Biblia kodem kulturowym Europy

Biblia kodem kulturowym Europy
Biblia jest jednym z ważniejszych źródeł kultury i tradycji europejskiej, nie tylko w
sferze religijno-moralnej, ale również twórczej. Oddziałuje na kulturę na wielu
płaszczyznach: literatury, sztuki, filmu, muzyki oraz związków frazeologicznych. Jest
natchnieniem dla artystów i pisarzy wszystkich epok, źródłem wzorów osobowych, fabuł,
motywów, archetypów, toposów, symboliki, metaforyki (np. matka cierpiąca, bratobójca, syn
marnotrawny, dobry samarytanin, raj utracony itp.). Pisarze wzorowali się również na
występujących w niej gatunkach literackich. Z Biblii wywodzą się psalmy, pieśni, hymny,
listy, przypowieść, a także epos, kronika, baśń czy opowiadanie. Wprowadzano także do
tekstów literackich stylizację biblijną poprzez charakterystyczne zwroty, schematy i budowę
zdań lub po prostu cytowano fragmenty Pisma. Jej fenomen wynika m.in. ze ścisłych
związków kultury europejskiej z tradycją chrześcijańską oraz z ponadczasowości przesłań,
które są aktualne w każdej epoce, przez co jest nieustannie otwarta na interpretacje,
nawiązania oraz literackie kontynuacje w postaci parafraz, przekształceń i aktualizacji, gdyż
literaci uznawali za swój przywilej „poszerzanie” jej tekstu, wysnuwanie analogii, choćby
miały one być fałszywe. Jako, że stanowi konkretny kod, bez jego znajomości odbiorca może
nie być w stanie odczytać wszystkich znaczeń ukrytych w dziełach. O znaczeniu jej wpływu
pisał Zygmunt Kubiak „Obiektywnym sprawdzianem tej siły może być oddziaływanie Księgi
na literaturę i sztukę ludzkości, wpływ tak głęboki i rozległy, że nie można dla niego znaleźć
żadnej analogii w dziejach ludzkiej kultury”. Analizując wpływ Biblii na literaturę badacze
nie tylko wyszukują elementy wspomniane wcześniej, jak motywy itp., ale także zasięg
oddziaływania, tendencje rozwoju literatury oraz sposobu myślenia ludzi danego okresu. Jak
pisał Kazimierz Bukowski, podstawową kulturotwórczą rolą Biblii jest kształtowanie
duchowego oblicza człowieka. Również biblistyka zaczyna sięgać do literackich losów
tematyki biblijnej, eksplorując drogi nieprofesjonalnych interpretacji i indywidualnych
odczytań.
Biblia w literaturze Młodej Polski
W epoce modernizmu czerpanie wątków z Biblii było wyrazem religijności,
areligijności (jako panująca moda) lub antyreligijności twórcy. Pisarze, którzy rozpoczynali
swoją twórczość jeszcze w pozytywizmie, łączyli je z patriotyzmem lub naturalizmem, np. w
nazbyt naturalistycznych przedstawieniach Jezusa, które można znaleźć w tekstach: Chrystus
(1890) Jana Kasprowicza, Legendy (1902) Andrzeja Niemojewskiego, Maria Magdalena
(1913) Gustawa Daniłowskiego. Skupiano się głównie na postaciach kobiecych i
negatywnych, t.j. Ewa, Salome, Magdalena oraz Kain, Judasz, Lucyfer, zgłębiano problem
zła i sumienia oraz tematykę apokaliptyczną, wyrażającą pesymizm i niepokój epoki.
Nawiązania takie można znaleźć u Jerzego Żuławskiego, Tadeusza Micińskiego, Stanisława
Przybyszewskiego, Jana Kasprowicza, Lucjana Rydla (Betlejem polskie, 1904), Edwarda
Leszczyńskiego. Wnikliwszy nurt religijny objawia się u Stanisława Wyspiańskiego, Karola
Rostworowskiego (Judasz z Kariothu, 1913), Ludwika Morstina (Misterium Galilei, 1920)
oraz w lirykach Leopolda Staffa, Leśmiana i innych.
Postaci biblijne interpretowano w powiązaniu z teorią samotności człowieka w
świecie, w utworze Deszcz jesienny Staffa czytamy:
(…)
Przez ogród mój szatan szedł smutny śmiertelnie
I zmienił go w straszną, okropną pustelnię...
Z ponurym, na piersi zwieszonym szedł czołem
I kwiaty kwitnące przysypał popiołem,
Trawniki zarzucił bryłami kamienia
I posiał szał trwogi i śmierć przerażenia...
Aż, strwożon swym dziełem, brzemieniem ołowiu
Położył się na tym kamiennym pustkowiu,
By w piersi łkające przytłumić rozpacze,
I smutków potwornych płomienne łzy płacze...
