Wiedza o spo∏eczeƒstwie

Kszta∏cenie w zakresie
R O Z S Z E R Z O N Y M
P o d r ´ c z n i k
Wiedza o spo∏eczeƒstwie
Spis treÊci
Spo∏eczeƒstwo
............................................................. 7
I. Naród i procesy narodotwórcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1. Naród w sensie etnicznym i politycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2. Czynniki narodotwórcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
II. Historyczne i wspó∏czesne typy spo∏eczeƒstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
1. Spo∏eczeƒstwo pierwotne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
2. Spo∏eczeƒstwo niewolnicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
3. Spo∏eczeƒstwo feudalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
4. Spo∏eczeƒstwo przemys∏owe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
5. Spo∏eczeƒstwo postindustrialne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
6. Inne klasyfikacje spo∏eczeƒstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
III. Zmiany struktury spo∏eczeƒstwa polskiego w procesie
transformacji ustrojowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Polityka
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
I. Istota systemu politycznego oraz instytucje
w paƒstwie demokratycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
1. Istota systemu politycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
2. Instytucje w paƒstwie demokratycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
A. Partie polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
B. Grupy interesu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
C. Organy paƒstwowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
II. Mechanizmy dzia∏ania paƒstwa demokratycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
1. Wybory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
2. Koalicje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
3. Opozycja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
III. AktywnoÊç polityczna obywateli w systemie demokratycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
1. BezpoÊrednie uczestnictwo w kierowaniu sprawami publicznymi . . . . . . . . . . . .
2. AktywnoÊç wyborcza obywateli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. AktywnoÊç polityczna na szczeblu samorzàdowej
wspólnoty lokalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. S∏u˝ba publiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
49
53
54
55
IV. Mechanizmy ochrony praw cz∏owieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
1. Przejawy naruszeƒ praw cz∏owieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Przyczyny naruszeƒ praw i wolnoÊci cz∏owieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Mechanizmy ochrony praw i wolnoÊci cz∏owieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A. Mechanizmy prawa wewn´trznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
B. Mechanizmy prawa mi´dzynarodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
C. Organizacje pozarzàdowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
www.wsip.pl
58
60
60
60
62
66
3
Spis treÊci
V. Typologia, etapy rozwoju i ewolucja doktryn politycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
1. Typologia doktryn politycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Ewolucja i zasi´g oddzia∏ywania wspó∏czesnych
doktryn politycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A. Liberalizm we wspó∏czesnym Êwiecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
B. Ewolucja wspó∏czesnej myÊli konserwatywnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
C. Moralny i polityczny wymiar myÊli
chrzeÊcijaƒsko-demokratycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
D. Kryzys i przemiany doktryny socjaldemokratycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Ideologie nowych ruchów spo∏ecznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A. Feminizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
B. Ekologizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Ideologie fundamentalistyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
70
72
73
75
77
78
81
82
83
85
VI. Wspó∏czesne doktryny i partie polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
1. Miejsce ideologii w strategii partii politycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
2. Ideologie i partie polityczne w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
3. Ideologie i partie polityczne na Êwiecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
VII. Modele ustrojowe paƒstw demokratycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
1. Typologia demokratycznych systemów politycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
A. Monarchia i republika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
B. Systemy prezydialne i parlamentarne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
C. Systemy parlamentarno-gabinetowe, gabinetowo-parlamentarne,
prezydenckie, mieszane i parlamentarno-komitetowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
2. Formy paƒstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
A. Paƒstwo unitarne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
B. Paƒstwo z∏o˝one . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
C. Autonomia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
VIII. Zagro˝enia demokracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
Prawo
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
I. System prawny Rzeczypospolitej Polskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
1. Czynniki wp∏ywajàce na polski system prawny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A. Transformacja systemu prawnego Rzeczypospolitej Polskiej . . . . . . . . . . . .
B. Rozwój praw cz∏owieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
C. Integracja europejska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
D. Globalizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. WartoÊci szczególnie chronione przez system prawny RP . . . . . . . . . . . . . . . . .
