynniki zewnętrzne
Czynniki wewnętrzne
Rys. 2. Główne hipotetyczne determinanty aspiracji oficerów
7
8
Z. Skorny, s. 78.
Ibidem.
205
TOMASZ MAJEWSKI
Do czynników zewnętrznych zaliczono9:
1. Środowisko rodzinne i społeczne – rodzice są jednym z najważniejszych
wzorów, które naśladują dzieci. Dzieci wychowywane w szacunku do danego zawodu będą dążyły do jego zdobycia, uzyskując pożądany status społeczny. Stąd też
dzieci lekarzy czy prawników stosunkowo często preferują zdobycie podobnego
wykształcenia i zawodu. Także wykształcenie rodziców determinuje aspiracje edukacyjne i zawodowe ich dzieci. Również środowisko społeczne, zwłaszcza szkolne
i rówieśnicze wpływają na przekazywanie wzorców wykształcenia i wybór zawodu. Nauczyciel, który z pasją będzie przekazywał wiedzę może tym samym wzbudzić zainteresowanie danym obszarem wiedzy i ukierunkować zawodowo uczniów
czy studentów.
2. Środowisko organizacyjne:
– zachowanie przełożonych – przełożeni swoim zachowaniem mogą zniechęcać lub zachęcać podwładnych do rozwoju kompetencji i wzrostu aspiracji oraz
wpływać na rodzaj aspiracji oficerów,
– zarządzanie karierami – znajomość ścieżek karier (modeli przebiegu służby
zawodowej) przez pracowników oraz przejrzystość planowania i realizacji awansów wpływa na świadomość możliwości osiągania aspiracji; natomiast kierowanie
się w organizacji kryteriami pozaformalnymi powodować może niezadowolenie,
– skuteczność doskonalenia kompetencji – prowadząc skuteczne szkolenia,
dobierając odpowiednie metody, formy, zasady szkolenia, dostarczając informacji
zwrotnej, można wzbudzać zainteresowanie oficerów daną tematyką, ukierunkowując aspiracje edukacyjne i zawodowe. Efektem takiego doskonalenia jest również wzrost poczucia własnej wartości i posiadania umiejętności, które mogą podnosić aspiracje lub tez ułatwiają adekwatną samoocenę własnych możliwości
i korektę aspiracji.
– warunki działania – oznaczają wszystko to, czego powinna dostarczyć organizacja, aby oficer odnosił sukcesy – stanowisko i możliwości kariery dostosowane
do oczekiwań, właściwy klimat podtrzymujący pozytywne wzory zachowania,
i uprawnienia adekwatne do obowiązków, informacje i środki techniczne.
Do czynników wewnętrznych należą natomiast te, które dotyczą cech osobowości oficerów: poczucie kontroli (wewnętrzne lub zewnętrzne), poczucie odniesienia sukcesu, poziom samooceny (np. kompetencji zawodowych), motywacje do
działania (potrzeba osiągnięć, potrzeba władzy) oraz ukierunkowania zawodowe
(na zarządzanie, techniczne, na bezpieczeństwo, twórcze, na autonomię i niezależność10).
9
T. Majewski T, Determinanty…, s. 28.
Zob. M. Kostera, Zarządzanie potencjałem społecznym, w: Zarządzanie. Teoria i praktyka,
pod red. A. K Koźmińskiego., W. Piotrowskiego, Warszawa 1999, s. 525.
10
206
Wyniki badań nad poziomem i determinantami aspiracji oficerów
Ustalenie determinantów aspiracji oficerów oraz poziomu tych aspiracji wymagało pomiaru obu zmiennych. W tabeli 1 zawarto preferencje stanowisk badanych oficerów – stanowisk dowódczych lub specjalistycznych. Preferencje te przyjęto za wskaźnik aspiracji dowódczych.
Tabela 1
Rodzaje aspiracji badanych oficerów
Lp.
1.
2.
Rodzaj
Aspiracje specjalistyczne – osiąganie kolejnych wyższych
stanowisk specjalistycznych (specjalista, oficer dowództwa,
inżynier, nauczyciel).
Aspiracje dowódcze – osiąganie kolejnych wyższych stanowisk typowo dowódczych, kierowniczych (kierownik
zespołu, d-ca pododdziału, oddziału).
Liczebność
73
%
47,7
80
52,3
Źródło: T. Majewski T, Determinanty…, s. 33.
Potrzebę wykonywania pracy typowo dowódczej deklarowało tylko 52,3%
oficerów – tylu więc oficerów cechuje się aspiracjami dowódczymi. Oficerowie ci
odczuwają zapewne wysoką potrzebę władzy i prawdopodobnie są pewni, że ich
cechy predysponują do zajmowania tego rodzaju stanowisk.
Aż 47,7% oficerów skłania się ku wykonywaniu funkcji nie związanych z dowodzeniem, a więc posiada niskie aspiracje dowódcze lub ich nie posiada. Zwykle
uważa się, że oficerowie preferują funkcje kierownicze i dowódcze, dążąc do uzyskiwania wysokich stanowisk w hierarchii dowodzenia, stąd też uzyskane wyniki
są nieco zaskakujące. Prawdopodobnie po ukończeniu szkoły wojskowej więcej
oficerów cechowało się aspiracjami dowódczymi, jednak po kilku latach zdobywania doświadczeń zawodowych, nie zawsze pozytywnych, część oficerów skorygowało swoje oczekiwania.
Istotne są również preferencje oficerów w zakresie wielkości dowodzonego zespołu. Preferowana wielkość jest wskaźnikiem poziomu aspiracji dowódczych.
W tabeli 2 przedstawiono wyniki badań w tym obszarze. Wzięto pod uwagę tylko
tych oficerów, którzy deklarowali rodzaj dowódczych aspiracji.
Tabela 2
Poziom aspiracji dowódczych badanych oficerów
Lp.
1.
2.
3.
Wielkość zespołu
Raczej mały, kilkuosobowy zespół.
Zespół wielkości kompanii, batalionu.
Duży zespół – oddział
Liczebność
7
37
36
%
8,7
46,2
45,0
Źródło: T. Majewski T, Determinanty…, s. 34.
207
TOMASZ MAJEWSKI
Niskimi aspiracjami dowódczymi – ich wskaźnikiem jest chęć kierowania małym, kilkuosobowym zespołem – cechuje się 8,7% badanych oficerów. Natomiast
46,2% oficerów odznacza się przeciętnymi aspiracjami dowódczymi – pragnie
kierować zespołem wielkości kompanii, batalionu. Natomiast stosunkowo duży
odsetek oficerów posiada wysokie aspiracje dowódcze, preferując dowodzenie
dużym zespołem ludzi (45,0%).
Powyższe wyniki wskazują na zróżnicowanie aspiracji dowódczych oficerów
oraz potwierdzają wniosek, iż istnieje konieczność uwzględniania poziomu aspiracji podczas planowania karier oficerów.
W kolejnym etapie badań zmierzono przy pomocy kwestionariusza ankiety
występowanie tych zmiennych, które, na podstawie analizy literatury przedmiotu,
hipotetycznie uznano za czynniki determinujące aspiracje. Pozwoliło to na obliczanie związków i korelacji pomiędzy rodzajem aspiracji i hipotetycznymi determinantami oraz poziomem aspiracji i tymi determinantami. W wyniku analizy obliczeń statystycznych ustalono:
1. Oficerowie o aspiracjach dowódczych częściej wybierali wysokie rangi:
– ważności obszaru życia „zapewnienie środków finansowych” (VCramera =
0,21; p=0,035),
– ważności obszaru życia „realizacja zainteresowań” (tendencja; VCramera =
0,19; p=0,062).
2. Oficerowie o aspiracjach dowódczych częściej, niż oficerowie o aspiracjach
specjalistycznych, cechują się ukierunkowaniem na zarządzanie, (VCramera =
0,57; p=0,001).
specjalistycznych, są zadowoleni z poziomu zaspokojenia aspiracji (osiągniętego
stanowiska), (VCramera = 0,18; p=0,086).
specjalistycznych, przy wyborze zawodu kierowali się motywem możliwość
sprawdzania się w sytuacjach trudnych (φ = 0,23, p=0,018) oraz chęć kierowania
ludźmi (φ = 0,30, p=0,003).
5. Istnieje zależność między poczuciem kontroli a poziomem aspiracji dowódczych (VCramera = 0,25; p=0,046): im wyższy poziom poczucia kontroli, tym
wyższy poziom aspiracji dowódczych oficerów.
specjalistycznych, cechują się wysoką oceną osiągnięć w pracy (VCramera = 0,28;
p=0,003).
7. Oficerowie o aspiracjach dowódczych rzadziej, niż oficerowie o aspiracjach
specjalistycznych, preferują poczucie bezpieczeństwa w pracy zawodowej (VCramera = 0,24; p=0,013).
specjalistycznych odczuwają, że ich praca jest potrzebna, sensowna (VCramera =
0,19; p=0,056, tendencja).
208
9. Tendencję, iż oficerowie o aspiracjach dowódczych częściej, niż oficerowie
o aspiracjach specjalistycznych, cechują się poczuciem możliwości awansowania
(VCramera = 0,17; p=0,11, tendencja).
10. Im wyższy poziom aspiracji dowódczych, tym wyższe poczucie, iż praca
jest zgodna z zainteresowaniami (VCramera = 0,23; p=0,077).
11. Istnieje zależność między rodzajem aspiracji a posiadaniem przez rodziców
oficerów wyższego wykształcenia (VCramera = 0,19; p=0,054, tendencja) – oficerowie, którzy mają rodziców z wyższym wykształceniem, częściej cechują się aspiracjami dowódczymi.
Ponadto ustalono następujące zależności:
1. W obszarach życia oficerów między zmiennymi:
– zapewnieniem środków finansowych a pracą zawodową (rs =0,17),
– realizacją zainteresowań a podróżami, wypoczynkiem (rs =0,24),
– podróżami i wypoczynkiem a życiem towarzyskim (rs =0,26).
2. W motywach wyboru zawodu oficera:
– motyw wysokie wynagrodzenie i przywileje istotnie statystycznie koreluje
z motywem pewność pracy (rs = 0,28) i możliwość zdobywania kolejnych stanowisk rs = 0,37,
– motyw sprawdzanie się w trudnych sytuacjach koreluje z motywem prestiż
zawodu (rs = 0,22), motywem chęć kierowania ludźmi (rs =0,33), motywem możliwość zdobywania stanowisk (rs =0,25) oraz motywem zainteresowanie wojskiem
(rs =0,22).
3. W cechach oficerów między zmiennymi:
– pewność siebie i łatwość podejmowania decyzji (rs =0,22),
– konsekwencja w działaniu i pilność, punktualność (rs =0,22).
Stwierdzone związki i korelacje pozwoliły na określenie czynników determinujących rodzaj aspiracji oficerów:
1. Potrzeba zapewnienia środków finansowych.
2. Potrzeba realizacji zainteresowań.
3. Ukierunkowanie zawodowe na zarządzanie.
4. Zadowolenie z poziomu zaspokojenia aspiracji (osiągniętego stanowiska).
5. Motyw wyboru zawodu – możliwość sprawdzania się w sytuacjach trudnych.
6. Wysoka ocena osiągnięć w pracy.
7. Brak preferencji poczucia bezpieczeństwa.
8. Poczucie sensu pracy.
9. Poczucie możliwości awansowania (tendencja).
10. Zgodność pracy z zainteresowaniami.
11. Wyższe wykształcenie rodziców.
Natomiast czynnikiem determinującym poziom aspiracji oficerów jest tylko
poczucie kontroli.
Reasumując, określono liczbę oficerów z aspiracjami dowódczymi (52,3%)
oraz rozkład poziomu tychże aspiracji oraz ustalono determinanty aspiracji. Usta209
TOMASZ MAJEWSKI
lono, iż 11 czynników determinuje rodzaj aspiracji i tylko 1 poziom aspiracji dowódczych.
Rodzaj aspiracji ukierunkowuje działania oficerów i ułatwia nabywanie kompetencji niezbędnych do wykonywania funkcji dowódczych. Oficerowie o wysokich aspiracjach częściej podejmują się trudnych zadań, wymagających dużego,
często długotrwałego nakładu pracy oraz pokonywania szeregu przeciwności.
Poznanie mechanizmów determinujących aspiracje ułatwia przewidywanie zachowań pracowników (oficerów, podoficerów) i tym samym sprawności ich działania oraz, w pewnym stopniu, kształtowanie pożądanych zachowań. Znajomość
aspiracji kandydatów na żołnierzy ułatwia właściwy ich dobór, determinując w ten
sposób sprawniejsze ich działanie na przyszłych stanowiskach pracy. Znajomość
przez przełożonych aspiracji podwładnych pozwala trafniej prognozować kariery
oraz dobierać środki motywacyjne. Ważne jest, aby podczas planowania karier
oficerów uwzględniać nie tylko cele komórek organizacyjnych, ale i indywidualne
preferencje. Podobnie – ustalając potrzeby szkoleniowe – należy uwzględniać dążenia i aspiracje oficerów. Może to ułatwić zapobieganie stresom w pracy, zaspokajać potrzebę uznania i samorealizacji, ograniczając przy tym koszty funkcjonowania organizacji i wpływając na rezultaty działania.
Bibliografia
Borkowski J., Dyrda M., Kanarski L., Rokicki B., Człowiek w organizacji, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2001.
Kostera M., Zarządzanie potencjałem społecznym, w: Zarządzanie. Teoria i praktyka, pod
red. A. K Koźmińskiego., W. Piotrowskiego, PWN, Warszawa 1999.
Lewowicki T., Aspiracje dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1987.
Majewski T, Determinanty aspiracji dowódczych oficerów – studentów AON, AON,
Warszawa 2012.
Majewski T., Aspiracje dowódcze oficerów na studiach w AON, AON, Warszawa 2010.
Skorny Z., Poziom aspiracji a skuteczność działania, w: Psychologiczne wyznaczniki sukcesu
w zarządzaniu, pod red. S. Witkowskiego, t.2, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego,
Wrocław 1994.
210
Zeszyty Naukowe AON nr 1(90) 2013
RYZYKO W PODEJMOWANIU DECYZJI
ISSN 0867–2245
ISSN 0867–2245
ppłk dr inż. Zbigniew REDZIAK
Abstract
This article presents selected aspects of risk in decision-making. It is meant for both
those focused more on theory and on practice who deal with optimization of decisionmaking effectiveness. It defined the notion of risk through the analysis of the relation between risk and uncertainty. The issues of making risky decisions includes discussion of an
individual scale of preferences, distortions which appear in the course of assessing the
probability of certain states of things or phenomena and finally the principle of maximization of expected utility. The article is concluded with a presentation of the Perspective Theory. General assumptions linked with risk taking were followed by examples of their usage.
The author also discussed the quantitative tools supporting decision-making processes and
whose able usage may facilitate making resolutions of risky decisions.
Key words – risk, decision-making, expected utility, prospect theory.
Wstęp
Sprawność działania organizacji w zasadniczej mierze jest pochodną trafności
podejmowania przez kierowników ryzykownych decyzji. To właśnie oni wskazują
cele działania, przydzielają zadania podwładnym oraz koordynują ich pracę.
W trakcie tej działalności kierownicy nieustannie stykają się z pojawiającymi się
ryzykiem. W przypadku braku umiejętności jego dostrzegania, a następnie redukowania dochodzi do pogorszenia wyników organizacji. W związku z czym, kluczowego znaczenia nabiera zrozumienie wpływu fenomenu ryzyka na podejmowanie decyzji.
W ostatnich latach zwiększyło się zainteresowanie badaniami nad ryzykiem,
zwłaszcza w kontekście kryzysu finansowego, badań genetycznych oraz możliwości proliferacji i wykorzystania broni masowego rażenia przez ugrupowania terrorystyczne lub „państwa upadłe”. Przy czym, w przeciwieństwie do stanowiska
przedstawiającego jedynie negatywne skutki podejmowania decyzji ryzykownych,
istnieje również podejście rozszerzające pojęcie ryzyka o jego neutralny aspekt,
211
ZBIGNIEW REDZIAK
w którym ryzyko rozpatrywane jest w dwóch wymiarach, a mianowicie możliwości straty oraz szansy osiągnięcia zysku.
Współczesne ujęcie ryzyka w procesie podejmowania decyzji jest wypadkową
dwóch nakładających się podejść. To z jednej strony dotychczas funkcjonujące
rozwiązania w obszarze procesu decyzyjnego, z drugiej koncepcja uwzględniająca
kwantyfikowane ryzyko. W procesie tym można wyróżnić identyfikowanie problemu decyzyjnego, opracowanie alternatyw (wariantów), wartościowanie wyników opracowanych alternatyw, oszacowanie prawdopodobieństwa wyników i wybór. Nie wdając się w stopniowanie ważności poszczególnych faz należy uznać, że
szczególnego znaczenia podczas podejmowania decyzji w warunkach ryzyka nabiera wartościowanie wyników, poprawne oszacowanie prawdopodobieństwa wystąpienia tych wyników i sam wybór.
Ryzyko
W europejskim kręgu kulturowym pojęcie ryzyka wyodrębniło się pod wpływem dwóch wielkich wydarzeń historycznych. Pierwszym z nich było przyjęcie
indoarabskiego systemu liczbowego, a drugim dynamiczny rozwój nauki w epoce
odrodzenia. Charakterystyczne jest to, że obydwie cezury dotyczące ryzyka były
w całości lub częściowo zapożyczone. Pierwsza bezpośrednio od Arabów oraz
pośrednio z Indii, a druga z kultury antycznej1.
O ryzyku jako o fenomenie poddającym się kontroli zaczęto mówić dopiero
wtedy, gdy zapoczątkowano antycypowanie zaistnienia określonych zdarzeń oraz
uzyskano możliwości wpływania na nie poprzez własne działania. Od tego momentu klęski żywiołowe oraz epidemie, które przez stulecia uznawano za zdarzenia
losowe lub karę boską przestały być postrzegane jako zjawiska zupełnie niezależne
od woli człowieka. Było to możliwe dzięki osiągnięciom naukowo-technicznym
oraz zmianie świadomości człowieka.
Powszechnie doceniany znawca problematyki ryzyka P. L. Bernstein wyraził pogląd, że rewolucyjną ideą, która wyznacza cezurę między nowożytnością, a wcześniejszymi epokami historycznymi jest idea kontrolowania ryzyka. Pogląd, że przyszłość
nie jest kaprysem bogów, a ludzie nie są bezradni wobec sił przyrody… Dopóki
istoty ludzkie nie zdołały odkryć drogi, która pozwoliła im przekroczyć ową granicę, przyszłość była tylko zwierciadłem przeszłości lub mroczną domeną wyroczni
i wróżbitów, którzy zazdrośnie strzegli swojego monopolu na wiedzę o przewidywaniu biegu wydarzeń2.
Według T. T. Kaczmarka pojęcie ryzyka najprawdopodobniej zostało zaczerpnięte z języka arabskiego, gdzie risg znaczy los, dopust boży. W języku greckim
1
B.R. Kuc (red.), Zarządzanie ryzykiem – wyzwania XXI wieku, Wyższa Szkoła Zarządzania
i Prawa im. H. Chodakowskiej, Warszawa 2007, s. 27.
2
P.L. Bernstein, Przeciw bogom – niezwykłe dzieje ryzyka, WIG Press, Warszawa 1997, s. XIII.
212
riza to ostra skała, rafa. Chodzi tu, zatem o niebezpieczeństwa, których powinni
unikać żeglarze3. Natomiast P. L. Bernstein przekonuje, że słowo ryzyko podochodzi od starowłoskiego risicare, który znaczy odważyć się. W tym znaczeniu ryzyko
jest wyborem, a nie nieuchronnym przeznaczeniem4. W języku angielskim risk
oznacza sytuację powodującą niebezpieczeństwo lub możliwość, że zdarzy się coś
złego5.
Według F. Knighta występuje niepewność mierzalna i niemierzalna. Ryzyko
jest definiowane jako niepewność mierzalna, określana poprzez prawdopodobieństwo. Zaś niepewność niemierzalna jest uznawana za niepewność sensu stricte6.
Jest ona określana jedynie przez poziom wiary. Ryzyko jest, więc stanem świata,
a niepewność stanem umysłu7.
W tym kontekście interesujące wydają się słowa G. Hofstede, który mówiąc
o nastawieniu do niepewności i ryzyka stwierdził: Niepewność ma się do ryzyka
tak, jak niepokój do strachu. Strach i ryzyko są nakierowane na coś konkretnego:
przedmiot lub osobę… Niepokój i niepewność są uczuciami mało sprecyzowanymi.
Jest to sytuacja, w której wszystko się może wydarzyć i nie ma pojęcia, co to może być8.
Do dalszych rozważań przyjęto, że ryzyko to iloczyn prawdopodobieństwa
i wielkości negatywnych skutków podjęcia lub zaniechania działania w obszarze
przeciwdziałania zagrożeniom lub wykorzystania szans. Natomiast niepewność jest
sytuacją, w której nie można przewidzieć prawdopodobieństwa przyszłych stanów
rzeczy. Tym samym nie może ona zostać zmierzona.
Wartościowanie wyników
Wartościowanie wyników polega na przypisywaniu określonych ocen efektom
opracowanych alternatyw. Poprzez porównywanie tych ocen ze sobą ustala się
użyteczność poszczególnych możliwości. Jednak, aby móc dokonywać porównań,
trzeba dysponować skalą preferencji decydenta. Jest to możliwe poprzez zbudowanie funkcji użyteczności, która służy do kwantyfikowania preferencji podmiotu
decyzyjnego.
Przy ustalaniu preferencji podejmującego decyzję liczy się nie tyle wartość
oczekiwana, ile użyteczność wyników oraz ryzyko im towarzyszące. Nastawienie
decydenta do ryzyka można określić za pomocą tak zwanego ekwiwalentu pewnego opcji ryzykownych, który określa taką wartość wypłaty, przy której jest mu
obojętne, czy otrzyma tą wartość z pewnością, czy z daną opcją ryzykowną. Inny3
T.T. Kaczmarek, Ryzyko i zarządzanie ryzykiem. Ujęcie interdyscyplinarne, Difin, Warszawa
2006, s. 51.
4
P.L. Bernstein, Przeciw…, op. cit., s. 11.
5
The New Oxford Dictionary of English, Oxford 1998, s. 844, 1602.
6
E.H. Knight, Risk, Uncertainty and Profit, Chicago – London 1985, s. 233.
7
D. Dziawgo, Credit rating, PWN, Warszawa 1998, s. 14.
8
G. Hofsede, Kultura i organizacje, PWE, Warszawa 2000, s. 184.
213
ZBIGNIEW REDZIAK
mi słowy, użyteczność ekwiwalentu pewnego jest równa oczekiwanej użyteczności
alternatywy zawierającej ryzyko. Korzystając z pojęcia ekwiwalentu pewnego
można określić dla decydenta funkcję użyteczności pieniędzy9. Z funkcji tej wynika, że w miarę wzrostu wartości pieniędzy coraz mniejsze są ich przyrosty użyteczności. Przykładowo większy jest przyrost użyteczności pieniędzy z wartości
1000 zł do 2000 zł (czyli o 1000 zł) niż z 11 000 zł do 12 000 zł (również o 1000 zł).
Funkcja użyteczności dla pieniędzy może przybrać różną postać, co zostało zaprezentowane na rysunku 1.
Rys. 1. Funkcja użyteczności a stosunek do ryzyka
Można wykazać, że pomiędzy postacią funkcji użyteczności, a stosunkiem decydenta do ryzyka zachodzą następujące zależności10:
1. Człowiek posiadający wklęsłą funkcję użyteczności charakteryzuje się awersją do ryzyka (ang. risk aversion).
9
Por. T. Tyszka, Decyzje. Perspektywa psychologiczna i ekonomiczna, Scholar, Warszawa
2010, s. 201–205.
10
K. Jajuga (red.), Zarządzanie ryzykiem, PWN, Warszawa, 2007, s. 64.
214
2. Człowiek posiadający wypukłą funkcję użyteczności charakteryzuje się
skłonnością do ryzyka (ang. risk seeking).
3. Człowiek posiadający liniową funkcję użyteczności charakteryzuje się neutralnością względem ryzyka (ang. risk neutrality).
Należy pamiętać, że funkcja użyteczności dla pieniędzy może przebiegać różnie dla poszczególnych jego wartości. W związku z czym, w pewnym przedziale
pieniężnym decydent może ujawniać skłonność do ryzyka, by następnie wykazać
awersję do niego i odwrotnie. Znaczenia nabierają kwoty, jakie można zyskać lub
stracić w zakładach losowych. Z reguły im większe relatywnie kwoty można stracić lub im większy pojawiłby się żal w przypadku niewygrania zakładu, tym
skłonność do ryzyka maleje.
Racjonalny decydent dąży do maksymalizacji wartości oczekiwanej, czyli
ukierunkowuje swoje działania na osiągnięcie jak największej korzyści. Jednak
ponieważ jego skala preferencji jest oparta na subiektywnych ocenach to posiada
on właściwą tylko dla siebie funkcję użyteczności. Dzięki niej jest w stanie dokonać pełnego uporządkowania preferencyjnego zbioru alternatyw decyzyjnych.
Uporządkowanie to powinno być niesymetryczne i przechodnie. Z niesymetrycznością mamy do czynienia wtedy, gdy osoba przedkładając możliwość pierwszą
nad drugą nie może w tej samej sytuacji preferować ewentualności drugiej nad
pierwszą. Uporządkowanie przechodnie polega na tym, że przedkładając opcję
pierwszą nad drugą oraz drugą na trzecią decydent jednocześnie preferuje wariant
pierwszy nad trzeci. Jednak nie zawsze uporządkowanie preferencji jest niesymetryczne i przechodnie. Wynika to z ograniczonej racjonalności decydentów i stanowi problem w zastosowaniu normatywnych teorii podejmowania decyzji.
