milcząc, wołają - wizyt-net

Wystawa przygotowana przez
Instytut Pamięci Narodowej
Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko
Narodowi Polskiemu
Biuro Edukacji Publicznej
milcząc,
wołają
milcząc, wołają
poświęcona pracom poszukiwawczym
szczątków ofiar systemu
komunistycznego z lat 1944-1956
prowadzonym w latach 2012-2014
przez Instytut Pamięci Narodowej
i Radę Ochrony Pamięci Walk
i Męczeństwa w kwaterze „Ł”
Cmentarza Wojskowego na
Powązkach w Warszawie
Autor wystawy: Piotr Życieński
Koncepcja plastyczna wystawy:
Artysta plastyk jolanta czarska
i fotograf piotr życieński
recenzenci: dr Marcin Krzanicki
i dr Tomasz Łabuszewski
zdjęcia współczesne: Piotr Życieński
materiały archiwalne dzięki uprzejmości
rodzin bohaterów: Grażyny
Chojeckiej, Eleonory Kasznicy, Anny
Tasiemskiej, Krzysztofa Bukowskiego,
Jacka Łukasika, Andrzeja Neymana,
Jerzego Zachorowskiego, ze zbiorów
Archiwum IPN oraz Studium Polski
Podziemnej w Londynie.
Krzyż Walecznych, orły
i ryngrafy ze zbiorów prywatnych
Kazimierza Krajewskiego.
zdjęcie satelitarne ze strony internetowej
Urzędu m. st. Warszawy.
Po II wojnie światowej Polska znalazła się pod faktyczną okupacją ZSRS. Sowieci realizowali plan podporządkowania sobie Rzeczypospolitej w wymiarze politycznym, militarnym, gospodarczym, a także ideologicznym. Przy pomocy oddanych sobie w pełni komunistów polskich, wykorzystując masowy entuzjazm społeczeństwa wynikający z pokonania Niemiec i jego gotowość do odbudowy wyniszczonego wojną kraju, tworzyli fasadowe atrybuty
niepodległego państwa polskiego z pozornym systemem wielopartyjnym, wolnością gospodarczą. W nowej komunistycznej Polsce
nie było jednak miejsca dla wielu kategorii wrogów ustroju – reprezentujących struktury II Rzeczypospolitej czy też Polskie Państwo Podziemne.
Ofiarami Sowietów i ich komunistycznych popleczników od
pierwszych dni padali żołnierze podziemia niepodległościowego:
Armii Krajowej, Narodowych Sił Zbrojnych i Batalionów Chłopskich, a następnie Delegatury Sił Zbrojnych, Wolności i Niezawisłości, Narodowego Zjednoczenia Wojskowego, Konspiracyjnego Wojska Polskiego, Ruchu Oporu Armii Krajowej, a także
działacze struktur cywilnych – Delegatury Rządu na Kraj oraz
przedstawiciele autentycznych ugrupowań politycznych stanowiących prawdziwą reprezentację społeczeństwa polskiego: SN, PPS-WRN, SP, SL.
Wrogami skazanymi na represje stali się działacze jedynej legalnie działającej po wojnie opozycyjnej partii – PSL. Wrogami
byli wszyscy żołnierze Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, którzy ulegli namowom komunistów i zdecydowali się na powrót do
kraju. Traktowani byli jako potencjalni szpiedzy, a przede wszystkim jako ludzie niebezpieczni z racji przywiązania do tradycji Polski Niepodległej – tak groźnej dla nowej władzy.
Realizując plan zniewolenia Polski, Sowieci i podlegli im polscy komuniści posługiwali się pełnym wachlarzem instrumentów przymusu: od wywózek, masowych aresztowań po skrytobójcze morderstwa czy też zbrodnie sądowe. Zwłaszcza te ostatnie –
w kontekście wcześniejszych zasług większości skazanych w walce o odzyskanie przez Polskę niepodległości – były prawdziwą parodią prawa, mając więcej wspólnego ze spektaklem propagandowym niż przewodem sądowym. Część procesów, z uwagi na nieugiętą postawę oskarżonych, przyjmowała postać tzw. kiblówek
(od wiadra nieczystości, na którym sadzano więźniów) i odbywała się w więziennych celach, bez udziału obrońcy i szansy na jakąkolwiek sprawiedliwość.
Skazani na śmierć, którzy nie zostali ułaskawieni przez prezydenta komunistycznej Polski Bolesława Bieruta (agenta NKWD),
ani nie zostali objęci amnestią, byli mordowani „w majestacie prawa”. Skazywani przez „sądy” powszechne przez powieszenie (np.
gen. August Emil Fieldorf), a ofiary trybunałów wojskowych najczęściej metodą „katyńską” – strzałem w tył głowy.