A. Dobro wspólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
B. Otwarte spo∏eczeƒstwo obywatelskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
C. GodnoÊç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
D. WolnoÊç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
E. W∏asnoÊç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Ga∏´zie polskiego systemu prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
111
111
111
112
112
113
113
113
114
114
115
115
II. Wybrane zagadnienia z kodeksów prawa polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
1. Kodeks cywilny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A. W∏asnoÊç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
B. Umowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
C. Czyny niedozwolone (wyrzàdzenie szkody) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4
120
120
123
123
Spis treÊci
2. Kodeks karny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A. Poj´cie przest´pstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
B. Istota kary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
C. Rodzaje kar i Êrodków karnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Kodeks rodzinny i opiekuƒczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A. Ma∏˝eƒstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
B. Stosunki mi´dzy rodzicami a dzieçmi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Kodeks pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A. Podstawowe zasady prawa pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
B. Stosunek pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
C. Zatrudnianie m∏odocianych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
124
124
124
125
127
127
128
129
129
130
131
III. Obywatel w sàdzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
1. Proces cywilny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
2. Proces karny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
IV. Wykonywanie prawa (egzekucja praw) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
1. Egzekucja cywilna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Egzekucja administracyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Egzekucja skarbowa – prawo karne skarbowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Egzekucja karna – prawo karne wykonawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Egzekucja prawa mi´dzynarodowego publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
146
147
148
148
149
V. Prawne formy walki z korupcjà – Polska i Êwiat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
Polska, Europa, Êwiat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
I. Unia Europejska – wielop∏aszczyznowa wspólnota Europejczyków . . . . . . . . . . . . . . . 154
1. Unia Europejska jako wspólnota kulturowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
2. Unia Europejska jako wspólnota spo∏eczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
3. Unia Europejska jako wspólnota ekonomiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
4. Unia Europejska jako wspólnota prawna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
5. Unia Europejska jako wspólnota polityczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
II. Unia Europejska – instytucje, procedury, wyzwania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
1. Instytucje Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
A. Rada Europejska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
B. Rada Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
C. Komisja Europejska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
D. Parlament Europejski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
E. Europejski Trybuna∏ SprawiedliwoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
F. Europejski Trybuna∏ Rewidentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
G. Komitet Ekonomiczno-Spo∏eczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
H. Komitet Regionów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
2. Proces decyzyjny we Wspólnocie Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
3. Perspektywy rozwoju Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
III. Polska w Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
1. Polityczny wymiar cz∏onkostwa Polski w Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
2. Ekonomiczny wymiar cz∏onkostwa Polski w Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . 185
3. Spo∏eczny wymiar cz∏onkostwa Polski w Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
IV. Polityka zagraniczna Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
1. Polityka zagraniczna paƒstwa i jej uwarunkowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
www.wsip.pl
5
Spis treÊci
2. Instrumenty realizacji polityki zagranicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Polska polityka zagraniczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A. Cz∏onkostwo w strukturach bezpieczeƒstwa NATO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
B. Wspó∏praca w regionie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
C. Stosunki Polski z jej sàsiadami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
D. AktywnoÊç na forum organizacji mi´dzynarodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
190
192
193
194
195
197
V. NierównoÊci ekonomiczne i spo∏eczne we wspó∏czesnym Êwiecie . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
1. NierównoÊci spo∏eczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. NierównoÊci ekonomiczne mi´dzy paƒstwami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Zró˝nicowanie ekonomiczne regionów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. NierównoÊci ekonomiczne i spo∏eczne mi´dzy jednostkami . . . . . . . . . . . . . . . .
200
200
202
202
VI. Globalizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Istota globalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. P∏aszczyzny globalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A. Globalizacja gospodarki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
B. Globalizacja a Êrodki przekazu informacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
C. Globalizacja kultury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
D. Globalizacja a Êrodowisko naturalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
E. Globalizacja w polityce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Skutki globalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Zagro˝enia powodowane przez globalizacj´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
205
205
207
208
209
210
211
213
214
216
Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
6
Prawo
III. Obywatel w sàdzie
Wiedza zawarta w tym rozdziale przyda ci si´ do zrozumienia podstawowych zasad, jakimi muszà kierowaç si´ organy sàdowe podczas rozpatrywania naszych
spraw.
Korzystanie z prawa w praktyce, choç zwiàzane jest z wieloma czynnoÊciami
wynikajàcymi z norm prawnych, nie jest bardzo skomplikowane, a – co najwa˝niejsze – prowadzi do ochrony interesów jednostki jako cz∏owieka i jako obywatela.
Ka˝dy cz∏owiek posiada zdolnoÊç prawnà, czyli mo˝e byç podmiotem praw i obowiàzków, nie ka˝dy jednak posiada zdolnoÊç do czynnoÊci prawnych, czyli do samodzielnego przekszta∏cania swojej sytuacji prawnej poprzez w∏asne oÊwiadczenie woli (np. zawarcie umowy, wystawienie czeku, napisanie testamentu).