(…)
Kasprowicz jednoczy człowieka, naturę i Boga. W Krzaku dzikiej róży (1898) poprzez
przyrodę ukazuje harmonię świata, ilustruje życie i śmierć poprzez kontrastowy obraz
różanego krzewu rosnącego na skale i martwej limby tuż obok niego. W Na Wzgórzu Śmierci
przedstawia Golgotę, religijną i historyczną, oraz mające się na niej odbyć wydarzenie jako
tło zmagań cierpiącej duszy.
Najpełniejszy wyraz dociekań religijnych wyraził w zbiorze Hymny (1898-1901),
gdzie w pierwszym cyklu, Ginącemu światu, ukazał kryzys wiary, bunt przeciw Bogu,
natomiast drugi, Salve Regina, obrazuje wyciszenie i zrozumienie, powrót do wiary. Teksty
nawiązują do religijności ludowej, wiejskich obrzędów oraz takowego rozumienia sfery
sacrum i profanum. Przedstawione sceny są przejawem katastrofizmu i ekspresjonizmu,
widzimy ogromne apokaliptyczne przestrzenie, obleczoną w cierniową koronę głowę
Chrystusa jako symbol jego ofiary, podkreślona została wieczność i pozaczasowość sądu
ostatecznego, odbywającego się w każdej chwili.
Dies irae
Trąba dziwny dźwięk rozsieje,
Biblia tysiąclecia:
ogień skrzepnie, blask ściemnieje²,
Doznałem zachwycenia w dzień Pański
w proch powrócą światów dzieje.
i posłyszałem za sobą potężny głos
Z drzew wieczności spadną liście
jak gdyby trąby
na sędziego straszne przyjście,
(…)
by świadectwo dać Psalmiście…
I obróciłem się, by widzieć, co za głos do mnie
(…)
mówił;
O Głowo, owinięta cierniową koroną,
a obróciwszy się, ujrzałem siedem złotych
Ty, co rozpierasz Swej męki ogromem
świeczników,
pierś Konieczności! O Głowo,
i pośród świeczników kogoś podobnego do
której źrenice, jako dwie pochodnie
Syna Człowieczego,
dogasające, płoną
obleczonego [w szatę] do stóp
nad krętą, pustą, nieskończoną drogą
i przepasanego na piersiach złotym pasem.
i gasną, gasną, a zgasnąć nie mogą,
Głowa Jego i włosy - białe jak biała wełna, jak
zawrzyj Swe oczy nad nami,
śnieg,
nie patrz na boleść i zbrodnię!…
a oczy Jego jak płomień ognia.
(…)
(Ap 1 10, 12-14)
Hymn Święty Boże, święty mocny nawiązuje do dawnej pieśni kościelnej, w której lud
uprasza o ochronę przed nieszczęściem. Obok obrazu walki dobra i zła Kasprowicz dołączył
obraz nędzy ludzkiej, a Śmierć idąca na czele konduktu pogrzebowego symbolizuje ich los.
Święty Boże, święty mocny
i wargi jej roztwiera, daremnie łaknące
(…)
ach! rzeźwiącego zbawienia…
A wiatr rozwiewa jej włosy
A dzwon się rozlega,
i żwir jej w puste sypie oczodoły,
z jękiem się czołga po spalonej łące,
a słońce, rozpaliwszy bezdenne niebiosy,
z płaczem się wznosi nad umarłe błonia,
pali jej żółte, pomarszczone skronie
łkaniem wyschnięte chce poruszyć wody
i po policzkach leje strumień żaru,
i zrozpaczony zamilka u brzega
w bezdźwięczną skórę piersi wysuszone
i znów się zrywa i jęczy i płacze
zmienia
i łka i płynie i płynie i płynie
w tej rozpłakanej godzinie …
jak wieniec z czarnych ziół,
A jako widna ta ziemia, wspaniała
rozkwitłych podmuchem żałoby,
wielką godziną konania,
gdzie drzemią stuleci groby,
niepogrzebione wokół leżą ciała,
zgłodniałych kruków krążą stada
a ci się wloką, popędzani mocą
chmurą ściemnioną
strasznego lęku.
i, wysunąwszy dzioby,
A każda głowa ku ziemi się słania,
żądliwie chłoną
każde kolano się chwieje,
ten wiew, który idzie od ziemi —
a krzyże posmutniałe drżą w wychudłych ręku,
trujący, śmiertelny wiew…
a w wietrze chorągwie trzepocą,
A ona, świata przebiegając smug,
a w martwym, niemym słońcu gromnice się
kroki swe liczy na mile
złocą,
i kosą zatacza łuk,
a Śmierć przed tłumem kroczy,
że, jako zboże w dzień kośby,
wielkimi kroczy odstępami
tak pokolenia padają
i z śmiechem na trupich ustach
na nieskończonym obszarze,
wywija kosą stalową,
który jej mocy oddał się spokojny,
połyskującą w południowym skwarze.