Rodziny zamordowanych na ogół nie były informowane o wykonaniu wyroku, a ciała ofiar skrycie grzebano. Jednym z miejsc
mordu było centralne więzienie MBP przy ulicy Rakowieckiej na
warszawskim Mokotowie. Od wiosny 1948 r. osoby tam zamordowane potajemnie chowano w kwaterze „Ł” Cmentarza Wojskowego na warszawskich Powązkach.
Piotr Życieński
Krzysztof Szwagrzyk
Kwater a „Ł”
W latach 1948-1956 na kwaterze „Ł”, tzw. Łączce Cmentarza Wojskowego Powązkowskiego w Warszawie pochowano szczątki blisko 300. więźniów uznanych przez komunistyczny aparat bezpieczeństwa za osoby szczególnie niebezpieczne dla państwa, których
danych świadomie nie odnotowano w księdze głównej cmentarza.
Ciała straconych początkowo przewożono z więzienia wozem jednokonnym, który po pewnym czasie został zastąpiony przez samochód ciężarowy z plandeką. Zwłoki rzucano do przygotowanych wcześniej dołów, następnie pospiesznie zasypywano i równano teren. W połowie lat pięćdziesiątych pole pochówków więziennych, wraz z sąsiednimi kwaterami zostało przykryte warstwą nawiezionej ziemi i gruzu. Za oficjalny powód podjętych działań podano konieczność zniwelowania różnic poziomów pomiędzy wyżej położonym Cmentarzem Wojskowym, a Cmentarzem Komunalnym na Powązkach.
W nielicznych przypadkach, dzięki grabarzom rodziny ofiar
poznawały przybliżoną lokalizację wydzielonej kwatery, na której
najczęściej nocą lub we wczesnych godzinach porannych wykonywano tajemnicze pochówki z Mokotowa.
Przeprowadzona w połowie lat pięćdziesiątych operacja niwelowania obszaru kwatery „Ł” i jej okolic doprowadziła do zatarcia
wszelkich śladów po dokonywanych tam więziennych pochówkach.
Wkrótce po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce na kwaterze „Ł” rozpoczęły się ponowne pochówki. W latach 1982-1984
na miejscu grzebania więźniów okresu stalinowskiego zlokalizowano prawie 200. mogił, głównie osób zasłużonych dla władzy
komunistycznej.
W latach 2012-2014 na zlecenie Instytutu Pamięci Narodowej i Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa na kwaterze „Ł”
przeprowadzono prace archeologiczne, podczas których ekshumowano szczątki 198. osób, w tym prawdopodobnie dwóch kobiet.
Trzy/czwarte z nich nosiło ślady po zastosowaniu katyńskiej metody uśmiercania – strzale lub strzałach oddanych z broni krótkiej
w tył głowy skazańca.
Wśród odnalezionych i zidentyfikowanych znaleźli się wybitni oficerowie Armii Krajowej i Narodowych Sił Zbrojnych: mjr
Hieronim Dekutowski, ps. „Zapora”, płk Stanisław Kasznica, ps.
„Przepona”, mjr Bolesław Kontrym, ps. „Żmudzin”, ppłk Antoni Olechnowicz, ps. „Pohorecki”, mjr Zygmunt Szendzielarz, ps.
„Łupaszko” oraz oficerowie Wojska Polskiego: kmdr Stanisław
Mieszkowski, płk Aleksander Kita i płk Marian Orlik.
Do zakończenia prac na „Łączce” niezbędne jest przeprowadzenie trzeciego, ostatniego etapu prac ekshumacyjnych; wydobycie
spod współczesnych pomników szczątków ponad 90. ofiar komunizmu. Wśród odnalezionych wciąż nie ma gen. Emila Fieldorfa, ps. „Nil”, rtm. Witolda Pileckiego, ps. „Witold”, ppłk. Łukasza
Cieplińskiego, ps. „Pług” i wielu, wielu innych…
Edmund Zbigniew Bukowski (1918–1950)
ps. „Zbyszek”, porucznik Armii Krajowej, wielokrotnie odznaczony, m.in. Krzyżem Walecznych
Od urodzenia związany z Wileńszczyzną, gdzie ukończył szkołę powszechną i gimnazjum oo. jezuitów, a także rozpoczął studia
prawnicze na Uniwersytecie Stefana Batorego. Od 1939 r. żołnierz
SZP-ZWZ-AK. Działał w służbie łączności Wileńskiego Okręgu AK. Kilkakrotnie odbywał kursy do Warszawy, transportując
m.in. sprzęt radiowy i tabele szyfrów. Przeszedł kurs radiotelegrafisty. Uczestniczył w akcji „Ostra Brama” mającej na celu wyzwolenie Wilna spod niemieckiej okupacji.