Trafność dokonywanych wyborów może napotkać na barierę, która wynika
z tak zwanych preferencji nieujawnionych, czyli takich, które nie przekładają się
na rzeczywiste wybory. W dalszych rozważaniach będą brane pod uwagę tylko
preferencje ujawnione. Poznaje się je nie za pomocą pytań, na które decydent daje
hipotetyczne odpowiedzi zaczynające się zwykle od słowa wolałabym/wolałbym,
lecz dzięki dokonywaniu rzeczywistych wyborów.
Ponieważ decydent nie jest zawsze konsekwentny, to trudne lub wręcz niemożliwe jest wyjaśnienie skali preferencji osoby. Przyczyny zmian preferencji decydenta należy szukać w dwóch podstawowych grupach uwarunkowań:
1. Wewnętrznych – dotyczących osobowości decydenta, w tym przede wszystkim stabilności emocjonalnej, predyspozycji intelektualnych i umiejętności manualnych.
2. Zewnętrznych – mających swoje źródło w zmianach zewnętrznych warunków niezależnych od decydenta, np. w upływającym czasie, presji i oczekiwaniach
społecznych, obowiązującym systemie prawnym.
Między innymi z tego powodu pojęcie skali preferencji jest możliwe do zastosowania jedynie w ujęciu statycznym, czyli w danym momencie wyboru. Nadal
jednak aktualny pozostaje problem porównywalności alternatyw. W przypadku,
215
ZBIGNIEW REDZIAK
gdy możemy je oszacować za pomocą liczb rzeczywistych, czynność porównania
możliwości nie sprawia trudności. Napotykamy je w przypadku niemierzalnych
skutków działania. W związku z czym, zasadę maksymalizacji użyteczności można
przede wszystkim zastosować w ekonomicznym obszarze funkcjonowania organizacji.
Oszacowanie prawdopodobieństwa wyników
Oszacowanie prawdopodobieństwa wyników polega na ocenie możliwości ich
wystąpienia. Trafność decyzji jest ściśle uzależniona od określania, w jakich okolicznościach działalność będzie bardziej opłacalna. Jednak rozstrzygnięcie nie może opierać się jedynie na subiektywnej ocenie użyteczności, ale również powinno
uwzględniać spostrzegane prawdopodobieństwo wystąpienia określonych stanów
rzeczy. Innymi słowy, dla każdego zdarzenia należy oszacować przewidywaną
możliwość jego wystąpienia.
Prawdopodobieństwo jest pojęciem matematycznym, miarą probabilistyczną,
gdzie funkcja przypisuje każdemu zdarzeniu elementarnemu nieujemną liczbę rzeczywistą mieszcząca się w przedziale od 0 do 1. Prawdopodobieństwo 0 oznacza,
że zdarzenie jest niemożliwe, prawdopodobieństwo 1 oznacza, że zdarzenie jest
pewne. Szacowanie prawdopodobieństwa może dotyczyć prostych lub złożonych
zdarzeń.
Należy przy tym pamiętać, że intuicyjne szacowanie prawdopodobieństwa może być obarczone znacznym błędem. Przykładem niech będą wyliczenia dotyczące
wiarygodności testu obecności raka piersi u kobiet po 40 roku życia. Statystyki
pokazują, że jedna na 100 kobiet w tym przedziale wiekowym jest zagrożona rakiem piersi. W przypadku choroby, badanie mammograficzne daje 80% poprawnych (pozytywnych) rozpoznań. W przypadku nieobecności raka 90% poprawnych
(negatywnych) rozpoznań. Innymi słowy, 20% badań daje wyniki negatywne mimo obecności raka, a w 10% wyniki pozytywne, chociaż pacjentki go nie mają.
Natomiast lekarze zapytani o prawdopodobieństwo obecności raka u pacjentki, gdy
wynik mammografii jest pozytywny wskazali średnią 75%. Ocena ta jest nieprawidłowa. Opiera się na błędnym założeniu, że warunkowe prawdopodobieństwa zdarzenia A
(obecność raka) przy założeniu zdarzenia B (pozytywny wynik) jest podobne jak odwrócone prawdopodobieństwo zdarzenia B, przy założeniu wystąpienia zdarzenia
A. Obiektywne prawdopodobieństwo obecności raka u pacjentek z pozytywnym
wynikiem wymaga zastosowanie reguły Bayesa, w postaci wzoru11:
11
216
A. Tyszka, Decyzje…, s. 227–230.
W praktyce korzysta się z przekształconej wersji tej reguły:
gdzie:
P(A/B) – warunkowe prawdopodobieństwo zdarzenia A przy warunku B,
P(A) i P (B) – proste prawdopodobieństwo zdarzenia A i B,
P(B/A) – prawdopodobieństwo warunkowe B pod warunkiem prawdziwości
zdarzenia A,
P(B/nie-A) – prawdopodobieństwo warunkowe B pod warunkiem prawdziwości zdarzenia nie-A, będącego zdarzeniem przeciwnym do A.
Stosując powyższy wzór do problemu badań mammograficznych otrzymujemy:
gdzie:
P(R/+) – prawdopodobieństwo raka przy założeniu pozytywnego testu badania
mammograficznego,
P(R) = 0,01 – prawdopodobieństwo wyjściowe raka (1 na 100 kobiet),
P(nie-R) = 1 – P(R) = 1 – 0,01 = 0,99 – prawdopodobieństwo wyjściowe nieobecności raka,
P (+/R) = 0,80 – prawdopodobieństwo warunkowe pozytywnego wyniku badań
mammograficznych w przypadku obecności u pacjentki raka (określa ono wrażliwość testu),
P(+/nie-R) = 0,10 – warunkowe prawdopodobieństwo pozytywnego wyniku
badań mammograficznych, w przypadku nieobecności u pacjentki raka (określa
tzw. typowość testu).
Podstawiając te dane do wzoru otrzymujemy:
Tak, więc tylko niewielka ilość kobiet, które uzyskały pozytywny wynik testu
będzie miała raka piersi. Obiektywnie 7,5% kobiet, które otrzymały pozytywny
wynik testu ma raka piersi. Natomiast intuicyjne określenie tego procentu przez
lekarzy profesjonalnie zajmującymi się badaniami jako średnio 75% jest dziesięciokrotnie zawyżone. Pokazuje to, że intuicyjne szacowanie prawdopodobieństwa
może być błędne, nawet w tak życiowo ważnej sprawie jak leczenie onkologiczne.
Bezsporny jest fakt, że istotnego znaczenia w trakcie szacowania prawdopodobieństwa nabierają zniekształcenia w jego spostrzeganiu. Wynikają one z tego, że człowiek
217
ZBIGNIEW REDZIAK
dysponuje ograniczoną racjonalnością postrzegania otaczającej rzeczywistości. Do
najczęstszych zniekształceń pojawiających się w trakcie określania prawdopodobieństwa przyszłych zdarzeń możemy zaliczyć: złudzenie Monte Carlo, zasadę reprezentatywności oraz brak przypisywania zdarzeniu cech procesu losowego12.
Złudzenie Monte Carlo, zwane również złudzeniem A. Iwanowicza13, który
analizował grę w ruletkę, polega na przekonaniu, że po serii przegranych wzrasta
prawdopodobieństwo wygranej, i odwrotnie. Oczywiście jest to zniekształcenie.
W rzeczywistości kolejne wyniki ruletki są od siebie niezależne i mają charakter
losowy. Zniekształcenie to jest spowodowane brakiem przekonania, co do niezależności wydarzeń losowych. Pojawia się ono pomimo, że obiektywne szanse
wystąpienia następnego zdarzenia są zawsze jednakowe.
Przeciwieństwem złudzenia Monte Carlo jest zasada reprezentatywności, która
polega na przypisywaniu większego prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzeniu
podobnemu do tych zachodzących wcześniej. W tej sytuacji decydent ma przeświadczenie, że pasmo jego sukcesów lub porażek będzie ciągle kontynuowane.
Zatem zniekształcenie to może doprowadzić do chybionych decyzji, a tym samym
niewykorzystania szans lub braku przeciwdziałania zagrożeniom.
Następnym zniekształceniem w postrzeganiu obiektywnego prawdopodobieństwa jest brak przypisywania zdarzeniu cech procesu losowego. Powoduje ono, że
rzadko który decydent wierzy w jednakowe prawdopodobieństwo wystąpienia
każdego z możliwych układów. Z tego powodu, jeśli w zdarzeniach losowych zauważa lub wydaje mu się, że spostrzega prawidłowość, to przestaje wierzyć w ich
losowy charakter, a tym samym dochodzi do subiektywnego zniekształcenia prawdopodobieństwa.
Zniekształcenia w ocenie otaczającej rzeczywistości powodują powstanie istotnych różnic przy oszacowaniu obiektywnego prawdopodobieństwa zdarzeń. Źródła
tych zjawisk należy upatrywać przede wszystkim w dużej praco- i czasochłonności
zastosowania rachunku prawdopodobieństwa w porównaniu z otrzymanymi korzyściami. Ponadto w praktyce kierowniczej zastosowanie tego rachunku jest często
niemożliwe lub zbyt skomplikowane.
Wybór – maksymalizacja oczekiwanej użyteczności von Neumanna
i Morgensterna
Teoria maksymalizacji oczekiwanej użyteczności J. von Neumanna i O. Morgensterna14 polega na założeniu, że każdy racjonalny decydent dąży do uzyskania
jak największej korzyści. W związku z czym, wyboru dokonuje na podstawie mak12
Por. B. Czarniawska, Podejmowanie decyzji, UW, Warszawa 1980, s. 30–31.
F. Dostojewski, Gracz, Puls, Warszawa 1997, s. 131.
14
J. von Neumann, O. Morgenstern, Theory of Game and Economic Behavior, Princeton University Press, Princeton 1944.
13
218
symalizacji oczekiwanej użyteczności, którą w przypadku zmiennej skokowej
(dyskretnej) można określić wzorem15:
gdzie:
EU – oczekiwana użyteczność (ang. Expected Utility),
– obiektywne prawdopodobieństwo wyrażone liczbowo (założenie von
Neumanna i Morgensterna),
Ui –
użyteczności wyniku,
n – liczba możliwych oczekiwanych użyteczności.
Teoria ta jest kontynuacją Pascalowskiej teorii maksymalizacji wartości oczekiwanej zwanej nadzieją matematyczną, zapisanej w postaci wzoru:
gdzie:
EV – wartość oczekiwana (ang. Expected Value),
,
n – liczba możliwych wartości oczekiwanych.
Teoria maksymalizacji oczekiwanej użyteczności została poddana krytyce.
Ciekawym przykładem słabości tej teorii jest Paradoks Allaisa. M. Allais sformułował dwie interesujące pary wyboru między następującymi możliwościami16.
Alternatywa A: otrzymać na pewno 0,5 miliona $
Alternatywa B: otrzymać:
z prawdopodobieństwem 10% – 2,5 miliona $
z prawdopodobieństwem 89% – 0,5 miliona $
z prawdopodobieństwem 1% nic nie otrzymać.
W tej sytuacji większość ludzi wybiera alternatywę A, co jest sprzeczne z maksymalizacją oczekiwanej użyteczności. Oczekiwana użyteczność alternaty A i B
wynosi:
EU (A) = 0,5 miliona $
EU (B) = 0,1 x 2,5 miliona $ + 0,89 x 0,5 miliona $ + 0,01 x 0 miliona $ =
0,25 miliona $ + 0,445 miliona $ + 0 miliona $ = 0,695 miliona $
Gdyby decydenci konsekwentnie posługiwali się maksymalizacją oczekiwanej
wartości, to powinni wybrać alternatywę B, a tak się nie stało w większości przy15
16
K. Jajuga (red.), Zarządzanie…, s. 64.
A. Tyszka, Decyzje…, s. 200–201.
219
ZBIGNIEW REDZIAK
padków. W związku z tym, w trakcie podejmowania decyzji ryzykownych przy
wykorzystaniu zasady maksymalizacji oczekiwanej użyteczności J. von Neumanna
i O. Morgensterna konieczne staje się uwzględnienie nie tylko wartości oczekiwanej, ale również odchylenia standardowego.
Odchylenie standardowe jest wartością informującą o rozrzuceniu wartości
zmiennej losowej wokół jej średniej. Im mniejsza wartość odchylenia, tym obserwacje są bardziej skupione wokół średniej. Odchylenie standardowe zmiennej dyskretnej (skokowej) jest pierwiastkiem kwadratowym z wariancji. Można go opisać
wzorem17:
gdzie:
σ (gr. sigma) – odchylenie standardowe (ang. standard deviation),
Wartość odchylenia standardowego informuje decydenta o stopniu ryzyka alternatyw. Im mniejsza jego wartość tym poziom ryzyka jest mniejszy. Dlatego przy
dokonywaniu wyboru nie należy kierować się wyłącznie maksymalizacją oczekiwanej użyteczności, ale również brać pod uwagę minimalizację odchylenia standardowego lub współczynnika zmienności.
W codziennej praktyce kierownicy spotykają się z zagadnieniami o wiele bardziej
skomplikowanymi. Kwestią otwartą pozostaje, co decydent uzna za korzyść. Ponadto
istnieją trudności w pomiarze obiektywnego prawdopodobieństwa. W związku z czym,
poniżej przedstawiono zagadnienie szacowania subiektywnego prawdopodobieństwa.
Teoria subiektywnej oczekiwanej użyteczności Savage’a
Uwzględnienia subiektywnej oczekiwanej użyteczność w teorii podejmowania
decyzji dokonał L. J. Savage18. Wykorzystał on wcześniej opracowane koncepcje
subiektywnego prawdopodobieństwa w pracach F. P. Ramseya19 i B. de Finettie-
17
Por. K. Jajuga (red.), Zarządzanie…, s. 41.
L.J. Savage, The Foundations of Statistics, John Wiley, New York 1954.
19
F.P. Ramsey (red.), The Foundation of Mathematics and other Logical Essay, Brace and Company, New York 1931.
18
220
go20. W modelu tym autor rozszerzył założenia oczekiwanej użyteczności J. von
Neumanna i O. Morgensterna o subiektywne, w odróżnieniu od obiektywnego,
prawdopodobieństwo. Subiektywna użyteczność jest rozumiana jako spodziewa
zdolność do zaspokojenia potrzeb decydenta, a przez to zmniejszenie jego napięcia
motywacyjnego.
Rozważając problem decyzyjny, w którym człowiek nie dysponuje obiektywną
oceną prawdopodobieństwa, L. J. Savage przyjął, że decydent dokonuje subiektywnej oceny prawdopodobieństw oceny osiągnięcia wyników. Z reguły indywidualnie zaniża wysokie i zawyża niskie prawdopodobieństwa użyteczności wyników.
W swoim wyborze dąży on do maksymalizacji subiektywnej oczekiwanej użyteczności. Zatem wybiera takie działanie, którego subiektywna oczekiwana użyteczność jest największa. Można to zapisać w następujący sposób21:
gdzie:
(ang. Subjectively
Expected Utility),
-
.
Założenia koncepcji subiektywnej oczekiwanej użyteczności pomimo, że są
bardziej realistyczne niż teorii oczekiwanej użyteczności to jednak zostały podważone w odkrytym paradoksie przez D. Ellsberga22. Dotyczy on awersji do niejasności, gdy prawdopodobieństwa jednych zdarzeń są znane, a drugich nie. W wyborach ludzkich pojawia się wówczas niespójność jako wynik preferowania
nieznanego rozkładu. Eksperyment ten opierał się na wyborze pomiędzy dwiema
urnami, gdzie:
a) urna I zawierała 100 kul, wśród których było 50 kul czarnych i tyle samo
białych,
b) urna II zawierała 100 kul, gdzie proporcje kul były nieznane.
Decydentów poproszono o wybór pomiędzy loteriami, gdzie w:
a) loterii pierwszej:
1A – losowanie kuli z urny I, zysk 100 zł, gdy wybrana zostanie biała kula,
0 gdy czarna kula,
20
B. de Finetti, Foresight. Its logical laws, its subjective sources, w: H.E. Kyburg Jr, H.E. Smokler (red.), Studies in Subjective Probability, Robert E. Krieger Publishing Co, New York 1980.
21
Por. T. Tyszka, Decyzje…, s. 209.
22
D. Ellsberg, Risk, Ambiguity and a Savage Axioms, The Quarterly Journal of Economics, 1961,
s. 643–669.
221
ZBIGNIEW REDZIAK
1B – losowanie kuli z urny II, zysk 100 zł, gdy zostanie wybrana biała, 0 gdy
czarna kula.
b) loterii drugiej:
2A – losowanie kuli z urny I, zysk 100 zł, gdy zostanie wybrana czarna kula,
0 gdy biała kula,
2B – losowanie kuli z urny II, zysk 100 zł, gdy wybrana zostanie czarna kula,
0 gdy biała kula.
Wyniki wykazały, że gra 1B jest preferowana względem 1A, natomiast 2B była
preferowana względem 2A. Sytuacja taka jest wyraźnie sprzeczna z teorią subiektywnej oczekiwanej użyteczności zaproponowaną przez L. Savage’a. Wybór 1B
implikuje bowiem przypisanie subiektywnego prawdopodobieństwa powyżej 50%
zdarzeniu wylosowania białej kuli z urny II. Z kolei preferowanie 2B oznacza sytuację
przeciwną, czyli wylosowania kuli czarnej z prawdopodobieństwem większym niż
50%. Przykład ten pokazuje, że osoby cechują się niespójnością preferencji. W związku z czym, opieranie się wyłącznie na subiektywnej ocenie oczekiwanej użyteczności decydenta jest podejściem zbyt wąskim i wymaga kompleksowej identyfikacji jego preferencji.
Ponieważ koncepcja subiektywnej oczekiwanej użyteczność jest trudna do zastosowania w praktyce, następną propozycją dla wyjaśniania problematyki ryzyka
w podejmowaniu decyzji jest teoria perspektywy.
Teoria perspektywy Kahnemana i Tverskyego
Twórcami teorii perspektywy są D. Kahneman, A. Tversky23. W ich ocenie,
wyniki badań eksperymentalnych nad procesem podejmowania decyzji w warunkach ryzyka przeczą powszechnie przyjętej teorii oczekiwanej użyteczności. Natomiast teoria perspektywy pozwala adekwatnie opisać rzeczywiste dokonywanie
rozstrzygnięć przez ludzi, którzy stosują w procesie tym wiele heurystyk. W teorii
tej zakłada się, że decydenci dokonują wyboru na podstawie funkcji24:
1. Wag decyzyjnych.
2. Wartości wyników (zysku/straty).
Funkcja wag decyzyjnych nie jest ani obiektywnym, ani subiektywnym
prawdopodobieństwem, tylko pewną transformacją prawdopodobieństw. Polega na
przypisaniu przez decydenta wag odzwierciedlających znaczenie prawdopodobieństw, jakie rzeczywiście szacuje on podczas ich ewaluacji. Przy czym, uwidacznia się prawidłowość, że waga małych prawdopodobieństw jest przeceniana,
a dużych – niedoceniana. Między innymi z tego powodu decydenci pomimo małego prawdopodobieństwa wysokiej wygranej są skłonni do ryzyka (hazardu), i uni23
D. Kahneman, A. Tversky, Prospect theory: An analysis of decision under risk, The Economic
Society, Econometrica nr 47, New York 1979, s. 263–292.
24
Por. A. Tyszka, Decyzje…, s. 212–214.
222
kają ryzyka nisko prawdopodobnych strat w mieniu poprzez ubezpieczenia się od
ich skutków.
Funkcja wartości wyników jest liczbowym ujęciem satysfakcji jaką odczuje
decydent przy realizacji wyniku w stosunku do pewnego stanu początkowego.
Doświadczenia wskazują, że dla stosunkowo niewielkiej wartości stracie przypisywana jest ponad dwukrotnie większa wartość niż zyskowi o tej samej wielkości.
W związku z czym, krzywa jest wypukła po stronie strat i wklęsła po stronie zysków, co zaprezentowano na rysunku 2.
Rys. 2. Funkcja wartości dla zysków i strat
Funkcja wartości nie jest definiowana na krańcowym poziomie bogactwa, jak
w przypadku funkcji użyteczności, ale w zasobach decydenta. Zasadniczego znaczenia nabiera punkt odniesienia. To on jest główną determinantą wpływającą na
postrzeganie wyników w kategorii zysków lub strat. Wartościowanie jest inne dla
zysków i strat. Wykres funkcji wartościowania jest bardziej stromy dla strat niż dla
zysków. W związku z czym, strata dla ludzi jest silniej odczuwalna, niż zysk tej
223
ZBIGNIEW REDZIAK
samej wielkości. Innymi słowy, uwidacznia się reguła, że decydenci bardziej odczuwają tej samej wielkości stratę niż zysk. Ta prawidłowość implikuje inny stosunek do ryzyka w przypadku zysków i strat.
Eksperymentalny pomiar funkcji wartości i wag decyzyjnych doprowadził do
powstania skumulowanej teorii perspektywy D. Kahnemana A. Tverskyego25,
której to kluczową implikacją jest czteropolowy schemat stosunku ludzi do ryzyka
(ang. fourfold pattern of risk attitude). Udowodniono w nim, że u decydentów występuje26:
1. Unikanie ryzyka dla umiarkowanie lub wysoce prawdopodobnych zysków.
2. Poszukiwanie ryzyka dla umiarkowanych lub wysoce prawdopodobnych strat.
3. Poszukiwanie ryzyka dla mało prawdopodobnych zysków.
4. Unikanie ryzyka dla mało prawdopodobnych strat.
Teoria perspektywy znalazła szerokie uznanie i zastosowanie w wyjaśnieniu
dokonywanych wyborów. Przykładowo R. H. Thaler27 odwołując się do niej rozwinął zasady tak zwanego umysłowego księgowania u kupujących, do których
należą:
1. Zasada rozdzielania zysków – większa satysfakcja odczuwana jest z kilku
mniejszych zysków niż z jednego.
2. Zasada łączenia strat – mniejsze niezadowolenie występuje w przypadku
jednej większej straty niż kilku mniejszych.
3. Zasada łączenia mniejszej straty z większym zyskiem – odczuwana jest
większa satysfakcja z jednego zsumowanego zysku powstałego w przypadku połączenia mniejszej straty z większym zyskiem niż z ich oddzielnego otrzymania.
4. Zasada rozdzielania mniejszego zysku od większej straty – mniejsze niezadowolenie występuje w przypadku rozdzielenia mniejszego zysku od większej
straty niż ich łączne zsumowanie.
Powyższe przesłanki pozwalają wyprowadzić wniosek, że obecnie teoria perspektywy najbardziej realistycznie odnosi się do rzeczywistego podejmowania
decyzji w warunku ryzyka.
Zakończenie
Zdefiniowanie ryzyka napotyka szereg metodologicznych trudności. Najczęściej jest ono opisywane jako mierzalna niepewność, którą można kwantyfikować.
Owo kwantyfikowanie ryzyka w oparciu o obiektywne i statystyczne prawdopodobieństwo w pewnym sensie eliminuje niemierzalną niepewność. Innymi słowy,
mierzalne ryzyko jest antytezą dla niemierzalnej niepewności.
25
D. Kahneman, A. Tversky, Advanced in prospect theory, cumulative representation of uncertainty, Journal of Risk and Uncertainty nr 5, 1992, s. 297–323.
26
T. Tyszka, Decyzje…, op. cit., s. 217.
27
R.H. Thaler, Mental accounting matters, Journal of Behavioral Decision Making nr 12, 1999,
s. 183–206.
224
Paradygmat racjonalności decydenta jest nadal szeroko dyskutowany w ekonomii i psychologii. Wyniki badań wskazują, że decydenci nie zawsze dokonują
racjonalnego wyboru na podstawie reguły maksymalizacji oczekiwanej użyteczności, jak zakładał J. von Neumann i O. Morgenstern. Wynika to przede wszystkim
z trudności w obiektywnym obliczeniu prawdopodobieństwa zdarzenia oraz w liczbowym opisie użyteczności. Dlatego L. Savage zaproponował wykorzystanie prawdopodobieństwa subiektywnego w swojej teorii subiektywnej oczekiwanej użyteczności.
Obecnie jednak najbardziej pewnym wyjaśnieniem rzeczywistych wyborów jest
teoria perspektywy D. Kahnemana, A. Tverskyego, w której uwzględnia się funkcje wag decyzyjnych i wartości dla zysków i strat.
Pojawiająca się refleksja w toku prowadzonych badań stała się przyczynkiem
do wskazania kierunków dalszej eksploracji, przede wszystkim w aspekcie analizy
i szacowania wag decyzyjnych. Nie budzi zastrzeżeń fakt, że zachodzi potrzeba
wielokierunkowych, pogłębionych badań w tych obszarach. Przy czym, uzyskane
efekty mogą stanowić inspirację do dalszych poszukiwań teoretycznych i praktycznych zmierzających do głębszego zrozumienia i większego usprawnienia procesu podejmowania decyzji w warunkach ryzyka.
Bibliografia
Bernstein P.L., Przeciw bogom – niezwykłe dzieje ryzyka, WIG Press, Warszawa 1997.
Czarniawska B., Podejmowanie decyzji, UW, Warszawa 1980.
de Finetti B., Foresight. Its logical laws, its subjective sources, w: H.E. Kyburg Jr, H.E.
Smokler (red.), Studies in Subjective Probability, Robert E. Krieger Publishing Co, New
York 1980.
Dostojewski F., Gracz, Puls, Warszawa 1997.
Dziawgo D., Credit rating, PWN, Warszawa 1998.
Ellsberg D., Risk, Ambiguity and a Savage Axioms, The Quarterly Journal of Economics,
1961.
Hofsede G., Kultura i organizacje, PWE, Warszawa 2000.
Jajuga K. (red.), Zarządzanie ryzykiem, PWN, Warszawa, 2007.
Kaczmarek T.T., Ryzyko i zarządzanie ryzykiem. Ujęcie interdyscyplinarne, Difin, Warszawa 2006.
Kahneman D., Tversky A., Advanced in prospect theory, cumulative representation of
uncertainty, Journal of Risk and Uncertainty nr 5, 1992.
