tule na internetowej stronje

C
Y
CY
ĆIIC
ŠĆ
ÓŠ
RÓ
CH
HR
P
Piiššee JJuurriijj S
Słłooddeeńńkk
Naša wosadna wjes so hotuje,1. septembra katolskich Serbow w swojej srjedźiznje, w
»drjewjanych« murjach někotre hodźinki hospodować. Ma dźě so tam we wulkim
stanje a tež zwonka njeho žadny a wažny swjedźeń 50lětnoho wobstaća našeho »Posoła«
swjećić. Što leži bliže, hač wjes zeznać, kotraž budźe ze swědkom złoteho jubileja
pismowstwa katolskich Serbow. Něchtóžkuli snadź mi napřećiwi: „Čemu hakle serbsku
metropolu znać wuknyć!" Wězo je mało katolskich Serbow, kiž njejsu hišće Chrósćicy
widźeli a njeje ani jeničkeho, kiž njebu hižo wo nich něšto słyšał. Tola njeje mój wotpohlad
a nadawk, jenož tak zwjeršnje na wjes pokazać, na př. zo na Bartec bróžni baćon hnězdźi
abo štož hakle je so wo běhu poslednich lět wažneho a njewažneho stało. Chcu čitarjow
wjesć do dawneje zańdźenosće, kotrejež najstarši wjesnjenjo ani njepomnja.
Złožuju so při tym na wućah z »Lausitzer Magazin«, wědomostneho wustawa za Hornju
Łužicu w Zhorjelcu, wudaty wot dr. von Bötticher. Njedawno dostach tutu brošurku z
Worklec připósłanu, kiž je spisowaćel jednomu znatemu Chróšćanej wěnował.
Literatura wo stawiznach cyrkwje a wsy je jara chuduška. 1841 wozjewi farar Jakub Bart
krótke powěsće a na to złožuje so tež nastawk wučerja Jakuba Krala w swojej
knižce »Katolske cyrkwje a šule w sakskim kralestwje«. Ze serbskich časopisow přinjese
»Łužica« 1883 nastawk »Chrósćicy — wjes a wosada«, mi hač dotal njeznaty, a Smoler
1867 w swjedźenskim spisu »Słowjanske wjesne mjena«.
W zapadnej połojcy Hornjeje Łužicy, hdźež hory a hórki so runinje bliža, při rěčce Satkule,
kotraž po krótkim běhu blisko Worklec z Klóšterskej wodu so zjednoća, leža Chróšćicy. Su
stare słowjanske sydlišćo. Na to pokazuje hižo mjeno. Byrnjež traš pohlad jedneje wsy
cyle z wěstosću z mjena so wuslědźić njemóhł, tola so to hodźi, hdyž so w patronymiskej1
formje pokazuje. Khrost woznamjenja kerčki, lěs — Chróšćicy je telko kaž »lěsni ludźo«.
Ležownosć wsy ma cyle słowjanski raz, tež mjena polow, łukow a druhich ležownosćow su
bjez wuwzaća serbske.
W starych lisćinach nadeńdźemy powěsće wo Chróšćicach w połojcy 13. wěka. Z
prastarych časow nimamy žanych namakankow, kaž w druhich kónčinach Łužicy, kotrež
móhłe na nastaće městna a tehdomnišich wobydleri pokazać. Z wěstosću pak so hodźi
prajić, zo bě cyła Chróšćanska wokolina před Chrystusom hižo wobsydleny.
To dopokazuja hrodźišća pola Kopšina, Kukowa a Wotrowa. Poslednje hrodźišćo a hišće
druhe wobsedźenstwa dari kral Hendrich II. Mišnjanskemu tachantstwu. Ze starych
powědančkow, kiž su so wot roda k rodej zdźeržało, wěmy, zo je so něhdy w Chrósćicach
pohanskim boham woprowało. Wjes, haj nimale cyła wosada, je w rěči, nałožkach a
drasće swój serbski raz wobchowała a da -li Bóh, tež dale tak wostanje. Byrnjež tež
nowotarstwo a cuzbarstwo ze wšěmi škałbami do tohole stajnje ryzy serbskeho kućika
so nutř ćišćało a bohužel tež přichilny wothłós namakało, zhladuje tola cyłe Serbstwo z
nadźiju na Chrósćicy a Towarstwo ss. Cyrila a Metoda je najskerje to same wuprajić
chcyłe, hdyž je runje Chróšćicy sej za swědka 50lětnoho jubileja najwjetšeho skutka
wuzwoliła, kotryž je so hdy mjez Serbami stał.
W starych lisćinach 13. a 16. lětstotka a samo w aktach 18. lětstotka pisa so zwjetša
„Khrósćic". Nabožna mysl je jedna z najrjeńšich samotnosćow wosady .
W Chróšćicach je nastała pobožna bajka wo „třoch sotřičkach a swjatej Mariji", jedyn
najbóle jimacy ludowy spěw. Tu wobsteji hišće rjane serbske wašnje, zo zemrětemu
šulskemu dźěsću towaršojo a towarški jako posledni postrow do wěčnosće na row
drjewjane křižiki stajeja, a husto je jich telko, kelkož lět dźěćo liči. A druhdy tež wjace.
Dźensniši dźeń widźimy na rowčkach małe zelene křižiki. Tutón nałožk je so tež hišće w
1 Słowa, kiž so wot wosobow (nana, maćerje, syna atd.) wotłožuja, kaž to mamy tež w ruskej rěči, n. pr.
Nikolajevič (syn Mikławša), Pawlowna (dźowka Pawoła).
Njeswačidle zdźeržał.
Zo nabožnosć a narodnosć kruće zwisujetej, na Chróšćanskej wosadźe mamy njepowalny
dopokaz. Katolska cyrkej je uniwersalna, stara so za wšě narody, nječini rozdźěl mjez
wulkimi a małymi ludami a škita jich narodnosć a ludnosć. Wuči jich po maćernej rěči a
njenanuzuje ludam cuzy njeznaty zynk. Nabožnosć je rěč a čuće wutroby. A tak dopjelnjuje
katolska cyrkej Chrystusowu kaznju: „Wučće wšitke ludy!"
