STANISŁAW ZABOROWSKI De malis Divitibus et Usurariis Lege

STANISŁAW ZABOROWSKI De malis Divitibus et Usurariis Lege

2015
Myśl polska XV wieku
dotycząca kontraktów obrotu rentą
i innych zagadnień etyki gospodarczej
TEXTUS EDITIONES
curantis: Marcin Bukała (IFiS PAN)
STANISŁAW ZABOROWSKI
De malis Divitibus et Usurariis
Lege naturali et divina condemnatis Tractatus
(Contra malos Divites et Usurarios)
INTRODUCTIO / WSTĘP DO EDYCJI
1
Stanisław Zaborowski, De malis Divitibus et Usurariis...
TRAKTAT STANISŁAWA ZABOROWSKIEGO
DE MALIS DIVITIBUS ET USURARIIS
WSTĘP DO EDYCJI
A. WSTĘP RZECZOWY
Traktat anty-lichwiarski Stanisława Zaborowskiego
ukazał się drukiem w
Krakowie w 1512 r.1. Na stronie tytułowej wydania znajdujemy skrócony tytuł
tekstu: Contra Malos Divites et Usurarios. Pełny tytuł — podany przed incipitem
“Sanctus Paulus divinus nuncius”, na str. 2 — brzmi: De malis Divitibus et
Usurariis Lege naturali et divina condamnatis Tractatus.
Autor traktatu
Choć w druku nie jest podane nazwisko autora, był nim bez wątpienia był
Stanisław Zaborowski, na co wskazuje odniesienie do jego wcześniejszego
traktatu De natura iurium et bonorum Regis: „et de hoc etiam dixi in Tractatu de
natura iurium et bonorum Regis, qui incipit »Gemitus et planctus pauperum
plurimus« etc.” (s. 15 edycji)2.
Stanisław Zaborowski (1470/77-1530) pochodził ze średnio zamożnej
rodziny szlacheckiej z ziemi sieradzkiej, która posiadała kilka wsi, w tym
Zaborów. Choć był księdzem katolickim, przez większą część życia pracował w
administracji
skarbowej.
Studiował
na
Akademii
Krakowskiej,
gdzie
1 Contra Malos Divites et Usurarios Tractatus, Cracouie 1512 (expl. p. 22: „Impressum Cracouie
opera Floriani in Platea Wisliciensi, quarto idis aprilis Anno salutis MCCCCCXII, feliciter
regnante divo Sigismundo, anno eius sexto, cui salus et victoria”); cf. K. Estreicher, Bibliografia
polska, t. 34, Kraków 1951, s. 55-57.
2 Cf. S. Zaborowski, Traktat w czterech częściach o naturze praw i dóbr królewskich oraz o naprawie
królestwa i o kierowaniu państwem (Tractatus quadrifidus de natura iurium et bonorum Regis, et de
reformatione Regni ac eius reipublicae regimine), wyd. H. Litwin, Kraków 2005.
WSTĘP RZECZOWY
prawdopodobnie uzyskał doktorat z prawa kanonicznego3. W czasach
Aleksandra Jagiellończyka Zaborowski był już Regni Polonie thesauri Notarius, a za
Zygmunta I uzyskał tytuł Custos thesauri Regni4.
Na początku swej kariery ksiądz Stanisław był związany z biskupem
Janem Łaskim (starszym, † 1531), wówczas biskupem kujawskim i kanclerzem (a
potem prymasem)5. Właśnie kanclerz Łaski był inicjatorem wydania słynnego
statutu króla Aleksandra z 1504 r., który zasadniczo zmieniał zasady
przyjmowania w zastaw ziem domeny królewskiej, wprowadzając wymóg
zaliczania pożytków na poczet sumy dłużnej6. Podobnie jak prymas Łaski,
Zaborowski był oddany Kościołowi rzymskiemu, a przeciwny nowinkom
religijnym i rozwijającym się od przełomu wieków XV i XVI prądom prereformacyjnym. Był jednak zarazem krytyczny wobec hierarchów kościelnych;
dał temu wyraz również w wydawanym tu traktacie, gdzie z oburzeniem
wskazuje na pobłażliwość niektórych biskupów i przedstawicieli wyższego
duchowieństwa wobec lichwiarzy (warto przy tym zauważyć, że część
ówczesnych biskupów sprzyjała potem Reformacji).