Kahneman D., Tversky A., Prospect theory: An analysis of decision under risk, The Economic Society, Econometrica nr 47, New York 1979.
Knight E.H., Risk, Uncertainty and Profit, Chicago – London 1985.
Kuc B.R. (red.), Zarządzanie ryzykiem – wyzwania XXI wieku, Wyższa Szkoła Zarządzania
i Prawa im. H. Chodakowskiej, Warszawa 2007.
Ramsey F.P. (red.), The Foundation of Mathematics and other Logical Essay, Brace and
Company, New York 1931.
Savage L.J., The Foundations of Statistics, John Wiley, New York 1954.
225
ZBIGNIEW REDZIAK
Thaler R.H., Mental accounting matters, Journal of Behavioral Decision Making nr 12,
1999.
The New Oxford Dictionary of English, Oxford 1998.
Tyszka T., Decyzje. Perspektywa psychologiczna i ekonomiczna, Scholar, Warszawa 2010.
von Neumann J., Morgenstern O., Theory of Game and Economic Behavior, Princeton
University Press, Princeton 1944.
226
Zeszyty Naukowe
AON nr 1(90) 2013
Zeszyty Naukowe
WARTOŚCI
AON nr 2(59)
WYCHOWANIA
2005
A BEZPIECZEŃSTWO MŁODEGO
CZŁOWIEKA
ISSN 0867–2245
ISSN 0867–2245
WARTOŚCI WYCHOWANIA
A BEZPIECZEŃSTWO
MŁODEGO CZŁOWIEKA
dr Ilona URYCH
Wychowanie to twórczość o przedmiocie osobowym.
W wychowaniu chodzi o to, aby człowiek stawał się bardziej
człowiekiem, aby bardziej był a nie więcej miał.
Karol Wojtyła „Miłość i odpowiedzialność”1.
Abstract
Today, the value of education are to the person of a young man. Niosie is the
danger of a threat – a phenomenon which causes the feeling of safety decreases or
disappears completely. Providing a sense of one of the basic needs (young) man,
which is the sense of security, especially the role of the family, schools, the media –
all educational environments. This task should be based on universal values that
respect the individuality and freedom of the adolescent, and at the same time will
be the precise rules of education.
However, the lack of modern safety of children is nowadays mainly axiological
nature of the problem, the existence and severity is dependent on the surrounding
priorities. Their lack of results from abnormal functioning of the family in the
twenty-first century. All the educational environment based on a shared axiology,
a can (should) counterweight to the threat of the young man.
Key words – education, security, young man
Wstęp
W wieku XX rokowano, iż będzie to stulecie dziecka. Miało się tak stać m.in.
za sprawą Ellen Key – szwedzkiej pisarki i działaczki społecznej2. Można przypuszczać, że Janusz Korczak w odpowiedzi na jej apel, zawarty w książce pt. „Stulecie dziecka” (1900 r.), w trzyodcinkowym cyklu audycji radiowych nadawanych
1
2
K. Wojtyła, Miłość i odpowiedzialność, Lublin 1986, KUL.
Por. E. Key, Stulecie dziecka, Kraków 2005, Wyd. „Żak”.
227
ILONA URYCH
w 1938 r. zwrócił uwagę na bezpieczeństwo dziecka, które w późniejszym czasie
pogłębiły dwie wojny światowe. Z kolei na przełomie 1989/1990, w okresie transformacji ustrojowej, Maria Łopatkowa zauważyła problem samotności dziecka
w rodzinie, w żłobku, przedszkolu i szkole, w szpitalu oraz w domu dziecka, który
– zdaniem autorki – w znacznym stopniu zagrażał poczuciu bezpieczeństwa
i stabilizacji młodego człowieka3.
Tymczasem w XXI wieku, w dobie dynamicznych przemian kulturowo-społecznych, podczas intensywnego rozwoju cywilizacji i rozrastania się globalnej wioski,
kiedy to nauka i technika ułatwiają człowiekowi życie, czyniąc je bardziej wydajnym,
nadal istnieje problem braku bezpieczeństwa dziecka. Zagraża już nie głód, wojna, złe
warunki sanitarne, brak fizycznej i emocjonalnej bliskości, lecz zjawiska niekorzystne
dla wartości i godności osoby ludzkiej, które podporządkowują człowieka wartościom
ekonomicznym i technicznym. Wartości wychowania nieskierowane ku osobie
młodego człowieka (lub ich całkowity brak) niosą ze sobą niebezpieczeństwo wystąpienia zagrożenia – zjawiska powodującego, że poczucie bezpieczeństwa maleje lub znika zupełnie4.
Przeszłość i teraźniejszość pokazują, że zagrożenia były i są immanentną cechą
ludzkiej egzystencji. Z pewnością przyszłość też nie będzie od nich wolna. Człowiek bowiem zawsze uwikłany jest w różne sytuacje, które niosą za sobą mniejsze
lub większe prawdopodobieństwo utraty życia, zdrowia, dobrego mienia, dóbr
materialnych, ale także zagrożeń światopoglądowych nadających sens jego egzystencji. Zagrożenia ciągle wypływają z dwóch podstawowych źródeł. Jednym
z nich jest natura ludzka, a drugim zaś struktura społeczna oraz środowisko,
w którym funkcjonujemy5.
Chociaż „deficyty” bezpieczeństwa są nieodłącznym elementem egzystencji
jednostki ludzkiej, to jednak żadne dziecko nie jest świadome tej reguły, a każdy brak
bezpieczeństwa zakłóca funkcjonowanie adolescenta. Zapewnienie poczucia jednej
z podstawowych potrzeb (młodego) człowieka, jaką jest poczucie bezpieczeństwa,
to rola głównie rodziny, szkoły, mediów – wszystkich środowisk wychowawczych.
We współczesnym świecie zadanie to winno opierać się na uniwersalnych wartościach, które respektują indywidualność i wolność adolescenta, a jednocześnie
stanowić będą precyzyjne zasady wychowawcze.
Rozważania na temat wartości wychowania w kontekście bezpieczeństwa dziecka
rozpoczęte zostaną od wyjaśnienia pojęcia „wartości” oraz przedstawienia zagadnienia
i roli wartości w życiu człowieka. Następnie nakreślony zostanie termin „wychowanie”, a także historia kształtowania się wychowania w Polsce i w Europie. Dywagacje
zostaną zakończone charakterystyką wartości współczesnego wychowania oraz
próbą ukazania ich związków z bezpieczeństwem młodego człowieka.
3
Por. M. Łopatkowa, Samotność dziecka, Warszawa 1989, WSiP.
Por. J. Borkowski, M. Dyrda, L. Kanarski, B. Rokicki, Słownik terminów z zakresu psychologii
dowodzenia i zarządzania, Warszawa 2000, Wyd. AON, s. 17.
5
Por. K. Loranty, Zagrożenia bezpieczeństwa. Perspektywa psychospołeczna, „Zeszyty Naukowe Akademii Obrony Narodowej”, 2011, nr 2(83), s. 429.
4
228
WARTOŚCI WYCHOWANIA A BEZPIECZEŃSTWO MŁODEGO CZŁOWIEKA
Pojęcie wartości
Termin „wartość” bywa utożsamiany z takim terminem, jak „dobro”.
W poszczególnych dyscyplinach naukowych stosowanie tego pojęcia bywa rozmaite, niemniej jednak można wyróżnić trzy podstawowe koncepcje wartości.
W pierwszej z nich, tzw. platońskiej, wartościami są określone idee, byty, a w rzeczach i twierdzeniach na ich temat pojawiają się odzwierciedlenia tych bytów.
Drugą z nich można nazwać przedmiotową. Głosi ona, że wartościami są dane
rzeczy bądź ich cechy oraz zespoły, układy tych rzeczy. Wartości urzeczywistniają
się w życiu człowieka, ale są od niego niezależne. Według trzeciej koncepcji –
podmiotowej – wartości stanowią funkcję ludzkiej percepcji, są zjawiskami ze
sfery świadomości człowieka, nie istniejącymi poza nią6.
Natomiast W. Weisskopf7 wyróżnia następujące aspekty ujęcia wartości:
• ontologiczny;
• naturalistyczny;
• humanistyczny.
W przypadku ontologicznego i naturalistycznego podejścia do wartości przyjmuje się, że istnieją wartości obiektywne8.
Wartości w ujęciu ontologicznym można wyprowadzić z teologicznej lub filozoficznej analizy bytu, poszukującej wartości obiektywnych bądź absolutnych. Wartościami jest absolut, który istnieje w myśli Boga albo też wieczna, ponadczasowa
i niezmienna idea9. Aprioryczność wartości przyjął P. Tillich10 oraz M. Scheler11.
W ujęciu naturalistycznym wartościami określa się obiektywne właściwości
przysługujące danemu przedmiotowi, a odsłonić je można metodami nauk przyrodniczych12. Według Ch. Morrisa13 wartości obiektywne to elementy świata przyrody i szeroko rozumianej kultury, które są dla jednostki korzystne oraz działają na
nią niezależnie od jej motywacji i postaw. Dla R. Ingardena14 są one wartościami
witalnymi. Zalicza on do nich pożywienie, sprawność ludzkich narządów, a także
urządzenia ekonomiczne.
6
M. Filipiak, Socjologia kultury. Zarys zagadnień, Lublin 2003, Wyd. Uniwersytetu. M. Curie-Skłodowskiej.
7
W. Weisskopf, Comment. [w:] S. Maslow [ed.] New Knowledge in Human Values, New York
1959, Harper, s. 199.
8
M. Ziółkowski, Wartości. [w:] Encyklopedia socjologii, t. 4, Warszawa 2002, Oficyna Naukowa, s. 281.
9
F. Adler, The Value Concept in Sociology, The American Journal of Sociology, 1956, No 3.
10
P. Tillich, Is a Science of Human Values Possible? [w:] A. Maslow [ed.] New Knowledge in
Human Values, New York 1959, Harper.
11
M. Scheler M., Problemy socjologii wiedzy, Warszawa 1985, PWN.
12
M. Ziółkowski, Wartości…, s. 281.
13
Za: A. Kłoskowska, Socjologia kultury, Warszawa 1981, PWN.
14
R. Ingarden, Modernization and Posmodernization: Cultural, Economic and Political Change
in Societies, Princeton 1977, Polity, s. 73.
229
ILONA URYCH
Charakterystyczną koncepcję obiektywności wartości wypracował F. Znaniecki . Postrzegał on wartość jako zjawisko pośrednie między czystą przedmiotowością a czystą podmiotowością. Istota ludzka w swojej działalności praktycznej może odnosić się tylko do wartości, gdyż rzeczy nie są jej dane bezpośrednio. Z jednej
strony wartości są dane jednostce albo grupie, a z drugiej – obiekty-wartości występują w mniej bądź bardziej regularnej relacji z innymi obiektami-wartościami,
stąd dane są one tylko jako element określonego „układu względnie izolowanego”
lub wielu układów jednocześnie. Każdy z tych układów ma swój własny ład wewnętrzny, będący ładem obiektywnym. Ową obiektywność, czyli wewnętrzny ład
układów wartości, F. Znaniecki przypisuje m.in. takim systemom kulturowym
stworzonym przez ludzi, jak mity, język, systemy prawne czy teorie naukowe16.
Ład ten odnosi się do statycznie rozumianej struktury tych systemów wartości oraz
do zasad ich rozwoju, co zbliża koncepcję F. Znanieckiego do teorii trzech światów
K. Poppera, a precyzyjniej jego „świata obiektywnych treści myślenia”. Zatem
człowiek otoczony jest przez obiektywne systemy wartości, które mają swój suwerenny ład wewnętrzny. Ład ten jest niezależny od zewnętrznych wpływów społecznych17.
Humanistyczne podejście do wartości dominuje w socjologii, gdzie łączy się
badanie całości doświadczenia ludzkiego, praktycznej działalności człowieka i jego
wyobraźni, intuicji czy rozumowania moralnego. Koncepcje wartości funkcjonują
tu często jako podstawowy element szerszego sytemu teoretycznego, jak teorii
F. Znanieckiego i T. Parsonsa18.
Większość koncepcji socjologicznych przyjmuje relacjonalny charakter wartości. A. Kłoskowska sądzi, że wartość jest wynikiem stosunku doznającego i aktywnego podmiotu wobec pewnych przedmiotów zewnętrznego świata19. Z kolei zdaniem Ch. Morrisa wartości są to właściwości przedmiotów w odniesieniu do
preferencyjnego zachowania20.
Wśród wielu typologii wartości na uwagę zasługuje ujęcie F. Adlera21, wyróżniające trzy grupy definicji wartości, tj. definicje, które ujmują wartości, jako:
• funkcjonujące w przedmiotach materialnych i niematerialnych (podejście
przedmiotowe);
• nie różniące się od działania, kierowanego przez podmiot na przedmiot (podejście „pośrednie”);
• umiejscowione w człowieku, mające początek w potrzebach biologicznych
istoty ludzkiej bądź w jej świadomości (podejście podmiotowe).
15
15
F. Znaniecki, Zagadnienia wartości w filozofii, Warszawa 1910, PWN.
F. Znaniecki F., Nauki o kulturze, Warszawa 1971, PWN, s. 284.
17
F. Znaniecki, Przedmiot i zadania nauki o wiedzy, „Nauka Polska”, 1925, t. 5, s. 12–13.
18
19
A. Kłoskowska A., Socjologia kultury, Warszawa 1981, PWN, s. 175.
20
Ch. Morris, Signification and Significance: A Study of the Relations of Signs and Values, Cambridge 1964, Mass, s. 18.
21
F. Adler, The Value… .
16
230
Natomiast G. Kloska22 wyodrębnił dwa sposoby rozumienia wartości:
• to cechy przedmiotów, ku którym kieruje się zachowanie;
• to składniki świadomości podmiotu wpływające na jego zachowanie.
W rozumieniu przedmiotowym wartość to pewien zewnętrzny obiekt potrzeby, postawy lub pożądania. W tym znaczeniu wartością może być cały
przedmiot, jego część albo znaczenie czy istotność, jakie ten przedmiot (czy też
jego fragment) ma dla podmiotu. Mówi się wtedy, że coś jest wartością dla kogoś
lub że coś ma wartość dla kogoś23.
Ujęcie podmiotowe prezentuje A. Grzegorczyk, dla którego wartość jest faktem
psychicznym o charakterze afektywno-poznawczym24 oraz definicja M. Rokeacha, według którego wartość to typ przekonania, centralnie umieszczonego w ogólnym systemie przekonań jednostki, o tym, jak powinna lub nie powinna ona postępować, lub
o pewnym ekstremalnym stanie świata, który jest wart lub niewart osiągnięcia25.
To ostatnie ujęcie wyraża tezę, że wartości, a zwłaszcza wartości naczelne lub
„finalne”, odgrywają istotną rolę w systemie przekonań każdej jednostki, zajmują w nim centralne miejsce, cechuje je największa stabilność oraz wywierają wpływ na inne, o większej zmienności składniki przekonań, jak dyspozycje
do zachowań czy postawy26.
Jak sądzi M. Gołaszewska, z jednej strony wartości mają podwójny fundament
bytowy: są osadzone w poza podmiotowo istniejących stanach rzeczy oraz w podmiotowej rzeczywistości człowieka – w stanach jego świadomości, przeżyciach,
w jego osobowości. Z drugiej strony, owe poza podmiotowe stany rzeczy są kreowane jako wartości przez ludzkie doświadczenie27.
Wartości w życiu człowieka
Wartości to idee, zjawiska, przedmioty materialne i niematerialne, stany, osoby, grupy, rzeczy, które są przez jednostkę, grupę, warstwę, klasę społeczną dodatnio lub ujemnie oceniane bądź aprobowane czy odrzucane. Stanowią jeden z podstawowych wyznaczników ludzkiego działania28.
Wartości wpisane są w całe życie każdej jednostki ludzkiej. Stanowią cele
i bodźce, które pobudzają człowieka do podejmowania przedsięwzięć życiowych
i budowania na ich podstawie sensu życia. Ludzie wobec wartości codziennych
22
G. Kloska, Pojęcia, teorie i badania wartości w naukach społecznych, Warszawa 1982, PWN.
H. Becker H., Value. [w:] J. Gould, J. Kolb [ed.] A Dictionary of the Social Sciences, London
1964, Tavistock, s. 743.
24
A. Grzegorczyk, O pojęciu wartości w antropologii kulturowej, „Studia Socjologiczne”, 1971,
nr 1, s. 27.
25
M. Rokeach, Attitudes and Values, San Francisco 1972, Jossey-Bass, s. 124.
26
27
M. Gołaszewska, Internalizacja wartości, „Etyka”, t. 16, Warszawa 1978, PWN, s. 161.
28
K. Olechnicki, P. Załęcki [red.], Słownik socjologiczny, Toruń 2002, Graffiti BC, s. 239.
23
231
ILONA URYCH
niejednokrotnie automatycznie przyjmują określone postawy, nie analizując ich
znaczenia i doniosłości w życiu. Ponadto problematyka wartości stanowi przedmiot
zainteresowań wielu dyscyplin naukowych, m.in. socjologii, filozofii, psychologii
społecznej, antropologii kulturowej. Chociaż wielu badaczy społecznych podjęło
próbę stworzenia definicji wartości, to jednak pojęcie to nadal jest trudne do jednoznacznego zdefiniowania29.
W życiu zbiorowym wartości są wynikiem długotrwałego procesu rozwoju
cywilizacji, stanowią zatem część kultury. Jednostka kształtuje swoje wartości
z jednej strony pod wpływem zasięgu kultury danego społeczeństwa, a z drugiej – pod wpływem subkultury kręgu społecznego, do którego należy. Niektóre wartości człowiek przyjmuje świadomie, uznaje je za ważne w swoim życiu
i dąży do ich realizacji. Natomiast wpływowi innych podlega nieświadomie,
bezrefleksyjnie ulegając prądom kulturowym i stosując je mimo woli w swoim
postępowaniu.
Wartości zależą zatem od danej kultury, w której jednostka rodzi się, wychowuje i funkcjonuje. W takim ujęciu można rozumieć wartości jako cechy, czy własności obiektywne przysługujące danemu przedmiotowi (obiektywistyczne ujęcie
wartości) lub też przypisane mu przez podmiot (ujęcie subiektywistyczne). Podmiot, jednostka bądź zbiorowość, ze względu na tę przysługującą lub przypisaną
rzeczy własność, przyjmuje wobec niej postawę szacunku, przypisuje jej istotną
rolę w swoim życiu albo wyraża wolę jej osiągnięcia. W ujęciu subiektywistycznym, które bardziej odpowiada rzeczywistości, wartość jest rodzajem stosunku
człowieka lub grupy ludzi do danego dobra kultury. Ponieważ dobra kultury są
najczęściej hierarchizowane, to przypisywanie wartości oznacza określenie miejsca
zajmowanego przez to dobro w danej hierarchii. Tworzenie hierarchii jest uwarunkowane społecznie, stąd też bywa tak, że temu samemu dobru w różnych epokach
historycznych bądź w różnych zbiorowościach lub grupach społecznych przypisuje
się różne wartości30.
Ponadto, w różnych zbiorowościach może obowiązywać dążenie do realizacji różnych wartości, ponieważ różne zbiorowości mają różne systemy wartości.
Systemy te mogą się różnić zarówno pod względem tworzących je wartości, jak
i (bądź tylko) pod względem sposobu ich zhierarchizowania31.
Ustalenie hierarchii wartości jest wynikiem zróżnicowania społeczeństwa.
Dzieje się tak dlatego, że grupy silniejsze i bardziej wpływowe mają większą możliwość utrwalania swoich wartości i umieszczania ich wysoko w hierarchii. Zatem
skala i hierarchia wartości zależy w dużej mierze od siły i znaczenia grup, które za
nimi stoją.
29
A. Ryk, Próba rozumienia pojęcia wartości w ujęciu nauk społecznych. [w:] M. Nowicka-Kozioł (red.), Człowiek, wartości, pedagogika, Kraków 2007, Wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej, s. 89.
30
M. Filipiak, Socjologia kultury. Zarys zagadnień, Lublin 2003, Wyd. Uniwersytetu. M. Curie-Skłodowskiej.
31
B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2008, Oficyna Naukowa, s. 79.
232
Wartości cenione przez jednostkę mają genezę społeczną, czyli stanowią
wytwór i fragment kultury danej zbiorowości przekazywany z pokolenia na
pokolenie podczas wychowania i socjalizacji. Sposób ich interpretacji i funkcjonowania jest uwarunkowany również kulturowo. Oznacza to, że wartości w genezie, treści i sposobie funkcjonowania są uwarunkowane kulturą oraz kultura jest
uwarunkowana funkcjonującymi w niej wartościami. Wartości warunkują tworzenie i funkcjonowanie norm, postawy zaś odzwierciedlają system wartości. Występuje również sytuacja odwrotna – z hierarchii wartości można wysunąć wnioski
o postawach, które ludzie mają wobec obiektów wartościowania. Tak pojmowane
wartości stanowią wyznacznik dążeń i postępowania jednostek oraz grup, pozwalają na ocenę postępowania, wyznaczają zasady społecznej hierarchii oraz określają
zasady współżycia społecznego32.
Pojęcie wychowania
Wychowanie w języku polskim to każde celowe oddziaływanie ludzi dojrzałych, czyli wychowawców, głównie na dzieci i młodzież, czyli wychowanków, aby
ukształtować w nich określone postawy, dążenia, uczucia, pojęcia. Stąd też w działaniu wychowawczym występuje opieka, dostarczanie kultury i rozrywki. Wychowanie to także akcentowanie następujących jego obszarów: wychowanie fizyczne,
moralne, ideowe, umysłowe, estetyczne, społeczne, które winny być realizowane
równolegle z nauczaniem, szkoleniem, przygotowaniem wychowanka do pełnienia
różnych zadań. Działalność wychowawcza jest przy tym społecznie zorganizowana, odbywa się przez oraz w ramach życia pewnych grup społecznych, stających
się instytucjami wychowującymi, jak np.: rodzina, szkoła, organizacje młodzieżowe, zakłady pracy, teatry, muzea. Wychowanie przez wszechstronny rozwój wychowanków przyczynia się do maksymalnych warunków ich uszczęśliwiania, daje
im wykształcenie, rozumienie otaczającego świata, całego życia, zadowolenie
z pracy i miłości wzajemnej, czerpanie radości z efektywnego spędzania wolnego
czasu – szeroko rozumiane przygotowanie do egzystencji33.
Wychowanie jest więc świadomym i celowym działaniem pedagogicznym.
Zmierza ono do osiągnięcia względnie stałych skutków w osobowości wychowanka, zwanych zmianami rozwojowymi34.
Celem tego procesu jest wywołanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanka, obejmujących wymiar:
• poznawczo-instrumentalny;
• emocjonalno-motywacyjny.
32
M. Filipiak, Socjologia kultury…, s. 128–129.
S. Kunowski, Podstawy współczesnej pedagogiki, Warszawa 1993, Wyd. Selezjańskie.
34
K. Rubacha, Edukacja jako przedmiot pedagogiki i jej subdyscyplin. [w:] Z. Kwiciński, B. Śliwierski (red.) Pedagogika cz.1, Warszawa 2005, PWN, s. 26.
33
233
ILONA URYCH
Poznawczo-instrumentalna strona osobowości człowieka jest tożsama z poznaniem rzeczywistości oraz umiejętnościami oddziaływania na nią. Natomiast strona
emocjonalno-motywacyjna polega na kształtowaniu stosunku człowieka do świata
i ludzi, jego postaw i przekonań, hierarchii wartości oraz celu życia35.
Proces wychowania zależny jest od wielu czynników. Powiązany jest głównie
z procesem zrozumienia przez jednostkę istniejących norm społeczno-moralnych.
Jednostka winna również nadać tym normom indywidualnego znaczenia. Na ile
i na jak długo zmieni się wychowanek wpływa m.in. jakość norm, jasność ich
przekazu, dokładność odbioru, zgodność bądź niezgodność z obecnymi przekonaniami jednostki, intensywność i trwałość wewnętrznego przeżycia tych norm oraz
ich życiowe zastosowanie.
Natomiast proces i wyniki wychowania są kształtowane pod wpływem:
• świadomego i zamierzonego oddziaływania osób i instytucji odpowiedzialnych za wychowanie, takich jak: rodzice, nauczyciele, szkoła, organizacje społeczne, kulturalne i religijne;
• równoległego systemu wychowania, ze szczególnym uwzględnieniem środków masowego oddziaływania;
• wysiłków każdego człowieka w kształtowaniu własnej osobowości.
Do elementarnych działów wychowania tradycyjnie można zaklasyfikować:
• wychowanie umysłowe;
• wychowanie moralne;
• wychowanie obywatelskie;
• wychowanie religijne;
• wychowanie estetyczne;
• wychowanie fizyczne.
Współczesna pedagogika zalicza tu ponadto kształcenie politechniczne.
Jednak ze względu na bardzo duże znaczenie własnej aktywności wychowanka
należałoby całość procesu wychowania pojmować jako wychowanie przez działalność umysłową, społeczną, wytwórczą (pracę), zdrowotną i artystyczną36.
W szerokim rozumieniu wychowaniem nazywane jest zatem intencjonalnym oddziaływaniem na sferę intelektualno-sprawnościową i emocjonalnowolicjonalną wychowanka, prowadzące do jego rozwoju, a zatem do zmian
natury psychicznej i fizycznej. W węższym rozumieniu oddziaływanie na sferę
intelektualno-sprawnościową określane jest kształceniem, natomiast proces,
który ma na celu spowodowanie względnie trwałych zmian w sferze emocjonalno-wolicjonalnej – wychowaniem37. Ponadto, wychowanie tym różni się od
kształcenia, że oddziałuje na osobowość wychowanka, a więc na jego emocje, po-
35
W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2004, Wyd. Akademickie „Żak”.
W. Okoń, Nowy słownik…, s. 462–463.
37
H. Grabowski, O kształceniu i wychowaniu fizycznym, Wrocław 1987, Zakład Narodowy im.
Ossolińskich.