Dwukrotnie aresztowany – w 1942 r. przez pozostającą pod
nadzorem Gestapo litewską policję bezpieczeństwa Saugumę
i w sierpniu 1944 r. przez NKWD podczas nadawania depeszy do
Komendy Głównej AK. Za pierwszym razem został wykupiony,
a za drugim, mimo że był ranny, udało mu się zbiec.
Po ucieczce został wysłany do Warszawy z meldunkiem dotyczącym przebiegu akcji „Ostra Brama” i stosunku Sowietów do
AK. Na warszawską Pragę przybył w momencie wygasania walk
powstańczych. Tworzył komórkę łączności między Okręgiem Wileńskim a Komendą Główną AK. Od czerwca 1945 r. był szefem łączności komendy okręgu przeniesionego z Wileńszczyzny
do Polski centralnej. Utrzymywał łączność ze Sztabem Naczelnego Wodza w Londynie. Wielokrotnie przewoził przez prawie całą
Europę informacje, rozkazy oraz fundusze przeznaczone na dalszą
działalność niepodległościową.
Po 1946 r. prowadził również komórkę legalizacyjną – wytwarzał fałszywe dokumenty dla siebie i innych członków komendy. W latach 1947–1948 jako członek sztabu Wileńskiego Okręgu AK współorganizował jego siatkę wywiadowczą. Aresztowany
28 czerwca 1948 r. Podczas bardzo ciężkich przesłuchań zachował dzielną postawę.
Więzienny, dwudniowy „przewód sądowy” zakończył się
w dniu Święta Niepodległości – 11 listopada 1949 r. Trzy dni później Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie ogłosił wyrok skazujący Bukowskiego na karę śmierci
Został zamordowany w więzieniu przy ul. Rakowieckiej
13 kwietnia 1950 r., a jego szczątki odnaleziono latem 2012 r.
w kwaterze „Ł” Cmentarza Wojskowego na Powązkach w Warszawie. Była to pierwsza odnaleziona i pierwsza zidentyfikowana spośród ofiar, których zwłoki ukryto na tym terenie.
Hieronim Dekutowski (1918–1949)
ps. „Zapora”, „Reżu”, „Stary”, cichociemny, oficer Armii
Krajowej, major Delegatury Sił Zbrojnych i Zrzeszenia
„Wolność i Niezawisłość”, odznaczony Krzyżem Walecznych (1945).
Urodził się w Tarnobrzegu. Przed wybuchem II wojny światowej
zdał maturę. Jako ochotnik brał udział w wojnie obronnej 1939 r.
Przedostał się do Francji i bronił jej granic w szeregach 2. Dywizji
Strzelców Pieszych. Po kapitulacji został ewakuowany do Wielkiej
Brytanii i wcielony do plutonu czołgów.
Na początku marca 1943 r. zaprzysiężony na „cichociemnego”
o pseudonimach „Zapora” i „Odra”. We wrześniu przerzucony do
Polski i awansowany do stopnia podporucznika rezerwy. Dowodził 4. kompanią w 9. pułku piechoty Inspektoratu AK Zamość.
W uznaniu zasług szybko awansowany przez komendanta Okręgu AK Lublin płk. Kazimierza Tumidajskiego „Marcina” na szefa
Kedywu Inspektoratu Lublin-Puławy. Dowodził oddziałem dywersyjnym, a następnie 1 Kompanią 8. Pułku Piechoty Legionów
AK. Od stycznia do lipca 1944 r. przeprowadził kilkadziesiąt akcji zbrojnych, a w czasie akcji „Burza” ochraniał sztab Komendy
lubelskiego Okręgu AK. W sierpniu podjął nieudaną próbę przedostania się na pomoc walczącej Warszawie.
Na początku 1945 r., zgodnie z postanowieniem Komendy
Okręgu AK Lublin, skoncentrował żołnierzy zagrożonych aresztowaniami i rozpoczął akcje odwetowe skierowane przeciw wojskom NKWD i placówkom komunistycznego aparatu represji.
Pół roku później został awansowany przez dowództwo Delegatury
Sił Zbrojnych do stopnia majora. Podporządkowano mu wszystkie oddziały leśne w lubelskim Inspektoracie DSZ.
