W jaki sposób pomóc dzieciom w kształtowaniu własnego ja

AAA
W jaki sposób pomóc dzieciom w kształtowaniu
własnego ja
Dorota Zinkiewicz, psycholog w szkole podstawowej i poradni psychologiczno-pedagogicznej
Wiek przedszkolny jest ważnym okresem kształtowania się podstawowych struktur osobowości. W wieku 3
lat wyodrębnia się w świadomości dziecka struktura ja. Dziecko osiąga poczucie tożsamości, własnej
wartości, możliwość kontrolowania swojego zachowania i wpływania na otoczenie. W kolejnych fazach
wieku przedszkolnego następuje wzbogacanie obrazu siebie w związku z wchodzeniem w nowe środowiska
(grupa rówieśnicza, przedszkole) i pełnieniem nowych ról.
W trakcie uczenia się, jaką wartość mają różne obiekty (przedmioty, osoby), porządkowania informacji w
związku z ich wartością i ustalania zasad wartościowania dziecko, kształtuje tzw. sieć wartości.
Na wiek przedszkolny przypada etap rozwoju osobowości autonomicznej (zob. Chłopkiewicz). Wyodrębnia
się struktura ja (w opozycji do "nie ja"). Okres ten charakteryzuje egocentryzm, impulsywność działania,
zdolność do aktów chęci i świadomego dokonywania wyboru. Chęci i wybory zmierzają do podkreślenia
niezależności dziecka. Jego zachowanie staje się wskutek tego zmienne, kapryśne, chaotyczne i konfliktowe.
W kolejnym etapie rozwoju osobowości (interakcyjnie zależnej) dziecko staje się wrażliwe na oczekiwania
innych osób i ich sposób reagowania, uwzględnia relacje ja - inni. Zaczyna być zdolne do liczenia się z
innymi, stopniowego rezygnowania ze swoich pragnień, kontrolowania reakcji. Zaznaczają się silnie potrzeby
aprobaty, uznania i miłości.
Rozwój osobowości następuje w wyniku działania czynników zewnętrznych (środowisko), wewnętrznych
(dojrzewanie funkcji psychomotorycznych) oraz ich interakcji. Pod wpływem świata zewnętrznego następuje
akomodacja - zmiana struktury i funkcjonowania osobowości). Równolegle trwa proces indywidualizacji.
Zaburzenie rozwoju osobowości dziecka prowadzić może do zaburzeń przystosowania i trudności
wychowawczych. Gdy nieprawidłowo kształtują się mechanizmy popędowo-emocjonalne, prowadzić to może
do powstania zaburzeń zachowania przejawiających się pod postacią następujących objawów: wybuchy
złości, gniewu, impulsywność reakcji, nadpobudliwość psychoruchowa, słaby rozwój uczuć wyższych,
przejawy patologicznych potrzeb, np. zadawania cierpienia sobie lub innym, działania destrukcyjne.
Proces powstawania tych zaburzeń rozważyć można na przykładzie zachowań agresywnych, często
obserwowanych w wieku przedszkolnym. Zachowanie agresywne może być reakcją na sytuację trudną (np.
kolega zabiera zabawkę) lub mieć charakter zachowania naśladowczego (np. zachowań agresywnych rodzica)
czy działania poznawczego (eksperymentowanie i sprawdzanie efektów agresji). Wymienione zachowania nie
są przykładem patologii rozwoju osobowości. Środowisko może wzmacniać opisane zachowania, np.
okazując dziecku zainteresowanie tylko wtedy, gdy zachowuje się agresywnie. Dziecko zaczyna wówczas
nieświadomie wykorzystywać to zachowanie jako służące zwróceniu na siebie uwagi. Niepokojące jest, gdy
zachowanie agresywne staje się świadomą i dominującą formą kontaktów z otoczeniem w ostatnich fazach
wieku przedszkolnego.