36
234
trzeby, motywacje, relacje międzyludzkie, podczas gdy kształcenie zasadniczo
dotyczy sfery psychiki człowieka38.
Jednak ze względu na bardzo duże znaczenie własnej aktywności wychowanka
należałoby całość procesu wychowania pojmować jako wychowanie przez działalność umysłową, społeczną, wytwórczą (pracę), zdrowotną i artystyczną39.
Historia wychowania
Przystępując do naszkicowania tradycji, które zaważyły na kształcie wartości
pedagogicznych wszystkich krajów europejskich, a z czasem i innych kontynentów, należy najpierw skoncentrować się na życiu i wychowaniu w ostatnich stuleciach p.n.e. ludności dwóch krain: Aten i Sparty. W starożytności ideał wychowawczy, który panował w Atenach, określany był mianem kalokagathia (kalós
– piękny i agathós – dobry). Ideał ten prezentował wzór wszechstronnego rozwoju człowieka. Zgodnie z tą myślą obywatela Aten winien cechować harmonijny
rozwój cnót i zdolności, takich jak umiar, męstwo, mądrość, sprawiedliwość oraz
umiejętność przejawiania tych cnót w życiu osobistym i publicznym40. Starożytny
ideał wychowania wyrażał piękno psychofizyczne, będące odzwierciedleniem
harmonii pięknej duszy i pięknego ciała mężczyzny – człowieka wszechstronnie
rozwiniętego. Natomiast Sparta reprezentowała surowe wychowanie obywatelskie,
które ukierunkowane było głównie na doskonalenie kondycji fizycznej oraz umiejętności wojskowe. Od antycznych czasów pojawiło się wychowanie demokratyczne vs wychowanie totalitarne, przy czym oba typy tego wychowania dotyczyły
jedynie ludzi wolnych – pełnoprawnych obywateli41.
Natomiast średniowiecze, w którym panował ustrój feudalny, wykształciło następujące nurty w wychowaniu:
wychowanie rycerskie – prezentujące takie wartości, jak: dzielność w walce, miłość do Boga i ojczyzny, niechęć do pracy fizycznej;
wychowanie mieszczańskie – będące reprezentacją: uczciwości, pobożności, solidności w zawodzie;
wychowanie chłopskie – odzwierciedlające, takie wartości, jak: pobożność,
posłuszeństwo wobec autorytetów, pracowitość;
kościelny ideał wychowania – realizujący obowiązek modlitwy i kontemplacji, umartwiania się, a także pogardy dla bogactw.
Należy przy tym dodać, iż prymat oświatowy w średniowieczu należał przede
wszystkim do Kościoła, który kształtował chrześcijańską kulturę umysłową. Z kolei
38
K. Rubacha, Edukacja…, s. 26.
W. Okoń, Nowy słownik…. .
40
Z. Kwieciński, B. Śliwierski, Pedagogika 1.Podręcznik akademicki, Warszawa 2004, s. 90.
41
R. Wroczyński, Powszechne dzieje wychowania fizycznego i sportu, Wrocław 2002, Zakład
Narodowy im. Ossoolińskich,.
39
235
ILONA URYCH
pierwsze uniwersytety pojawiły się w: Bolonii (1119), Paryżu (1200), Cambridge
(1209), Oxfordzie (1214), Padwie (1222), Pradze (1348) i Krakowie (1364)42.
Następne epoki, renesans i oświecenie, nawiązały do starożytnych wartości
w wychowaniu takich, jak: (Dobro, Prawda, Piękno). Miały także na celu doskonalenie edukacji w szkole.
W XVII–XVIII w. rozwinęły się trzy modele pedagogiki
demokratyczna – reprezentowana przez J.A. Komeńskiego, który propagował powszechne wychowanie i nauczanie;
empiryczna – reprezentowana przez J. Locke’a, który przekonywał o istotnej roli wychowania i nauczania w rozwoju osobowości;
naturalistyczna – reprezentowana J.J. Rousseau, który domagał się wyzwolenia naturalnych potencji w rozwoju osobowości wychowanka.
Z kolei w tym czasie w Polsce powstała Komisja Edukacji Narodowej (1773),
która jako pierwsza realizowała w praktyce reformy w praktyce szkolnej.
W XIX w. nastąpiło umasowienie nauczania początkowego oraz opracowanie
teorii nauczania początkowego, której prekursorem był J. H. Pestalozzi. Powstał
wówczas nowy typ szkół wyższych – politechniki43.
Następnie w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku ukształtowała się
szkoła tradycyjna – kanon pedagogiczny – nazwana od nazwiska jej twórcy, herbartyzmem. Jan Fryderyk Herbart to niemiecki pedagog i filozof, który swoją
teorię oparł na etyce, wyznaczającej i uzasadniające cel wychowania oraz na psychologii, która dawała i uzasadniała środki realizacji. W myśl tej teorii nauczanie
winno mieć charakter wychowujący. Jego zasadniczymi wartościami winny być:
autorytet, intelektualizm, ciągłość, długa perspektywa czasowa, uspołecznienie,
a opierać się powinno na zainteresowania wychowanka wiedzą dla niej samej.
W dydaktyce J. F. Herbart upowszechnił tzw. stopnie formalne przyswajania sobie
wiedzy44.
Przełom XIX/XX wieku przyniósł ideę nowego wychowania – krytykę i reakcję na szkołę tradycyjną, tzn. na szkołę werbalną, która nie liczyła się z potrzebami, motywacjami, predyspozycjami osobowościowymi dziecka. Osią nowego
wychowania był pragmatyzm Johna Dewey’a, czyli szkoła oparta na nauczaniu
poprzez działanie, które wynikało z chęci i zainteresowań dziecka. Wartości nowego wychowania były realizowane przez myśli pedagogiki:
naturalistycznej – zgodnie z którą wychowanie jest zjawiskiem naturalnym,
a wychowawca winien dostosować się do natury ludzkiej, pogląd ten prezentował
w Polsce J. Korczak;
42
S. Wołoszyn, Oświata i wychowanie w epoce średniowiecza, [w:] Kwieciński Z., Śliwierski B.
(red.), Pedagogika, Warszawa 2005, PWN.
43
Zob: S. Wołoszyn, Wykształcenie i kultura umysłowa w epoce renesansu, [w:] Kwieciński Z., Śliwierski B. (red.), Pedagogika, Warszawa 2005, PWN.; S. Wołoszyn, Kultura umysłowa i reformy szkolne
w epoce oświecenia, [w:] Kwieciński Z., Śliwierski B. (red.), Pedagogika, Warszawa 2005, PWN.
44
S. Wołoszyn, Rozwój nowoczesnych systemów szkolnych w XIX wieku, [w:] Kwieciński Z.,
Śliwierski B. (red.), Pedagogika, Warszawa 2005, PWN.
236
socjologicznej – preferująca wychowanie, jako ogół wpływów, które są skierowane przez społeczeństwo na poszczególne jednostki i grupy społeczne, reprezentowana przez Emila Durkheima;
pragmatycznej – odzwierciadlające, takie wartości, jak: współdziałanie, solidarność, twórcza praca, której przedstawicielem był Henryk Rowid;
Ponadto można wyróżnić trzy etapy rozwoju poglądów pedagogicznych, będących praktyką wychowawczą i refleksją teoretyczną. Są to:
• pedagogika naturalistyczna – to pedagogika „od zawsze” do teraz, która domagała się wychowania w rodzinie naturalnej bądź zastępczej, ale także wychowania
pozarodzinnego, realizowanego przez guwernerów, ochronki, domy dziecka itp.;
• pedagogika spekulatywna – pedagogika, w której chciano realizować pewne koncepcje filozoficzne i światopoglądowe;
• pedagogika autonomiczna – pedagogika, która bazowała na sprawdzonej
praktyce, oparta była na wynikach trafnych eksperymentów pedagogicznych, wykorzystujących do usprawnienia swojej działalności wiedzę z nauk współczesnych.
Koniec XX wieku to odrodzenie myśli nowego wychowania z początków stulecia.
Pojawiła się osoba Elen Key – szwedzkiej publicystki i działaczki zdrowia, która wyzwała do tego, aby wiek XX-ty był „stuleciem dziecka”. Ponadto za J. J. Rousseau
przyjęto, że potencjał każdej doskonałości tkwi w dziecku od początku jego życia,
a niewłaściwe wychowanie hamuje i manieruje jego rozwój. Dlatego też pojawił
się pogląd, że: „największa tajemnica wychowania polega na tym, aby nie wychowywać”45.
Wartości współczesnego wychowania
Współcześnie wychowanie to działalność humanistyczna i społeczna, która realizowana jest poprzez pojedynczych ludzi, grupy i instytucje, lecz przede wszystkim jest ona dla ludzi.
Ideały uczłowieczenia jednostki ludzkiej za pomocą zaszczepienia jej szeroko
rozumianych właściwości i cech odpowiadających pojęciu człowieka w stopniu
najwyższym dotarły również do pedagogiki. Tym samym powstał kierunek
w pedagogice, którego podstawą jest ujęcie człowieka w kontekście kultury
i wartości danej epoki, a zwany jest pedagogiką humanistyczną. Pedagogika
humanistyczna uznaje za godne realizację procesu wychowania i kształcenia,
w którym najważniejszymi wartościami są prawda i dobro moralne, podmiotem jest sam wychowanek, dobro jednostki nie jest w sprzeczności z dobrem
ogółu, a samowychowanie i samokształcenie odgrywa istotną rolę. W procesie
tym samourzeczywistnianie się człowieka następuje w respektowaniu innych oraz
w poczuciu odpowiedzialności za siebie46.
45
46
S. Wołoszyn, Oświata i wychowanie… .
B. Suchodolski, Pedagogika. Podręcznik dla kandydatów na nauczycieli, Warszawa 1985, PWN.
237
ILONA URYCH
Pedagogika humanistyczna tworzy koncepcje wychowawcze, których realizacja pozwala człowiekowi na dokonanie najlepszego wyboru. Wychowanie umożliwia jednostce spełnienie marzeń o urzeczywistnieniu takich wartości, jak: partnerstwo, miłość, przyjaźń, sukces, wolność, godność, pokój47. Wychowanie jest
tutaj procesem, którego istotą są naczelne wartości życia ludzkiego, zgodne
z nimi normy postępowania, a tym samym bogactwo duchowe, harmonia psychiczna, umiejętność współżycia z drugim człowiekiem. Według B. Suchodolskiego48 celem strategicznym tak pojmowanego wychowania jest rekonstrukcja świata.
Dlatego też nie powinno się traktować istniejącej rzeczywistości jako jedynej miary życia społecznego, lecz widzieć jako teren możliwości działania zmierzającego
do naprawy.
W procesie wychowawczym zaczęto określać wychowanka – ucznia jako
podmiot, stąd też w wychowaniu są już dwa podmioty: wychowanek i wychowawca, czy też uczeń i nauczyciel. Partnerstwo stało się proponowanym sposobem na komunikowanie się i współistnienie tych dwóch podmiotów. Partnerstwo
jest sposobem uczenia się umiejętności komunikowania się, prowadzenia dialogu,
dyskusji, negocjacji, współdziałania, współpracy, sporu obu podmiotów49.
Akcentowany jest nie tylko podmiotowy charakter wychowania, ale również
kreatywne potencje człowieka, samourzeczywistnianie się jednostki, otwartość
wobec drugiego człowieka. W Polsce pedagogika humanistyczna jest nurtem skupionym m.in. wokół osoby Ireny Wojnar i Bogdana Suchodolskiego. Ich dewizą
jest głoszenie ideałów humanizmu (pierwszeństwo wartości i jakości życia),
a także krytyczny stosunek do trendów cywilizacyjnych50.
Podobnie jak nurt pojmowania wychowania w kategoriach humanistycznych,
tak i nurt ujęcia wychowania w kategoriach personalistycznych, nie są kierunkami
całkowicie nowymi, choć ich idee są niezwykle aktualne we współczesnym dynamicznie zmieniającym się świecie.
W personalistycznym ujęciu procesu wychowania podstawowym założeniem jest ustawiczny rozwój jednostki ludzkiej, co pozwala człowiekowi na coraz pełniejsze wyrażanie swojej istoty, na co raz doskonalsze dążenie do lepszego
siebie. Autonomiczne doskonalenie się osoby dokonuje się podczas wolnych
i spójnych wyborów. Najwyższym celem wychowania nie jest zatem przyjęcie
określonych pojęć czy umiejętności. Istotą tego procesu jest przejęcie przez wychowanka kierownictwa nad własnym rozwojem.
Wychowanek nie jest przedmiotem, nie jest rzeczą do napełniania się czymkolwiek, nie jest istotą do ćwiczeń, szkoleń. Jest on osobą, którą należy w nim
47
Suchodolski B. (red.), Alternatywna pedagogika humanistyczna, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków 1990.
48
za: S. Wołoszyn, Świat myśli filozoficzno-pedagogicznej – wielość ujęć, [w:] I. Wojnar,
H. Kwiatkowska, Z. Kwieciński (red.), Profesor Bogdan Suchodolski – jego filozofia, myśl pedagogiczna i działalność, Warszawa 1996, Polskie Towarzystwo Pedagogiczne.
49
B. Suchodolski, Alternatywna… .
50
S. Wołoszyn, Świat…. .
238
„wzbudzić”. Wychowawca pełni tu rolę kooperatora, współpracownika w tym
wielkim dziele „stawania się” wychowanka. Ponadto wychowanek jako osoba nie
jest rzeczą, własności rodziny lub państwa, nie uznaje się tu hegemonii ze względu
na jakiekolwiek aspekty51.
Mimo tego na uwagę zasługuje podkreślenie istotnej rangi i roli szkoły, która, obok innych instytucji wychowawczych, powinna łączyć nauczanie z wychowaniem. Treścią nauczania szkolnego winien być „integralny humanizm”, a więc
nie tylko literacki bądź artystyczny, lecz również naukowy i techniczny.
Wartości współczesnego wychowania biorą się też z negacji. Bowiem, chcąc
pomóc wychowankowi w procesie „stawania się człowiekiem”, należy zanegować:
• przekonanie o własnej doskonałości, o sobie-wychowawcy jako o wcieleniu
cnót i wartości;
• pragnienie wychowania człowieka na swój wzór i swoje podobieństwo;
• przywiązanie za wszelką cenę (do teorii, własnych sądów, danego porządku
itp.).
Tak o to dochodzi do granic współczesnego wychowania, do procesu wychowania dla wybranych. Racją tego fenomenu czyni się sam fakt negatywny, który
dzieli wychowawców na tych, którzy są w tradycyjnej pedagogice, i na tych, którzy są ponad tradycyjnymi podziałami. Negacja prawdziwa jest ciągle żywym źródłem pomysłów pedagogicznych. Daje ona także wychowankowi możliwość funkcjonowania w sposób wolny, niezależny i właściwy tylko dla niego52.
Współczesne wychowanie a bezpieczeństwo dziecka
Współczesne wychowanie jest wartościową pomocą w dynamicznie zmieniającym się życiu. Jest proces psychospołecznym i humanistycznym zarazem, którego
rezultaty kumulują się w ludzkiej osobowości, a także w całym jej otoczeniu (społecznym, przyrodniczym, kulturowym).
Relacje z drugim, często innym, człowiekiem bądź też grupą ludzi stanowią
przedmiot dociekań psychologicznych, pedagogicznych, socjologicznych. Prowokuje też do refleksji filozoficznych. Stąd też nie sposób wyraźnie nakreślić wartości relacji między ludźmi w różnorodnych etapach i sytuacjach życia człowieka.
Tym samym nie sposób jednoznacznie nakreślić wartości współczesnego wychowania.
Wychowanie jest dzisiaj tym samym, czym jest życie. Jest ono istnieniem
dla innych i w obecności innych, a jego wartością są prawa i powinności osoby.
Wartością wychowania jest też rozwój osobowości wychowanka bez negacji
51
M. Gołaszewska, Osoba i wychowanie, [w:] Wojnar I., Kubin J. (red.), Etos edukacji w XXI wieku,
Warszawa 2000, Komitet Prognoz „Polska w XXI Wieku” przy Prezydium PAN.
52
W. Mikołajewicz, Ku pedagogice przyszłości – filozoficzne źródła nadziei, [w:] Śliwierski B.
(red.), Kontestacje pedagogiczne, Kraków 2000, Wyd. Impuls.
239
ILONA URYCH
jego pierwotnego stanu, bez narzucania celu wychowania, który jest indywidualnie w każdym wychowanku. Jednak, czy sama idea wychowania oparte na
tych wartościach zapewni młodemu człowiekowi stan, który da mu poczucie pewności oraz szansę na doskonalenie?53
Podstawowa funkcja wychowawcza, która polega m. in. na internalizacji
przekazywanych wartości, spoczywa na rodzinie, a tą we współczesnym świecie
„dotyka” wiele kryzysów54. Zdaniem J. Mastalskiego55 w tym głównym środowisku wychowawczym istnieje obecnie wiele zagrożeń, takich jak: przemoc, „anomia
uczuciowa”, zanik modelu rodziny tradycyjnej, liczne patologie wewnątrzrodzinne,
lęki związane z globalizacją, narastający konflikt pokoleń, zaburzone relacje między rodzeństwem, co raz częstszy model rodziny „2+1”. Ta swoista dekonstrukcja
rodziny, za równo od zewnątrz jak i od wewnątrz, powoduje co raz większe osamotnienie globalnego nastolatka.
J. Mastalski stwierdza, że współczesny nastolatek, którego określa epitetem
globalny, jest samotny. Dzieje się tak dlatego, że młody człowiek kształtowany jest
współcześnie w znacznej mierze nie przez wartości narodowe i religijne, a przez
popularną ideologię konsumpcji. Specyfika współczesnych trendów kulturowo-cywilizacyjnych, obecna we wszechogarniających nastolatka mediach, utrudnia
mu i tak niełatwą drogę ku dorosłości. Według autora jego osobowość charakteryzuje m.in.: trudność w budowaniu trwałych relacji międzyludzkich, zmienna tożsamość, relatywizm wartości oraz rozdarcie między intymnością a społecznością
bez zahamowań. Staje się to powodem stanu permanentnego niespełnienia młodego człowieka, który bez trwałej busoli w postaci stabilnego i zinternalizowanego
systemu wartości jest zagrożony w świecie trendów, bywa zagrożony przez niebezpieczeństwa cywilizacji, wyalienowany ze społeczeństwa, a przede wszystkim
bardzo samotny. J. Mastalski zwraca uwagę na fakt, iż samotność (zagrożenie)
współczesnych adolescentów jest w znacznej mierze problemem natury aksjologicznej, którego istnienie i nasilenie zależne jest od otaczających go priorytetów.
Autor wskazuje również obszary przeciwdziałania zagrożeniom globalnego
nastolatka, wśród których wymienia on: rodzinę, szkołę, Kościół i media. Te środowiska wychowawcze, oparte na wspólnej aksjologii, stanowić mogą (powinny)
przeciwwagę wobec zalewających adolescenta zagrożeń cywilizacji instant.
Samotność (brak bezpieczeństwa) może być szczególnie skomplikowaną manifestacją młodego człowieka, który z jednej strony pragnie bliskiego kontaktu
z innymi ludźmi, a z drugiej – unika tych więzi. Stąd też w globalnym świecie
dyskretna pomoc adolescentom w budowaniu silnego i stabilnego pomostu między
dzieciństwem a dorosłością staje się niezbędna. Pomost ten, aby był mocny i trwa53
Def. bezpieczeństwa, za: J. Borkowski, M. Dyrda, L. Kanarski, B. Rokicki, Słownik terminów
z zakresu psychologii dowodzenia i zarządzania, Warszawa 2000, Wyd. AON, s. 17
54
M. Nowak, Pedagogika personalistyczna, [w:] Kwieciński Z., Śliwierski B. (red.), Pedagogika, Warszawa 2005, PWN.
55
J. Mastalski, Samotność globalnego nastolatka, Kraków 2007, Wyd. Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie.
240
ły, powinien opierać się na uniwersalnych wartościach, a do jego powstania niezbędne są nastolatkowi prawdziwe autorytety. Jednym z nich był Jan Paweł II,
którego przytoczone spostrzeżenie daje świadectwo tego, że najważniejszą wartością współczesnego wychowania, która gwarantuje młodemu człowiekowi poczucie bezpieczeństwa na każdym stadium rozwoju, winna być osoba dziecka.
241
Zeszyty
2013
ZeszytyNaukowe
NaukoweAON
AON nr
nr 1(90)
2(59) 2005
ISSN
ISSN0867–2245
0867–2245
WOJCIECH STANKIEWICZ
DOŚWIADCZENIA
ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU
WE WSPÓŁCZESNYM KONFLIKCIE
ZBROJNYM CASUS IRAKU
W LATACH 2003–2010
dr Wojciech STANKIEWICZ
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Abstract
It shall be stated in the article that mass media play a crucial impact in modern armed
conflicts, particularly during the American aggression against Iraq in 2003; the attention
was taken into the impact of mass media messages on the image of the audience about the
war, conflict parties, the way media provide information and formulate information about
the armed activities, motives of media use by parties to the conflict.
The task of today’s media is not only reporting on military actions, but the active shaping of reality. The messages emitted by the mass media are largely based on the use of
allusions, over interpretation and emotional expressions to evoke certain social and national attitudes. The notion of truth in this case is intentionally reversed by the media.
Both the U.S. Army and the Islamic radicals have used their own means of communication in order to present a biased opinion and subjective propaganda messages. Despite
a significant interest of global media in the Iraqi conflict, each television station and news
agency broadcast their messages in a separate way, and the content of the messages to
a large extent was depended on the policy of the country in which the media operate.
Key words – media, war in Iraq, conflict
Rozwój mediów masowych oraz mediatyzacja życia publicznego spowodowały, iż dostęp do informacji w każdym miejscu globu stał się powszechny i swobodny. Priorytetem poszczególnych środków masowego przekazu jest współcześnie
jak najszybsze i najdokładniejsze informowanie odbiorcy. Rywalizacja pomiędzy
poszczególnymi mediami powoduje, że w przekazie pojawia się szum informacyjny, który sprawia, że przeciętny odbiorca nie jest w stanie przyswoić tak znacznej
ilości informacji. W konsekwencji efektem komunikacyjnych zakłóceń jest niedoinformowanie i zniekształcenie treści przekazywanych komunikatów. Pierwotna
misyjna funkcja mediów zaczęła ulegać stopniowym zmianom. Istotniejsze zna242
ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU WE WSPÓŁCZESNYM KONFLIKCIE ZBROJNYM…
czenie nabrała informacja szokująca o charakterze sensacji, której głównym celem
jest zwrócenie uwagi widza oraz wywołanie w nim odpowiednich reakcji.
Media masowe transmitują współcześnie wszystkie ważne wydarzenia zarówno
w skali krajowej, jak i międzynarodowej. Korespondenci zagraniczni, prowadząc relację z miejsca zdarzenia, umożliwiają widzowi wirtualne uczestnictwo w czasie rzeczywistym. Ogromną rolę w kwestii transmitowania wydarzeń odegrały media po
11 września 2001 roku1. Cała światowa opinia skupiła się wówczas wokół tragedii
związanej z zamachem na budynki World Trade Center. Widzowie praktycznie
z każdego miejsca na świecie mogli obserwować przebieg katastrofy i dalszy rozwój wydarzeń. Postęp technologiczny oraz informatyczny umożliwił globalizację
mediów i uniwersalizację przekazu. Informacja o ataku na WTC i Pentagon w błyskawicznym tempie obiegła cały świat. Z jednej strony media skorzystały z okazji,
żeby zwiększyć oglądalność, ale z drugiej pokazały ważne wydarzenie, które poniosło za sobą dalekosiężne konsekwencje w postaci interwencji w Afganistanie
oraz Iraku.
Wojna od zawsze znajdowała się w obszarze zainteresowań mediów. Od pierwszego momentu pokazania działań militarnych przez środki masowego przekazu
każdy konflikt konsekwentnie staje się wydarzeniem globalnym, o którym zaczyna
wiedzieć i myśleć większość obywateli świata. Współczesne wojny są przede
wszystkim działaniami w skali informacyjnej, zaś wydarzenia nie dzieją się tylko
na froncie, ale również mają odzwierciedlenie w przekazach medialnych2. Amerykańska ofensywa na Irak w 2003 roku stanowi doskonały przykład nowoczesnej
sztuki prowadzenia wojny. Oprócz samych żołnierzy w zasięgu działań militarnych
znaleźli się przedstawiciele największych sieci telewizyjnych i korespondenci wojenni z różnych stron świata.
Hipotezą pracy jest twierdzenie, że: media masowe ogrywają istotne znacznie
we współczesnych konfliktach zbrojnych, w szczególności podczas agresji amerykańskiej na Irak w 2003 roku (wpływ przekazów na wyobrażenie widzów na temat
wojny, stron konfliktu, sposób przekazu i formułowania informacji o działaniach
zbrojnych, motywy wykorzystywania środków masowego przekazu przez strony
konfliktu).
W celu weryfikacji założonej hipotezy postawiono następujące pytania badawcze:
1. Jakie znaczenie dla polityki zagranicznej USA, kreowanej przez byłego prezydenta George’a W. Busha w stosunku do Iraku, w szczególności po 11 września
2001 roku, odgrywały media masowe?
2. W jakim stopniu uwidoczniły zaangażowanie media amerykańskie i polskie
w fazę przygotowawczą do konfliktu w Iraku? Czy prasa i telewizja znacząco
wpłynęły na stosunek obywateli do agresji na Irak?
1
Media Representations of September 11, edited by S. Chermak, F.Y. Bailey, M. Brown, Praeger
Publishers, Westpoint 2003, s. 4–7.
2
M. Mońko, Media i wojna, czyli stan wojenny umysłu, „Odra” 2005, nr 5, s. 36–37.
243
3. Czy operacja „Iraq Freedom” stanowiła przykład „wojny medialnej”? Czy
nastąpiła zmiana w nastawieniu mass mediów do konfliktu? Jaki wizerunek terrorystów wykreowały media zachodnie?
