wk¸ad wroc¸awskiego ogrodu botanicznego w ochron¢ i

Biuletyn Ogrodów Botanicznych, 12: 99–103, 2003
WK¸AD WROC¸AWSKIEGO OGRODU BOTANICZNEGO
W OCHRON¢ I POPULARYZACJ¢ ZAGRO˚ONYCH ROÂLIN
WODNYCH I B¸OTNYCH ZE STREF KLIMATU CIEP¸EGO
Contribution of the Wroclaw Botanical Garden in protection
and popularization of threatened water- and swamp plants from suband tropical regions
Ryszard KAMI¡SKI
Ogród Botaniczny Uniwersytetu Wroc∏awskiego, ul. Sienkiewicza 23, 50-235 Wroc∏aw
organizacje mi´dzynarodowe oraz rzàdy wi´kszoÊci krajów podj´∏y wysi∏ki majàce na celu
ochron´ szczególnie zagro˝onych gatunków.
Z ubolewaniem nale˝y stwierdziç, i˝ roÊlinom
wodnym i b∏otnym nie poÊwi´cono wiele uwagi. Tylko 20 taksonów umieszczono w Âwiatowej Czerwonej Ksi´dze, jednak˝e nie ma ich na
liÊcie EU Wildlife Trade Regulation i CITES
(tab. 1). Ta ostania, powsta∏a w roku 1973, obowiàzujàca tak˝e u nas (Dz.U. Nr 39, poz. 357)
w niektórych przypadkach jest zdezaktualizowana. Znaleêç tu mo˝na gatunki obecnie rozmna˝ane komercyjnie przez laboratoria kultur
tkankowych w tysiàcach egzemplarzy (np. Spiranthes cernua – Orchidaceae czy Dionaea
muscipula z Droseraceae).
Do potencjalnie zagro˝onych sub- i tropikalnych roÊlin wodnych i b∏otnych mo˝emy zaliczyç wiele gatunków z rodzaju Cryptocoryne,
Lagenandra i Aponogeton oraz niektóre nale˝àce do rodzaju Echinodorus, Cabomba, Vallisneria, Nuphar czy Nymphaea. Sà one uprawiane na ca∏ym Êwiecie w akwariach i paludariach. Problem ten dotyczy g∏ównie regionów
i krajów niezamo˝nych, o niskiej wiedzy spo∏ecznej, w których eksport bogactw naturalnych
jest wa˝nà ga∏´zià gospodarki.
Klasycznym przyk∏adem jest tu dawny Cejlon (obecnie Sri Lanka), skàd bez opami´tania
rodzime i zagraniczne firmy eksportujà endemiczne gatunki Cryptocoryne, Lagenandra
i Aponogeton, z których wi´kszoÊç uznawano
niegdyÊ za roÊliny doÊç powszechnie wyst´pujàce na wyspie. Aktualnie z 9 gatunków zwartek (Cryptocoryne) wszystkie sà bardzo zagro˝one, wÊród 7 lagenandr (Lagenandra) szeÊç
jest zagro˝onych (w tym 5 bardzo), podobnie
STRESZCZENIE
Wk∏ad Wroc∏awskiego Ogrodu Botanicznego w ochron´ zagro˝onych gatunków stref ciep∏ych jest znaczàcy. Jako jedna z pierwszych
placówek na Êwiecie opracowa∏a metody rozmna˝ania w kulturach tkankowych wielu gatunków roÊlin wodnych z rodzaju Aponogeton
i Echinodorus, poszukiwanych przez akwarystów i b´dàcych przedmiotem handlu. Posiadajàc jednà z najwi´kszych w Êwiecie kolekcji
i ekspozycji roÊlin rekomendowanych do upraw
akwariowych, pokazuje gatunki zagro˝one oraz
uczy jak odró˝niaç roÊliny rozmna˝ane w europejskich ogrodnictwach od importowanych
z krajów tropikalnych, wÊród których mogà
znaleêç si´ roÊliny pozyskiwane ze stanowisk
naturalnych.
Makrohydrofity sà grupà roÊlin najbardziej
czu∏à na szybkie, antropogeniczne zmiany zachodzàce w Êrodowisku, nie dajàce roÊlinom
˝adnych szans na migracj´, nie mówiàc ju˝
o ich przystosowaniu si´. W krajach wysoko
rozwini´tych wiele takich zmian si´ ju˝ dokona∏o, w innych trwajà lub dopiero si´ rozpoczynajà. Drugim powa˝nym zagro˝eniem dla wielu roÊlin, jest pasja kolekcjonerska ludzi rozbudzana niegdyÊ przez ogrody, w których pokazywano zamorskie dziwy roÊlinne, pi´kne, tajemnicze, czasem bardzo rzadkie. Ch´ç posiadania,
niekiedy za wszelkà cen´, rzeczy rzadkich, oryginalnych tak˝e nie pozosta∏a bez wp∏ywu na
stan populacji wielu roÊlin. Wraz z rozwojem
technik informacyjnych, komunikacji i handlu
ta ludzka przywara zagrozi∏a wielu ciep∏olubnym gatunkom roÊlin, niekiedy uwa˝anym nieomal za pospolite. Doceniajàc wag´ problemu
99
Ryszard Kamiƒski
Tabela. 1. RoÊliny wodne i b∏otne w ogólnej liczbie roÊlin uznawanych za zagro˝one – na przyk∏adzie kilku krajów.