Na to wašnje je wosada so jenož mało přeměniła. Kito (Christian) Knauthe liči we swojej
knize „Stawizny cyrkwje hornjołužiskich Serbow" w lěće 1767 Chróšćicy do ryzy serbskich
wosadow. To same płaći nimale hišće dźensa po połdra sta lět. W lěće 1884 bě mjez 538
wobydlerjemi wsy 523 Serbow a 15 Němcow, a mjez 3730 wosadnymi 3513 Serbow a 217
Němcow. Při tym rozumjachu tamni 15 Němcy w Chrósćicach wšitcy a we wosadźe
bydlacy Němcy 79 serbski, to je 36 %.
A kak dźensa? Němcy, t. r. starši, njewuknu wjace serbski. To jim trjeba njeje, byrnjež pola
Serbow zasłužbu a chlěb hladali, dokelž Serbja sami so jim kłonja a potom zwjetša wšitcy
němsku rěč wobknježa. Hdyž njeby tu a tam hišće Serbow było, kotřiž njejsu Němčinu tak
nawukli, kaž sebi to wuwołana kultura žada, da drje so při wěstych zastojnstwach scyła
njeby wjace na nich dźiwało. Hdyž mnozy Serbja do swojeho wjele wjace njedźerža, kak
móžemy sebi potom wot druhich žadać, zo nas česća a sebi nas waža. Smy dźě hižo tak
daloko, zo so Serbam wot Serbow zakazuje, w zjawnosći serbsce rěčeć. O, zaslepjeny
lud!
Na wjes, přez kotruž wot Kamjenca a Njebjelčic wjedźeše „via regia" (kralowska droha),
spomina so k prěnjemu razej w lěće 1248. Tehdy połoži so zakład klóštrej Marinej Hwězdy
a wot toho časa datěruja poćahi mjez nim a Chróšćicami. W załožnej lisćinje wot 13.
oktobra 1248 slubja synojo wójwody Bjarnata II. z Kamjenca, kiž je tute město znowa
natwarił, bratřa Witego, Bjarnat III. a IV., runje tak tež jich sotry a mać, załožomny klóšter
mjez druhim tež z wosadnej cyrkwju w Chrósćicach z jeje cyłym zamóženjom a z
dochodami wuwěnować.
Wjes njesłušeše jenož tamnym knjezam z Kamjenca, ale tež z nimi spřećelenym ze
Schönburg. To widźimy ze škitneho lista, kotryž stej markhrabjej Jan a Ota nad
Braniborskej na próstwu tamneju bratrow z Kamjenca nowemu klóštrej 17. měrca 1264
wustajiłoj, a w kotrymž wonaj wšitke klóštrej přidate kubła wot cuzeho bohotstwa,
roboćanstwa, sudnistwa a dawkow wuswobodźištaj. K nim słušachu połojca wsy a cyrkej.
Druhu połojcu předa Bjedrich ze Schönburg za 300 hriwnow propstej Mišnjanskeje
cyrkwje, Bjarnatej z Kamjenca, za klóšter Marijinu Hwězdu. Kup sta so 1. septembra 1290
w Glawchawje.
Na te wašnje słušachu Chrósćicy bjez wuwzaća klóštrej. Wokoło sameho časa kupi klóšter
1296 Swinjarnju (Zwinern) wot Reinharda z Huski a 1301 štyri lena (Hufe) we Wudworju
(Hovelin) wot ryćerja Gerharda z Bolborcy, tež tamnu korčmu wot ryćerja Günthera
Schaffa a Łuh wot ryćerja Renzco z Pentziga. Jedyn druhi staw tuteho rodu, Pětr
mjenowany, dari klóštrej jedneho jězdneho we Wudworju. Markhrabja Waldemar nad
Braniborskej wzda so swojeho prawa na tutym Wudworjanskim mužu w lěće 1318 k
lěpšemu klóštra. Ryćer Theodoricus z Panec da 1304 klóštrej cyłe swoje wobsedźenstwa
w Jaworje.
Hižo někotre lětdźesatki před 1248 nadeńdźemy mjena stawow jednoho ryćerskeho rodu,
kiž bě w Chróšćicach zasydleny a po nich so tež mjenowaše. Mnohe kubła w Kamjenskej
wokolinje słušachu mužam, kiž stejachu we słužbje knjezow z Kamjenca. W załožnej
lisćinje z lěta 1248 su jako swědkojo pomjenowani: Conradus de Geilenove (z Gelenawa),
Walterus de Richenbach, Gunzelinus de Prautitz, wšitcy ryćerjo, dale Godescalcus de
Prato (z Brěznje), Petrus de Nebelsciz (z Njebjelčic), pódla hišće hornjołužiskaj
panaj Theodoricus de Baruth (z Barta) a Henricus de Keteliz (z Ketlic). Wěsty Hendrich z
Prawoćic dyrbješe so 1390 dla překřiwjenja před Zhorjelskim sudnistwom zamołwjeć.
Swójbne stawy z ryćerskeho rodu z Chrósćic, pomjenowany po swojim sydlišću,
nadeńdźemy w stawiznach zrědka. K prĕnjomu razej stawa so to w lěće 1225. W tutym
lěće bydleše 19. meje Hendrich z Chrósćic (Henricus de Crostic) ze wšelakimi
duchownymi a panami w Kamjencu, hdyž tu Mišnjanski biskop Bruno II. přez Bjarnata II.
z Veste znowa natwarjenu farsku cyrkej swjećeše.
Wo tym swědči stare listno. Dobre 100 lět pozdźišo piše so wo wěstym Jenje z Chrósćic,
kiž bu 10. apryla 1331 jako swědk pomjenowany, hdyž ryćer Thylich z Haugwitz, kotrehož
dźowka Ute bě lěto prjedy do klóštra Marijineje Hwězdy zastupiła, tutomu 2. leno we
Wotrowje dari.