Z rozkazu dowództwa dokonał demobilizacji podległych sobie oddziałów i dwukrotnie bezkutecznie próbował przedostać
się na Zachód. Jesienią 1945 r., jako komendant oddziałów leśnych w Inspektoracie WiN Lublin, był odpowiedzialny za dywersję i przeprowadzał akcje wymierzone w organy komunistycznego
aparatu represji w województwie lubelskim. Z czasem obszar jego
działania rozszerzył się na województwa rzeszowskie i kieleckie.
Po ogłoszeniu przez komunistów amnestii w lutym 1947 r. zaprzestał prowadzenia akcji zbrojnych i ujawnił się w czerwcu tego
roku. Zagrożony aresztowaniem, podjął próbę ucieczki z kraju,
w trakcie której 16 września 1945 r. został zatrzymany w Nysie.
Przeszedł okrutne śledztwo w centralnym więzieniu MBP przy ul.
Rakowieckiej w Warszawie.
Wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego w Warszawie z 15 listopada 1948 r. został skazany na siedmiokrotną karę śmierci.
Przed wykonaniem wyroku podjął jeszcze jedną, nieudaną próbę
ucieczki z celi więziennej.
Zamordowany wraz z sześcioma podkomendnymi 7 marca
1949 r. w więzieniu przy ul. Rakowieckiej w Warszawie.
Szczątki Hieronima Dekutowskiego odnaleziono latem 2012 r.
w kwaterze „Ł” Cmentarza Wojskowego na Powązkach w Warszawie.
Stanisław Józef K asznica (1908–1948)
ps. „Maszkowski”, „Przepona”, „Wąsal”, „Wąsowski”,
„Stanisław”, „Stanisław Piotrowski”, podporucznik Wojska Polskiego, podpułkownik i komendant Narodowych Sił
Zbrojnych, kawaler orderu Virtuti Militari V klasy (1939)
i dwukrotnie Krzyża Walecznych (1939).
Urodzony 25 lipca 1908 r. we Lwowie, syn Stanisława, profesora Uniwersytetu Poznańskiego. Absolwent Gimnazjum im. Marcinkowskiego w Poznaniu (1926). Ukończył studia prawnicze na
Uniwersytecie Poznańskim (w 1933 r. uzyskał tytuł magistra)
i zdał egzamin adwokacki. Działacz „Bratniej Pomocy” studentów
UP, uczestnik Korporacji Akademickiej „Helionia”. Od 1934 r.
działacz Obozu Narodowo-Radykalnego, członek Organizacji
Polskiej – tajnej struktury kierowniczej ONR. Ukończył Szkołę
Podchorążych Rezerwy Artylerii we Włodzimierzu Wołyńskim,
służbę wojskową odbył w 7. Wielkopolskim Dywizjonie Artylerii
Konnej (awansowany do stopnia podporucznika rezerwy).
Uczestniczył w wojnie obronnej 1939 r. jako oficer zwiadu, następnie dowódca baterii w 7. Dywizjonie Artylerii Konnej w zgrupowaniu Armii Poznań pod dowództwem gen. Tadeusza Kutrzeby. Konspiracyjną działalność niepodległościową rozpoczął w szeregach Grupy „Szańca”, wywodzącej się z przedwojennego ONR-„ABC”. Wszedł w skład powołanego na przełomie roku 1939
i 1940 Komisariatu Cywilnego, kadrowej organizacji obozu narodowego, której celem było przygotowanie administracji na wyzwolonych spod okupacji terenach Polski. Po utworzeniu Narodowych Sił Zbrojnych pełnił funkcję szefa Administracji Ogólnej
w strukturach Służby Cywilnej Narodu. Od lipca 1943 r. należał
do Tymczasowej Narodowej Rady Politycznej. Od lipca 1944 r.
pełnił funkcję zastępcy szefa I Oddziału (organizacyjnego) KG
NSZ-OP (tj. części NSZ pozostającej poza AK).
W początkowych dniach Powstania Warszawskiego uczestniczył
w walkach na Ochocie. Od września 1944 do kwietnia 1945 r. był
komendantem Okręgu NSZ Częstochowa, od stycznia do sierpnia
1945 r. komendantem Inspektoratu „Zachód” NSZ-OP (w którego skład wchodził m.in. Okręg NSZ Poznań).
W marcu 1945 r. przejściowo pełnił funkcję zastępcy komendanta, a następnie p.o. komendanta Obszaru Zachodniego organizacji „Nie”. Od czerwca 1945 r. był szefem wywiadu OP, a od
sierpnia 1945 r. p.o. komendantem głównymo NSZ-OP. Na przełomie roku 1945 i 1946 wraz z grupą kadry NSZ-OP wszedł do
Narodowego Zjednoczenia Wojskowego. 15 lutego 1947 r. został
aresztowany w Zakopanem przez funkcjonariuszy Departamentu
III MBP, a 2 marca 1948 r., wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego w Warszawie, skazany na karę śmierci.