Table 1. Water- and swamp plants in general number of plants counted as threatened – on example several countries.
¸àczna liczba gatunków zagro˝onych (Ex/E, E, V, R, I)
lub podlegajàcych ochronie figurujàca na listach:
(êród∏o informacji – Internet)
Total number of endangered ((Ex/E, E, V, R, I) or protected
species written on: (information from internet)
Kraj
Country
krajowych
national Red List
Polska
308*
1997 IUCN
Red List
(Int. 1)
29
+ 2002 IUCN
Red List
(Int. 2)
2
CITES
(Int. 3)
60
EU Wildlife
Trade Regulation
(Int. 4)
73
brak
absent
53
brak
absent
500
brak
absent
513
4
brak
absent
129
brak
absent
141
190
brak
absent
393
brak
absent
414
brak
absent
brak
absent
brak
absent
(=1,1% z 2450 gat.)
(=1.1% from
2,450 species)
– w tym makrohydrofity
– in this macrohydrophytes
Australia
28*
963
brak
absent
2174
uwzgl´dniono tylko
w tym 876 E, V
o statusie E, V (int. 5) (=13,9% z 15638 gat.)
only statuses E and V
(13.9% from
were taken into
15,638 species)
consideration
–w tym makrohydrofity
– in this macrohydrophytes
Sri Lanka
– w tym makrohydrofity
– in this macrohydrophytes
Madagaskar
8+4
lista niedost´pna
autorowi
(=13,7% z 3314 gat.)
list inaccessible
for author
(=13.7% from
3,314 species)
14**
brak
absent
306
brak listy
lack of list
– w tym makrohydrofity
– in this macrohydrophytes
brak
absent
454
288
1
(=3,2% z 9595 gat.)
(=3.2% from
9,595 species)
brak
absent
Polska – roÊliny wodne i b∏otne bez gatunków torfowiskowych; Sri Lanka – liczba endemitów wÊród roÊlin naczyniowych
ca. 780 – Int. 6; Madagaskar – endemity > 80% – Int. 7.
* Zarzycki K., Wojewoda W., 1986; ** Yapabandara Y.M.H.B., Ranasinghe P. – Internet.
– krajowe listy w bogatych paƒstwach, wysoko cywilizowanych zawierajà cz´stokroç du˝o wi´kszà liczb´ gatunków jak listy
o zasi´gu kontynentalnym lub Êwiatowym.
– zasoby gatunkowe paƒstw biedniejszych z tzw. trzeciego Êwiata sà dopiero rozpoznawane; cz´sty brak wiarygodnych danych.
tunków z rodzaju Aponogeton (niektóre o siatkowatych liÊciach) bardzo poszukiwanych
przez akwarystów i eksportowanych na ich potrzeby. Mo˝na przyjàç, i˝ interesujàcych taksonów – nie odkrytych jeszcze przez mi∏oÊników
roÊlin wodnych – na tej wyspie jest wi´cej. Byç
mo˝e nied∏ugo zmuszeni b´dziemy zaliczyç je
do grupy roÊlin zagro˝onych i wymierajàcych.
Kraje bogatsze o swoje zasoby zadba∏y wczeÊniej, umieszczajàc rzadkie, endemiczne gatunki
jak 3 gatunki aponogetonów (Aponogeton)
zwanych tak˝e onowodkami. W wymiarze finansowym eksport wszystkich roÊlin z tego
kraju wzrós∏ z 1,68 mln rupii w 1980 r, poprzez
191 mln w 1990 r, a˝ do 573 mln w roku 1999
(Yapabandara, Ranasinghe – Internet). Na poczàtku tego procesu jest Madagaskar, w którym
na oko∏o 9600 gatunków roÊlin ponad 80% jest
endemicznych. WÊród nich jest kilka, znanych
z nielicznych stanowisk – Bruggen 1985, ga100
Wk∏ad Wroc∏awskiego Ogrodu Botanicznego
Fot. 1. Akwarium z ekspozycjà zagro˝onych kryptokoryn z Cejlonu
Fig. 1. Aquarium with exposition of endangered Cryptocoryne from Ceylon.
nieomal w ca∏oÊci na listach ochronnych.