W lěće 1249 załoži so zwonka Kamjenca klóšter, kiž bu pozdźišo do špitala přewobroćeny.
Tamne knježny přesydlichu so do Marijineje Hwězdy. Abatisa Hilžbjeta wuchadźeše ze
sławneho rodu z Chróšćic.
Na spočatku 15. lětstotka nadeńdźemy w starych lisćinach Měrćina z Chróšćic (Mertinus
de Crostitz) jako swědka a z nim drje je tuta swójba wotemrěła.
Wo cyrkwinskich wobstejnosćach mamy poměrnje bohate powěsće. Chuduške su
stawizny wo zarjadowanju, prawje a hospodarskich naležnosćach. Wo tym pobrachuje
nam wjesnych aktow, zo by sebi wo wjesnym žiwjenju wěsty wobraz činić móhł. Kniha wo
zarjadowanju dawkow (w Klóšterskim archiwje) wujasnja nam tróšku, kajke dźěła mějachu
wosadni wukonjeć. Z njeje widźimy, zo běchu zwjetša na wšěch wsach we wosadźe burja,
zahrodnicy a chěžkarjo a jako druhi wotdźěl přidruža so wićežni wobsedźerjo a młyńkojo.
W někotrych wsach, tak w Časecach a Smječkecach, njebě žanych zahrodnikow, jenož
burja a chěžkarjo, a na druhich wsach, kaž w Pančicach, běchu jenož zahrodnicy a
chěžkarjo. Wulkosć burskich kubłow we wosadźe bě wšelakora.
Tak mamy na př. w času wotłoženja dawkow (wot 2.—25. septembra 1840) w Chrósćicach
12 połnych a 8 podźělnych lenarjow2 (Ganz- und Teilhüfner). Pódla nich wobsteješe hišće
Rychtarjowe kubło. Rychtar sydleše na „herbskej grychće", nic, kaž na mnohich druhich
wsach, na wićežnym kuble a měješe prawo, piwo předawać. „Herbska grychta" dyrbješe
dopjelnić 4 dny ze serpom (Sicheltage) a dawać 30 stuk jeji, 2 kokoši, 2 kórcaj pšeńcy, 3
kórcy rožki, 3 kórcy wowsa po Kamjenskej měrje, z druhimi korčmarjemi 1/4 kórca maka.
Dale měješe dohlad nad knježej łuku pola Chróšćic a nad roboćanami. Za to poskićeše
klóšter: nasyćenje při serpowych dnjach, 1 tonu Langwel (?) wot kóždeho wara z
klóšterskeje piwarnje, něšto drjewa z knježeho lěsa, 1 fóru syna a wotawy wot
Chróšćanskeje łuki, 2 čornej a 2 běłej chlěbaj, kóždy dźeń 2 kanje piwa tak dołho hač pica
na łuce leži, dale hišće něšto chlěba při wotwjedźenju žitneho dawka.
Wyše toho běchu na wjacorych wsach wosady wićežni kublerjo, tak we Wudworju, w
Jaworje, Kanecach, Kašecach, Konjecach, tež w Njebjelčicach, Ralbicach a Spytecach.
Po wotłoženskich aktach (Ablösungsakten) słušeše klóštrej 10 cyłych wićežnych kubłow a
to 8 1/2 w Sakskej a 1 1/2 w Pruskej (w Sulšecach, Koćinje a Hózku).
Tući 10 wićežni kublerjo mějachu 60 fórow, tak mjenowane „krótke fóry", wob lěto
wobstarać. Wot nich bě 1 fóra za młynske koło, 30 fórow za wapno (kalk), 2 za mjaso a 27
za drjewo. Wyše toho dyrbješe kóždy wićežny bur wob lěto 10 rybarskich fórow činić.
Wićežnaj buraj w Kašecach měještaj 5 dnjow žonjaceho ručneho dźěła wukonjeć.
Skónčnje dyrbješe kóždy jednotliwy bur dań z pšeńcu, róžku, wowsom, husymi, kurymi a
jejemi zapłaćić, na př. ći 4 wićežni kublerjo w Chróšćicach płaćachu po wulkosći swojeho
wobsedźenstwa 7 kórcow rožki, 8 kórcow a 8 měrcow wowsa, a to dźěše hač do 16
kórcow rožki a 18 kórcow wowsa.
Worklečanskemu ryćerkubłu podaty wićežny kubler w Nuknicach dyrbješe kóžde lěto 7
dnjow z dwěmaj konjomaj włóčić a hnój wozyć a trěbny grat sobu přinjesć. Na jědź a druhe
2 Len (Hufe) je 30 jutrow (na 25 kórcow).
žadanki njeměješe žanych prawow. Dale „wusypa" wob lěto 1 kórc pšeńcy a rožki, kaž tež
1 1/2 kórca wowsa po Kamjenskej měrje a płaćeše w pjenjezach: słužbny pjenjez, herbsku
dań, dawk za předźenjo krucha płatu, dawk za stražnika, za njeho tež 1 chlěb a 1 tykanc,
skónčnje rentu za zběhnjenje herbskeho poddanstwa.
Wulke dochody kiwachu knjejstwu z herbskeho dawka a z prawa na wićežneho konja.
Mjenowany wićežny kubler Nuknicy dyrbješe na Worklečanske knjejstwo wićežny pjenjez
płaćić, a to 5 % wot cyłeho zamóženja a 30 toler za konja. Krajni-bohotski wićežny bur w
Baćonju dyrbješe kóždy raz při smjerći wobsedźerja 15 toler, 12 grošow a 5 pjenježkow za
poł wićežneho konja do Budyšina płaćić.