który jej mocy oddał się bezwiedny…
A nad jej głową,
(…)
Wyspiański w dramacie Sędziowie podkreśla powołanie człowieka do realizacji woli
Boga poprzez pełnienie funkcji sędziego, będące formą ukazania związków z Bogiem –
Sędzią. Osadzeniem akcji w kręgach żydowskich podkreślił starotestamentowe odczytywanie
Boga jako Prawdy, Stwórcy i Odwiecznego Sędziego. Odniesienia do Biblii są metaforyczne,
można dostrzec biblijną gestykę i język. Dramat porusza tematykę sensu cierpienia i śmierci,
winy i kary oraz wolności i jej braku. Przestrzega przed sędziami fałszywymi oraz zwraca
uwagę na osądzanie czynów innych, a także własnego życia, tworząc uniwersalny przekaz.
Joas
Że Bóg przeze mnie ostrzega
przed karą, co późno spada.
Natan
To ty masz Boga w arendzie!
Ty lichy!
Joas
On zrywa się wszędzie;
próżno byś ty nie pozywał
Jego, co sądzić cię będzie.
Rostworowski pisząc o Judaszu przebadał Pismo oraz historię Izraela, aby
przeciwstawić swój tekst bulwersującym go interpretacjom jako czystego zła. Starał się
zagłębić w psychologię postaci poszukując motywu zdrady, rozważając aspekt moralny oraz
ukazując tragizm tej decyzji. Odrzucił stosowany zwykle fatalizm i zepchnął na margines
wpływ sił piekielnych, co zbliżyło go do dramatu realistycznego.
Betlejem polskie Rydla przedstawia narodzenie Chrystusa, w formie jasełek
osadzonych w krakowskich realiach (pastuszkowie mówiący gwarą, wplecione wesele
krakowskie, pan Twardowski, polscy królowie i inne postaci historyczne, a Maryja w postaci
Matki Boskiej Częstochowskiej, Królowej Polski), łącząc tematykę religijną i narodową.
wchodzi Kosynier kościuszkowski z kosą.
Kosynier
przykląkł na oba kolana
Przenajświętsza Panieneczko,
Chcę Ci ucałować nóżki,
Bom Twoje krakowskie dziecko,
Twój kosynier spod Kościuszki.
Oj, Częstochowska Panienko
I Ty Dziecino Najsłodsza.
U Racławic ja tą ręką
Moskwę kosił, jako potrza.
Bibliografia:
Bartyzel J., Judasz z Kariothu Karola Huberta Rostworowskiego. Dzieje recepcji scenicznej i
krytycznoliterackiej (1913-1981), w: Dramat Biblijny Młodej Polski, red. nauk. Stefan Kruk,
Wrocław 1992, s. 61-148.
Bukowski K., Biblia a literatura polska: antologia, Warszawa 1990, s. 13-14, 37-40, 48-49.
Encyklopedia katolicka t.2, pod red. F. Gryglewicza, R. Łukaszyka, Z. Sułowskiego, Lublin
1976, s. 431-450.
Gutowski W., Wizje Zmartwychwstania w literaturze Młodej Polski, w: Inspiracje i motywy
biblijne w literaturze pozytywizmu i Młodej Polski, Lublin 1999, s. 251-282.
Hutnikiewicz A., Młoda Polska, Warszawa 2008, s. 110-113, 248, 261.
Kaczmarek W., Między religijnym misterium a dramatem narodowym (O Betlejem Polskim
Lucjana Rydla), w: Dramat Biblijny Młodej Polski, red. nauk. Stefan Kruk, Wrocław 1992, s.
7-30.
Kaczmarek W., Stanisław Wyspiański Sędziowie, w: Dramat polski. Interpretacje cz.1, pod
red. J. Ciechowicza i Z. Majchrowskiego, Gdańsk 2001, s. 368-388.
Kaczmarek W., Zdrada Judasza w dramacie K. H. Rostworowskiego Judasz z Kariothu,
źródło internetowe:
http://pastores.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=480%3Azdrada-judaszaw-dramacie-k-h-rostworowskiego-judasz-z-kariothu&catid=54%3A5922013&lang=pl, dostęp
z 11.12.2016r.
Słownik literatury polskiej, źródło internetowe: edupedia.pl.
Słownik literatury polskiej XIX wieku, pod red. J. Bachórza i A. Kowalczykowej, Wrocław
2002, s. 81-92.
Słownik motywów literackich, red. B. Drabarek, J. Falkowski, I. Rowińska, Warszawa 1998,
s. 6-7, 13, 433.