W polskim prawie cywilnym wyró˝niamy trzy kategorie osób ze wzgl´du na zakres
przyznanej im zdolnoÊci do czynnoÊci prawnych:
a) pe∏nà zdolnoÊç do czynnoÊci prawnych posiadajà osoby, które sà pe∏noletnie
i nie sà wyrokiem sàdu ubezw∏asnowolnione,
b) cz´Êciowà zdolnoÊç do czynnoÊci prawnych posiadajà ma∏oletni mi´dzy 13 a 18 rokiem ˝ycia oraz osoby ubezw∏asnowolnione cz´Êciowo. Za takie osoby czynnoÊci prawnych dokonujà ich przedstawiciele prawni (rodzice, opiekunowie, kuratorzy),
c) nie posiadajà zdolnoÊci do czynnoÊci prawnych osoby przed ukoƒczeniem 13 roku ˝ycia i osoby ubezw∏asnowolnione ca∏kowicie.
Jest to o tyle istotne, ˝e czynnoÊci prawne dokonywane przez osoby nieposiadajàce zdolnoÊci do czynnoÊci prawnych sà niewa˝ne, czyli np. zawarcie umowy
kupna-sprzeda˝y, zaciàgni´cie d∏ugu lub rozporzàdzenie swoim majàtkiem przez
osob´ niepe∏noletnià nie ma mocy prawnej! (Niepe∏noletni mogà tylko rozporzàdzaç swoim zarobkiem i dokonywaç drobnych czynnoÊci dnia codziennego).
1. Proces cywilny
Proces cywilny obejmuje post´powanie sàdowe w sprawach ze stosunków
z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuƒczego oraz prawa pracy, jak równie˝ w sprawach z zakresu ubezpieczeƒ spo∏ecznych. Do rozpoznawania spraw cywilnych powo∏ane sà sàdy powszechne oraz Sàd Najwy˝szy. Obecnie cz´Êç czynnoÊci w post´powaniu cywilnym mogà wykonywaç referendarze sàdowi.
Powództwo wytacza si´ przed sàd pierwszej instancji, w którego okr´gu pozwany ma miejsce zamieszkania. Je˝eli pozwany nie ma miejsca zamieszkania
w Polsce, wytacza si´ je wed∏ug miejsca jego pobytu w Polsce, a gdy nie jest ono
znane lub nie le˝y w Polsce – wed∏ug ostatniego miejsca zamieszkania pozwanego w Polsce.
Powództwo przeciwko Skarbowi Paƒstwa wytacza si´ wed∏ug siedziby paƒstwowej
jednostki organizacyjnej, z której dzia∏alnoÊcià wià˝e si´ dochodzone roszczenie.
134
III. Obywatel w sàdzie
Powództwo przeciwko osobie prawnej wytacza si´ wed∏ug miejsca jej siedziby.
Powództwo o roszczenie alimentacyjne oraz o ustalenie ojcostwa i zwiàzane z tym
roszczenia wytoczyç mo˝na wed∏ug miejsca zamieszkania osoby uprawnionej.
Powództwo o roszczenie z czynu niedozwolonego wytoczyç mo˝na przed sàd, w którego okr´gu nastàpi∏o zdarzenie wywo∏ujàce szkod´. Powództwo o roszczenie ze
stosunku najmu lub dzier˝awy nieruchomoÊci wytoczyç mo˝na przed sàd miejsca
po∏o˝enia nieruchomoÊci. Powództwo o w∏asnoÊç nieruchomoÊci lub posiadanie nieruchomoÊci mo˝na wytoczyç wy∏àcznie przed sàd miejsca jej po∏o˝enia. Powództwo
z tytu∏u spadku wytacza si´ wy∏àcznie przed sàd ostatniego miejsca zamieszkania
spadkodawcy, a je˝eli jego miejsce zamieszkania w Polsce nie da si´ ustaliç, przed
sàd miejsca, w którym znajduje si´ majàtek spadkowy lub jego cz´Êç.