Poměr knjejstwa k zahrodnikam a chěžkarjam běše trochu hinaši. Tak dyrbjachu w
Pančicach ći 7 zahrodnicy, 9 starych a 5 małych chěžkarjow sćěhowace dźěła klóštrej
dokonjeć, wšelake ručne dźěła, powrjestła wjazać, na łukach dźěłać, hrjebje wuzběhować,
hnój rozkidować, kał sadźeć a teptać, len hotować, morchej plěć, wowcy kupać, klóšterski
dwór a zahrodu rjedźić, piwo a palenc do Noweje Wjeski wozyć, rybarstwo w Porchowje a
Łukecach (Hausdorf pola Kamjenca) wobstarać a sam syče nosyć, z konjenca hnój kidać,
koprowu nadobu koprowej do Kamjenca nosyć, sněh sypać, někotre dny syc, posoła a
stražnika činić, wosebje k wobstražowanju klóšterskeho dwora a kenclije, kaž tež ćěłow
duchownych knjezow, rowy za zemrěte knježny, duchownych a spitalske žony ryć,
skónčnje hišće přasć.
Kóždy zahrodnik płaćeše 5 nowych grošow a 1 pjenježk, kóždy chěžkar 2 nowej grošej a 6
pjenježkow dawka za herbske poddanstwo. Za to smědźachu woni na knježich honach
skót pasć a trawu žnjeć.
Hižo skrótka naspomnich, zo je, kaž na mnohich městnach Hornjeje Łužicy, tež w
Chróšćicach něhdy so přiboham woprowało. A kaž sebi lud powěda, je tu pohanski
templ stał. Na jeho městno je so přez rozšěrjenje křesćanskeje wěry cyrkej, wězo
najprjedy kapałka, natwariła. Kak daloko tuta powěsć z wěrnosću zwisuje, njeda so z
wěstosću wobkrućić. Tola z toho sćěhuje, zo jedna cyrkej, kotrejež nastaće je do
pobožnych bajow zaplećene, na wysoku starobu wróćo hlada, a tak drje móže so
Chróšćanska k najstaršim tukrajnym cyrkwjam ličić. Na dnju 24. junija 1221 poswjeći
Mišnjanski biskop Bruno II. cyrkej swjateho Pětra w Budyšinje. Mjez cyrkwjemi, kotrež so
w starych lisćinach z lěta 1222 mjenuja a kotrež měješe Budyske tachantstwo wobsadźeć,
njenadeńdźemy Chrósćicy. Potajkim je so twar cyrkwje mjez lětami 1222 hač do 1248 stał.
Tehdy so k prěnjemu razej na nju spomina. Cyrkej bu ss. japoštołomaj Symanej a Judźe
poswjećena.
W lěće 1248, hdyž tamni knježa nad Kamjencom jako patronojo Chróšćanskeje cyrkwje ju
a druhe wobsedźenstwa nowozałoženemu klóštrej Marijinej Hwězdźe připokazachu,
mjenuja so jako jeje dochody: wjes Nowoslicy (Novosedliz) z dwanaćimi wobdźěłanymi
lenami, kotrež kóžde poł slěborneje hriwny lětneje danje wunošowaše, potom w
Chrósćicach a Kukowje po jednym lenu ze samym wunoškom, w Chróšćicach hišće jedne
swobodne kubło ze 4 lenami. Dalše dochody rosćechu jej z wunoška cła w Kinsporku,
najstaršim w Hornjej Łužicy, mjenujcy jedyn talent fenkow. K tomu přińdźe hišće jedyn lěs.
Wšitke tute dochody a wot lěta 1290 tež hišće druha połojca wot Chróšćic słušachu nětko
klóštrej.
Po Mišnjanskich biskopskich matrikach z lěta 1495 stejachu Chrósćicy pod arcyměšniskim
stołom w Kamjencu. K njemu słušeše pod administraciju Kamjenskeho fararja 23, po
druhich 26 wosadow, a přinošowaše wob lěto 121 hriwnow biskopskeje danje. Z
wuwzaćom Kamjenca, kiž 20 hriwnow sam płaćeše, płaćachu Chrósćicy a Kinspork
ze 7 hriwnami najwyšu dań, słušeštej potajkim do najwjetšich a najbohatšich wosadow pod
Kamjenskim stołom. Wot lěta 1248 wukonješe klóšter patronatne prawa nad Chróšćanskej
cyrkwju, hdyž tamniši kapłan w samym lěće před bratromaj Withegom, Bjarnatom III. a IV.
nad Kamjencom swojich prawow na faru k lěpšemu klóštrej so wzda. Hnadna knjeni
měješe potajkim prawo, sebi jednoho duchowneho za fararja wuzwolić a tachantstwo w
Budyšinje wólbu wobkrućić. Tohorunja postaješe klóšter Chróšćanskich wučerjow a w lěće
1660 wobsteješe tehdomniša hnadna knjeni Hana Marata Dorn přećiwo tachantstwu kruće
na swojim prawje, wučerjow zapokazować, wotsadźeć a chłostać.
Klóšter měješe tež dohlad nad cyrkwinym zamóženjom a žadaše wo nim kóžde lěto
zličbowanje. Hdyž dyrbješe so něšto twarić abo přetwarjeć, měješe klóšter swoju
dowolnosć k tomu dać. K połoženju zličbowanja přeprosychu so pódla hnadneje knjenje
tež propst, klóšterski bohot, sekretar, tachant a někotři kanonikojo Budyskeho tachantstwa,
dokelž běchu někotre jemu słušace wsy do Chróšćanskeje wosady zafarowane, dale
wosadni zemjenjo a duchowni, skónčnje tež kěbětarjo.
Hdyž bu klóšter Marijina Hwězda do zwjazka cistercienskeho přijaty, postaji so 1264 abt
klóštra Altzelle jako „wótc a dohladowar" (Pater et Visitator) nowozałoženeho klóštra.
Zdobom pak wukonješe patronatstwo na pod klóštrom stejacymi wosadami. Hdyž bu 1540
klóšter Altzelle zběhnjeny, přeńdźe wot lěta 1572 tute prawo na Budyske tachantstwo,
pozdźišo pak so zasy abtam klóštrow Königsaal a Neuzelle přiwobroći. Pod nimi so
jednemu fararjej zakaza, piwo warić a předawać, a farar Jurij Grós dyrbješe swoje farske
kubło wotedać, dokelž njebě wo inwestituru (zadrasćenje) prosył.