Niekiedy zagro˝onymi mogà byç gatunki kosmopolityczne, stenotopowe, o wyspowym
charakterze wyst´powania, jednak˝e znane
z niewielkiej liczby stanowisk. Jednà z takich
roÊlin jest aldrowanda p´cherzykowata (Aldrovanda vesiculosa) – roÊlina znajdujàca si´ nieomal na wszystkich czerwonych listach w krajach, gdzie wyst´puje, bàdê te˝ wyst´powa∏a,
a której obecnie brak jest na listach ogólnoÊwiatowych.
Wroc∏awski Ogród Botaniczny, pomimo i˝
zgromadzi∏ w swej kolekcji wiele rzadkich
roÊlin wodnych i b∏otnych (fot. 1) ma swój niepodwa˝alny wk∏ad nie tylko w ich popularyzacj´, ale tak˝e w ich ochron´.
W akwariach ekspozycyjnych gatunki zagro˝one, tj. wyst´pujàce na Êwiatowych lub
krajowych czerwonych listach, podobnie jak
w innych dzia∏ach, wyró˝nione sà spoÊród pozosta∏ych roÊlin innym oznaczeniem. Tablica
znajdujàca si´ przy wejÊciu informuje o ich stopniu zagro˝enia, apeluje o powstrzymanie si´
z zakupem roÊlin pochodzàcych ze Êrodowiska
naturalnego oraz, w przypadku niektórych gatunków, pokazuje cechy roÊlin, przy pomocy
których mo˝na odró˝niç roÊliny rozmna˝ane
w europejskich ogrodnictwach wodnych od
roÊlin importowanych z krajów ich pochodzenia. Tam natomiast nie wszystkie firmy produkujà roÊliny; wiele pozyskuje je ze stanowisk
naturalnych. Uczestnicy wycieczek oprowadzanych po dziale akwariów zawsze sà uczulani na
ten problem.
Fot. 2. Ró˝nicowanie si´ tkanki merystematycznej
Aponogeton undulatus w kulturze in vitro
Fig. 2. Differentiation of meristematic tissue of
Aponogeton undulatus cultured in vitro.
Kraje dbajàce o swe dziedzictwo przyrodnicze zacz´∏y wprowadzaç zakazy eksportu ginàcych gatunków, utrudnienia w wywozie bàdê
te˝ przywozie innych. Dopiero to by∏o sygna∏em dla wielu firm o potrzebie zmian w dotychczasowych strategiach ich dzia∏ania. Naukowcy, dopingowani przez firmy komercyjne tracàce zyski, bàdê usi∏ujàce obni˝yç koszty, rozpocz´li prace nad nowymi technologiami rozmna101
Ryszard Kamiƒski
˝ania i uprawy tych roÊlin przekazujàc wyniki
zleceniodawcom lub ogó∏owi spo∏eczeƒstwa
w formie publikacji (Möhlmann 1980). W tak
rozumianym dzia∏aniu w zakresie ochronnym
udzia∏ naszego Ogrodu jest bezpoÊredni. Jako
jedni z pierwszych opracowaliÊmy technologi´
rozmna˝ania aponogetonów (fot. 2), w tym niektórych bardzo rzadkich i kilku akwarystycznych ˝abienic (fot. 3) w kulturach in vitro (Kuku∏czanka, Klimaszewska, S∏awiƒski 1979, Kamiƒski, Kromer 1986) nie wspominajàc ju˝
o rzadkiej, kosmopolitycznej aldrowandzie p´cherzykowatej (Condo i inni 1998). W wielu
przypadkach przynios∏o to zaskakujàco dobre
wyniki. Najbardziej popularne akwarystyczne
zwartki (nazywane te˝ kryptokorynami), wyst´pujàce tylko na Cejlonie, obecnie rozmna˝ane sà w kulturach tkankowych. Szacuje si´, i˝
ponad 90% zwartek uprawianych w europejskich akwariach pochodzi z tego êród∏a. Metoda in vitro jest aktualnie powszechnie stosowana przez europejskich ogrodników do rozmna˝ania wielu gatunków i odmian ˝abienic
(Echinodorus), anubiasów (Anubias) oraz
bardziej pospolitych roÊlin (Alternanthera,
Eusteralis, Myriophyllum, etc.) – a to przyczynia si´ do ich zachowania w naturalnym Êrodowisku. Niestety akwaryÊci z krajów azjatyckich i pó∏nocno-amerykaƒskich cz´sto dalej zaopatrujà si´ w rzadkie roÊliny o podejrzanej
proweniencji.