4. W jaki sposób telewizja arabska relacjonowała przebieg interwencji w Iraku? W jakim celu posłużyły media masowe terrorystom?
Media masowe a polityka zagraniczna George’a W. Busha
w kwestii Iraku po 11 września 2001roku
Polityka zagraniczna USA w stosunku do Iraku zmieniała się w zależności od
sytuacji na Bliskim Wschodzie. Przez wiele lat Irak traktowany był przez Stany
Zjednoczone jako poważny partner we współpracy międzynarodowej. USA,
w znacznym stopniu wykorzystując Irak, planowało powstrzymać wpływy komunizmu radzieckiego na Bliskim Wschodzie. Irak – dawny sojusznik, przez wiele lat
wspierany finansowo i militarnie zarówno przez Stany Zjednoczone jak i Wielką
Brytanię, potrafił wykorzystać zaistniałą sytuację3. W latach 1980–1990 Amerykanie, dbając o interesy na Bliskim Wschodzie, popierali reżim Saddama Husajna.
Mimo działań wojskowych i agresywnej polityki prowadzonej przez prezydenta
Iraku, w 1982 roku Departament Stanu USA skreślił Irak z listy państw wspierających terrorystów4. Stany Zjednoczone w pewnym sensie umożliwiły wzmocnienie
pozycji Saddama Husajna na Bliskim Wschodzie, doprowadzając do licznych działań wojennych z udziałem Iraku (wojna z Iranem 1980 roku, atak na Kuwejt
w 1990 roku). Stany Zjednoczone udzielały pomocy nawet wtedy, gdy zdobyły
informacje o użyciu w 1991 roku przez Irak broni chemicznej5.
Sytuacja państwa irackiego zdecydowanie pogorszyła się po pierwszej wojnie
w Zatoce Perskiej. Prezydentowi George’owi Bush’owi seniorowi nie udało się
wówczas pozbawić Saddama Husajna władzy. Iracki przywódca zyskał na konflikcie z USA, gdyż stał się nieformalnym przywódcą oraz mentorem antyamerykańskich organizacji o charakterze terrorystycznym. Od czasów wojny w 1991 roku
prezydent Iraku stał się głównym wrogiem Stanów Zjednoczonych. W 2003 roku
Amerykanie po raz kolejny podjęli próbę obalenia niewygodnego dla USA irackiego
przywódcy. Niewątpliwie był to jeden z głównych powodów agresji USA na Irak.
Hassan Ali Jamsheer podaje, że Partia Republikańska podejmowała plany zlikwidowania reżimu Saddama Husajna i rozwiązania problemu irackiego na spo3
R. A. Kosta, Terroryzm jako zagrożenie bezpieczeństwa cywilizacji zachodniej w XXI wieku,
Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2007, s. 95.
4
W. Michnik, Długa droga do wojny – USA i przyczyny II wojny w Zatoce Perskiej, [w:] Irak:
dylematy amerykańskiej interwencji, pod red. W. Dzielskiego, W. Michnika, Wydawnictwo Księgarnia Akademicka, Kraków 2007, s. 104.
5
Irak pierwszy raz użył broni chemicznej w roku 1987, tzw. plan Anfal, przeciwko ludności kurdyjskiej. Po raz drugi w 1988 roku. M. Makieła, Amerykańska polityka wobec konfliktu zbrojnego
w Iraku, [w:] Irak: dylematy…,s. 86.
244
tkaniach jeszcze przed oficjalnym objęciem stanowiska prezydenta przez George’a
W. Busha6. Nie podjęto wówczas żadnych konkretnych decyzji. Stosunek do Iraku
zmienił się diametralnie po ataku terrorystycznym na World Trade Center i Pentagon. Prezydent USA rozpoczął medialną propagandę, której głównym narzędziem
stały się największe stacje telewizyjne i koncerny prasowe w USA. Środkom
masowego przekazu zaczęto wówczas przypisywać rolę instrumentów służących
manipulacji opinią publiczną7.
Administracja Busha zapowiedziała „wojnę z terroryzmem”, która miała przyjąć niewyobrażalne rozmiary oraz przynieść daleko idące konsekwencje w postaci
obalenia reżimu Saddama Husajna i likwidacji struktur ugrupowań terrorystycznych. Rząd rozpoczął wprowadzanie licznych ustaw, które miały usprawiedliwić
i zagwarantować możliwość późniejszej interwencji USA w Afganistanie i Iraku.
Cel interwencji na Bliskim Wschodzie szczegółowo został opracowany przez prezydenta w tzw. doktrynie Busha. W planie ujęto nowe priorytety polityki zagranicznej USA. Reorganizacja działań Amerykanów na arenie międzynarodowej
potwierdziła poważny zamiar rozpoczęcia wojny z terroryzmem i każdym państwem wspierającym działania zamachowców.
Przemówienie George’a W. Busha z 20 września 2001 roku, po ataku Al-Kaidy,
stanowiło pierwszy krok w kierunku przekonania opinii publicznej do poparcia
„wojny z terroryzmem”. Administracja Busha doskonale wiedziała, że najlepszym
sposobem na podporządkowanie i przekonanie społeczeństwa do zaakceptowania
decyzji o wojnie jest wzbudzenie poczucia ogólnonarodowego strachu, dyskredytacja wroga, doprowadzenie do wewnętrznej integracji społeczeństwa, a także odwołanie się do chlubnej historii USA i pozycji kraju jako mocarstwa8. Prezydent
skierował przemówienie przede wszystkim do obywateli Stanów Zjednoczonych,
akcentując jedność oraz solidarność narodu amerykańskiego. Przekazanie podziękowań do wszystkich państw, które zjednoczyły się z Amerykanami w chwili zagrożenia, a także wymierzenie kategorycznych sformułowań i oskarżeń w stronę
terrorystów miało przekonać rządy innych państw, iż deklarowana „wojna z terroryzmem” jest jedyną słuszną i zarazem nieuniknioną inicjatywą9.
George W. Bush wielokrotnie podkreślał, że atak na USA był zamachem na
wolność i demokrację wszystkich wolnych państw10. W przemówieniu określał
terrorystów jako „morderców”, których celem jest eliminowanie chrześcijan, Żydów i Amerykanów – głównie cywili, bez względu na wiek i płeć. Skutecznej ar6
H. A. Jamsheer, Współczesna historia Iraku, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa
2007, s.129.
7
T. Gabiś, Raport o wojnie w Iraku, „Stańczyk. Pismo Postkonserwatywne” 2003, nr 38/39, s. 14–15.
8
U. Jarecka, Propaganda słusznej wojny. Media wizualne XX wieku wobec konfliktów zbrojnych, Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 2008, s. 65–67.
9
G.W. Bush, Address to Joint Sessions of Congress and the American People, 20.09.2001,
http://patriotpost.us/ document/address-to-a-joint-session-of-congress-and-the-american-people/,
dostęp [07.04.2012].
10
Ibidem, dostęp [07.04.2012].
245
gumentacji służyć miało również zobrazowanie liczebności terrorystów i państw
popierających strategię talibów. Prezydent Bush wypowiedział znamienną kwestię,
wielokrotnie powtarzaną przez media na całym świecie, dotyczącą deklaracji
państw w sprawie „wojny z terroryzmem”. Amerykański prezydent dokonał wyraźnego podziału: albo jesteście z nami, albo przeciwko nam11. Krótkie, aczkolwiek
wielce wymowne stwierdzenie potwierdziło poważny zamiar rozpoczęcia wojny
w imię obrony wolności i demokracji. Rządy innych państw zostały postawione
w trudnej sytuacji, a determinacja USA w walce z terrorystami wydawała się nieustająca i nieznosząca sprzeciwu. Najbardziej stanowczym krokiem w przemówieniu Busha była zapowiedź walki, której końca nie określił: Nasza wojna z terroryzmem zaczyna się od Al-Kaidy, ale to jeszcze nie koniec. To nie koniec, aż każde
ugrupowanie terrorystyczne o globalnym zasięgu nie zostanie wykryte, zatrzymane
i rozbite12. Stwierdzenie jednoznacznie zapowiadało eskalację działań militarnych
USA na obszarze Bliskiego Wschodu. Najwięcej kontrowersji w doktrynie Busha
wzbudziła idea „wojny prewencyjnej”, czyli wojny wyprzedzającej, mająca również usprawiedliwić późniejszy atak na Irak.
Wystąpienie prezydenta uświadomiło społeczeństwu, że terroryzm jest głównym i najniebezpieczniejszym zagrożeniem dla USA, które kraj musi jak najszybciej oraz najskuteczniej wyeliminować. Przemówienie dało początek szeroko rozbudowanej retoryce wojennej, którą amerykański rząd i prezydent stosowali aż do
chwili rozpoczęcia ataku na Irak. Wojna wypowiedziana terroryzmowi stała się
głównym celem amerykańskiej polityki zagranicznej, a w konsekwencji zyskała
rangę prymarnego tematu wśród krajowych mediów.
George W. Bush „wojnę z terroryzmem” ściśle powiązał z określonymi państwami, które posiadają bądź miały posiadać broń masowego rażenia. W corocznym przemówieniu do narodu o stanie państwa 29 stycznia 2002 roku amerykański
prezydent wymienił Iran, Irak i Koreę Północną jako państwa zbójeckie i określił
jako „oś zła”13. Termin został szybko wykorzystany przez media do nasilenia nastrojów społecznych przeciwko terrorystom, ale jednocześnie wzbudził większy
niepokój i obawę o bezpieczeństwo kraju. Oskarżenie Iranu, Iraku i Korei Północnej spowodowało daleko idące skutki na arenie międzynarodowej oraz doprowadziło do rozpadu stosunków transatlantyckich w wyniku sprzeciwu Francji, Niemiec i Rosji wobec interwencji na Bliskim Wschodzie.
W celu przekonania Rady Bezpieczeństwa ONZ George W. Bush wystąpił
12 października 2002 roku z kolejnym przemówieniem, w którym domagał się
wyciągnięcia dalszych konsekwencji z postępowania Iraku. Główne zarzuty prezydenta USA dotyczyły niewykonania przez państwo irackie zaleceń ONZ w zakresie
stosowania przemocy w stosunku do ludności irackiej (rezolucja nr 688 RB ONZ),
11
D. Kellner, Media spectacle, fear and terrorism, http://www.waccglobal.org/en/20073-mediaand-terror/467-Media-spectacle-fear-and-terrorism.html, dostęp[09.04.2012].
12
13
R. A. Kosta, op. cit., s. 94. Twórcą terminu „oś zła” jest David Frum, neokonserwatysta z administracji Busha, mający powiązania ze środowiskiem medialnym.
246
a także kwestii inspekcji ONZ odnośnie posiadania przez Irak broni masowego
rażenia (rezolucja nr 687 RB ONZ). George W. Bush domagał się wizytacji na
terenie Iraku jednostek inspekcyjnych Organizacji Narodów Zjednoczonych14.
Prezydent USA w celu przekonania państw NATO powoływał się na zapis rezolucji nr 1441 Rady Bezpieczeństwa z 8 listopada 2002 roku. W rezolucji nr 1441
zapisano, że wobec Iraku zostaną wyciągnięte poważne konsekwencje, jeśli Saddam Husajn nie zastosuje się do poprzednich zapisów Rady Bezpieczeństwa15.
Pomimo zapewnień George’a W. Busha, że państwa posiadające broń masowego rażenia zagrażają bezpieczeństwu całego świata, nie udało się amerykańskiemu prezydentowi przekonać rządów innych krajów do całkowitej akceptacji
decyzji o wojnie z Irakiem16. Rząd amerykański nie posiadał jednoznacznych dowodów na dysponowanie bronią masowej zagłady przez państwo irackie. Informacje pochodzące z wywiadu okazały się, już po ataku, zupełnie bezzasadne i pozbawione wszelkich gwarancji. Nie powiodła się także rządowa propaganda, mimo że
Colin Powell – ówczesny sekretarz stanu USA, za wszelką cenę starał się przekonać cały świat, że Irak posiada broń chemiczną, pokazując rzekomy dowód w postaci trzech próbówek17. Media kilka dni po wystąpieniu C. Powella doniosły, że
zarówno raport, jak i dowody na posiadanie broni przez Irak były mistyfikacją
służb specjalnych18.
Kolejnym argumentem administracji G. W. Busha, mającym przekonać społeczność międzynarodową do słuszności interwencji w Iraku, było obalenie rządów
Saddama Husajna. Prezydent Bush w wystąpieniach, które cytowała amerykańska
i zachodnia prasa oraz telewizja, podkreślał rzekome powiązania Saddama Husajna
z Al-Kaidą19. Amerykanie celowo insynuowali możliwość przejęcia broni masowego rażenia przez skrajne ugrupowania islamskie i użycia jej przeciwko Zachodowi. Oskarżenia wystosowane przez rząd amerykański pod adresem Husajna służyły scharakteryzowaniu irackiego dyktatora jako tyrana i terrorystę wspierającego
finansowo i militarnie arabskie bojówki. Irak przedstawiano jako centrum „największego zła”, które należy jak najszybciej opanować i w konsekwencji zlikwidować20.
Administracja amerykańska przygotowywała kraj do wojny w sposób przemyślany i odpowiedni dla rządu, starając się nie informować oficjalnie opinii publicznej o wszystkich faktach dotyczących ewentualnego starcia z Irakiem. Media ogra14
R. A. Kosta, op. cit., s. 97. R. Tarnogórski, Interwencja w Iraku a prawo międzynarodowe,
„Biuletyn” (PISM) 2003, nr 19(123), s. 784.
15
R. Tarnogórski, op. cit., s. 784.
16
P. Matera, R. Matera, Transatlantyckie rozbieżności w dobie wojny z terroryzmem, „Sprawy
Międzynarodowe” 2004, nr 1, s. 36.
17
S. Zgliczyński, Hańba iracka. Zbrodnie Amerykanów i polska okupacja Iraku 2003-2008, Instytut Wydawniczy Książka i Prasa, Warszawa 2009, s. 96.
18
Ibidem, s. 96.
19
D. Dadge, D. Schechter, The war in Iraq and why the media failed us, Praeger Publishers,
Westpoint 2006, s.11.
20
W. Michnik, op. cit., s. 124.
247
niczały się jedynie do przekazywania informacji pochodzących od centrali amerykańskiej i samego prezydenta. W związku z tym opinia publiczna została zmuszona
w pierwszych dniach po ataku na WTC do zaakceptowania nowych priorytetów
polityki zagranicznej USA. Rządowi zdecydowanie łatwiej było przekonać społeczeństwo do poparcia wojny w Afganistanie, ponieważ obywatele widzieli bezpośredni
związek pomiędzy atakiem a „wojną z terroryzmem”. Odmiennie przedstawiała się
sytuacja inwazji na Irak. W tej kwestii postawa Amerykanów i Europejczyków nie
była jednoznaczna. Zaczęto dopatrywać się innych przyczyn wojny niż tylko zwalczanie terroryzmu i obalenie irackiego reżimu.
Administracja Busha szczególnie zwracała uwagę na treści przekazywane
dziennikarzom. Propaganda wojenna w dużej mierze była możliwa dlatego, iż
przeważająca część mediów amerykańskich była powiązana z urzędnikami administracji prezydenta, głównie z otoczenia neokonserwatystów21. Ważną postacią,
która łączyła polityków ze środowiskiem dziennikarskim był potentat medialny
Ruppert Murdoch – właściciel jednej z największych korporacji telewizyjnej (m.in.
FoxNews), prasowej i wydawniczej – News Corporation22.
Do pism związanych z neokonserwatystami z rządu Busha należały między innymi: „Washington Post”, „Time”, „The Weekly Standard”, „National Review”,
„Wall Street Journal”, „New Republic”, „The American Spectator” czy „New York
Sun”. Ilość periodyków powiązanych z administracją Busha obrazowała jak bardzo
amerykańskie media były zależne od polityki. Prezydent, mimo że posiadał tak
duży wpływ na rynek medialny, nadal obawiał się niewątpliwej siły jaką dysponują
środki masowego przekazu. Aby bardziej podporządkować media i ograniczyć
dziennikarską krytykę, administracja Busha wprowadziła nowe uregulowania
prawne. Dotyczyły one bezpośrednio mediów, a dokładnie określały, w jaki sposób
telewizja, prasa i radio mają przekazywać informacje odnośnie terrorystów i zamachów23.
Wprowadzone kodyfikacje w dość wyraźny sposób ograniczały wolność słowa
i myśli. Doszło w tym momencie do swoistego paradoksu – kraj, który zapowiadał
walkę o demokrację i równe prawa, wprowadził zapisy ograniczające podstawowe
wolności. Wyznaczone przez rząd amerykański punkty, według których dziennikarze zostali zobligowani do relacjonowania przebiegu zamachów, miały na celu
przede wszystkim podporządkowanie mediów władzy. Jedna z wytycznych dotyczyła lojalności i współpracy środków masowego przekazu z rządem i poparcia dla
działań politycznych. W kolejnym punkcie sprecyzowano, iż media powinny być
propaństwowe, czyli automatycznie zablokowano możliwość rzeczywistego wykonywania funkcji, jakie należą do środków masowego przekazu. Media miały przedstawiać terrorystów jako „morderców”, ludzi pozbawionych skrupułów i wartości,
21
T. Gabiś, op. cit., s. 13–14.
Ibidem, s. 14–15.
23
M. Jewdokimow, Manipulacja za pomocą słowa terroryzm a obiektywność dziennikarska,
„Studia Medioznawcze” 2003, nr 1(16), s. 67.
22
248
którzy nie starają się podejmować dialogu, a wszelkie racje pragną zamanifestować
w oparciu o używanie przemocy. Zadaniem mediów stało się ponadto unikanie
zbyt emocjonalnych obrazów oraz zapobieganie dezinformacji24.
Wprowadzenie cenzury w czasie przygotowań do wojny i w okresie jej trwania
jest powszechnym zabiegiem stosowanym przez władzę. Mikołaj Jewdokimow
podaje, że 10 października 2001 roku Ari Fleisher, rzecznik prasowy Białego Domu, stwierdził, iż terroryści mogą poprzez amerykańskie media przekazywać zakodowane informacje dla Osamy bin Ladena i innych terrorystów. Po wypowiedzi
rzecznika największe stacje telewizyjne takie jak Fox, CNN, ABC, NBC, CBS
zastosowały wytyczne Fleichera. Jewdokimow uzasadniał cenzurę w następujący
sposób: prawdziwym powodem cenzury wypowiedzi bin Ladena mogło być jednak
to, że terrorysta przedstawiał w tych wypowiedziach swoje racje uzasadniające
dokonanie zamachów. Amerykańskie media odmówiły mu prawa do ich przedstawienia, dlatego że zgodnie z propagandą amerykańską bin Laden to psychopata,
który, dokonując zamachów, kierował się jedynie ślepą nienawiścią (…). Poza tym
mogło by to zasiać w społeczeństwie niepewność w stosunku do stanowczych konsekwencji walki z terroryzmem25. Trudno nie zgodzić się z powyższą wypowiedzią,
jednakże nasuwają się pewne wątpliwości, ponieważ terroryści rzeczywiście są
w stanie wykorzystywać przekazy medialne do partykularnych celów.
Rząd amerykański, oprócz wprowadzenia cenzury w celu przekonania społeczeństwa do poparcia ataku na Irak, zastosował jedną z najstarszych metod używanych
przez państwa w sytuacjach kryzysowych – propagandę. Administracja George’a
W. Busha zastosowała wszystkie rodzaje propagandy, przede wszystkim „czarną”,
której głównym celem stało się wykreowanie odpowiedniego obrazu wroga, demonizacja, dehumanizacja oraz dyskredytacja przeciwnika26. Garth Jowett stwierdził,
że manipulacja społeczeństwem przeprowadzona została z powodzeniem, ponieważ Amerykanie są skłonni myśleć, iż propaganda używana jest tylko przez inne
kraje27.
Rząd poprzez permanentne zastraszanie społeczeństwa groźbą kolejnych ataków
terrorystycznych zdołał wprowadzić akty prawne, którymi ograniczono swobody obywatelskie takie jak: USA Patiot Act – Ustawa o amerykańskim patriotyzmie oraz Homeland Seciurity Act of 2002. Nowe zapisy miały zwiększyć bezpieczeństwo
USA, zaostrzyć przepisy dotyczące przyjazdu do Stanów Zjednoczonych obywateli
i turystów oraz zwiększyć kontrolę na lotniskach28. Administracja Busha doskonale
wykorzystała środki masowego przekazu do manipulacji opinią publiczną zarówno
amerykańską, jak i europejską. Amerykańskiemu rządowi udało się może nie tyle
24
Ibidem, s. 67.
Ibidem, s. 66.
26
U. Jarecka, op. cit., s. 213–215.
27
R. E. Hiebert, Public relations and propaganda in framing the Iraq war: a preliminary review,
„Public Relations Review” 2003, nr 29, s. 246.
28
M. Nizioł-Celewicz, Terroryzm, [w:] Międzynarodowe stosunki polityczne, pod red. M. Pietrasia, Wyd. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2007, s. 567.
25
249
przekonać, co zapobiec głośnym protestom obywateli przeciwko wojnie. Jak pisał
Benjamin R. Barber: ze strachu imperium rodzi się imperium strachu, wrogie wolności i bezpieczeństwu29. W takie imperium zamienił Stany Zjednoczone George
W. Bush. Nie zważając na opinię publiczną, decyzję państw zachodnich, a także na
brak zgody Rady Bezpieczeństwa ONZ, Stany Zjednoczone dokonały 20 kwietnia
2003 roku ataku na Irak30. Rozpoczęła się operacja militarna pod nazwą „Iracka
Wolność”, a także kolejna w historii „wojna medialna” relacjonowana przez środki
masowego przekazu w każdym państwie, niezależnie od wyrażanego stosunku do
militarnych działań USA.
Rola mediów amerykańskich i polskich w procesie przygotowania
obywateli do konfliktu w Iraku
Media amerykańskie, powszechnie uważane za wzorowy przykład tzw. czwartej władzy, po 11 września 2001 roku i w trakcie trwania rządowej kampanii antyirackiej stanęły przed nowym i trudnym wyzwaniem. Z jednej strony media masowe powinny spełniać funkcję misyjną, czyli informować obywateli w sposób
rzetelny i obiektywny, z drugiej zostały zmuszone przez rząd amerykański do posłuszeństwa i lojalności. W takiej sytuacji trudno jednoznacznie stwierdzić, czy
możliwe było funkcjonowanie mediów kontrolujących działalność władzy, co
w wielu demokratycznych społecznościach jest podstawą i warunkiem organizowania środków masowego przekazu.
Publicyści amerykańscy zarzucają prasie i telewizji brak odpowiedniego zaangażowania w przygotowanie obywateli do wojny w Iraku, ignorancję i niekontrolowanie
poczynań administracji prezydenta. Największy zarzut i jednocześnie najbardziej dotkliwy dotyczy podawania przez media fałszywych wiadomości, prowadzących do
dezinformacji odbiorcy i zniekształcenia obrazu wojny31. W XXI wieku w kraju
o tak zaawansowanej historycznie demokracji, wolności słowa oraz ojczyźnie
dziennikarstwa śledczego, wydaje się to niemożliwe32. Media, podając nieprawdziwe informacje w kwestii Iraku, powtarzając jedynie wiadomości pochodzące
z Białego Domu, doprowadziły do sytuacji, w której przeważająca część społeczeństwa amerykańskiego uwierzyła w prawdziwość doniesień. Obywatele w obawie przed kolejnymi atakami terrorystycznymi zdecydowanie poparli interwencję
w Iraku, wierząc, że jest to kraj bezpośrednio związany z zamachem z 11 września
29
B.R. Barber, Imperium strachu, przeł. H. Jankowska, Warszawskie Wydawnictwo Literackie
MUZA, Warszawa 2005, s. 14.
30
R. A. Kosta, op. cit., s. 100.
31
J. Cohen, Bush and Iraq: Mass Media, Mass Ignorance,
http://www.commondreams.org/views03/120113.htm, dostęp[07.04.2012].
32
T. Goban-Klas, Dziennikarstwo śledcze w USA. Powstanie, rozkwit, rozkład, [w:] Dziennikarstwo
śledcze. Teoria i praktyka w Polsce, Europie i Stanach Zjednoczonych, pod red. M. Palczewskiego,
M. Worsowicz, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej, Łódź 2006, s. 8.
250
2001 roku33. Media w USA nie spełniły funkcji „watchdoga”, całkowicie zapomniały, że posiadają znaczne możliwości kontrolowania władzy. Prasa i telewizja
zgodnie przekazywały społeczeństwu fragmenty wystąpień prezydenta dotyczące posiadania niezbitych dowodów na temat broni chemicznej znajdującej się w Iraku34.
Michael Massing zadaje pytanie, czym zajmowały się mediach w czasie, gdy administracja Busha przekazywała tylko „odpowiednie” informacje dla rządu, opinii
publicznej, wprowadzając w błąd znaczącą część społeczeństwa35. Zaangażowanie
mediów masowych w fazę przygotowawczą do wojny polegało przede wszystkim
na wspomaganiu rządowej propagandy, a więc na tworzeniu obrazu wroga – terrorysty planującego unicestwić wszystkich Amerykanów. Praca mediów opierała się
na bezpośrednim łączeniu wydarzeń z 11 września 2001 roku z przywódcą Iraku,
który rzekomo kontaktował się z Osamą bin Ladenem i posiadał informacje o planowanym zamachu36. W medialnej manipulacji skoncentrowano się również na
sformułowaniach używanych przez prezydenta – terminy „wojna z terroryzmem”
i „terrorysta” stały się najczęściej słyszanymi słowami w Ameryce. Media masowe
nie spełniły podstawowej funkcji – obiektywizmu i rzetelności. Zdecydowanie
bardziej skupiały się na ocenianiu działań terrorystów zamiast na podawaniu faktów. Nie starały się natomiast doszukiwać innych przyczyn wojny z Irakiem. Bez
sprzeciwu publikowały wszelkie zarzuty kierowane przez administracje Busha pod
adresem Saddama Husajna. Razem z rządem zapewniały o chęci stworzenia z Iraku
demokratycznego kraju i zorganizowania bezpiecznych warunków życia ludności
irackiej. Obywatele amerykańscy od września 2001 roku żyli w przekonaniu, że
terroryzm stanowi główne zagrożenie dla bezpieczeństwa USA, a w 2003 roku
uwierzyli, że wojna w Iraku jest kontynuacją działań militarnych skierowanych
przeciwko terroryzmowi.