Hdyž wjes ze swójstwa knjezow nad Kamjencom do klóšterskeho wobsedźenstwa
přeńdźe, wotedachu woni tež sudnistwo nad jim podstajenymi wsami na klóšter. W škitacy
m lisće, wustajenym wot markhrabjow Jana a Ota nad Braniborskej 17. měrca 1264,
přepodaštaj wonaj klóštrej wyše a niše sudniske prawa nad Chróšćicami a jich
wobsedźenstwom. Byrnjež cyrkej a wosada starej byłoj, tola prěnja lisćina, kotraž nam
něšto wěste wo wsy powěda, saha wróćo jenož hač do lěta 1482. W tutym lěće dari
klóšterska hnadna knjeni, Barbara z Nostitz, Chróšćanskej cyrkwi nowy wołtar k česći
swjateje Marije a wobdari jón z jałmožnu, kotruž běchu pobožni a wěriwi křesćenjo
nazběrali. Biskop Jan V. z Weissenbacha nad Stołpinom wobkrući to z wosebitym pismom
11. nowembra 1482. Zdobom postaji, zo maja so na nim wob tydźeń, a to na wšelakich
dnjach, tři Bože mšě swjećić, jedna za zbóžnosć duše zakładnika a dobroćelow a dwě „pro
devotione sua". Kiž Božu mšu na tutym wołtarju woprowaše, dósta wob lěto I3 1/2 hriwny,
dyrbješe pak plebanej (fararjej) 1/2 hriwny, kěbětarjam za wobstaranje chlěba a wina 12
grošow a zwóńkej za k wołtarju stuženju 6 grošow wob lěto wotedać. Za trěbne
swěčki měješe so kapłan sam starać. Patronatne prawo nad tutón wołtar přisteješe
hnadnej knjeni a klóšterskemu konwentej na wšě časy. Z mjenow mějićelow spomnjeneho
wołtarja „k našej lubej Knjeni" stej nam jenož dwě z druheje połojcy 16.lětstotka znatej.
Wokoło 1559 běše mějićel wołtarja wikar při Budyskej cyrkwi, Pawoł Maß. 2. meje tuteho
lěta wuzna Hendrich z Plaunitz nad Radworjom, zo chce spomnjenemu wikarej a jeho
naslědnikam kopu grošow lětneje danje dawać. W běhu časa so z płaćenjom danje chětro
dliješe. A hdyž Chróšćanskemu kapłanej Jurjej Fabricillusej přez 6 lět (1576—1581) dań
dołžeše, potom so přećiwo njeporjadnemu dołžnikej „z wulkej pomocu" zakroči.
Po času je kapital za tutón wołtar so něhdźe pominył, a tuž so tež dań wjace
njewupłaćeše. Powěsć z druheje połojcy 18. wěka wozjewja: „Hdy je so tuta fundacija
zhubiła, njeje znate. Tuchwilu so ničo wjace njedźerži."
Pódla wulkeho wołtarja a na sćěnowej stronje postajeneho wołtarja k swj. Mariji běchu
wokoło lěta 1776 hišće tři wołtarje w Chróšćanskej cyrkwi, na epistlowej stronje wołtar
bratstwa swj. Boščana, dale wołtar Chrystusoweho přećelstwa a swjateho japoštoła
Pětra. Poslednjej staj Pětr Mahr a Marja Mahrec z Lejna 4. hapryła 1776 dariłoj. Połdra sta
lět ćahnu před našimaj wočomaj, bjez toho zo by so što wažne we wsy abo we wosadźe
stało. Přez Husitow su Chróšćicy poměrnje mało ćerpjełe. W lěće 1429 padny přez nich
Kamjenc a bu klóšter zapaleny. Ale jedyn druhi njepřećel zachadźeše we wokolinje
Chrósćic a Kamjenca w běhu 15. wěka jara hrózbnje, mjenujcy čorny mór, a žadaše sebi
mnohe wopory.
W třicećilětnej wójnje pak měješe wosada wjele ćerpjeć. Kejžorske a šwedske črjódy
palachu wsy a krjudowachu lud. W Miłoćicach ležeše 1642 3500 jězdnych, kotřiž wšo
zebrachu a zničichu, štož jim do pazorow přińdźe. Sćěh dołheje wójny běše mór, kiž 1680
runje w Chrósćicach mnohe wopory žadaše. W samsnym času hotowachu so Turkojo na
wječornu Europu a nadběhowachu z wuspěchom Awstrisku. Přećiwo nim wuda bamž
Innocenc XI. 12. junija 1683 bulu. Kóždy, kiž na wěstych dnjach a we wosebitych
cyrkwjach we Wuherskej a Čěskej a w druhich krajnych prowincach z rozkatej wutrobu
swjatej sakramentaj spowědźe a woprawjenja dósta a za dobyće křesćanskich brónjow, za
přezjednosć mjez křesćanskimi wjerchami, za wukorjenjo njewěriwych a powyšenje
swjateje cyrkwje so modleše, dósta dospołny wotpusk. Tež w Chrósćicach, kiž kruće při
starej wěrje wostachu, bu bamžowy dopis čitany z tym wuspěchom, zo 468 ludźi jeho
žadanje dopjelni.
Mjez tym poča reformacija tež w serbskej Łužicy so rozšěrjeć. We wulkej Hodźijskej
wosadźe namaka bórze přiwisnikow, tola njemóžeše zwoprědka powšitkownje so
zakorjenić. Mnozy wostachu swěrni tej wěrje, w kotrejž buchu rodźeni, wotćehnjeni a
wukubłani. Mjez nimi bě tež duchowny Jan Themler, kiž kurwjerchowskim wizitatoram
(dohladowarjam), hdyž běchu tež Hodźij wopytali, 9. januara (njedźelu po Třoch Kralach)
1559 po słowje takle napisa: „. . . das ich von der alden Catholischen und Christlichen
Religion keineswegs zu scheiden bedacht, khan auch inhalt und vermoge meiner
eiden und pflichten es mitt guttem gewissen nitt thuen." (t. r. „. . . zo ja wot starej
katolskej a křesćanskej wěry so wotwobroćić nochcu, to tež dźiwajo na moj slub a moju
winowatosć z dobrym swědomjom činić njemóžu.")