Pomimo dobrej orientacji w prawie rzymskim i kanonicznym, nasz autor
nie był jurystą — jego prace dotyczące problemów polityki i życia gospodarczego
należy raczej wiązać z dziedziną theologia practica. Przywołując rozróżnienie
Josepha Schumpetera7, należy zaliczyć Zaborowskiego raczej do ‘filozofów prawa
naturalnego’ niż do zorientowanych praktycznie autorów piszących na
Niestety nie można tego potwierdzić, gdyż archiwa wydziału prawa z tego okresu nie
zachowały się.
4 O życiu Zaborowskiego zob. w edycji tratatu De natura iurium et bonorum Regis: H. Litwin,
„Stanisława Zaborowskiego życie, sylwetka i traktat”, w: Zaborowski, Traktat w czterech częściach
o naturze praw i dóbr królewskich..., pp. V-LXXVIII; zob. też: L. Szczucki, Filozofia i myśl społeczna
XVI wieku, Warszawa 1978 (ser. „700 lat myśli polskiej”, 36).
5 Cf. W. Dworzaczek, „Łaski, Jan, h. Korab (1456-1531)”, w: Polski słownik biograficzny, 18 (1973), s.
229-337
6 Ed.: Volumina legum, ed. J. Ohryzko, t. I, Petersburg 1859, s. 294-299; zob.: A. SucheniGrabowska, A. Wyczański, Les révisions des biens fonciers appartenant au domaine de la couronne en
Pologne au cours des XVI-XVIII siècles. La source et son edition, „Studia Historiae Oeconomicae
Uniwersytetu Adama Mickiewicza“, 7 (1972), s. 59-90; A. Sucheni-Grabowska, Odbudowa domeny
królewskiej w Polsce: 1504-1548, Warszawa 2007 (2. wyd.), passim.
7 Cf. J. Schumpeter, History of Economic Analysis, New York 1954, s. 115-122 i 159-167.
3
3
Stanisław Zaborowski, De malis Divitibus et Usurariis...
podstawie własnych doświadczeń administracyjnych (consultant administrators).
Oprócz wymienionych tekstów Zaborowski opublikował również traktat o
celibacie duchownych8 oraz podręczniki polskiej ortografii i łacińskiej gramatyki9.
Autor De malis Divitibus et Usurariis uważany za jednego z ważnych prekursorów
idei ruchu egzekucyjnego. Najprawdopodobniej wywarł on istotny wpływ
również na myśl Andrzeja Frycza-Modrzewskiego10 (wydaje się, że Modrzewski
nie cytował otwarcie Zaborowskiego, ze względu na zasadniczą odmienność w
poglądach religijnych między obu autorami).
Charakter traktatu
De malis Divitibus et Usurariis był pierwszym ze znanych traktatów antylichwiarskich z powstałych w Polsce, który został napisany przez urzędnika
administracji królewskiej. Może więc być przeciwstawiony wcześniejszym
pismom w tej dziedzinie, które wyszyły z pod pióra profesorów Akademii
Krakowskiej11: kanonistów, jak Stanisław ze Skarbimierza12, lub teologów, jak
Jakub z Paradyża13.
S. Zaborowski, De celibatu christianorum et presertim sacerdotum ac virginium, Cracouie 1529.
Id., Orthographia seu modus recte scribendi et legendi polonicum idioma quam utilissimus, Cracouie
1513; zob.: J. Balázs, Der Einfluss des polnischen Humanismus auf die Ausbildung der polnischen und
ungarischen Nationalgrammatik, [w:] Gy. Székely et E. Fügedi [ed.], La Renaissance et la Réformation
en Pologne et en Hongrie (1450-1650), Budapest 1963 (Studia Historica, 53), s. 289-312; S.