Jako sàdy pierwszej instancji dzia∏ajà sàdy rejonowe. Jedynie w ni˝ej wymienionych sprawach jako sàdy pierwszej instancji dzia∏ajà sàdy okr´gowe:
prawa niemajàtkowe i ∏àcznie z nimi dochodzone prawa majàtkowe, z wyjàtkiem ustalenia i zaprzeczenia pochodzenia dziecka, uniewa˝nienia uznania
dziecka i rozwiàzania przysposobienia,
ochrona praw autorskich i pokrewnych, tak˝e dotyczàcych wynalazków, wzorów u˝ytkowych i przemys∏owych, znaków towarowych, oznaczeƒ geograficznych i topografii uk∏adów scalonych, oraz ochrona innych praw na dobrach
niematerialnych,
roszczenia wynikajàce z prawa prasowego,
roszczenia o prawa majàtkowe, w których wartoÊç przedmiotu sporu przewy˝sza 75 tys. z∏, oprócz spraw o alimenty, o naruszenie posiadania i o zniesienie
wspólnoÊci majàtkowej mi´dzy ma∏˝onkami oraz spraw o uzgodnienie treÊci
ksi´gi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym,
wydanie orzeczenia zast´pujàcego uchwa∏´ o podziale spó∏dzielni.
·
·
·
·
·
Etapy post´powania karnego i cywilnego
S
Ñ
D
Y
SÑD NAJWY˚SZY
Sàd kasacyjny
skarga kasacyjna
skarga kasacyjna
SÑD OKR¢GOWY
SÑD APELACYJNY
Sàdy drugiej instancji
apelacja
apelacja
SÑD REJONOWY
SÑD OKR¢GOWY
Sàdy pierwszej instancji
P
O
W
S
Z
E
C
H
N
E
Ka˝da osoba fizyczna i prawna ma zdolnoÊç wyst´powania w procesie jako
strona (zdolnoÊç sàdowa). Równie˝ ka˝da osoba fizyczna i prawna ma tzw.
zdolnoÊç procesowà, czyli zdolnoÊç do podejmowania wszystkich czynnoÊci
www.wsip.pl
135
Prawo
procesowych. Za Skarb Paƒstwa podejmuje czynnoÊci procesowe organ paƒstwowej jednostki organizacyjnej, z której dzia∏alnoÊcià wià˝e si´ dochodzone
roszczenie lub organ jednostki nadrz´dnej.
Strony i ich organy lub przedstawiciele ustawowi mogà dzia∏aç przed sàdem
osobiÊcie lub przez pe∏nomocników. Pe∏nomocnikiem mo˝e byç adwokat lub radca prawny, a w sprawach w∏asnoÊci przemys∏owej tak˝e rzecznik patentowy, a ponadto wspó∏uczestnik sporu, jak równie˝ rodzice, ma∏˝onek, rodzeƒstwo lub zst´pni strony oraz osoby pozostajàce ze stronà w stosunku przysposobienia (adopcji).
PRZYK¸ADOWA DROGA POST¢POWANIA CYWILNEGO
ZnajomoÊç drogi, jakà przechodzi si´ w zwiàzku ze sporem powsta∏ym na gruncie prawa cywilnego, jest istotna, poniewa˝ w ramach post´powania cywilnego proces mo˝e prowadziç sam obywatel, bez pomocy adwokata lub radcy prawnego.
Stan faktyczny:
Strony – obywatele X i Y – mieszkajà w sàsiedztwie. W maju w przeddzieƒ
swoich imienin obywatel X zwróci∏ si´ do obywatela Y z proÊbà o u˝yczenie odtwarzacza wideo w celu zaprezentowania przyby∏ym na imieniny goÊciom filmu
z chrzcin dziecka. Odtwarzacz wideo mia∏ byç zwrócony nast´pnego dnia. Pomimo up∏ywu tego terminu obywatel X odtwarzacza nie zwróci∏, a na skutek kilkakrotnych upomnieƒ chcia∏ wr´czyç gramofon.
Poszczególne czynnoÊci w post´powaniu cywilnym:
Adwokat: Przede wszystkim trzeba podjàç decyzj´ o skorzystaniu z pomocy
adwokata lub zdecydowaç si´ na post´powanie samodzielne. Jak ju˝ wspomniano, w przypadku post´powania cywilnego w zakresie pierwszej i drugiej instancji nie istnieje tzw. przymus adwokacki, czyli na∏o˝ony przez prawo obowiàzek
skorzystania z us∏ug adwokata lub radcy prawnego. OczywiÊcie si´gni´cie po
profesjonalnà pomoc prawniczà zawsze zwi´ksza szanse skuteczniejszej obrony
racji, niemniej jednak w sytuacjach oczywistych (takich jak w naszym przyk∏adzie) mo˝liwa jest obrona prowadzona przez zainteresowanego.