Dowodem na niedoinformowanie społeczeństwa przez media są sondaże i badania przeprowadzone wśród społeczności amerykańskiej przez The Program of
International Policy Attitudes (PIPA) na Uniwersytecie w Maryland oraz
Knowledge Networks. Badania przeprowadzano od stycznia do września 2003
roku. Dotyczyły one percepcji odbioru informacji związanych z planowanym atakiem na Irak w konkretnych stacjach telewizyjnych. W sondażach potwierdzono
braki w wiedzy na temat Iraku wśród Amerykanów37. Niedostateczna znajomość
przyczyn ewentualnej interwencji spowodowała, że przeważająca część obywateli
amerykańskich uznała wojnę z Husajnem za adekwatne rozwiązanie. W badaniach
ujawniono, że 48% respondentów uwierzyło, że znaleziono dowody na bezpośred33
J. Cohen, op.cit., dostęp[07.04.2012].
Ibidem, dostęp[07.04.2012].
35
M. Massing, Now They Tell Us:The American Press and Iraq, „The New York Review of
Books”, http://www.williambowles.info/media/massing_media.html, dostęp [ 08.04.2012].
36
J. Elsässer, Jak dżihad przybył do Europy. Wojownicy Boga o tajna służba na Bałkanach, przeł.
M. Bochwic-Ivanovska, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 2007, s. 17.
37
http://www.worldpublicopinion.org/pipa/articles/international_security_bt/102.php, dostęp[07.04.2012].
34
251
ni związek Saddama Husajna z Al-Kaidą, 22%, że znaleziono w Iraku broń masowego rażenia, 25%, że USA uzyskało poparcie opinii światowej w kwestii interwencji. W sumie 60% respondentów posiadało błędne przekonanie przynajmniej
w jednym z trzech podanych problemów38.
W kwestii poparcia wojny akceptacja amerykańskich obywateli wzrastała wraz
z błędnym myśleniem na temat Iraku. Respondenci, którzy posiadali więcej informacji dotyczących zapowiadanej interwencji, w mniejszym stopniu poparli atak na
Irak (23%). Bardziej skłonne do zaakceptowania wojny USA z Irakiem okazały się
osoby posiadające więcej błędnych przekonań (86%)39. W sondażach udowodniono, że fałszywe przekonanie na temat przyczyn planowanego ataku na Irak, w dużym stopniu zależały od źródła informacji, z którego korzystali odbiorcy.
W kwestionariuszu zawarto między innymi pytanie – Do jakiego źródła chętniej
sięgają, aby zdobyć jak najwięcej informacji? Respondenci do wyboru otrzymali gazety i czasopisma lub telewizję i radio. Zdecydowana większość opowiedziała się za
telewizją i radiem (80%). Na pytanie odnośnie najczęściej oglądanej/słuchanej
stacji telewizyjnej/ radiowej odpowiadali następująco: dwie albo więcej sieci wybrało 30% respondentów, FOX–18%, CNN – 16%, NBC – 14 %, ABC – 11%,
CBS – 9%, PBS/NPR – 3%40.
W tabeli poniżej pokazano, że najlepiej poinformowani zostali odbiorcy programów National Public Radio (NPR)/Public Broadcasting Service (PBS), aż 77%
respondentów odpowiadało zgodnie z prawdą na wszystkie zagadnienia. Telewizja
Fox News okazała się źródłem najczęściej wprowadzającym odbiorców w błąd. Aż
80% respondentów oglądających Fox News miało najwyższe braki w wiedzy na
temat prawdziwych przyczyn planowanego ataku na Irak41.
Tabela 1
Wpływ poszczególnych stacji telewizyjnych i radiowych na poziom wiedzy na temat interwencji
w Iraku
Ilość błędnych przekonań
Żadne z 3
1 lub więcej
FOX
CBS
ABC
NBC
CNN
PRINT
SOURCES
NPR/PBS
20%
80
30%
71
39%
61
45%
55
45%
55
53%
47
77%
23
Źródło: http://www.worldpublicopinion.org/pipa/articles/international_security_bt/102.php,dostęp[07.04.2010].
38
40
Badania przeprowadzone w miesiącach czerwiec–lipiec, sierpień–wrzesień, na liczbie 3334
osób. Ibidem, dostęp [10.04.2012].
41
Raport PIPA i Knowledge Networks z października 2003 roku. Dotyczący badania opinii publicznej
w kwestii informacji posiadanych przez Amerykanów przed interwencją w Iraku i czasie jej trwania.
http://www.worldpublicopinion.org/pipa/pdf/oct03/IraqMedia_Oct03_rpt.pdf, dostęp [10.04.2012].
39
252
Stefan Zgliczyński na temat telewizji Fox pisał: Ilość kłamstw, jakiej każdego
dnia poddany był przeciętny Amerykanin, sprawiła, iż naród ten został po 11 września 2001 r. całkowicie ogłupiony42. Wpływ mediów na opinię publiczną okazał się
ogromny, a konsekwencje uwidoczniły się w postawie Amerykanów. Zgodnie
z badaniem opinii publicznej z kwietnia 2003 roku G. W. Bush uzyskał 80% poparcia społeczeństwa43.
Kolejny zarzut, jaki można postawić dziennikarzom, dotyczy ukrywania prawdy. Nawet jeśli media posiadały informacje pochodzące z innych źródeł niż Biały
Dom, nie odważyły się opublikować materiału, w którym poddanoby krytyce politykę prezydenta44. Cenzura ograniczyła możliwość poznania prawdy o relacjach
USA – Irak i pozwoliła zrealizować plan ataku na państwo Husajna.
Środki masowego przekazu popełniły poważny błąd także w innej kwestii.
Błąd polegający na eskalowaniu strachu poprzez podkreślanie różnić pomiędzy
cywilizowanym i demokratycznym Zachodem a kojarzonym z fanatyzmem i wrogością wobec zachodnich cywilizacji Bliskim Wschodem45. Wyolbrzymianie różnic przez media spowodowało jeszcze większy niepokój wśród odbiorców. Nieznajomość islamu i kultury muzułmańskiej przyczyniły się do stworzenia stereotypów,
kategoryzowania ludzi należących do określonego kręgu kulturowego czy religijnego. Niechęć oraz strach przed nieznanym powodują społeczną znieczulicę i jednocześnie brak reakcji na zło wyrządzane innym. Amerykańskie społeczeństwo,
nie protestując, dało przyzwolenie na interwencję wojsk w Iraku46.
Polskie media bez zastanowienia poparły retorykę i politykę zagraniczną
G. W. Busha. Zgodnie przekazywały informacje podawane w mediach amerykańskich. Zarówno polska prasa, jak i telewizja, poparły interwencję w Iraku. Media
nie prowadziły debaty politycznej na temat ewentualnego ataku; nie poddawały
w wątpliwość uzasadnień amerykańskiego rządu. W badaniach CBOS-u ze stycznia i lutego 2003 roku wyraźnie wskazywano, że większość Polaków nie popierała
ewentualnej interwencji wojsk w Iraku, nawet jeśli USA otrzymałoby mandat ONZ
(62%). Podobnie przestawiała się sytuacja odnośnie wysłania wojsk polskich do Iraku.
Zdecydowana większość, bo aż 76% badanych, nie zgadzała się z taką decyzją47.
42
S. Zgliczyński, op. cit., s. 107.
W. Dzielski, Idealizm George’a W. Busha a II wojna w Zatoce Perskiej, [w:] Irak: dylematy…, s. 70.
44
Ibidem, s. 107.
45
S. Czapnik, Wojna z terroryzmem jako czynnik tworzenia cywilizacji strachu, [w:] Wojna
w mediach, pod red. W. Piątkowskiej-Stepaniak, B. Nierenberga, Wydawnictwo Naukowe PWN,
46
T. Goban-Klas, Terrorwizja–”wstrząsające” wydarzenia medialne jako element kultury strachu, [w:] Media masowe wobec przemocy i terroryzmu, red. nauk. A. Kozieł, K. Gajlewicz, Warszawa 2009, s. 33.
47
Komunikat z badań CBOS ze stycznia 2003 roku, Opnie o planach zbrojnej interwencji w Iraku, Warszawa 2003, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2003/K_018_03.PDF, dostęp [07.04.2012].
Komunikat z badań CBOS z lutego 2003 roku, Dezaprobat ewentualnej interwencji zbrojne w Iraku,
Warszawa 2003, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2003/K_031_03.PDF, dostęp [ 08.04.2012],
43
253
Polskie media postępowały podobnie jak amerykańskie – powtarzały wypowiedzi rządu i prezydenta. Wraz z najwyższymi organami w państwie starały się
udowodnić, że wojna z Irakiem jest „wojną z terroryzmem”. Podczas przemówienia w Sejmie Leszek Miller przekonywał, iż interwencja jest konieczna, gdyż państwo Saddama Husajna zagraża bezpieczeństwu międzynarodowemu, dlatego Polska powinna wziąć udział w operacji wojskowej48. Wypowiedzi polityków miały
na celu wywołanie zmiany w nastawieniu do wojny oraz uzyskanie poparcia społecznego. Powyższy cel chciano osiągnąć, przekonując obywateli, że walkę z terroryzmem zamierza podjąć większość państw zachodnich.
Rząd polski, podkreślając wagę sytuacji międzynarodowej, replikował argumenty amerykańskiej strony. Polscy politycy jako powody zaangażowania się
w działania militarne na Bliskim Wschodzie podawali: odebranie Irakowi broni
masowego rażenia, uwolnienie narodu irackiego spod despotycznych rządów
i udzielenie pomocy humanitarnej, zapewnienie spokoju i stabilności w kraju oraz
wprowadzenie demokratycznego ustroju w państwie irackim. Podkreślano również,
że Irak nie wypełniał zaleceń ONZ, a Saddam Husajn świadomie ignorował społeczność międzynarodową, zmuszając tym samym państwa europejskie i USA do
interwencji49. Wszystkie rządowe postulaty media przekazywały bez jakiejkolwiek
próby wyprowadzenia separatystycznych wniosków czy komentarzy. Permanentne
informowanie społeczeństwa o „wzniosłych” celach państw sprzymierzonych spowodowało, że część obywateli uwierzyła w argumentację popierającą ewentualną
wojnę.
W polskiej prasie również zadbano, aby w kraju nie zabrakło przedwojennej
propagandy. Jednym z mediów, które najbardziej zaangażowało się w kampanię
prowojenną, była „Gazeta Wyborcza”. Na łamach dziennika ukazało się wiele artykułów, w których popierano decyzję prezydenta USA50. W „Gazecie Wyborczej”, jak podali Michał Bukowski i Paweł Ścigaj, głównym propagatorem wojny
z Husajnem okazał się redaktor naczelny – Adam Michnik. W artykułach porównywał wojnę z Irakiem do napaści III Rzeszy Niemieckiej na Polskę w 1939 roku.
Saddama Husajna zaś wielokrotnie stawiał na równi z Hitlerem i Stalinem51. Michnik z pełną gotowością popierał walkę z tyranem wspierającym terrorystów i zmierzającym do posiadania broni masowej zagłady. Bukowski i Ścigaj stwierdzają, iż
„GW” w znacznym stopniu stanowisko opierała na domysłach i poszlakach, jakimi
posługiwali się Amerykanie i państwa koalicyjne.
Dziennik wszystkie wypowiedzi przeciwko wojnie traktował jako propagandę
antyamerykańską. Publicyści „Gazety Wyborczej” przekonywali, że podejście
antywojenne doprowadzi do osłabienia pozycji Polski na arenie międzynarodowej.
Krytykowane były przypuszczenia, iż atak na Irak ma wymiar ekonomiczny;
48
M. Bukowski, P. Ścigaj, Prasa codzienna wobec udziału polskich żołnierzy w operacji „Iracka
Wolność”, [w:] Irak…, s. 16–17.
49
M. Bukowski, P. Ścigaj op. cit., s. 18–20.
50
51
M. Bukowski, P. Ścigaj, op. cit., s. 25.
254
w gazecie w nielicznych artykułach wspominano o ropie naftowej, która koncentrowała uwagę USA, jednakże temat zasobów surowcowych nie został szczegółowo rozwinięty. Na łamach „Gazety Wyborczej” w okresie przed interwencją amerykańską w Iraku przeważały artykuły i wypowiedzi opowiadające się za atakiem.
Pomijano jednocześnie czynnik ludzki, unikając wszelkich dyskusji o ewentualnych ofiarach cywilnych. Ofensywę na Irak „GW” przedstawiała jako międzynarodową misję, a wręcz obowiązek państw walczących z globalnym terroryzmem.
Również „Rzeczpospolita” zaangażowała się w proces przekonywania opinii
publicznej do słuszności ataku, jednakże zajęła się tą kwestią w bardziej wyważony
i przemyślany sposób. Nie epatowała zachwytem nad strategią militarną USA,
podkreślając jednocześnie, że inwazja na Irak jest decyzją skomplikowaną, niełatwą, ale mimo wszystko uzasadnioną. „Rzeczpospolita” wprowadziła czytelnika
w pewnego rodzaju dylemat. W gazecie przekonywała, że atak na Irak nie łamie
prawa międzynarodowego, gdyż do interwencji państw koalicji antyirackiej wystarczające są rezolucje Rady Bezpieczeństwa ONZ. Z drugiej strony w dzienniku
znalazły się wyraźne głosy sprzeciwu wobec interwencji USA i udziału polskich
żołnierzy w Iraku. Stanowisko antywojenne przyjęli między innymi Marek Garztecki
i Rafał Ziemkiewicz. Otwarcie pisali, że atak na Irak oznacza wkroczenie na teren
suwerennego państwa i ingerencję w sprawy wewnętrzne, a w konsekwencji naruszanie prawa międzynarodowego52. „Rzeczpospolita” nie przyjęła jednoznacznego
stanowiska, co oznaczało, iż obywatelom pozostawiono szansę do samodzielnego
ustosunkowania się względem operacji „Iracka Wolność”.
Wyraźnym przeciwnikiem wojny okazał się „Nasz Dziennik”. Gazeta argumenty antywojenne opierała na wypowiedziach duchownych i przesłaniach papieża
Jana Pawła II, unikała cytowania opinii najważniejszych polityków w kraju.
Dziennikarze, pisząc o nadchodzącej wojnie, nie używali słów neutralnych lub
mniej nacechowanych emocjonalnie. Wręcz przeciwnie, podkreślano, że inicjatywa
USA nie ma nic wspólnego z operacją stabilizacyjną – jest „atakiem”, aktem agresji, który można zastąpić metodami dyplomatycznymi53. „Nasz Dziennik”, wyraźnie negatywnie odnoszący się do wojny, jeszcze bardziej sprzeciwiał się udziałowi
polskich wojsk. Gazeta nie zaakceptowała racji polityków i jako jedyna starała się
przekonać opinię publiczną, że takie działanie przyniesie tylko negatywne skutki.
W badaniach CBOS-u z czerwca 2003 roku potwierdzono wpływ mediów na
polską opinię społeczną. W maju ponad połowa respondentów (53%) popierała
interwencję USA w Iraku, tylko 32% badanych sprzeciwiało się wojnie54. Udowodniono tym samym ogromną siłę mediów w kształtowaniu postaw społecznych.
Wzrost poparcia dla wojny w ciągu trzech miesięcy wyrażał skuteczność propagandy przeprowadzonej na łamach polskich gazet codziennych. Niski stopień neu52
Ibidem, s. 40–42.
Ibidem, s. 53.
54
Komunikat z badań CBOS z czerwca 2003 roku, Zmiany opinii o wojnie w Iraku i udziale
w niej polskich żołnierzy, Warszawa 2003, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2003/K_100_03.PDF,
dostęp[07.04.2012].
53
255
tralności wypowiedzi dziennikarzy i opowiadanie się w wyraźny sposób „za” lub
„przeciw” wojnie w decydującym stopniu spowodowało zmianę nastawienia Polaków w kwestii słuszności interwencji, jednakże uzyskanie poparcia dla udziału
polskiego kontyngentu wojskowego okazało się zdecydowanie trudniejsze. W marcu większość badanych nadal nie zgadzała się z wysłaniem polskich żołnierzy na
misję stabilizacyjną55.
„Iracka Wolność” – „wojna medialna”
Sposób i charakter relacji z miejsca konfliktu zbrojnego zmieniał się wraz z rozwojem technologicznym i cywilizacyjnym. Przed pojawieniem się mediów elektronicznych relacje z wojny docierały do odbiorcy ze znacznym opóźnieniem. Nowoczesny
sprzęt umożliwił dziennikarzom niemal natychmiastowy przekaz z „pola bitwy”.
Dzięki sprawozdaniom „na żywo” odbiorca odnosi wrażenie bezpośredniego partycypowania w wydarzeniach56.
Określenie „wojna medialna” oznacza zaangażowanie nowoczesnych mediów
audiowizualnych w konflikt zbrojny, częste relacje „na żywo”, pokazywanie interwencji wojskowych, zamachów bombowych, mechanizmy odbijania zakładników,
czyli transmitowanie zdarzeń o charakterze stricte sensacyjnym, w szczególności
nacechowanych emocjonalnie. Z drugiej strony, „wojna medialna” oznacza zwiększoną manipulację przekazem, inwigilację dziennikarzy przez wojsko, ograniczony
obiektywizm, który dyktują warunki ekonomiczne mediów57. Za pierwszą „wojnę
medialną” uznaje się wojnę w Wietnamie, zakończoną klęską USA. Wietnam jest
pierwszą w historii wojną, podczas której wykorzystano nowoczesny, jak na owe
czasy, sprzęt technologiczny. Konflikt w Zatoce Perskiej prowadzony w latach
1990–1991 jest następnym przykładem „telewizyjnej wojny”. Upowszechnienie się
Internetu oznaczało kolejny ogromny przełom w procesie relacjonowania przebiegu wojny. Dowodem jest transmisja walk w Kosowie w 1999r.58. Możliwe stało się
pokazywanie odbiorcom wydarzeń, których upublicznienia w telewizji i radiu
obawiały się strony walczące.
Urszula Jarecka przytacza istotną cechę współczesnych mediów masowych,
twierdząc, że media posiadają tak ogromną silę oddziaływania, iż nie muszą pokazywać wszystkiego wprost, aby wpłynąć na percepcję oraz interpretację odbiorców. Ważną rolę odgrywa intensywność i częstotliwość przekazów medialnych.
Komunikaty nie narzucają odbiorcom, „co” mają myśleć o wydarzeniach, ale koncentrują się wokół tego, w jaki sposób odbiorcy przyswajają i interpretują informa55
Komunikat z badań CBOS z marca 2003, Wzrost nastrojów antywojennych, Warszawa 2003,
http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2003/K_051_03.PDF, dostęp [10.04.2012].
56
B. Ociepka, op. cit., s. 136.
57
http://www.dialogi.umk.pl/dezinformacja-konflikt-zatoka-perska.html, dostęp[10.04.2012].
58
B. Ociepka, op. cit., s. 137.
256
cje59. Współczesne konflikty zbrojne stały się pewnego rodzaju rozrywką dla odbiorcy, co wymagało od mediów wypracowania nowych metod prezentowania
istotnych wydarzeń. Połączyły informację z rozrywką, tworząc tak zwany „infotainment”60. Nastąpiło stopniowe zatarcie granicy pomiędzy przekazywaniem informacji naprawdę ważnych z mniej istotnymi. „Infotainment” oznacza również pokazywanie informacji o kluczowym znaczeniu w lekki, niemal trywialny sposób.
Interwencję w Iraku w 2003 roku można również uznać za „wojnę medialną”,
gdyż środki masowego przekazu poświęciły dużo uwagi na relacjonowanie zachodzących wydarzeń w Iraku. 20 marca 2003 roku media „na żywo” transmitowały
przebieg bombardowania stolicy Iraku61. Sposób przekazywania informacji z frontu przez amerykańskich i brytyjskich korespondentów został ściśle określony. Do
głównych zadań mediów należało bowiem, utrzymanie przekonania wśród społeczeństwa, że interwencja jest słuszną decyzją62. Media zachodnie i amerykańskie
od początku unikały pokazywania drastycznych scen, aby nie wywoływać strachu
i dezaprobaty wśród odbiorców. O doniosłości wydarzenia świadczy liczba obecnych w Iraku korespondentów wojennych sięgająca blisko 3 tysięcy63.
Douglas Kellner pisze, że wojna w Iraku okazała się najważniejszym wydarzeniem w 2003 roku. Przebieg interwencji przedstawiały wszystkie środki masowego
przekazu. W USA transmisją wojny w głównej mierze zajęły się dwa odmienne
kanały informacyjne – CNN i Fox News. Sukces całodobowych transmisji z pierwszych dni wojny prowadzonych przez CNN, który uwidocznił się zdecydowanym
wzrostem oglądalności, nie stanowił zaskoczenia dla medioznawców. CNN, dzięki
korespondencji z I wojny w Zatoce Perskiej zapisała się w świadomości odbiorców, jako telewizja najbardziej obiektywna i rzetelna. Zaskoczenie natomiast stanowił wzrost oglądalności Fox News. Kanał informacyjny Fox zanotował większą
oglądalność niż przodujący na rynku informacyjnym CNN64. Wzrost oglądalności
Fox News oznaczał, że rządowa propaganda będzie kontynuowana podczas prowadzenia wojny. W związku z odmiennym nastawieniem dziennikarzy poszczególnych stacji do interpretowania treści, uwidoczniły się różnice w przekazie informacji. Media amerykańskie zgodnie z dyrektywą rządu nazywały akcję militarną
terminem „Iracka Wolność”, natomiast kanadyjska CBC określała ofensywę
wprost jako „Wojnę w Iraku”. Jeszcze w inny sposób pisały media zachodnie czy
arabskie, stosując podobną terminologię: „atak”, „inwazja”, „napaść”65. Stosunek
59
U. Jarecka, op. cit., s. 58.
L. Pułka, Kłopotliwe spektakle kultury mediów, „Odra” 2005, nr 1, s. 23.
61
K. Kubiak, Wojny, konflikty zbrojne i punkty zapalne na świecie, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2005, s. 223.
62
H. Tumber, J. Palmer, Media at war. The Iraq cisis, SAGA Publications, Londyn 2004, s. 13.
63
R. Święs, Bezpieczeństwo dziennikarzy w rejonach konfliktów zbrojnych. Sytuacja prawna,
problemy, statystyki, [w:] Wojna w mediach…., s.276.
H. Tumber, J. Palmer, op. cit, s. 14.
64
S. Allan, B. Zelizer, Reporting war. Journalism in wartime, Taylor & Francic Publishing, New
York 2004, s. 6.
65
D. Kellner, op. cit., dostęp [09.04.2012].
60
257
mediów i sposób przekazywania informacji zmieniały się w zależności od nastawienia do wojny danego kraju. Zachodnie i arabskie środki masowego przekazu od
początku krytykowały podjęte działania zbrojne, dlatego w tamtejszych mediach
dominowały bezpośrednie i pozbawione manipulacji stwierdzenia.
Stany Zjednoczone nie zapomniały o stosowaniu propagandy również podczas
trwania operacji wojskowej. Rząd amerykański po licznych doświadczeniach wojennych wiedział, że zbyt duża liberalizacja i autonomia mediów szkodzą interesowi kraju. Na dziennikarzy nałożono specjalne obowiązki dotyczące współpracy
z wojskiem. Korespondenci wojenni kontrolowani przez żołnierzy, nie mieli możliwość relacjonowania prawdy, reporterów nie wpuszczano w miejsca trwającej
akcji, a w celu przeprowadzenia wywiadu z żołnierzem, dziennikarze byli zobowiązani do uzyskania zgody przełożonego. W pierwszej kolejności działania zbrojne zmierzały do paraliżu informacyjnego społeczności irackiej. Koalicyjne siły
zbrojne zaczęły od likwidacji i zajęcia stacji telewizyjnych oraz radiowych, takich
jak Radio Sawa, Radio Informacyjne, Radio Nahrain, Radio Tikrit66. Drugim istotnym zabiegiem manipulacyjnym zastosowanym przez USA okazało się pozyskiwanie irackich dziennikarzy w celu przekazywania za ich pośrednictwem proamerykańskich treści propagandowych. Irakijczycy otrzymywali zapłatę w zamian za
podpisanie tekstu67. Jednak pomimo licznych zabiegów propagandowych w miarę
wydłużania się wojny media masowe zaczęły odmiennie ilustrować obraz konfliktu
w Iraku. Dziennikarze amerykańscy zostali zmuszeni do zdobywania informacji
z inny sposób. Korespondenci wojenni w następujący sposób starają się usprawiedliwić.
Pierwszym celem ataku zarówno politycznym, jak i medialnym stał się Saddam
Husajn. Media skupiały się na pokazywaniu przywódcy irackiego jako tyrana dręczącego niewinny lud. Ważnym wydarzeniem medialnym stało się pojmanie i zabicie synów Husajna, a także późniejsze aresztowanie dyktatora. Wspomniane
wydarzenia zostały różnie przedstawione. „Gazeta Wyborcza” skomentowała zabicie synów Husajna jako konsekwencję polityki amerykańskiej w Iraku i niezbędny
warunek do pozyskania społecznego poparcia samych Irakijczyków68.