Zaborowski, Grammatices rudimenta seu forma octo partium orationis examen cum forma seu modo
verba exponendi, Cracouie 1518.
10 A. Klinger, Stanisława Zaborowskiego program naprawy Rzeczypospolitej, Zielona Góra 1987, s. 139.
11 Zob: M. Bukała, Mendicant Friars and Medieval Notions and Ideas of Economic Life: Oeconomica
Dominicana and Franciscana, and Particularities of Central Europe, in: H. Specht, R. AndraschekHolzer (Hgg.), Bettelorden in Mitteleuropa: Geschichte, Kunst, Spiritualität. Referate der gleichnamigen
Tagung vom 19. bis 22. März 2007 in St. Pölten, St. Pölten 2008, 35-49, see s. 41-43; cf. M. Nuding,
Geschäft und Moral: Schriften de contractibus an mitteleuropäischen Universitäten im späten 14. und
frühen 15. Jahrhundert, [w:] F. P. Knapp, J. Miethke, M. Niesner (Hgg.), Schriften im Umkreis
mitteleuropäischer Universitäten um 1400. Lateinische und volkssprachige Texte aus Prag, Wien,
Heidelberg: Unterschiede, Gemeinsamkeiten, Wechselbeziehungen, Leiden-Boston 2004, s. 40-62.
12 Stanislaus de Scarbimiria, De contractu reemptionis, ed. B. Chmielowska, Traité de Stanislas de
Skarbimierz „De contractu reemptionis” retrouvé dans le manuscrit G.14838 [faktycznie w ms. 14836]
de la Bibliothèque Universitaire de Gand, „Mediaevalia Philosophica Polonorum“, 31 (1992), s. 119146.
13 Jacobus de Paradiso, Tractatus de contractibus reempcionis (inc. „Post multiplicia”), ed. by D. Kuś,
“Textus et studia historiam theologiae in Polonia excultae spectantia”, II (1974), n. 2, s. 63-122.
Edycję traktatu De contractu revendicionis et reempcionis duplex posicio (inc. „Fama referente”)
8
9
WSTĘP RZECZOWY
Traktat
Stanisława
Zaborowskiego
należy
do
dziedziny
‘teologii
praktycznej’, choć zarazem wiele w nim odniesień do prawa kanonicznego. Autor
kieruje swoje wywody przede wszystkim przeciw grzechowi chciwości i
skąpstwa (avaritia), postrzeganemu jako główne źródło lichwy oraz — za św.
Pawłem i św. Augustynem14 — jako korzeń wszelkiego zła. Autor nawołuje w
pierwszym rzędzie do wyrzeczenia się chciwości, a w konsekwencji również
lichwy.
Szczególne cechy ujęcia S. Zaborowskiego
W pewnych aspektach ujęcie przedstawione w wydawanym traktacie
istotnie różni się od wcześniejszych ujęć średniowiecznych15:
a) W przeciwieństwie do wcześniejszych autorów, Zaborowski nie
koncentruje się na wykazaniu niegodziwości lichwy; przyjmując jej
niedopuszczalność za oczywiste założenie, stara się raczej oddziaływać
na wolę czytelnika, tak by ten unikał chciwości i związanych z nią
grzechów.
b) Traktat w większym stopniu odwołuje się do cnoty miłosierdzia niż
sprawiedliwości; podczas gdy głównie do sprawiedliwości, jako
‘silniejszej siostry’ miłosierdzia, odwoływali się średniowieczni
scholastycy.
c) Jako ofiary lichwy autor wskazuje przede wszystkim ubogich oraz
Rzeczpospolitą, nie podejmując problemu oprocentowania kredytu
kupieckiego. Najprawdopodobniej Zaborowski uznawał godziwość
różnych form zysku z kapitału powierzanego kupcom w większym
stopniu niż wcześniejsi teolodzy i kanoniści.
opracowałem w ramach niniejszego projektu: „Myśl polska XV wieku dotycząca kontraktów
obrotu rentą i innych zagadnień etyki gospodarczej — edycje tekstów “.