Štóž trochu nětčiši němski prawopis a gramatiku znaje a wobeju ze zastarskim přiruna, tón
snadź so tomu směje. Němska rěč je so mjeztym dawno wuwiła a wudospołniła a z
wulkeho dźěla tež wot cuzeho so wučisćiła. Lud je so na to hóršił, zo wučeni a basnicy
„staru dobru rěč zanjechachu.
Podobnje stawaše so tež pola nas, hdyž Smoler a Hórnik a jeju naslědnicy počinachu
serbsku rěč rjedźić wot germanizmow (skepsanych němskich wurazow) a druhich rěčnych
njepřihódnosćow. A hišće dźensniši dźeń nadeńdźeš Serbow, kotřiž praja: „Nětčiše pisanje
jedyn wjace njerozumi. Prjedy so bole zrozumliwje pisaše." Ći su hižo tak na měšeńcu
zwučeni, zo ju njeradźi paruja „k lěpšemu dorozumjenju". Njechali so směšić před
Němcami a Słowjanami, kotřiž našu rěč wuknu a studuja, da dyrbjachmy ju čisćić a z tym
pokazać na rjanosć a bohatosć serbskeje rěče. Mamy bohužel mjez nami ludźi, kotřiž su
chudźi na słowje a myslach we swojej maćernej rěči. To přichadźa z toho, zo mało abo
ničo serbski nječitaja, mjez sobu njechaja narodny zynk a tola potom sudźa: „Na serbskej
rěči ničo njeje." Tak rěči zaslepjenosć, błudnosć, hrěšna skaženosć a zasakłosć.
Běda něhdy tym, kotřiž z hordosće a nadutosće zacpěwachu a zakliwachu nam wot Boha
darjenu rěč !
Mjenowany Themler dźěše tuž do Chrósćic. Tu mějachu so ludźo hišće po starej wěrje. Při
swojim wotchadźe z Hodźija wza dźiwy činjace swjećo swjateje Marije sobu. Pozdźišo
přenjese so wone do Róžanta. Zo zwisk mjez wosadnymi ćerpješe, hdyž chcyše jedyn
dźěl při starym wostać, druhi dźěl pak nowemu hołdowaše, drje kóždy zrozumi. Něšto
podobne stawa so w našich towarstwach, hdźež jedyn dźěl sobustawow dowidźeć
njemóže, zo maja wone być jenož serbske. Tohodla w nich chětro klaca. Hdźe čini na
swěće hišće jedyn narod kaž Serbja?
W spomnjenym lěće 1559 při składnosći wizitacije słušeše do Hodźijskeje wosady 66
wsow, mjez nimi 51 „pod kralestwom stejacych". Na 8 wot tutych 51 hornjołužiskich
wsow měješe klóšterska hnadna knjeni swoje prawo, a wona jim přikaza, Hodźijskeje
wosady a lutherskeje wěry so zdalować.
Na druhej stronje wobroći so mała črjóda Chróšćanow, kotřiž běchu nowu wěru přiwzali na
susodnu luthersku cyrkej. Tak skoržeše tudomny farar Mikławš Glawš w jednym lisće na
tachantskeho sekretara 9. januara 1589, zo so někotři tachantscy poddanojo, zafarowani
do Chróšćic, so nic tu, ale zwonka, wosebje w Hodźiju připowědaja a so tam tež wěrować
dadźa, jenož w chorosći a smjertnej nuzy hakle so na njeho wobroća. Za mějićela
Chróšćanskeje fary, kiž njeje, kaž Hodźijska, z wunošnym kubłom zastarana, je tute
wašnje z njedostatkom w jeho dochodach. Tohodla prošeše tachantstwo, jemu a wučerjej
k tomu dopomhać, zo byštaj zasy k swojim njesprawnje wotćehnjenym dochodam přišłoj.
Z wulkej pjenježnej škodu za Chróšćanskich duchownych bě přestup mnohich zemjanow k
lutherskej wěrje. Tući wjace za swoju winowatosć njedźeržachu, cyrkwinski dawk, na
kotryž měješe katolska cyrkej ze starodawna prawo, dale płaćić. Dołholětne wadźenja
běchu sćěhi tutoho zapowědźenja, a skónčnje prošachu hnadnu knjeni w klóštrje wo
dojednanje. Tak wobćežowaštaj so w lěće 1673 farar Měrćin Sutorius a kapłan Pawoł
Ignacius Petzschig na zafarowanych zemjanow, dokelž jim přisłušny dawk zapowědźichu.
Tohodla žadaše sebi hnadna knjeni Kata Benada 20. julija samsneho lěta, zo bychu woni
katolskim duchownym w Chróšćicach za wěrowanje, křćenjo, pohrjeb a druhe, „štož jim po
zakonju a starym wašnju přisłuša, tež płaćili a ničo njewottorhnyli".