Pozew: Pierwszym krokiem jest napisanie pozwu.
Pozew to tzw. pismo procesowe, czyli pismo wszczynajàce post´powanie
cywilne.
·
·
·
·
·
·
·
·
136
Pozew powinien zawieraç:
imi´ i nazwisko oraz adres powoda,
oznaczenie sàdu,
oznaczenie rodzaju pisma (pozew),
imi´ i nazwisko oraz adres pozwanego,
dane ewentualnych pe∏nomocników (adwokat, radca prawny),
opis stanu faktycznego uzasadniajàcego ˝àdanie,
dok∏adne okreÊlenie ˝àdaƒ,
szacunkowà wartoÊç przedmiotu sporu,
III. Obywatel w sàdzie
dowodowe wraz z ewentualnymi dokumentami,
· wnioski
wymienienie
· podpis. za∏àczników,
·
POWÓD to strona wnoszàca pozew (w opisywanym przypadku to obywatel X).
POZWANY to strona wzywana do sàdu jako ta, która dopuÊci∏a si´ zdaniem powoda
naruszenia jego praw (w opisywanym przypadku to obywatel Y).
DOK¸ADNE OKREÂLENIE ˚ÑDA¡, czyli okreÊlenie przez powoda, czego si´ on domaga od sàdu (w opisywanym przypadku b´dzie to przywrócenie naruszonego posiadania; jeÊli X jednoczeÊnie chcia∏by ˝àdaç od Y odszkodowania, to musia∏by napisaç odr´bny pozew, który ewentualnie wszczyna∏by odr´bne post´powanie).
WARTOÂå PRZEDMIOTU SPORU – oszacowania wartoÊci dokonuje sam powód.
WNIOSKI DOWODOWE – najcz´Êciej b´dzie to wskazanie Êwiadków oraz szczególnie istotnych dokumentów zwiàzanych z danà sprawà (w opisywanym przypadku b´dzie to wskazanie obywatela Y oraz innych osób mogàcych poÊwiadczyç stan posiadania powoda).
Z∏o˝enie pozwu:
a. Pozew (w jednym egzemplarzu dla sàdu oraz odpowiedniej do liczby pozwanych lub uczestników odpisów, ewentualnie powód mo˝e przygotowaç dla
samego siebie kopi´) sk∏ada si´ w sekretariacie danego sàdu (w wi´kszych sàdach w przeznaczonym do tego miejscu, czyli w Biurze Podawczym).
b. Na pozwie (i na jego kopii, jeÊli takie b´dzie ˝yczenie powoda – choç nie
jest to konieczne) zostaje przybita pieczàtka tzw. prezentata (zawiera ona pe∏nà
nazw´ sàdu i miejsce na umieszczenie daty wp∏ywu; w dziale ksiàg wieczystych
jest na niej równie˝ miejsce na podanie godziny wp∏ywu danego pisma).
c. Sàdowe wezwanie do zap∏aty wpisu sàdowego. Wpis sàdowy to obowiàzkowa wp∏ata okreÊlonej sumy pieni´dzy do sàdu, bez której ten nie mo˝e uruchomiç post´powania cywilnego. W przypadku uzyskania korzystnego dla powoda
wyroku wpis jest zwracany powodowi przez pozwanego. Wpis w danej sprawie
okreÊla przewodniczàcy danego wydzia∏u sàdu (w naszym przyk∏adzie jest to
oczywiÊcie wydzia∏ cywilny). Powód otrzymuje pismo zawierajàce zarzàdzenie,
w którym znajduje si´ wezwanie do zap∏aty wpisu w ciàgu 7 dni od daty otrzymania tego˝ pisma (korespondencja sàdowa jest zawsze prowadzona za potwierdzeniem odbioru). JeÊli powód nie zdà˝y zap∏aciç wskazanej kwoty (np. z powodu
choroby), mo˝e z∏o˝yç wniosek w sekretariacie o przywrócenie terminu zap∏aty.
Przewodniczàcy wydzia∏u podejmuje decyzj´ o skierowaniu sprawy (dekretowanie sprawy) do konkretnego s´dziego (tzw. referat s´dziego to wykaz spraw
prowadzonych przez danego s´dziego). Termin rozprawy jest wyznaczany przez
s´dziego w drodze zarzàdzenia w ramach jego referatu wed∏ug kolejnoÊci wp∏ywów dekretowanych przez przewodniczàcego spraw.