14 1 Tm 6,10
15 Aspekty te omawiam w pracy: M. Bukała, „Contra malos divites et usurarios “ (1512) by Stanisław
Zaborowski: the problem of usury and renaissance thought, [w:] LOEWE Research Focus „Extrajudicial
and Judicial Conflict Resolution". Working Paper, 21, Frankfurt am Main 2015, <urn:nbn:de:hebis:
30:3-334188>.
5
Stanisław Zaborowski, De malis Divitibus et Usurariis...
d) W traktacie szczególny sposób akcentuje się znaczenie lichwy jako
etyczny aspekt problemu długu publicznego. Zaborowski podjął
kwestię
pożyczek
udzielanych
skarbowi
królewskiemu
i zabezpieczonych zastawami na dobrach królewskich (której poświęcił
dużo uwagi w traktacie O naturze praw i dóbr i królewskich).
Bardzo wyraźnie rysują się praktyczne cele, jakie S. Zaborowski chciał osiągnąć
publikując traktat. Chodziło o nakłonienie czytelników do restytucji lichwiarskich
dochodów, a przede wszystkim do restytucji ziemi pochodzącej z domeny
królewskiej, tam gdzie osiągnięte dochody z pożytków przewyższyły już (nieraz
wielokrotnie!) wartość pożyczek niegdyś udzielonych królowi przez przodków
obecnych posiadaczy zastawów.
To założenie realizowane jest szczególnie w zakończeniu traktatu. W
przywołanych tam — za exemplum kaznodziejskim Idziego Aurifabera16 —
wizjach życia po śmierci, zarówno potępienie i jak zbawienie obejmuje całe
rodziny; w przypadku potępionych chodzi i o samych lichwiarzy i o ich dzieci.
Miało to, w zamyśle autora, zachęcić czytelnika do restytucji nieuczciwie
zdobytych bogactw, wbrew powszechnemu dążeniu do przekazania dóbr
potomkom.
Warsztat autora i jego źródła
Edycja pokazuje źródła wykorzystane przez Zaborowskiego i jego warsztat.
Pokazanie źródeł Stanisława Zaborowskiego jest szczególnie istotne w
odniesieniu do fragmentu poświęconego szczególnym przypadkom, w których
lichwa ma miejsce17. Omówione są tu takie kazusy jak: pożyczka w zamian na
nadanie urzędu (officium), zastaw (pignus), przymus (coactio) i darowizna (libera
donacio). Kazus coactio wiązał się z pojęciem utraconego zysku (lucrum cessans).
Kazusy officium oraz pignus są analizowane w kontekście zastawu królewszczyzn.
W omówieniach przypadków cytowane są głównie pisma Tomasza z Akwinu,
Aegidius Aurifaber (de Goudsmit), Speculum exemplorum omnibus christicolis salubriter
inspiciendum, dist. IX, n. 212-214.
17 Zaborowski, Contra malos divites et usurarios..., s. 9-15 edycji.
16
WSTĘP RZECZOWY
przede wszystkim Summa teologii, oraz sumy spowiednicze, takie jak Pisanella
Bartłomieja z Sancto Concordio18 (cytowana przeważnie za Supplementum Nicoli z
Osimo)19 i Summa Angelica Angela Carletti z Chivasso20,
Bardzo istotne znaczenie w strukturze tekstu mają obszerne wyciągi z
kazań św. Augustyna21. Biskup Hippony jest bez wątpienia najważniejszym z
autorytetów cytowanych przez Zaborowskiego. W końcowej części traktatu autor
zamieszcza obszerne cytaty z dwóch późnośredniowiecznych tekstów, które nie
zajmują
dziś
istotnego
miejsca
w
historii
literatury
religijnej,
ale
najprawdopodobniej na przełomie wieków XV i XVI cieszyły się popularnością.
I tak, w odniesieniu do problemu niesłusznych praw Zaborowski cytuje
komentarz do czterech ewangelii Szymona Fidatusa z Cassia22; a ku przestrodze
lichwiarzy zamieszcza fragmenty exemplum kaznodziejskiego Idziego Aurifabera
(de Goudsmit), dotyczące, jak już wspomniano, pośmiertnego losu potępionych i
zbawionych23.