Hižo někotre lěta pozdźišo dyrbješe hnadna knjeni zaso k lěpšemu Chróšćanskeje cyrkwje
a jeje duchownych zakročić a přisłušnosć někotrych wsow ke Chróšćanskej wosadźe
hamtscy wobkrućić dać. Po wašnju tamnišeho časa sta so to přez jednoho notara, kotryž
wěstu ličbu starych muži z Hodźijskeje a z Chróšćanskeje wosady wuzwoli a jich
wuprajenja swědomiće zapisa. Přesłyšowanje w decembru 1679 a w januaru 1680
wujasni, zo z Prawoćic, Baćonja, Čornec, Libonja, Pozdec, Lejna, Časec, Zejic, Žuric
njebu ženje w Hodźijskej cyrkwi křćene, wěrowane a hrjebane, chiba z wuwzaćom z
wosebitej dowolnosću Chróšćanskeho fararja. Dźesatk dawachu tute wsy do wšelakich
cyrkwjow, tak Prawoćicy, Čornecy, Kanecy, Jělca do Hodźija, Baćon na tachantstwo, Liboń
do klóštra, Časecy na kurwjerchowski hamt do Stołpina. Nastupajo wsy Kanecy, Časecy,
Jělcu, Liboń a Wotrow, kotrež Hodźijski farar Handrij Manitius za swoju cyrkej žadaše dla
płaćenja dawkow, postaji so přez tamne přesłyšowanje, zo tute klóštrej słušace wsy w
času reformacije stajnje romsko-katolskej cyrkwi w Chróšćicach přisłušachu.
Rozkora mjez Chróšćanskimi duchownymi a někotrymi zafarowanymi ewangelskimi
panami dla wotwjedźenja dawkow nasta zaso w 18. lětstotku. Tući knjezojo dachu
cyrkwinske dźěła wot susodnych ewangelskich duchownych wuwjesć, bjez toho zo bychu
Chróšćanskemu fararjej přisłušacy dawk wotedali. Tak da Wolf Dietrich von Hünerkopf
nad Šunowom a Smjerdźacej, posledni swojeho splaha, swoju 24. apryla 1747 rodźenu
dźowku we Wóslinku křćić a po jeje bórzomnej smjerći ju tež tam pochować, bjez toho zo
by Chróšćanskemu fararjej Handrijej Catej, kotremuž Šunow słušeše, postajeny pjenjez
zapłaćił. Tak zapowě so tež krajny komorny rada von Gersdorf na Hrodźišću jako zastupjer
njedorosćenych dźěći 14. awgusta 1743 zemrěteho Jakuba Ekkarda von Wobeser nad
Worklecami, Nowej Wjescy a Sernjanami cyrkwinski dawk do Chrósćic płaćić. Jeho přikład
sćěhowachu wšitcy wobydlerjo spomnjenych wsow. Po wukazach z lětow 1713, 1732 a
1744 mějachu lutherscy drje prawo w tych wsach, hdźež běchu zjawne katolske Bože
słužby zawjedźene, po swojim wěrywuznaću žiwi być a so wot duchownych swojeho
wuznaća cyrkwinscy zastarać dać, tola z wuwzaćom, zo cyrkwinski dawk do stareje
cyrkwje płaćachu.
Wo cyrkwinskich wobstejnosćach Chróšćanskeje wosady mamy spušćomne statistiske
podłohi z kónca 17. lětstotka, a to w tachantskich aktach. Wona wopřiješe z Róžantom
a z Ralbicami, po powěsćach fararja Jurja Franca Zyndy (wokoło 1680), 35 wsow, kotrež z
wjetšeho dźěla pod tachantstwom a klóštrom stejachu, jenož 13 słušeše do
wobsedźenstwa njekatolskich knjejstwow. Wyše toho bě wašnje, zo ze susodnych
městnow, mjez nimi z dweju, kotrejž njeběštej do Chróšćic zafarowanej, ludźo k swjatym
sakramentam do Chróšćic chodźachu, dachu so tam tež wěrować a hrjebać. Mjenowanych
35 wsow wobsteješe ze 466 domow. Liči so na kóždy wuheń 5 wosobow, tak bě 1680 na
1830 wosobow, kotrež swjate sakramenty dósta. W tutych wsach bydleše 142 lutherskich,
z wuwzaćom panow a jich swójbow. W lěće 1680/81 přestupi ke katolskej cyrkwi 24
wosobow.
Jara zajimawa je statistika wosady z lěta 1703; tuž njech tu sćěhuje, z wuwzaćom mjenow
wobsedźerjow.
Mjeno wsy
Ličba domow
Katolscy
Lutherscy
Hromadźe
Crostiz
66
349
5
354
Cosariz
10
62
5
67
Hofgen
15
129
5
134
Smeckwitz
12
97
8
105
Piskovitz
24
98
21
119
Wetenitz
10
64
4
68
Miltitz
14
76
7
83
Jawor
11
62
6
68
Seiritz
11
60
56
116
Ostro
29
161
18
179
Canetz
9
68
6
74
Sweinerda
16
108
2
111
Sibitz
6
31
13
44
Tzazvitz
7
40
9
49
Leino
7
20
11
31
Libon
2
16
4
20
Storich
8
44
12
56
Tzornitz
4
34
4
38
Posditz
6
43
Nuknitz
7
55
3
58
Kopsin
3
21
8
29
Prawotiz
6
52
2
54
Horke
18
84
3
87
Reclovitz
38
214
20
234
Neudorfel
11
54
6
60
Reinza
9
65
4
69
Nauslitz
14
122
3
125
Cerna
14
87
12
99
Rosenthal
14
116
2
118
Smerlitz
7
66
6
72
Schonav
19
97
24
121
Laske
7
39
2
41
Ralbitz
19
157
1
158
Convitz
10
87
45
87
Closter
29
29
Kukav
30
168
2
170
Pantzitz
17
104
1
105
Cyłkownje
510
3179
296
3475
Z tutoho přehlada dowidźimy, kak so před 200 lětami mjena wsow němski pisachu, kak je
w běhu časa ličba domow a wobydleri narostła a kajke wobstejnosće nastupajo
wěrywuznaće tehdy knježachu. Dale widźimy, kak wulka Chróšćanska wosada bě a zo jej
přimjeno „serbska metropola" z dobrym prawom přisłušeše. Z njeje dźě wuchadźeja wšitke
nawječorne serbske katolske wosady. Po wulkosći wosady běchu tola dochody
tudomneho fararja snadne. Wot wsow, kotrež njeposrědnje do Chróšćic słušachu, njedósta
hižo mjenowany farar Zynda na kóncu 17. lětstotka ničo, chiba wot dweju kubłow w
Chrósćicach 4 1/2 kórca rožki a runje telko wowsa. Jeho dźesatk z Ralbic wučinješe 18
kórcow rožki a wowsa. Danje dósta parochus 12 hriwnow a 7 grošow, dale mały podźěl
z fundacijow.