Zamordowany wraz z Józefem Dyjakiem i Lechem Neymanem
12 maja 1948 r. w więzieniu przy ul. Rakowieckiej w Warszawie
Szczątki Stanisława Kasznicy odnaleziono latem 2012 r. w kwaterze „Ł” Cmentarza Wojskowego na Powązkach w Warszawie.
Helena (Halina) Żurowsk a (1905–1949)
ps. „Barbara”, „Baśka”, „Helena”, „Heniek”, „Leliwa”,
„Łabędź”, przybrane nazwisko Anna Helena Jaroszewicz,
inż. rolnik, podporucznik AK, kawaler Krzyża Walecznych
(dwukrotnie).
Pochodziła ze znanej rodziny ziemiańskiej. Dyplom inżyniera rolnika uzyskała w 1928 r. na
Oddziale Rolnym Politechniki
Lwowskiej. Od 1932 r. gospodarowała w liczącym 460 ha majątku Boniowice koło Dobromila.
W 1939 r., wysiedlona z majątku przez Sowietów, przeszła przez
góry na Węgry. W styczniu 1940
r. została zaprzysiężona jako kurierka wojskowej Bazy „Romek”
w Budapeszcie. W czerwcu 1940
r. przeszła do pracy w ZWZ
w kraju jako zastępca kierownika komórki przerzutowej „Południe” w Krakowie. Po rozbiciu przez Niemców konspiracji krakowskiej wiosną 1941 r. była kurierką KG ZWZ w łączności z okręgami wschodnimi, a w latach 1942–1943 – szefem łączności Obszaru
Lwów Tajnej Organizacji Wojskowej. Po scaleniu TOW z AK pełniła funkcję kurierki Kedywu KG AK, a następnie pracowała przy
wytwarzaniu materiałów wybuchowych.
W Powstaniu Warszawskim była łączniczką w Batalionie „Iwo”
i Zgrupowaniu „Radosław”. W połowie września została ranna
w rękę. Pod koniec walk mianowana podporucznikiem. Po wyzwoleniu z obozu jenieckiego zgłosiła gotowość pozostania w służbie. Jej przełożona wystawiła jej wówczas taką opinię:
„W pracy sumienna, odważna, pełna poświęcenia. Służby
oficerskie pełniła wzorowo. Bardzo inteligentna. Trudna do prowadzenia przez swą indywidualność. Jako człowiek bezwzględnie wartościowy. Bezwzględnie ideowa.
Bezwzględnie uczciwa. W ciężkich chwilach nigdy nie
zawiedzie”.
Od października do grudnia 1945 r. przebywała w kraju, kontaktowała się z osobami z wojennej konspiracji, jednak celu jej pobytu nie dało się określić. W 1946 r. weszła w skład aparatu łączności MSW Rządu RP na uchodźstwie w brytyjskiej strefie okupacyjnej. W lipcu 1947 r. przedostała się do Szczecina, by sprawdzić stan organizacji tamtejszej konspiracyjnej delegatury MSW
i dostarczyć fundusze. 27 lipca 1948 r. wyruszyła z Niemiec przez
Czechosłowację do Polski, by zorganizować nowe struktury łączności po rozbiciu przez UB delegatur MSW. Trafiła na prowokacyjne kontakty bezpieki i weszła w krąg gry operacyjnej krypt.
„Cezary” (pozorowanie przez MBP istnienia tzw. V Komendy
WiN). Mimo przestrzegania wszelkich zasad konspiracji, a potem
uporczywych prób zgubienia całodobowej obserwacji, nie zdołała się ukryć i 29 września 1948 r. została aresztowana w Gdańsku.
Zarówno w śledztwie, jak i na rozprawie odmawiała odpowiedzi
na pytania, nie przyjmowała wersji narzucanej przez śledczego, zaprzeczała stwierdzeniom śledczych i świadków, odwoływała własne zeznania jako wymuszone, wskazywała na uchybienia proceduralne. Chroniła pomagające jej osoby, przedstawiając kontakty
z nimi jako towarzyskie lub rodzinne. Po ciężkim śledztwie została skazana na karę śmierci.
21 września 1949 r. Helena Żurowska została zamordowana
w więzieniu na warszawskim Mokotowie.
Oprac. Wojciech Frazik