T. Kaeppeli, Scriptores Ordinis Praedicatorum medii aevi, I, Romae 1970, s. 157-68.
Nicolaus de Auximo, Supplementum, quoniam Summa que „Magistratia” seu „Pisanella” vulgaliter
nuncupatur, Mediolani 1479; zob: „Nicolaus de Auximo”, w: Franciscan Authors, 13th-18th Century: a
Catalogue in Progress, <http://fr-authors.2-www.de>, 2014; L. Pellegrini, „Niccolò da Osimo”,
[w:] Dizionario biografico degli Italiani, 78 (2013); O. Langholm, The Merchant in the Confessional:
Trade and Price in the Pre-Reformation Penitential Handbooks, Leiden-Boston 2003 (Studies in
Medieval and Reformation Thought, 93), s. 138-145.
20 Cf.: Angelus de Clavasio, Summa Angelica de casibus conscientialibus, Venetiis 1578; S. Pezzella,
„Carletti, Angelo”, [w:] Dizionario biografico cit., 20 (1977); G. Todeschini, Scienza economica
francescana nella Summa di Angelo da Chivasso, [w:] O. Capitani, R. Comba, M. C. De Matteis, G.
Merlo [wyd.], Frate Angelo Carletti, osservante, nel V centenario della morte (1495-1995). Atti del
convegno: Cuneo-Chivasso, 7-8 dicembre 1996, Cuneo 1998, s. 157-168; Langholm, The Merchant
in the Confessional..., s. 158-174.
21 Augustinus Hipponensis, Speculum de Scriptura sacra (Ecclesiasticus); Idem, Sermo 178. De verb.
Apostoli „Ad Titum”, I, 9 (Serm. de scripturis); Idem [?], Sermo 310. De eleemosinis (Serm. suppositi
de diversis); Idem, [?],Sermo 86. De verb. Lucae, XII, 16-21 (Serm. suppositi de scripturis); Idem,
Sermo 60. De verb. Matth, VI, 19-21 (Serm. de scripturis); Idem, Sermo 9. De decem Chordis (Serm. de
scripturis), cap. 12; Idem, Sermo 355. De vita et moribus clericorum suorum, I (Serm. de diversis), n.
5; Idem [?], Sermo 270. De dilectione charitatis et odio cupiditatis (Serm. suppositi de diversis);
Idem[?],Sermo 277. De reddendis decimas (Serm. suppositi de diversis).
22 Simon Fidatus de Cassia, Gesta Salvatoris Domini nostro Jesu Christi seu commentaria super IV
Evangelia in libros XV, lib. VIII, cap. 37
23 Zob. wyżej przyp. 16.
18
19
7
Stanisław Zaborowski, De malis Divitibus et Usurariis...
B. WSTĘP EDYTORSKI
Traktat został wydany w druku w 151224, będącym podstawą niniejszej edycji.
Praca nad tekstem obejmowała rozwiązanie licznych skrótów stosowanych w
druku, poprawienie błędów pisarskich i drukarskich oraz uwspółcześnienie
interpunkcji. Osobną jej część pracy stanowił dokładny opis cytatów ze źródeł.
Wprawdzie autor przeważnie zaznacza fakt cytowania innych tekstów, ale nie
zawsze określa źródła i niekiedy określa je w sposób bardzo ogólny lub z błędami
(dotyczącymi najczęściej numeracji cytowanych fragmentów).
Struktura tekstu
Podział traktatu na sekcje pochodzi od wydawcy, a nie autora, i został
wprowadzony dla ułatwienia czytelnikowi orientacji w tekście. Na początku
autor podaje ogólne uwagi na temat grzechu chciwości oraz lichwy
(„Intruductio”). Do sekcji I zaliczono wywody poświęcone pożyczkom pod
zastaw
nieruchomości
i
szczegółowym
kazusom,
wraz
z
cytowaną
z
niezinentyfikoanym autorem ‘figurą’ zestawiającą w siedmiu argumentach
siedem sposobów dzierżnia dóbr królewskich przez prywatnych posiadaczy.