Leszek Iwulski podaje najważniejsze cechy „wojny medialnej”, takie jak: medialne
reality show oglądane w niemalże każdym domu w USA, wojna stałą się częścią życia
ludzi, zapisała się w ich świadomości. Według L. Iwulskiego w „wojnie medialnej”
przekaz informacyjny celowo pozbawiony jest treści merytorycznej. Widz skupia
się na samym obrazie działań militarnych, podświadomie abstrahując od precyzyjnych i konkretnych informacji69. Wojna w Iraku stała się globalnym wydarzeniem
66
Ł. Szurmiński, Współczesne środki propagandowe, wykorzystywane w kształtowaniu wizerunku konfliktów zbrojnych, [w:] Wojna w mediach..., s. 233–234.
67
M. Mazzetti, Military Will Keep Planting Articles in Iraq, „ Los Angeles Times” 2006,
http://www.globalpolicy.org/component/content/article/168-general/36678.html, dostęp[11.05.2012].
68
69
L. Iwulski, Triadyczne ujęcie ponowoczesnej wojny, mediów i polityki, [w:] Wojna w mediach…, s. 216.
258
medialnym, które śledzone było przez miliony odbiorców, niezależnie od pochodzenia, narodowości, wyznania czy płci. Zachodnie media skupiały się przede
wszystkim na bezpośrednim obrazie z irackiej wojny. Niemal każdy serwis informacyjny rozpoczynał się od relacji „na żywo”, co pozwalało na bardziej wiarygodną partycypację widza.
Niektóre przekazy z ofensywy USA w Iraku były z premedytacją reżyserowane
przez media. Tomasz Gabiś podaje dwa przykłady przekłamania rzeczywistości
przez środki masowego przekazu. Pierwsza sytuacja ma związek z obaleniem pomnika Saddama Husajna centrum Bagdadu. W dziennikarskich relacjach dominował wówczas wizerunek wiwatujących Irakijczyków, jednak, jak sugeruje Gabiś,
wszystko mogłoby wyglądać zupełnie odmiennie, gdyby zdarzeniu nie towarzyszyły media. Do podobnej manipulacji doszło podczas uwolnienia więzionej przez
irackich rebeliantów szeregowiec Jessiki Lynch. Pomimo iż wojska amerykańskie
oswobodziły zakładniczkę w momencie, gdy nie było już porywaczy, przekazy
medialne podkreślały skomplikowaną i ryzykowną akcję ratowniczą sił koalicyjnych70. Przypadki zafałszowania rzeczywistości zdarzały się bardzo często w przypadku relacjonowania wojny w Iraku. W głównej mierze służyło to gloryfikowaniu
Amerykanów przy jednoczesnym deprecjonowaniu oddziałów rebelianckich.
Odmienne stanowisko w kwestii pokazywania działań wojennych prezentowały media irackie. Podczas trwania całego konfliktu również nie zapomniały o propagandzie wojennej. Każdy atak terrorystyczny skierowany w stronę armii amerykańskiej transmitowano w mediach oraz celowo podawano informacje o zabitej
ludność cywilnej przez wojska koalicji, aby wzmocnić niechęć Irakijczyków do
USA. Często doniesienia opierały się na umiejętnym manipulowaniu faktami
i stosowaniu elementów wpływających na sferę emocjonalno-psychologiczną odbiorców. Rebelianci iraccy zmuszeni byli do wykorzystania propagandy wojennej
z powodu znacznej przewagi militarnej wroga. Manipulacja miała na celu wywarcie wpływu na opinię zachodnią. Saddamowi Husajnowi zależało, aby obywatele
krajów zachodnich zmusili rządy państw koalicji antyirackiej do zaprzestania działań. Widok żołnierza przetrzymywanego przez terrorystów budził strach i niepewność względem powodzenia akcji wśród odbiorców państw zachodnich71.
Przedłużająca się obecność wojsk amerykańskich w Iraku oraz pokazywanie
przez media irackie okrutnych scen spowodowały narastanie społecznego oporu
przeciwko dalszej interwencji. Wojna zyskała zainteresowanie opinii publicznej,
która rozpoczęła medialną kampanię antywojenną. Obywatele publikowali w Internecie teksty, w których potępiano działania militarne oraz nawoływano do zakończenia interwencji. W działania skierowane przeciwko wojnie zaangażowały
się również organizacje pozarządowe takie jak „US Veteran Mother Against
War”,” Mothers Against the Draft”72. Oficjalnie czynności militarne zostały zakoń70
T. Gabiś, op. cit., s. 7.
K. Kubiak, op. cit., s. 226.
72
L. Iwulski, op. cit., s. 236.
71
259
czone 1 maja 2003 roku73. Jednakże media nieustannie przekazują informacje
o nowych zamachach bombowych i aktach przemocy. W 2004 roku pojawiło się
w Internecie nagranie odnalezionego w Bagdadzie ciała Amerykanina z odciętą
głową. Po raz pierwszy przerażający obraz zmasakrowanego ciała opublikowały
media zachodnie. Niemiecki dziennik „Bild” pokazał zdjęcie odciętej głowy na
swoich łamach. „The Daily Telegraph” skomentowało wydarzenie jako dowód
zasadności twierdzenia, że interwencja w Iraku jest „wojna z terroryzmem”74. Pojedyncze stwierdzenie gazety nie jest jednak w stanie przekształcić powstałej już
wcześniej opinii o bezzasadności interwencji w Iraku. Operacja „Iracka Wolność”
pochłonęła tysiące ofiar, koszty wojny, które poniosły Stany Zjednoczony, wzrosły
do niewyobrażalnej sumy 3 bilionów dolarów75. Interwencja, która miała szybko
się skończyć trwa już prawie 10 lat.
Media – narzędzie manipulacji w rękach terrorystów
Media masowe „w rękach” terrorystów stały się niebezpiecznym narzędziem.
Wraz z rozwojem techniki i informatyki nastąpiła eskalacja przekazów aktów terrorystycznych. Sławomir Czapnik zwraca uwagę, że media pozawalają przekazać
zamach terrorystyczny, ponadto wzmacniają poczucie zagrożenia i strachu76. Terroryści wykorzystują media na dwa sposoby. Korzystają z własnych środków medialnych, ale i także z mediów niezależnych77.
Warto zwrócić uwagę na sposób przekazywania informacji na temat wojny
w Iraku przez media arabskie. Największa i najbardziej znana arabska stacja telewizyjna o zasięgu światowym – Al-Dżazira, starająca się wypełniać standardy
CNN, od wielu lat jest czołowym medium w tej części świata. Telewizja rozpoczęła działalność w latach 90. Szybko zyskała popularność, gdyż jako jedyna posiadała możliwość relacjonowania wydarzeń bezpośrednio z miejsc konfliktu na Bliskim
Wschodzie. Al-Dżazira podczas pierwszej wojny w Zatoce Perskiej przeprowadziła wywiad z Saddamem Husajnem, czego nie udało się dokonać żadnej z globalnych sieci telewizyjnych. Arabskie medium odegrało znaczącą rolę również podczas operacji „Iracka Wolność”. Tomasz Goban-Klas pisze, że tylko stacja arabska
odważyła się pokazać w kwietniu 2004 roku nagrania przestawiające ciała zabitych
cywili – głównie dzieci i kobiet w Falludży, miejscowości zbombardowanej przez
73
M. Makieła, Amerykańska polityka wobec konfliktu zbrojnego w Iraku, [w:] Irak, dylematy….,
s. 95.
74
J. Elsässer, op. cit., s. 83.
J. E. Stiglitz, Wojna za trzy biliony dolarów. Prawdziwy koszt konfliktu w Iraku, przeł. Z. Ładyka-Wiankowska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010.
76
S. Czapnik, op. cit., s. 349.
77
L. Dyczewski, Media o terroryzmie i terroryzm o mediach, [w:] Media masowe…, s. 12.
75
260
wojsko amerykańskie. Prezydent Bush zareagował stwierdzeniem, iż należy zbombardować siedzibę telewizji78.
Al-Dżazira pokazuje błędy zarówno państw zachodnich, jak i państw arabskich, co
powoduje powszechną krytykę stacji, ale świadczy jednocześnie o wysokiej profesjonalizacji i rzetelności. Al-Dżazira nie stroni od współpracy z terrorystami. Często emituje materiały z miejsca zamachów, bez cenzury pokazuje przebieg egzekucji zakładników. Na antenie stacji arabskiej terroryści przedstawiają żądania i przyznają
się do zamachów79. Najważniejszą cechą stacji jest wszechstronność i dokładność
w przekazywaniu doniesień. Podczas operacji „Iraq Freedom” dziennikarze
Al-Dżaziry uzyskiwali informacje zarówno od Irakijczyków, jak i koalicji antyirackiej80. Stany Zjednoczone i Wielka Brytania zarzucały arabskiej telewizji
przede wszystkim pokazywanie wypowiedzi Saddama Husajna nawołującego do
walki irackich rebeliantów, emitowanie materiałów z przesłuchań jeńców wojennych i pokazywanie skutków wybuchu bomb, czyli zabitych ciał cywili i żołnierzy81. Stacja arabska pokazała inny obraz wojny niż media zachodnie, pozbawiony
cenzury i zafałszowania faktów.
Kolejną stacją telewizyjną zaangażowaną w konflikt w Iraku była Al-Arabija,
stworzona na wzór CNN i BBC World. Przekazy telewizji Al-Arabija starał się
kontrolować rząd amerykański, który wiązał z nowopowstałą stacją określone polityczno-medialne cele. Sytuacja zmieniła się po wyemitowaniu programu, w którym
terrorysta zapowiedział zabicie członków Irackiej Rady Zarządzającej. W kolejnych dniach wojny wyemitowano wywiad z Saddamem Husajnem, w którym opowiadał o egzekucji dokonanej przez Amerykanów na urzędnikach państwowych
i rodzinie. Stacja telewizyjna amerykańską interwencję w Iraku określała „trzecią
wojną w Zatoce”. W wyniku wyemitowania niewygodnych informacji dla USA
stacja została zajęta przez policję iracką. Sytuacja telewizji pogorszyła się jeszcze
bardziej w chwili powołania przez Amerykanów nowego rządu irackiego. Telewizja otrzymała dwutygodniowy zakaz relacjonowania poczynań wojsk amerykańskich i koalicyjnych oraz nowego rządu Iraku82.
Obecność terrorystów w mediach nie ogranicza się jedynie do wykorzystywania arabskojęzycznych środków masowego przekazu profilowanych do islamskiego audytorium. Równie istotną funkcję w tworzeniu medialnego zaplecza dla terrorystów stanowią zachodnie stacje telewizyjne i agencje prasowe. Walter Laqueur
pisał: Jeśli terroryzm jest propagandą poprzez czyn, to dziennikarze oraz telewizyj-
78
T. Goban-Klas, Media i terroryści. Czy zastraszą nas na śmierć?, Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagiellońskiego, Kraków 2009, s. 140,142.
79
Al-Dżazira wielokrotnie pokazywała wypowiedzi Osamy bin Ladena, w związku z tym media
amerykańskie podejrzewały stację o przekazywanie zaszyfrowanych informacji terrorystom. Ibidem,
s. 143.
80
http://www.arabia.pl/content/view/275485/2/, dostęp[09.04.2012].
81
Ibidem, dostęp[09.04.2012].
82
T. Goban-Klas, Media i terroryści…, s. 147.
261
ni reporterzy i operatorzy są najlepszymi przyjaciółmi terrorystów83. Środki masowego przekazu nie tylko relacjonują przebieg konfliktów zbrojnych, ale również
partycypują w przekazie ataków terrorystycznych. Dokładne informowanie przez
media o zamachach zwiększa ogólne poczucie zagrożenia, co jest podstawą efektu
psychologicznego, jaki chcą uzyskać terroryści84. Islamscy radykałowie pośrednio
wpływają w ten sposób na charakter zachodnich przekazów, przy jednoczesnym
osiągnięciu własnych zamierzeń. Amerykańskie i europejskie media w sposób
nieświadomy pozwalają arabskim bojownikom wykorzystywać przestrzeń medialną, doprowadzając jednocześnie do paradoksalnej sytuacji – informując o postępie
walk z rebeliantami, zapewniają terrorystom rozgłos i popularność. Z pewnością,
gdyby nie środki masowego przekazu, wszelkie akty terroryzmu w postaci zamachów nie odniosłyby skutku na skalę międzynarodową. W erze informatyzacji
i mediatyzacji opinii publicznej nawet islamscy radykałowie pojęli, iż prowadzenie
wielotorowej działalności nie może być realizowane bez wykorzystania mediów
zarówno arabskich, jak i zachodnich. Arabskie media stanowią interesujące źródło
komunikowania dla terrorystów, ale jednocześnie ogrywają istotną rolę w przedstawianiu wizerunku Bliskiego Wschodu85. Aczkolwiek islamskie środki masowego przekazu ponoszą częściową odpowiedzialność za charakter stosunków pomiędzy Zachodem a światem arabskim, szczególnie pod względem kwestii zwalczania
terroryzmu86.
Silny wpływ medialnej rzeczywistości doskonale można było zaobserwować
w chwili zakończenia ofensywy na Irak. Pomimo iż los prezydenta Husajna nie był
znany, w dalszym ciągu iracki przywódca istniał jako podmiot wykreowanej przez
środki masowego przekazu rzeczywistości. T. Gabiś tak pisał: Ex-prezydent Husajn żyje, ale żyje w świecie wirtualnym. Dołączył do Osamy Ben Ladena i obaj
przebywają jako zjawy o niejasnym statusie ontologicznym w nieokreślonej strefie
pomiędzy medialną iluzją a rzeczywistością87.
Media zapewniają nieśmiertelność i możliwość implikowania pewnych zachowań i schematów. Podobnie jak amerykańskie środki przekazu transmitują zwycięską ofensywę sił narodowych, tak ugrupowania terrorystyczne, relacjonując egzekucje dokonywane na więźniach, starają się wpływać na obrazowanie realnej wizji
wojny. Konflikt militarny już wiele lat temu przeniósł się w przestrzeń medialnej
rywalizacji walczących stron. Pomimo iż zachodnie cywilizacje posiadają wyraźną
przewagę w kwestii dysponowania środkami masowego przekazu, nie potrafią
83
T.Goban-Klas, Terroryści a media, [w:] Wojna w mediach, pod red. W. Piątkowskiej-Stępniak, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2007, s. 341.
84
L.A. Vallamarin Pulido, Sieć Al-Kaida, przeł. D. Zawada, Wydawnictwo Wołoszański, Warszawa 2008, s. 36.
85
Ch. Eilders, Media under fire: Fact and fiction in conditions of war, „International Review of
The Red Cross” 2005, nr 87, s. 642.
86
F. Haque, Globar media, islamophobia and its impact on conflict resolution, Institute Of Hazrat Mohamamad, Bangladesh, s. 6, http://www.ihmsaw.org/resourcefiles/1260034024.pdf, dostęp
[22.04.2012].
87
T. Gabiś, op. cit., s. 9.
262
w pełni wykorzystać posiadanego potencjału. Sukcesem samych terrorystów jest
choćby fakt, iż stacje telewizyjne na całym świecie gotowe są zapłacić milionowe
stawki za wywiady z rebelianckimi przywódcami. Oprócz potężnego wsparcia
finansowego terroryści zyskują coś znacznie istotniejszego, a mianowicie cenny
czas antenowy w najważniejszych koncernach medialnych Zachodu. Środki masowego przekazu zyskały rangę miejsca „walki dwóch różnych światów”, gdzie każda ze stron stara się przekonać do swoich racji i argumentów.
Islamscy terroryści korzystają również z Internetu. Nowe medium służy terrorystom do pozyskiwania ochotników oraz indoktrynowania młodego pokolenia.
Internet pozwala na szybkie rozpowszechnienie informacji na skalę globalną, pomagając rebeliantom w pozyskiwaniu nie tylko nowych członków, ale również
niezbędnych funduszy. Na stronach internetowych organizacje terrorystyczne
przyznają się do dokonanych zamachów88. Często istnieje sytuacja, w której do
jednego wybuchu przyznaje się kilka organizacji, co spowodowane jest chęcią
uzyskania jak największego rozgłosu. Pokazanie zamachu terrorystycznego przez
media na całym świecie oznacza sukces dla terrorystów. Terroryści chętnie posługują się Internetem również ze względów ekonomicznych. Koszty korzystania
z Internetu są zdecydowanie niższe niż czas antenowy stacji telewizyjnej. Działalność organizacji terrorystycznych stała się szybsza, tańsza i globalna89.
Na podstawie analizy problematyki niniejszej pracy sformułowano następujące
wnioski dotyczące roli mediów masowych we współczesnym konflikcie zbrojnym
w Iraku:
1. Postępująca informatyzacja i mediatyzacja życia publicznego wpływa na
charakter i przebieg współcześnie prowadzonych konfliktów zbrojnych. Podczas
trwania wojny amerykańsko-irackiej media amerykańskie służyły do indoktrynowania postaw społecznych i usprawiedliwiania działań militarnych. Interwencja
USA w Iraku i sposób jej relacjonowania uwidacznia, iż sukces ofensywy militarnej w znacznym stopniu zależy od przeprowadzenia odpowiednich czynności propagandowych i manipulacyjnych.
2. Zadaniem współczesnych mediów jest nie tylko relacjonowanie działań militarnych, ale aktywne kształtowanie rzeczywistości, również medialnej. Środki masowego przekazu, emitując w kierunku odbiorców swoje komunikaty, w znacznym
stopniu opierają się na stosowaniu niedomówień, nadinterpretacji, wyrażeń nacechowanych emocjonalnie, które mają wzbudzać określone postawy społeczne
i narodowe. Pojęcie prawdy jest w tym przypadku przez media celowo uplastyczniane i odwracane.
3. Środki masowego przekazu coraz bardziej uzależnione są od polityki rządów
i organizacji terrorystycznych. Media tracą misyjny i kontrolny charakter pod
wpływem nacisków politycznych i społecznych, służą modyfikowaniu nastrojów
88
M. Levitt, Hamas, Polityka, dobroczynność i terroryzm w służbie dżihadu, przeł. Ł. Müller,
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, s. 196–197.
89
L. Dyczewski, Media o terroryzmie i terroryzm o mediach, [w:] Media masowe…, s. 15.
263
społeczeństwa. Administracja prezydenta Busha skutecznie wykorzystała media
w celu edukowania społeczności amerykańskiej w perspektywie konfliktu w Iraku
i jego przyczyn.
4. Organizacje terrorystyczne wykorzystują wszelkie możliwe środki przekazu
w celu pozyskiwania nowych członków i poszukiwania intratnych źródeł finansowania. Media zachodnie stają się areną, na której terroryści prowadzą kampanię
propagandową oraz medialną. Arabskie stacje telewizyjne w równie istotnym stopniu udostępniają terrorystom, bardziej lub mniej nieświadomie, czas antenowy.
5. Eksponowanie obrazów wojennych na przykładzie relacjonowania egzekucji
czy zamachów terrorystycznych wpływa na brutalizację i tabloidyzację środków
masowego przekazu. Media ukazują przemoc i rozlew krwi, aby jak najskuteczniej
dotrzeć do odbiorcy i rzetelnie spełnić obowiązek informowania o każdym aspekcie prowadzonych działań wojennych.
6. Konflikt amerykańsko-iracki zyskał rangę najważniejszego wydarzenia medialnego w 2003 roku i był konsekwentnie relacjonowany przez największe światowe
agencje prasowe i stacje telewizyjne. Zarówno armia amerykańska, jak i islamscy radykałowie korzystali z własnych środków przekazu w celu zaprezentowania stronniczych opinii i subiektywnych przekazów propagandowych. Pomimo tak znacznego zainteresowania ogólnoświatowych mediów konfliktem w Iraku, każda ze
stacji telewizyjnych czy agencji prasowych emitowała komunikaty w odrębny sposób, a treść przekazów w istotnym stopniu uzależniona była od polityki kraju,
w którym dane medium funkcjonuje.
264
Zeszyty Naukowe AON nr 2(59)KOMENTARZE,
2005
RECENZJE I SPRAWOZDANIA
ISSN 0867–2245
ISSN 0867–2245
Sprawozdanie z uczestnictwa w 9. Kongresie Szkolenia
na odległość Bundeswehry
Małgorzata GAWLIK-KOBYLIŃSKA
W dniach 4–6 września, 2012 roku delegacja AON1 uczestniczyła w 9. Kongresie Szkolenia na Odległość Bundeswehry (9. Fernausbildungkongress 2012 der
Bundeshwehr). Przedsięwzięcie zostało zorganizowane w Hamburgu w Uniwersytecie Bundeswehry im. Helmuta Schmidta (Helmut Schmidt Universittät – HSU),
a uczestniczyło w nim około 1500 ekspertów ze świata biznesu, administracji publicznej oraz szkolnictwa wyższego wojskowego, z państw takich jak Niemcy,
Polska, Austria, Francja, Stany Zjednoczone, Szwajcaria oraz Wielka Brytania.
Honorowy patronat nad kongresem objął minister obrony Niemiec, Thomas de
MAIZIERE.
Celem uczestnictwa delegacji Akademii Obrony Narodowej było reprezentowanie
uczelni w Kongresie, przeprowadzenie forum praktycznego (praxis forum) na temat
nabywania kompetencji kulturowych poprzez uczestnictwo w kursie z zakresu świadomości międzykulturowej (Global e-Learning of Cultural Awareness in Civil and
Military Environment), zebranie wiedzy oraz doświadczeń związanych kształceniem na odległość, a także podtrzymanie oraz nawiązanie kontaktów roboczych ze
specjalistami z zakresu tematu kształcenia na odległość.
Program Kongresu obejmował sesje wykładowe (8) stanowiące wprowadzenie
do planowanej na każdy dzień odrębnej tematyki, warsztaty (14) oraz fora praktyczne (27). Oprócz wspomnianych form spotkań, Kongresowi towarzyszył salon
produktów i rozwiązań edukacyjnych, od platform edukacyjnych, po gry edukacyjne zorientowane na rozwiązania 2D i 3D, wykorzystujące również technologię
kinect.
1
Skład delegacji: (1) dr hab. Piotr Gawliczek – Pełnomocnik Rektora-Komendanta ds. Innowacji, Dyrektor Biura Rektora, (2) ppłk dypl. Thorsten FRIES, oficer łącznikowy Bundeswehry,
(3) Małgorzata Gawlik-Kobylińska – projektant kursów ADL, metodyk w Zespole Kształcenia na
Odległość AON.
265
MAŁGORZATA GAWLIK-KOBYLIŃSKA
Inaugurację kongresu stanowiły powitanie prof. dr. Wilfrieda SIEDELA (profesora Uniwersytetu Helmuta Schmidta) oraz przemówienie otwierające wydarzenie, które wygłosił gen. Volker BARTH. Tematem pierwszego dnia Kongresu było
„Uczeniu się dla operacji oraz poprzez operacje” (Learning for and Through Operations). Związane z tym zagadnieniem prelekcje oraz dyskusje podnosiły kwestie
takie jak skuteczne planowanie, przygotowanie, prowadzenie i monitorowanie
działań Bundeswehry oraz innych podmiotów funkcjonujących w obszarze bezpieczeństwa, pokoju i odbudowy, w tym zarządzania kryzysowego, ratownictwa
i cyberobrony. Zwrócono uwagę, iż dla realizacji zadań operacyjnych istnieje potrzeba powołania zintegrowanych zespołów, zwiększenia aktywności na poziomie
międzyagencyjnym i/lub ponadnarodowym. Wskazano, iż bardzo często brak czasu
i personelu lub geograficzna odległość pomiędzy trenerami i uczestnikami szkoleń
utrudnia przeprowadzenie wspólnego i skutecznego procesu szkoleniowego. Wykorzystanie technologii kształcenia zdalnego i szkolenia może zatem stanowić
doskonałe rozwiązanie i przyczynić się do osiągnięcia zamierzonych celów dydaktycznych, a także do wzmocnienia umiejętności, które są niezbędne do działania
podczas prowadzenia operacji. Podkreślono, iż wykorzystanie w procesie dydaktycznym narzędzi kształcenia zdalnego, w tym poważnych gier symulacyjnych,
umożliwia opanowanie działań operacyjnych szybciej i bardziej efektywnie,
a dzięki inteligentnemu zarządzaniu wiedzą jest możliwe, aby wiedza ekspertów
z różnych państw była szeroko dostępna dla każdego użytkownika/uczestnika kursu. W związku z tym zagadnieniem pierwszy dzień kongresu stanowił próbę odpowiedzi na pytania: w jakim stopniu oparte na technologiach edukacyjnych
i szkoleniowych scenariusze (do gier edukacyjnych) mogą umożliwić osiągnięcie
pożądanego celu (na przykład odzwierciedlenie realnych warunków podczas misji)? W jaki sposób systemy informacyjne i oparte na technologii platformy mogą
pomóc w przygotowaniu i monitorowaniu przedsięwzięć oraz w opracowaniu alternatywnych metod działania w przyszłości? Jakie istnieją opcje wykorzystania
nowych technologii wspierających komunikację oraz współpracę organizacji
i agencji na szczeblu krajowym i międzynarodowym? Na te pytania szukano odpowiedzi podczas warsztatów i for praktycznych podczas których dyskutowano
między innymi: o szansach i zagrożeniach wspierania operacji i szkoleń technologiami informacyjno-komunikacyjnymi, symulacjach wirtualnego szpitala Bundeswehry, wykorzystania awatarów w symulacjach, o dydaktyce i metodyce nauczania w Bundeswehrze. W kontekście tej problematyki, pod kierunkiem kmdr (rez.)
dr. hab. Piotra GAWLICZKA odbyło się forum praktyczne dotyczące wykorzystania metod i technik kształcenia na odległość w kształtowaniu świadomości międzykulturowej w środowiskach wojskowym i cywilnym (Global e-Learning of
Cultural Awareness in Civil and Military Environment). Podczas tego forum projektantka scenariuszy ADL, Małgorzata GAWLIK, oraz przedstawiciel brytyjskiej
firmy LINE Defence, Robert HOHMANN zaprezentowali dwa autorskie kursy
e-learningowe dotyczące świadomości międzykulturowej. Należy wspomnieć, że
266
produkt ADL AON (Introduction to Cultural Awareness Course), którego odbiorcą
mają być instytucje NATO oraz państwa Partnerstwa dla Pokoju, cieszył się dużym
zainteresowaniem słuchaczy ze względu na zestawienie w scenariuszu nieskomplikowanych rozwiązań technologicznych (wymóg grupy roboczej NATO) z elementami gry decyzyjnej. Ponieważ kurs stanowił produkt pracy zbiorowej, dodatkowe
wyrazy uznania dotyczyły sprawnej współpracy Zespołu kształcenia na odległość
(ADL) AON ze środowiskiem międzynarodowym, przeprowadzenia ewaluacji
i optymalnego uwzględnienia wskazówek wszystkich ekspertów tematów.