Nieprawidłowy proces przyswajania norm, wzorców zachowania, wytwarzania idealnego obrazu świata i
siebie może wystąpić, gdy dziecku brak wzorca do naśladowania i identyfikacji, gdy rodzice nie budzą jego
szacunku i pozytywnych uczuć, gdy wadliwy jest system wymagań zewnętrznych: są one sprzeczne,
niedostosowane do możliwości dziecka, niewłaściwie egzekwowane i nie sprzyja to przekształcaniu się ich w
wymagania wewnętrzne (interioryzacja). Gdy postawy rodziców cechuje nadmierny dystans (por. Ziemska), u
dziecka mogą wykształcić się zachowania typu aspołecznego czy antyspołecznego. Postawa odtrącająca
W jaki sposób pomóc dzieciom w kształtowaniu własnego ja
1
blokuje rozwój uczuć społecznych, sprzyja kształtowaniu się agresywności, kłamliwości, nieposłuszeństwa.
Postawa unikająca powoduje niestałość uczuciową, konfliktowość, niezdolność do nawiązywania trwałych
więzi uczuciowych.
Gdy rodzice nadmiernie koncentrują się na dziecku, prezentując postawę nadmiernie wymagającą, pojawia się
u niego brak wiary we własne siły, lękliwość i uległość. Postawa nadmiernie chroniąca może spowodować
zależność dziecka, bierność, niesamodzielność lub nadmierną pewność siebie. Dziecko, mimo wysokiego
poczucia własnej wartości oraz egoistycznej postawy, odczuwa niepewność i niepokój, gdy jest pozostawione
bez matki.
Zaburzenia rozwoju ja u dziecka objawiają się nieprawidłowościami samooceny. Nietrafna samoocena, tj.
zawyżona lub zaniżona w stosunku do rzeczywistych możliwości, powoduje trudności w funkcjonowaniu.
Tendencja do niedoceniania siebie powoduje niską odporność na sytuacje stresowe, ograniczenie aktywności i
działanie poniżej swoich możliwości. Przecenianie swoich możliwości prowadzi do podejmowania zadań zbyt
trudnych i do niepowodzeń. Samoocena niestabilna przejawia się jako brak zaufania do własnych możliwości
i nadmierna zależność od czynników zewnętrznych (np. opinii innych). Częste stykanie się z rozbieżnymi
opiniami prowadzi do huśtawki emocjonalnej. Samoocena usztywniona powoduje niezdolność do
dostosowywania zachowania do pozytywnych czy negatywnych doświadczeń.
Nieprawidłowa samoocena prowadzi do nieprawidłowego poziomu samoakceptacji. Im większa rozbieżność
między ja idealnym a ja realnym, tym niższy poziom samoakceptacji i silniejsze napięcie emocjonalne i
motywacyjne. Pojawia się poczucie bezradności, niepełnowartościowości i myśli o braku szans w działaniu.
Efektem jest funkcjonowanie dziecka poniżej swoich możliwości. Przy zbyt wysokim stopniu zbieżności ja
realnego i ja idealnego spada poziom aspiracji, brak zmian w zachowaniu, dziecko nie dąży do ideałów, które
mogłyby być celem aktywności.
Nieprawidłowości w kształtowaniu samooceny zniekształcają rozwój poczucia własnej wartości. Poczucie
mniejszej wartości kształtuje się, gdy niezaspokojone były potrzeby akceptacji, aprobaty, uznania
społecznego, osiągnięć. Przyczyną tego może być odrzucenie przez rodziców, lekceważenie potrzeb dziecka
lub dysproporcje między możliwościami dziecka a stawianymi mu wymaganiami zewnętrznymi lub własnymi
aspiracjami. Poczucie mniejszej wartości wywołuje silne negatywne emocje (wstyd, lęk, poczucie winy),
wpływając na utrwalenie się niskiego poziomu aspiracji i działanie poniżej możliwości. U niektórych dzieci
jednakże rozwija się - jako kompensacja - potrzeba dominacji.