Sekcja II to fragment na temat wyższego duchowieństwa (prelati) i jego postaw
wobec plagi lichwy. Sekcja III obejmuje krytykę tezauryzacji bogactw i ukazuje
związek między tezauryzacją a lichwą. Następnie autor zachęca czytelników do
hojnego okazywania miłosierdzia (misericordia) i dobrowolnego oddawania
przynajmniej dziesiątej części dochodów na cele dobroczynne, religijne lub
publiczne (decime) (sekcja IV). Przedostatnia sekcja (V) poświęcona jest
problemowi niesłusznych praw, z nawiązaniem do praw umożliwiających
lichwę.
Na zakończenie cytowane jest exemplum kaznodziejskie Idziego
Aurifabera: przywołane są za nimi wizje lichwiarzy skazanych po śmierci na
wieczne potępienie, a także ludzi posłusznych Prawu Bożemu cieszących
wieczną szczęśliwością.
24
Zob. wyżej przyp. 1.
WSTĘP EDYTORSKI
Samodzielny wkład S. Zaborowskiego do tekstu jest różny w różnych jego
fragmentach. Ostatnia sekcja to obszerny wyciąg z cytowanego egzemplum,
poprzedzony tylko jednym zdaniem wprowadzającym i podsumowany w zdaniu
kończącym traktat.
Sekcja IV i V składają się w większości z cytatów,
odpowiednio: św. Augustyna (IV) i Szymona Fidatusa (V). Względnie największy
samodzielny wkład autora dostrzec można we wprowadzeniu oraz w dwóch
pierwszych sekcjach
Redakcja tesktu
W ramach redakcji uwzględniono m.in. poprawki tekstu drukowanego (z 1512 r.)
naniesione w egzemplarzu Biblioteki Jagiellońskiej (sygn. Cim.Q.4003), które
według Karola Estreichera wprowadził sam autor25. Wszędzie tam gdzie
wprowadzono korekty tekstu starodruku, zostało to zaznaczone w tekście
nawiasami kątowymi oraz w aparacie krytycznym (uporządkowanym według
wierszy i umieszczonym bezpośrednio pod tekstem, a nad przypisami). W
aparacie druk z 1512 r. jest oznaczony symbolem K, a egzemplarz Biblioteki
Jagiellońskiej K1.
Swoiste cechy XVI-wiecznej ortografii zostały zachowane, brak np.
dyftongów ae. Ujednolicono jedynie zapis słów tam, gdzie nie jest on jednolity
(zaznaczając to w aparacie), np. stosowany w pewnych miejscach zapis
„Xpistus”, zastąpiono przeważającym „Cristus”.
Zachowano w tekście skróty oznaczające fragmenty źródeł (księgi,
rozdziały, dystynkcje, etc.), a także księgi biblijne i teksty prawne. Ich wyjaśnienie
czytelnik znajdzie w przypisach rzeczowych. Do najczęściej stosowanych przez
autora skrótów należą: li. (liber), di. (distinctio), c. (caput), glo. (glossa). Na zasadzie
wyjątku rozwiązano tylko skróty dotyczące konkretnych ‘tytułów’ w źródłach z
prawa rzymskiego i kanonicznego, np. de usurpationibus, de prescriptionibus, de
Iudeis. Różnorodność ‘tytułów’ mogłaby stanowić istotne utrudnienie dla
czytelnika, a w przypisach rzeczowych cytowany jest incipit danego paragrafu
25
K. Estreicher, op. cit., s. 55.
9
Stanisław Zaborowski, De malis Divitibus et Usurariis...
lub kanonu (o ile nie jest wymieniony w tekście), ale już nie ‘tytuł’ do którego
należy. Zachowano natomiast skróty tytułów całości tekstów prawnych (np. Cle.
= Clementinae).