Motyw przewodni drugiego dnia kongresu stanowiła problematyka doskonalenia
kompetencji zawodowych poprzez edukację i szkolenie (Fit for competition through
training and education). Zwrócono uwagę, iż sukces firm i organizacji zależy od ich
konkurencyjności oraz zatrudnionych pracowników, a widoczne obecnie skutki zmian
demograficznych wymagają przemyślenia w zakresie możliwości zredukowania konfliktu pomiędzy zadaniami, a orientacją pracowników. W tym kontekście, aby przeciwstawić się sytuacji braku wykwalifikowanych pracowników, wskazano, iż pracodawcy oraz instytucje edukacyjne powinni być w przyszłości bardzo elastyczni
w kwestii organizowania kształcenia doskonalącego. Podkreślono potrzebę tworzenia nowych koncepcji, metod oraz standaryzacji kryteriów uznawania certyfikatów i stopni krajowych i międzynarodowych2. W celu zrealizowania przyszłych
zamierzeń, proponuje się rozwiązania oparte na technologii oraz dyskusje na tematy: w jaki sposób firmy i organizacje optymalizują strategię rozwoju swoich pracowników? Jak znaczące są innowacyjne, zorientowane na kompetencje i oparte na
technologii nauczania/uczenia się sposoby sprawdzenia wiedzy? W jaki sposób
można sprostać wyzwaniom takim jak uznawalność formalne i nieformalne poświadczanych umiejętności? Warsztaty i fora praktyczne dotyczyły więc konkretnie nabywania kompetencji, edukacji dorosłych, uczenia się formalnego i nieformalnego, budowania kultury komunikacyjnej oraz kompetencji trenera.
Oprócz uczestnictwa w wykładach i formach warsztatowych, dzięki zaangażowaniu oficera łącznikowego Bundeswehry, ppłk. dypl. Thorstena FRIESA, delegacja AON zapoznała się z infrastrukturą oraz zadaniami Centrum e-Learningu Uniwersytetu im. Helmuta Schmidta (niem. Das Zentrum fuer technologiegestuetzte
Bildung – ZtB), jako centrum kompetencyjnego oraz kluczowego ogniwa systemu
kształcenia na odległość Sił Zbrojnych Niemiec. Podczas tej wizyty odwiedzono
studio nagraniowe uniwersytetu Bundeswehry oraz zespół projektujący multimedialne materiały dydaktyczne. W ocenie delegacji był to szczególnie interesujący
punkt programu ze względu na możliwość podzielenia się doświadczeniami na
temat doboru narzędzi do tworzenia kursów oraz materiałów wspomagających
uniwersyteckie kształcenie. Jako szczególnie interesujące należy ocenić spotkania
2
Propozycję kompromisowego rozwiązania dotyczącego realizacji europejskich ram kwalifikacji
oraz niemieckich ramach kwalifikacji w zakresie kształcenia ustawicznego przedstawiono w styczniu
2012 roku podczas Stałej Konferencji Ministrów Edukacji i Kultury. Źródło: http://www.hsuhh.de/teletutor/index.php?brick_id=QUhHKuBNYyuVFzcE&action=setlanguage&language=en
(03.01.2013).
267
MAŁGORZATA GAWLIK-KOBYLIŃSKA
z przedstawicielami Centrum e-Learningu z Manuelem SOMMEREM, podczas
którego poruszono kwestie zastosowania otwartych narzędzi do tworzenia pomocy
dydaktycznych oraz systemowego wdrażania ich do warsztatu pracy wykładowcy
oraz z Marion HARTUNG, którego rezultatem było nieformalne porozumienie
o udostępnieniu ADL AON rozwijanego przez stronę niemiecką narzędzia do tworzenia galerii na platformie edukacyjnej ILIAS.
Tematyką ostatniego dnia kongresu była szeroko pojmowana współpraca (Cooperation), która obejmuje między innymi siły zbrojne, służbę publiczną oraz handel i przemysł. Podkreślono, iż zgodnie z tendencjami jakie niosą ze sobą zmiany
demograficzne, udział w edukacji jest wspólny dla wszystkich zaangażowanych
partnerów w kategoriach takich jak spektrum uczenia się, koszty, dzielenie systemów wartości, organizacja pracy. Znaczącym ułatwieniem współpracy i komunikacji pomiędzy różnymi partnerami mają stanowić technologie informacyjnokomunikacyjne. Problematyka trzeciego dnia kongresu skupiona była wokół pytań:
Które modele edukacji opartej na technologii i współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami a sektorem publicznym należy brać pod uwagę? Jakie są możliwości i wartości dodane wynikające z szerokiej współpracy pomiędzy partnerami? Jak można
aplikacje oparte na technologii do wspierania współpracy w dziedzinie edukacji,
umiejętności i pracy na co dzień? Kluczowe zagadnienia poruszane na spotkaniach
dotyczyły zatem nowych typów kontaktów pomiędzy prywatnym, a publicznym
sektorem w obszarze edukacji, nowoczesnych narzędzi współpracy, obecnego statusu i rozwoju projektu dotyczącego modernizacji szkoleń.
Trzeciego dnia pobytu w Uniwersytecie delegacja AON odbyła również serię
spotkań, podczas rozmowy z Andreą NEUSIUS, kluczowym ekspertem w zakresie
kształcenia na odległość w Bundeswehrze, poruszono kwestię przyszłorocznego
kongresu, planów i wystąpień. Delegacja została również przyjęta przez prezydenta
Uniwersytetu im. Helmuta Schmidta prof. Wilfrieda SEIDELA oraz uczelnianego
koordynatora Programu Erasmus dr. Martina NASSUA.
Dokonując ogólnej oceny, można stwierdzić, że cel wyjazdu został zrealizowany. Wyjątkowy w tej formie kongres w Niemczech, łączący interesy przemysłu,
nauki, sektora publicznego oraz sił zbrojnych, wskazuje na coraz bardziej znaczącą
rolę nowych technologii w edukacji, zwłaszcza w perspektywie przyszłych zmian
demograficznych i społecznych. Nawiązano liczne bezpośrednie kontakty z przedstawicielami Uniwersytetu im. Helmuta Schmitda, dokonano wymiany poglądów
w obszarze kształcenia na odległość oraz zaprezentowano kurs ADL dotyczący
świadomości międzykulturowej, wokół którego odbyła się konstruktywna dyskusja.
Należy nadmienić, że podczas kongresu wyraźnie wskazywano, iż trzy zasadnicze
filary edukacji: wiedza (informacje), umiejętności oraz kompetencje (działanie), powinny być stale wspierane przez nowoczesne technologie, a proponowanym przez
Uniwersytet im. Helmuta Schmidta podejściem do kształcenia ma być nauczanie
i uczenie się poprzez rozwiązywanie problemów (problem-based teaching & lear-
268
ning). Można zatem stwierdzić, iż zaprezentowany produkt ADL AON doskonale
wpisał się w prezentowaną filozofię kształcenia niemieckiego uniwersytetu.
Uczestnictwo delegacji AON w zorganizowanym z ogromnym rozmachem
przedsięwzięciu, pozwoliło na zapoznanie się z nowinkami technologicznymi oraz
dydaktycznymi, a także nowopowstającymi koncepcjami kształcenia związanymi
z poszerzeniem współpracy zakresie edukacji i szkolenia. Akcentem zwieńczającym uczestnictwo delegacji AON było zaproszenie do aktywnego udziału w następnym Kongresie Bundeswehry w roku jubileuszowym 2013, który będzie jednocześnie rokiem obchodów powstania Uniwersytetu im. Helmuta Schmidta oraz
dziesiątą rocznicą Kongresu kształcenia na odległość.
269
ROCZNY SPIS TREŚCI 2012
BADŹMIROWSKA-MASŁOWSKA
Katarzyna
dr
Media a współczesne konflikty w świetle wybranych dokumentów
Rady Europy. Wstęp do analizy prawnej, nr 3(88), s. 257
BARAN
Zeev
Wykład wygłoszony 12 kwietnia 2012 roku w Akademii Obrony
Narodowej nt. Intelligence and Homeland Security. Option of
Cooperation between Poland – Israel, nr 2(87), s. 13
BETIUK Marek
ppłk rez.
Zmiany geopolitycznego usytuowania Polski po 1989 roku,
nr 1(86), s. 118
BIAŁOSKÓRSKI
Robert
dr
Cel operacyjny Unii Europejskiej: geneza – stan aktualny – prognozy, nr 1(86), s. 102
BINKOWSKI
Henryk
Dr
Wizje kształtowania bezpieczeństwa europejskiego na początku
drugiej dekady XXI wieku, nr 3(88), s. 155
BYŁEŃ Sławomir
ppłk dr
System zabezpieczenia technicznego wojsk lądowych Stanów
Zjednoczonych, nr 1(86), s. 186
Optymalizacja kosztów logistyki w ćwiczeniach, nr 4(89), s. 257
BYSTRICKY
Jozef
Karel Klapálek – dowódca 11. Czechosłowackiego Batalionu Piechoty – Wschód, nr 1(86), s. 321
CAŁKOWSKI Tomasz
ppłk dr inż.
CERNIGOI
Enrico
Wpływ targetingu na planowanie ognia artylerii, nr 2(87), s. 396
Marynarka Wojenna Włoch, Morze Śródziemne i wojna, nr 1(86),
s. 351
CHAŁUBIŃSKA-JENTKIEWICZ Katarzyna
dr
Bezpieczeństwo narodowe jako przesłanka regulacji i reglamentacji
w dziedzinie komunikacji elektronicznej, nr 3(88), s. 277
CIEŚLIK Piotr
ppłk nawig. mgr
Reforma Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej w latach 2008–2011,
nr 2(87), s. 187
CIUPIŃSKI Andrzej
dr hab.
Polish armed forces in the national security system, nr 3(88), s. 101
DRABIK Krzysztof
ppłk dr
Bezpieczeństwo personalne i strukturalne w teorii umowy społecznej Johna Locke’a, nr 3(88), s. 19;
Reason of the state in the context of structural security, nr 3(88), s. 206;
Bezpieczeństwo w teoriach kontraktualistycznyc, nr 4(89), s. 93
ELAK Leszek
ppłk dr
Współczesne konflikty – zarys problemu, nr 4(89), s. 84
270
FRIANOVÁ
Viera
Ing., PhD.
Bezpieczeństwo obywateli a konieczność zmiany podejścia Sił
Zbrojnych Republiki Słowackiej do realizacji zadań asystenckich,
nr 3(88), s. 37
GIZICKI Wojciech
dr
Nowe globalne i regionalne środowisko bezpieczeństwa, nr 1(86),
s. 74
GLEN Andrzej
dr hab. inż.
Podstawy poznawcze obrony powietrznej, nr 4(89), s. 43
GRENDA Bogdan
płk nawig. dr inż.
Użycie śmigłowców w działaniach bojowych kawalerii powietrznej, nr 1(86), s. 126;
Air Component Command HQ, nr 2(87), s. 217
HELNARSKA
Karolina Julia
dr
Współpraca francusko-brytyjska w dziedzinie obrony i bezpieczeństwa i jej implikacje dla europejskiego i euroatlantyckiego bezpieczeństwa, nr 3(88), s. 126
JABŁOŃSKI Jarosław
ppłk
Budowanie potencjału wiedzy systemu bezpieczeństwa narodowego, nr 4(89), s. 102
JAŁOWIEC Tomasz
ppłk dr inż.
Parametryczna ocena logistycznych kontraktów outsourcingowych
w SZ RP, nr 2(87), s. 146
JANCZAK Józef
dr hab.
Organizacja sieci teleinformatycznych na potrzeby zarządzania
kryzysowego na obszarze województwa – wybrane problemy,
nr 2(87), s. 367;
Platforma symulatora heterogenicznego środowiska symulacyjnego, nr 4(89), s. 280
JIRÁSKOVÁ Soňa
Ing., PhD.
Optymalizacja outsourcingu w resorcie obrony Republiki Słowacji,
nr 1(86), s. 204
JONIAK Jacek
płk dr inż.
Czas jako determinant planowania i prowadzenia operacji, nr 2(87),
s. 337
JUREK Krzysztof
dr
Użycie statków powietrznych w działaniach misji ONZ na Saharze
Zachodniej (MINURSO), nr 1(86), s. 146
KACZMAREK
Aleksandra
mgr
KARNOWSKA-WERNER
Maria
dr
Społeczna odpowiedzialność biznesu z perspektywy pierwszej
dekady XXI wieku w Polsce, nr 4(89), s. 275
KARPIUK Mirosław
dr
Monokratyczne organy administracji publicznej właściwe w zakresie bezpieczeństwa ekologicznego (ochrony środowiska) oraz ich
zadania, nr 3(88), s. 216
KIEŻUN
Witold
Wykład z okazji nadania tytułu doktora honoris causa Akademii
Obrony Narodowej, nr 2(87), s. 7
Sytuacja w regionie Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu a bezpieczeństwo Unii Europejskie, nr 3(88), s. 73
271
KLECHA
Roman
gen. bryg.
Wykorzystanie outsourcingu w siłach zbrojnych: wybrane problemy teoretyczne i wyzwania praktycznej implementacji systemu
kontraktowania usług zewnętrznych, nr 1(86), s. 157
KOWALKOWSKI
Stanisław
płk dr hab. inż.
Determinanty i możliwości przeciwdziałania użyciu improwizowanych urządzeń wybuchowych (IED, nr 2(87), s. 379
KRAKOWSKI Krzysztof
płk
Modeling and Simulation Methods Applead to Support DecisionMaking Process – the Voice in the Discussion, nr 2(87), s. 322
KRČ Miroslav
prof. PhD
Nowe pojęcie strategii i polityki bezpieczeństwa Republiki Czeskiej, nr 3(88), s. 142
KRUPA
Marcin
mgr
Model behawioralny określający wpływ aktywności militarnej
USA na globalną ilość wojen, nr 4(89), s. 351
KUPIECKI
Robert
dr hab.
Jaka przyszłość NATO? Wykład wygłoszony na inauguracji roku
akademickiego w Akademii Obrony Narodowej 28 września 2012 r.,
nr 4(89), s. 5
KUREK Sylwester T.
ppłk dr inż.
Gospodarka obronna jako obiekt badawczy ekonomiki obrony,
nr 2(87), s. 158;
Istota ekonomiki bezpieczeństwa jako dyscypliny naukowej,
nr 4(89), s. 225
LENT Bogdan
prof. wizytujący
A contribution towards the Theory of the Project Management,
nr 1(86), s. 263
LIPIŃSKA Justyna
dr
Army Social Responsibility, nr 2(87), s. 266;
Public Information polskich sił zbrojnych, nr 4(89), s. 294
LIS Andrzej
ppłk dr
Wykorzystanie outsourcingu w siłach zbrojnych: wybrane problemy teoretyczne i wyzwania praktycznej implementacji systemu
kontraktowania usług zewnętrznych, nr 1(86), s. 157
LORANTY Krzysztof
dr
MAJCHRZAK Anna
mgr
Percepcja zagrożeń, nr 3(88), s. 11
Relacje Unii Europejskiej z państwami Bałkanów Zachodnich,
nr 3(88), s. 192
MAKOWSKI Piotr
dr hab.
Space marketing – innowacyjne pomysły rodzą kreatywne technologie, nr 4(89), s. 333
MAKSIMIEC Stanisław
płk rez. dr
Status mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce w świetle
prawa międzynarodowego i krajowego, nr 3(88), s. 235
MALINOWSKI Piotr
ppłk dr inż.
Recenzja książki Ewy Sońta-Drączkowskiej, Zarządzanie wieloma
projektami, PWE, Warszawa 2012, ss. 175, nr 2(87), s. 417
MALINOWSKI Zdzisław
mjr mgr
Changes in the Process of Logistic Support Management of the
Polish Military Contingents in Multinational Operations, nr 2(87),
s. 178
272
MARCZYK Maciej
ppłk dr inż.
Więzi informacyjne pododdziałów dowodzenia na stanowiskach
dowodzenia poziomu taktycznego Wojsk Lądowych, nr 2(87), s. 82
MARKIEWICZ
Telesfor Marek
Dr
Transformacja zarządzania europejską przestrzenią powietrzną,
nr 1(68), s. 40
MARSZAŁEK Maciej
płk dr hab.inż.
Wstęp, nr 3(88), s. 7
MIKOŁAJEWSKA Emilia
dr
Od inteligencji roju do wieloagentowych systemów do nawigacji
robotów mobilnych, nr 4(89), s. 200
MIKOŁAJEWSKI Dariusz
mjr rez. mgr inż.
Od inteligencji roju do wieloagentowych systemów do nawigacji
robotów mobilnych, nr 4(89), s. 200
MILER Anna
Rola i zadania CIMIC w operacjach na Bałkanach, nr 4(89), s. 369
dr
MINKINA Mirosław
dr
Proces wywiadowczy. Cz.2. Przetwarzanie informacji i przekazanie
odbiorcy, nr 1 (86), s. 23
MODRZEJEWSKI
Zbigniew
mjr dypl.
Cykl rozpoznawczy w procesie dowodzenia, nr 2(87), s. 95
MORONG Stanislav
Ing. , PhD.
Bezpieczeństwo obywateli a konieczność zmiany podejścia Sił
Zbrojnych Republiki Słowackiej do realizacji zadań asystenckich,
nr 3(88), s. 37
NIEDZIELA Szymon
Dr
Guerrilla muzułmańska w Iraku, nr 1(86), s. 329
NIEDZIÓŁKA Agata
mgr
NOWAK Eugeniusz
prof. dr hab. inż.
Kierunki doskonalenia organizacji i realizacji zadań logistycznych
na rzecz lądowych kontyngentów wojskowych sił zbrojnych RP
w operacjach wsparcia pokoju, nr 2(87), s. 115;
Logistics and Logistic Management in Crisis Situations, nr 2(87),
s. 135
NOWAK Jacek
dr
Dowodzenie siłami powietrznymi w systemie sojuszniczym,
nr 2(87), s. 234
NOWAKOWSKA-KRYSTMAN
Aneta
dr
Piąta luka jakościowa i przekroczenia jakościowego punktu krytycznego w aspekcie jakości obsługi administracyjnej studentów,
nr 1(86), s. 215;
Recenzja książki: Robert S. Kaplan, David P. Norton, Dopasowanie w biznesie. Jak stosować strategiczną kartę wyników, GWP,
Gdańsk 2011, ss. 349, nr 2(87), s. 413;
Recenzja książki: Bartosz Bolechów, Terroryzm, aktorzy statyści,
widzowie, PWN, Warszawa 2010, ss. 399, nr 4(89), s. 387
273
NOWICKI Tomasz
mgr pil.
Użycie śmigłowców w działaniach bojowych kawalerii powietrznej, nr 1 (86), s. 126
NYSZK Wojciech
płk dr hab.
Optymalizacja systemu logistycznego w Siłach Zbrojnych RP,
nr 4(89), s. 215
ALZACKA Elżbieta
mgr
„Kulturowy zwrot” w badaniu i prowadzeniu wojen – nowa perspektywa analityczna, nr 4(89), s. 305
PACEK Bogusław
gen.dyw. dr hab.
PAWŁOWSKI Jacek
prof. dr hab.
Nowe misje Unii Europejskiej, nr 4(89), s. 19
PIECZYWOK Andrzej
ppłk dr
Edukacja dla bezpieczeństwa w warunkach zmian społecznych
i kulturowych, nr 3(88), s. 50
PILARSKI Grzegorz
mjr mgr
Organizacja sieci teleinformatycznych na potrzeby zarządzania
kryzysowego na obszarze województwa – wybrane problemy,
nr 2(87), s. 367;
Platforma symulatora heterogenicznego środowiska symulacyjnego, nr 4(89), s. 280
PIOTROWSKA-TRYBULL
Marzena
dr
Władze lokalne i ich opinie na temat wycofania wojska z gminy –
aspekty ekonomiczne, nr 2(87), s. 283
PŁACZEK Janusz
prof. dr hab.
Istota ekonomiki bezpieczeństwa jako dyscypliny naukowej,
nr 4(89), s. 225
POLAK Andrzej
płk dr hab.
Od Ksenofonta do Liddel-Harta, czyli krótki przegląd wybranych
teoretyków sztuki wojenne, nr 2(87), s. 305
POLITOWICZ Ilona
dr hab.
POSŁUSZNA Elżbieta
dr
Terroryzm jednej sprawy – ujęcie typologiczne, nr 4(89), s. 321
RADOMYSKI Adam
ppłk dr
Identyfikacja środków ciężkości w teorii i praktyce działań obrony
przeciwlotniczej i sił powietrznych, nr 2(87), s. 38
RADZIEJEWSKI
Ryszard
dr
Prawne meandry bezpieczeństwa kluczowych obiektów państwa,
nr 1(86), s. 87
ROSŁAN Grzegorz
płk nawig. dr inż.
Reforma Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej w latach 2008–2011,
nr 2(87), s. 187
RUBAJ Tomasz
płk dr inż.
Zadania, możliwości i sposoby użycia artylerii w działaniach przeciwrebelianckich, nr 2(87), s. 59;
Wsparcie ogniowe – integralna część współczesnej operacji,
nr 4(89), s. 135
274
Recenzja książki: Leszek F. Korzeniowski, Podstawy nauk o bezpieczeństwie, seria: Zarządzanie Bezpieczeństwem, Wydawnictwo
Difin S. A., Warszawa 2012, ss. 298, nr 3(88), s. 295
SABAK Zbigniew
dr
Recenzja książki: Strategia wojskowa, V. Galaték, A. Krásnỳ,
K. Zetocha (eds. ) Vojenská strategie. Ministerstvo obrany České
republiky – PIC MO, Praha 2008, ss. 343, nr 1(86), s. 358;
Recenzja książki: Harry R. Yarger, Teoria strategii w XXI wieku
(Strategic theory for the 21st century: the little book on big strategy), Strategic Studies Institute of United States Army War
College 2010, nr 3(88), s. 299;
Recenzja książki: Josef Smolík, Tomáš Šmíd, a kol., Wybrane
zagrożenia i ryzyko bezpieczeństwa XXI wieku (Vybrané bezpečno
tní hrozby a rizika 21. století), Masarykova
Univerzita, Mezinárodní Politologický Ústav, Brno 2010, nr 3(88),
s. 301
SCHEFFS Waldemar
płk dr inż.
Automatyzacja działań urządzeń elektronicznych w środowisku
cyberprzestrzeni i walki elektronicznej, nr 4(89), s. 152
SIRKO Stanisław
dr hab.
Rynek pracy w wybranych gminach, na terenie których stacjonują
jednostki wojskowe, nr 2(87), s. 254
SMUNIEWSKI
Cezary
dr
Zagadnienie pokoju w nauczaniu Jana Pawła II, nr 1(86), s. 291
SMYK Stanisław
dr hab. inż.
Kierunki doskonalenia organizacji i realizacji zadań logistycznych
na rzecz lądowych kontyngentów wojskowych sił zbrojnych RP
w operacjach wsparcia pokoju, nr 2(87), s. 115
SOBOLEWSKI Grzegorz
płk dr hab.
SOLARZ Jarosław
płk dr
Polish armed forces in the national security system, nr 3(88), s. 101
SPUSTEK Henryk
płk dr hab.
STRZODA Marek
płk dr
SZPANERSKI Adam
dr
Dezintegracja nauk o zarządzaniu: problemy metodologiczne,
nr 2(87), s. 296
SZYNOWSKI Ryszard
kmdr dr
Podstawowy kurs kadrowy w opiniach uczestników kursu (2010–
2011) nr 1(86), s. 243;
Military Administration in the Defence System of the Republic of
Poland, nr 3(88), s. 169
TREMBECKI Jacek
płk dr
Najlepszą bronią w operacjach przeciwrebelianckich jest „niestrzelanie”, nr 2(87), s. 354
URBAN Rudolf
prof. Ing
Nowe pojęcie strategii i polityki bezpieczeństwa Republiki Czeskiej, nr 3(88), s. 142
URYCH Ilona
dr
Autorytet nauczyciela akademickiego a odpowiedzialność,
nr 1(86), s. 278
Rozpoznanie skażeń w Siłach Zbrojnych RP, nr 4(89), s. 178
275
WRZOSEK Marek
płk dr hab.
Dezinformacja - skuteczny element walki informacyjnej, nr 2(87),
s. 18
KOGEL Thomas
Tobruk 1941 – porażka Rommela i sukces Hitlera na strategicznych
obrzeżach Trzeciej Rzeszy, nr 1(86), s. 306
ZAPAŁOWSKI Andrzej
dr
Wyzwania dla bezpieczeństwa Polski związane z regionalizacją
Ukrainy, nr 4(89), s. 119
ZEH Dagmar
ZIELIŃSKI Tadeusz
płk dr
General Assumptions of Personnel Recovery in the Context of
Doctrinal Regulations, nr 2(87), s. 201
ZIĘBA Ryszard
prof. dr hab
276
O tożsamości nauk o bezpieczeństwie, nr 1(86), s. 7

Strona tytułowa - Wydawnictwo Akademii Obrony Narodowej

Transkrypt

Podobne dokumenty

Pobierz tygodnik

Numer 2(5)