Dzi´ki nag∏aÊnianiu prac prowadzonym,
w ostatnim dziesi´cioleciu, przez nasz Ogród
nad restytucjà aldrowandy p´cherzykowatej
w Polsce, wywo∏aliÊmy zainteresowanie w Êwiecie tym gatunkiem. Podj´cie tematu przez instytucje naukowe i hobbistów z innych krajów zaowocowa∏o g∏´bszym poznaniem jej Êwiatowych zasobów, ekologii i fizjologii, dopracowaniem metod rozmna˝ania (Adamec, Pasek 2000)
i powi´kszeniem liczby stanowisk w skali globalnej (Kamiƒski 2002). Efektem tych dzia∏aƒ na
dzieƒ dzisiejszy jest obni˝enie jej stopnia zagro˝enia i uczynienie z gatunku rzadkiego roÊliny
dost´pnej dla ka˝dego hobbisty (int. 7).
SUMMARY
Fot. 3. Rozmna˝anie ˝abienic przez stymulacj´ rozwoju pàków kàtowych na przyk∏adzie Echinodorus
uruquayensis
Fig. 3. Propagation of burheads by stimulation of lateral
buds at the instance of Echinodorus uruquayensis.
Contribution of the Wroc∏aw Botanical
Garden to protection of threatened water- and
swamp plants from sub- and tropical regions is
significant. The Botanical Garden as first in the
102
Wk∏ad Wroc∏awskiego Ogrodu Botanicznego
Bruggen H.W.E. 1985. Monograph of the genus
Aponogeton (Aponogetonaceae). Bibliotheca
Botanica 137. E. Schweizerbart’sche Verlagsbuchhandlung (Näu. Obermiller). Stuttgart.
Kamiƒski R., Kromer K. 1986. Die Vermehrung
einiger Wasserpflanzen-gattungen “in vitro”.
Aqua Planta. 1-86: 3-5.
Condo K., Kokubata G., Varghese S.B., Itoyama M., Breckpot Ch., Kamiƒski R., Kromer K. 1998. Conservation of endangered
Aldrovanda vesiculosa by tissue culture.,
CPN, Vol 26: 89-92.
Kamiƒski R. 2002. Effects of introduction of
Aldrovanda vesiculosa L. in Poland. Proceedings of The 4th International Carnivorous
Plants Conference, Tokyo, Japan, June 21 –
June 23, 2002, p. 153-154. Edited by Katsuhiko Kondo. First published on June 10 by Laboratory of Plant Chromosome and Gene Stock
Gratuade School of the Science. Hiroshima
University, Higashi-Hiroshima.
Kuku∏czanka K., Klimaszewska K., Slawiƒski S.
1979. Aponogetons in vitro-cultur. Het Aquarium, 49/11: 293-295.
Möhlmann F. 1980. Erfahrungen mit der Gewebkultur bei Cryptocorynen, Tetra Information.
50: 34-36.
Pemberton R.W. 2000. Waterblommetjie (Aponogeton distachyos, Aponogetonaceae), a recently domesticated aquatic food crop in Cape
South Africa with unsual origins. Economic
Botany. 54(2): 144-149.
Yapabandara Y.M.H.B., Ranasinghe P. Tissue
culture for mass production of aguatic plant
species. internet: http://www.apctt.org/publication/paf/tm_dec_tissue.pdf
Zarzycki K., Wojewoda W. 1986. Lista roÊlin
wymierajàcych i zagro˝onych w Polsce. PWN,
Warszawa.
world, worked out methods of propagation in
tissue culture of many species of water plants,
from the genus Aponogeton and Echinodorus.
These plants are valuable for aquarists and are
object of trade. Our garden has collection and
exposition of plants recommended to cultivation in aquariums, that is one of the biggest in
the world. It shows threatened species and
teaches how to distinguish plants reproduced by
European gardeners from those imported plants
from tropics. It is important, because some
plants offered on aquaristic market, can be
gained from natural habitats.
LITERATURA
Adamec L., Pasek K. 2000. Medium optimalization for growing Aldrovanda vesiculosa in vitro. Carnivorous Plant Newsletter 29: 122-124.
Rozporzàdzenie Ministra Ârodowiska z dnia 27
lutego 2002 r. w sprawie zezwoleƒ na przewo˝enie przez granic´ paƒstwa okreÊlonych roÊlin
i zwierzàt. (Dz.U. Nr 39, poz. 357).
Internet 1. http://www.unep-wcmc.org/species/
plants/plants-by-taxon.htm, http://www.wcmc.
org.uk/species/plants/geographic_table.htm
Internet 2. http://www.redlist.org/search/searchexpert.php?kingname=PLANTAE
Internet 3. http://www.cites.org/eng/resources/
species.html
Internet 4. http://www.unep-wcmc.org/index.
html?http://www.unep-wcmc.org/species/index.htm~main
Internet 5. http://www.biodiversityhotspots.
org/xp/Hotspots/ghats/?showpage=Biodiversity
Internet 6. http://popplanet.org/PopPlanet/factoids-display.cfm?factoidID=5
Internet 7. http://bestcarnivorousplants.com/catalog/price_list.htm
103