Objaśnienia cytatów
W przypisach rzeczowych —o numeracji arabskiej ciągłej — wskazano cytowane
w traktacie teksty i określono dokładnie cytowane fragmenty Biblii i źródeł
prawnych, jak Kodeks Justyniana, Digesty, Dekret Gracjana, Dekretały Grzegorza IX
(Liber extra) i Liber sextus Bonifacego VIII. W przypisach do cytatów prawniczych
stosowano
ujednolicony
system
skrótów,
przyjęty
we
współczesnych
opracowaniach z dziedziny historii prawa i objaśniony na końcu niniejszego
wstępu. W cytatach z błędnie wskazanymi autorami źródeł poprzedzono ich
imiona skrótem <Ps.>, a właściwych autorów określono w przypisach
rzeczowych. Natomiast błędnie podane numery fragmentów tekstów — np.
dystynkcji Dekretu — potraktowano jako błędy pisarskie lub drukarskie i
poprawiono, zamieszczając je w nawiasach kątowych i zaznaczając korekty w
aparacie. Wyjątkowo zachowano błędne numery tam, gdzie błąd wynika z
zamierzonego nawiązania przez autora do myśli związanej z cytowaną, a
omówionej w źródle innym miejscu. W takich przypadkach zachowano podany
błędny numer, a następnie w nawiasie kątowym podano numer właściwy,
poprzedzony słowem recte. Tak jest np. przypadku Arystotelesowej
krytyki
lichwy w IV księdze Etyki nikomachejskiej, którą Zaborowski myli z opisem
sprawiedliwej wymiany w księdze V26.
Cytaty — w tym liczne fragmenty biblijne i fragmenty kazań św.
Augustyna27 — zostały zestawione z tekstami źródłowymi. W przypadku Biblii
punktem odniesienia była tu Vulgata Clementina28. Różnice między cytatem a
Zaborowski najprawdopodobniej nieprecyzyjnie nawiązał tu uwag o Arystotelesowej
koncepcji sprawiedliwej wymiany podanych przez Tomasza z Akwinu w artykule o słusznej
cenie w Summie teologii (IIa-IIae, qu. 77, a. 1, co)
27 Patrologiae Latinae Cursus Completus, ed. J. Minge, t. 38-39, Parisiorum 1845-49; przed publikacją
w druku będzie uwzględnione również najnowsze wydanie w serii Corpus Christianorum.
28 Biblia Sacra juxta Vulgatam Clementinam, ed. electronica, <http://vulsearch.sourceforge.net/
html/index.html>, 2015.
26
10
WSTĘP EDYTORSKI
źródłem są wskazane w przypisach dolnych, oznaczonych literowo i
zamieszczonych pod przypisami rzeczowymi.
Skróty prawnicze stosowane w edycji
W przypisach rzeczowych do cytatów prawniczych zastosowano skróty przyjęte
przez Jamesa A. Brundage i Kennetha Penningtona29. Oto objaśnienia
przykładowych skrótów:
prawo rzymskie
Cod. 4.24.10pr = Codex Iustinianus, lib. IV, tit. 24, lex 10, principium
Cod. 4.24.10.1 = Codex Iustinianus, lib. IV, tit. 24, lex 10, § 1
Dig. 43.24.7.7 = Digesta, lib. XLIII, tit. 24, lex 7, § 7
prawo kanoniczne
D.8 c.2 = Decretum, pars I, dist. 8, c. 2
C.2 q.1 c.18 = Decretum, pars II, causa 2, qu.1, c.18
X 3.21.6 = Decretales Gregorii IX (Liber extra), lib. III, tit. 21, c. 6
VI 5.5.1 = Liber sextus decretalium Bonifacii VIII, lib. V, tit. 5, c.1
VI 5, Reg. 4 = Liber sextus decretalium Bonifacii VIII, lib. 5, ”Regulae iuris”. 4
Clem. 5.5.1 = Clementis V Constitutiones, lib. V, tit. 5, c.1
Marcin Bukała
29
Cf. J. A. Brundage, Medieval Canon Law, London - New York 1995, passim.
11