Sekretariat sàdu na podstawie wp∏ywajàcych do niego zarzàdzeƒ s´dziów
o wyznaczeniu terminów rozpraw wysy∏a stronom (czyli zarówno powodowi,
jak i pozwanemu) wezwania, w których jest podana:
www.wsip.pl
137
Prawo
czyli numer sprawy,
· sygnatura,
termin
rozprawy,
· miejsce rozprawy.
· ObecnoÊç Êwiadków i bieg∏ych na rozprawie wynikajàca z wezwania jest obowiàzkowa pod rygorem kary porzàdkowej w postaci kary pieni´˝nej (do wysokoÊci najni˝szego miesi´cznego uposa˝enia). JeÊli strona przewiduje nieobecnoÊç, mo˝e zawiadomiç o tym sàd (nawet telefonicznie) i prosiç o odroczenie
rozprawy, z czego jest sporzàdzana notatka urz´dowa. Usprawiedliwienie nieobecnoÊci po fakcie jej zaistnienia te˝ jest mo˝liwe, ale tylko w udokumentowanych przypadkach (zwolnienie lekarskie), co mo˝e byç dodatkowo sprawdzone
przez sàd. Powód mo˝e te˝ z∏o˝yç wniosek o prowadzenie rozprawy podczas jego nieobecnoÊci.
Skutki niestawienia si´ stron:
Je˝eli powód nie przyb´dzie na pierwszy termin rozprawy i nie usprawiedliwi
swojej nieobecnoÊci oraz nie z∏o˝y wniosku o prowadzenie sprawy podczas jego
nieobecnoÊci, sàd mo˝e oddaliç powództwo, mo˝e tak˝e wydaç wyrok zaocznie,
je˝eli dojdzie do wniosku, ˝e materia∏ dowodowy wystarcza na rozstrzygni´cie.
Rozprawa:
Rozpraw´ prowadzi oczywiÊcie s´dzia – na podstawie kodeksu post´powania
(w naszym przyk∏adzie – kodeksu post´powania cywilnego) wed∏ug w∏asnej wiedzy i rozeznania w sprawie. PodkreÊliç natomiast nale˝y, i˝ w procesie cywilnym
na stronach cià˝y obowiàzek dowiedzenia swoich roszczeƒ – generalnie sàd nie
dzia∏a z urz´du, jednak˝e dzia∏ajàcemu bez pe∏nomocnika zawodowego sàd ma
obowiàzek udzielaç niezb´dnych pouczeƒ dotyczàcych czynnoÊci procesowych.
Na koƒcu post´powania sàd wys∏uchuje stron.
Wyrok zapada od razu po zakoƒczeniu rozprawy bàdê te˝ w ciàgu 14 dni od
jej zakoƒczenia. Wyrok, który nie satysfakcjonuje którejkolwiek ze stron, mo˝e
byç zaskar˝ony do drugiej instancji. Jest to tzw. apelacja.
Apelacj´ wnosi si´ do sàdu wy˝szej instancji, ale nie bezpoÊrednio, lecz za
poÊrednictwem sàdu, który wyda∏ zaskar˝ane orzeczenie.
W terminie 7 dni od daty og∏oszenia wyroku nale˝y z∏o˝yç wniosek o sporzàdzenie przez sàd uzasadnienia wyroku. Potem w ciàgu 14 dni od daty dor´czenia odpisu wyroku wraz z uzasadnieniem sk∏ada si´ apelacj´ w postaci pisma
procesowego. Nale˝y w nim przytoczyç kwestionowany fragment orzeczenia.
Je˝eli strona nie za˝àda∏a uzasadnienia wyroku w terminie 7 dni, to termin do
wniesienia apelacji biegnie od dnia, w którym up∏ynà∏ termin do ˝àdania uzasadnienia.
Mo˝liwa jest te˝ skarga kasacyjna wyroku, czyli sàdowa kontrola orzeczenia sàdu drugiej instancji.
138
III. Obywatel w sàdzie
Skarg´ kasacyjnà mo˝na oprzeç na nast´pujàcych podstawach:
naruszenie prawa materialnego przez b∏´dnà jego wyk∏adni´ lub niew∏aÊciwe
zastosowanie;
naruszenie przepisów post´powania, je˝eli uchybienie to mog∏o mieç istotny
wp∏yw na wynik sprawy.