Inne nieprawidłowości w rozwoju struktury ja spowodowane słabym wyodrębnieniem się tej struktury to
bierność (gotowość działania tylko pod czyimś kierunkiem) oraz potrzeba zależności (domaganie się opieki).
Te cechy zachowania są typowe dla wczesnego dzieciństwa i powinny zanikać w okresie przedszkolnym.
Pojawia się w ich miejsce większa samodzielność w działaniu i autonomia emocjonalna. W ostatniej fazie
wieku przedszkolnego ciągłe domaganie się pomocy, demonstrowanie bezbronności i bezradności, niechęć do
samodzielności oznaczać może niedojrzałą formę zachowania powiązaną z poczuciem braku bezpieczeństwa.
Zbyt silne rozbudowanie struktury ja powoduje, że większość działań dziecka skierowana jest na ochronę
siebie, dbanie o własne interesy, skupianie na sobie uwagi otoczenia. Jest to efektem oddziaływań
wychowawczych, w których dominują kary i rywalizacja, stwarzając poczucie zagrożenia.
Gdy wystąpią jakieś symptomy opisanych powyżej zaburzeń, konieczna jest interwencja. Postępowanie
korekcyjno-wychowawcze powinno być poprzedzone diagnozą, aby określić rodzaj oddziaływań, zależnie od
rodzaju zaburzeń i cech osobowości dziecka. Psychoterapia grupowa stymuluje rozwój uczuć wyższych,
zwiększa wrażliwość na problemy innych, uczy je odczuwać i rozumieć, zmniejsza poczucie samotności
("inni też mogą mieć kłopoty"). Podczas zajęć psychodramatycznych, odgrywając różne role, dziecko może
skutecznie odreagowywać napięcia emocjonalne, przejmować punkt widzenia i sposób reagowania osoby,
którą odgrywa. Służy to wzbogaceniu doświadczeń psychicznych i uczy nowych sposobów nawiązywania
W jaki sposób pomóc dzieciom w kształtowaniu własnego ja
2
kontaktów społecznych.
W przypadku niedostosowania społecznego stosowana jest terapia behawioralna. Zakłada, że różne formy
niedostosowania wynikają z przyswojenia niewłaściwych łańcuchów odruchowych i poprzez odpowiednie
ćwiczenia można usunąć wadliwe i wytworzyć nowe, prawidłowe reakcje. Celem terapii behawioralnej jest
wyrównanie braków w zachowaniu, które powodują, że dziecko nie otrzymuje pozytywnych wzmocnień w
kontaktach społecznych oraz eliminowanie negatywnych cech zachowania przez silne wzmacnianie zachowań
wartościowych społecznie, ponadto uczenie kontrolowania własnych reakcji.
Zadaniem rodziców i nauczycieli jest profilaktyka zaburzeń osobowości. Celem jej jest wszechstronny rozwój
osobowości dziecka. Najkorzystniej wpływa na niego tzw. trening współzależny informacyjny, co oznacza
odpowiednie zorganizowanie środowiska, systematyczne dostarczanie różnorodnych informacji i zachęcanie
do samodzielności. Dziecko ma wówczas możliwość samodzielnego sprawdzenia swoich możliwości.
Dochodzi do tego na drodze własnych doświadczeń, a nie przez narzucone i powielane pożądane sposoby
zachowania. Tak kształtowana osobowość charakteryzuje się zdolnością do kontroli wewnętrznej,
nieegocentrycznymi kontaktami z ludźmi opartymi na ich zrozumieniu, wysokim poziomem inteligencji i
twórczą postawą wobec świata. W przypadku zaburzeń osobowości dziecka najskuteczniejsza jest pomoc w
postaci terapii rodzinnej dziecka i jego rodziców.
Wiek przedszkolny jest ważnym etapem w procesie kształtowani osobowości. Zaburzenia, które powstają w
tym okresie i nie zostaną wyrównane, mogą przejawiać się w zachowaniu przez całe życie.
W jaki sposób pomóc dzieciom w kształtowaniu własnego ja
3