Zaznaczyç nale˝y, ˝e w przypadku skargi kasacyjnej mamy do czynienia
z tzw. przymusem adwokackim, czyli koniecznoÊcià przygotowania skargi kasacyjnej przez pe∏nomocnika b´dàcego adwokatem lub radcà prawnym.
·
·
2. Proces karny
Proces karny rozpoczyna si´ od podj´cia próby rozpoznania przest´pstwa
i jego sprawcy, co jest nazywane Êciganiem przest´pstwa. Wyró˝niane sà trzy tryby Êcigania:
z oskar˝enia publicznego,
na wniosek pokrzywdzonego,
z oskar˝enia prywatnego.
Âciganie z oskar˝enia publicznego jest najcz´Êciej wyst´pujàcym trybem.
Oznacza ono post´powanie z urz´du – rozpoczyna je (w j´zyku prawniczym:
wszczyna je) prokurator lub policja. Jako organy paƒstwa w ramach swoich
kompetencji sà oni zobowiàzani do wszcz´cia post´powania bez wzgl´du na to,
czy pokrzywdzony sobie tego ˝yczy, czy te˝ nie.
Bardzo wa˝nym aspektem tego trybu jest to, ˝e ka˝dy, kto dowie si´ o pope∏nieniu przest´pstwa Êciganego z urz´du, ma spo∏eczny (moralny) obowiàzek
powiadomienia o tym prokuratora lub policji. Natomiast instytucje paƒstwowe
i spo∏eczne, które w zwiàzku ze swà dzia∏alnoÊcià dowiedzia∏y si´ o pope∏nieniu takiego przest´pstwa, majà prawny obowiàzek zwrócenia si´ z danà informacjà do w∏aÊciwych organów paƒstwa, przy jednoczesnym zabezpieczeniu Êladów i dowodów przest´pstwa.
W trybie Êcigania z oskar˝enia publicznego oskar˝enie prezentuje przed sàdem (co jest w j´zyku prawniczym okreÊlane jako popieranie) oskar˝yciel publiczny. Jest nim prokurator. Pokrzywdzony mo˝e dodatkowo dzia∏aç jako strona w charakterze oskar˝yciela posi∏kowego obok oskar˝yciela publicznego.
Przest´pstwa Êcigane na wniosek pokrzywdzonego (inaczej – przest´pstwa
wnioskowe) te˝ sà Êcigane z urz´du, ale wszcz´cie post´powania nast´puje w razie z∏o˝enia wniosku przez osob´ do tego uprawnionà (pokrzywdzonego).
Na przyk∏ad:
·
·
·
„Art. 167. §1. Kto u˝ywa przemocy lub groêby bezprawnej w celu zmuszenia innej
osoby do okreÊlonego zachowania si´, podlega karze pozbawienia wolnoÊci do lat 2,
ograniczenia wolnoÊci albo grzywny.
§2. Âciganie nast´puje na wniosek pokrzywdzonego”.
www.wsip.pl
139
Prawo
?
Czy wiesz, ˝e… od 2006 r. funkcjonuje w Polsce szczególny tryb przyspieszonego post´powania sàdowego (tzw. sàdy 24-godzinne). Osoba podejrzana mo˝e
byç zatrzymana przez policj´ na 48 godzin, w ciàgu kolejnych 12 godzin sprawa
musi byç skierowana przez policj´ do sàdu. W trybie tym rozpatrywane sà takie sprawy, jak np. chuligaƒskie zachowania na stadionach czy prowadzenie pojazdu pod wp∏ywem alkoholu.
Warto zapami´taç
• Obywatel mo˝e w sàdzie wyst´powaç w dwóch znacznie ró˝niàcych si´ od siebie sytuacjach. Pierwszà sytuacjà jest proces cywilny, czyli spór dwóch równorz´dnych stron,
z których jedna (powód) rozpoczyna proces sàdowy, czyli wnosi powództwo przeciw drugiej stronie – pozwanemu.
• Druga sytuacja to proces karny, który dotyczy z∏amania przez kogoÊ prawa (pope∏nienia przest´pstwa lub wykroczenia). Paƒstwo jest zobowiàzane do zajmowania si´ ka˝dym takim przypadkiem z urz´du, nie ma tu zatem dwóch równorz´dnych stron, lecz
wyst´pujàcy w imieniu paƒstwa oskar˝yciel i osoba posàdzona o z∏amanie prawa
– oskar˝ony.
• W obu sytuacjach sàdy muszà stosowaç si´ do zasad majàcych na celu bezstronne wyÊwietlenie stanu faktycznego, ochron´ wolnoÊci i interesów obywatela, wykrycie i ukaranie sprawców przest´pstw.
Pytania, zadania, çwiczenia
1. Jakie mo˝liwoÊci wynikajà dla obywatela z zasady dwuistancyjnoÊci w post´powaniu sàdowym
i administracyjnym?
2. Na kim spoczywa obowiàzek przedstawienia dowodów w procesie cywilnym, a na kim w procesie karnym?
3. W jakich wypadkach mo˝e nastàpiç wy∏àczenie jawnoÊci rozprawy?
4. Wymieƒ ró˝nice mi´dzy post´powaniem cywilnym a post´powaniem karnym.
5. Wymieƒ kolejne czynnoÊci, jakie wykonuje powód w trakcie post´powania cywilnego.
6. Wymieƒ kolejne czynnoÊci, do których wykonania zobowiàzany jest sàd w trakcie post´powania cywilnego.
7. Co powinien zrobiç obywatel w wypadku, jeÊli nie mo˝e stawiç si´ na rozprawie w wyznaczonym terminie?
8. Co mo˝e zrobiç obywatel, jeÊli nie zgadza si´ z orzeczeniem sàdu?
9. Odwo∏ujàc si´ do podanego w rozdziale opisu przypadku (zob. s. 136), sporzàdê pozew sàdowy. Pos∏u˝ si´ przedstawionym na s. 145 wzorem.
Literatura
1. W. Broniewicz, Post´powanie cywilne w zarysie, Warszawa 1999.
2. M. CieÊlak, Polskie prawo karne. Zarys systemowego uj´cia, Warszawa 1990.
3. Z. CieÊlak, I. Lipowicz, Z. Niewiadomski, Prawo administracyjne. Cz´Êç ogólna, Warszawa 2000.
4. E. ¸´towska, Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 1994.
144
III. Obywatel w sàdzie
¸ódê, dnia 20.01.2002 r.
Do Sàdu Rejonowego
dla ¸odzi ÂródmieÊcie
I Wydzia∏ Cywilny
Powód: ......................................
...............................................
zam. ul. Moniuszki 2
Pozwany/a: .................................
................................................
zam. ul. Piotrkowska 77
POZEW O WYDANIE ODTWARZACZA WIDEO
Wnosz´ o:
1) nakazanie pozwanemu/nej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , by wyda∏ powodowi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
odtwarzacz wideo marki . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2) zasàdzenie od pozwanego/nej kosztów procesu wed∏ug norm przepisanych
ponadto wnosz´ o:
3) przeprowadzenie rozprawy tak˝e w nieobecnoÊci powoda
4) wezwanie nast´pujàcych Êwiadków: Grzegorza W. zamieszka∏ego w sàsiedztwie, Leona Z. przyjaciela sàsiada.
UZASADNIENIE
W dniu ............ pozwany/a zwróci∏ si´ do powoda z proÊbà o u˝yczenie odtwarzacza wideo marki . . . . . . . . .
Powód zgodzi∏ si´ na propozycj´ pozwanego/nej i u˝yczy∏ odtwarzacza wskazanej marki. Pozwany/a zobowiàza∏ si´ oddaç odtwarzacz w dniu nast´pnym.
Dowód:
1) Êwiadek Grzegorz W. zamieszka∏y w sàsiedztwie, ul. Moniuszki 2.
Pomimo up∏ywu tego terminu pozwany/a dotychczas nie zwróci∏ odtwarzacza powodowi. Na skutek kilkakrotnych upomnieƒ pozwany/a przyniós∏ powodowi gramofon o nieustalonej marce. Powód gramofonu nie przyjà∏, gdy˝ to nie by∏ jego gramofon.
2) Êwiadek Leon Z. przyjaciel sàsiada zamieszka∏y przy ul. Moniuszki 2.
3) przes∏uchanie stron.
Powód wezwa∏ pozwanego/nà pismem do wydania odtwarzacza wideo w ciàgu siedmiu dni.
Dowód: odpis wezwania z dnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . z dowodem nadania.
Pomimo to pozwany/a nie wyda∏ dotychczas odtwarzacza wideo. Dlatego powództwo jest uzasadnione.
podpis
Za∏àczniki:
1) odpis wezwania z dnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . z dowodem nadania;
2) odpis pozwu i za∏àcznika
www.wsip.pl
145