Na 100 lět pozdźišo, w lěće 1777, bě dźesatk Chróšćanskeho fararja nimale tón samsny,
mjenujcy 22 1/2 kórca rožki a telko wowsa. Tež bě wón hač k wotpušćenju (Ablösung)
srjedź zańdźeneho wěka wićežny knjez nad někotrymi małymi wobsedźenstwami we wsy
a měješe prawo, dweju chěžkarjow a jednoho polnikarja (wobsedźer pola) „wićežne twory"
po 2 1/2 a 3 procentach sebi ....???jeli so jich wobsedźenstwo předa abo herbuje. Tući
běchu hišće tež winowaći, fararjej na žnjach muske a žónske dźěła wukonjeć. Wo něšto
so snadne dochody fararja z tym powjetšichu, zo smědźeše w póstnym času we Swinjarni,
Kanecach, Jaworje, Wěteńcy, Smječkecach a we Wudworje jeja zběrać a zo bě jemu
(1777) dowolene, piwo warić a předawać. K tomu hišće přińdźechu dochody za
křćenja,wěrowanja a pohrjeby, a tež za rěče, kiž so při ,,,,,dźeržachu.
W lěće 1786 bu farar Jurij Cyž wobskorženy přestupjenja „blidnoho připitka". Skóržba
měrješe to, zo njeje po piwnym zakonju z lěta 1727 swoje piwo na farje abo pola patrona,
ale w Dučmanec piwarni Wudworju warił, a to 5 abo 6 raz wob lěto, štož běrtlkow
wučinješe. Tola jeho jara wěcowne zakitowanje bu wot duchowneje wyšnosće podpěrane,
kotraž so za njeho na krajneho wótca wobroći.
W Chrósćicach běše wašnje, při křćiznach njemandźelskich dźěći třicećoch a hišće wjace
kmótrow a swědkow přeprosyć, a kóždy z nich měješe fararjej groš, wučerjej tři pjenježki a
zwóńkej tohorunja tři pjenježki wotłožić. Njeběšeli móžno, třiceći paršonow hromadu
zwjesć, dyrbješe mać dźěsća zbytk zapłaćić. Dokelž pak so husto dosć wšelakore
njeluboznosće stawachu, hdyž běchu telko kmótow hromadźe, poniži w poslednim běrtlku
18. lětstotka farar Jurij Cyž ličbu kmótow hač na pjeć, hač na najwyše sydom, a postaji, zo
ma mać dźěsća přez to nastawacu škodu zarunać.
Fararjej k pomocy běše kapłan, kiž dyrbješe so wot hnadneje knjeni namjetować a
powołać a wot tachanta přistajić. Jeho hłowne dźěła a winowatosće móžemy z wurunanja
spóznać, kiž so mjez administratorom Janom Leisentrittom, Chróšćanskim fararjom
Mikławšom Glawšom a kapłanom Jurjom Fabricillom 4. oktobra 1583 najprjedy na čas
jednoho lěta da. Po tutym dyrbješe kapłan kóždy dźeń nyšpor a Salve Regina wotdźeržeć
a kolekty čitać a tute zastojnstwo kaž w Chróšćanskej cyrkwi, tak tež w Ralbicach a w
Róžeńće wobstarać — dale měješe tež chorych wopytować a k spowědźi a k swjatemu
woprawjenju namołwjeć, na wulkich swjatych dnjach officium a prědowanje w Róžeńće
wotdźeržeć, tohorunja hišće, hdyž sebi farar to žadaše, kóždy čas w Chrósćicach. Štož
dochody kapłana nastupa, běše farar zwólniwy, jemu jako zarunanje za jeho prjedawše
dochody z dweju beneficijow kóždolětnje 26 hriwnow wotłožić. Město swobodneho blida,
kotrež běše farar hač dotal kapłanej poskićeć dyrbjał, dóstawaše tutón kóždolětnje brěmjo
žita a wowsa; dale dyrbjachu kapłanej accidencije z Ralbic a Róžanta słušeć, tak ruče hač
wón Božu mšu a prědowanje wotdźeržuje,tohorunja kaž prjedy, „Swěrny pjenjez" z Ralbic,
Konjec, Šunowa a Łazka. Dokładne wustajenje sta so tež, kak wjele ma so při
wěrowanjach a křćiznach cuzych a domjacych žadać. Tak dóstawaše kapłan za wěrowanja
slubjenych z cuzych wosadow połnu płaćiznu sam, wěrowašeli pak Chróšćanskich
wosadnych w Ralbicach, dósta tři najgroše a farar dźewjeć pjenježkow. Za křćenjo dźěći
cuzych wosadow smědźeše sebi někajke zarunanje žadać, za křćenja dźěći z Róžanta a
Ralbic pak jenož dźewjeć pjenježkow. Nutřwjedźenjo (požohnowanje) njedźelniče pak
njesmědźeše kapłan nihdźe dowolić hač w Chrósćicach, kaž dotal, zo so přez to njebychu
cyrkwinske prawa přikrótšiłe. Kaž w druhich wulkich wosadach, na př. w Hodźiju, tak bě
tež Chróšćanski farar nuzowany, kapłanej jednoho konja dźeržeć. Tola postaji so, zo
móžeše so kapłanej za konja jedna łuka, jedne polo a blečk „pod Kopšinom" abo za tutón
blečk fóra syna na dwaj konjej dać. Dale dyrbješe farar kapłanej dowolić, dwě kruwje ze
swojimi pasć, jednu darmo, druhu pak za płaćiznu wo 3 fenkow na fararja.
Chróšćanski wučer so přez patronku, hnadnu knjeni w klóštrje, postaji. Pódla wučerstwa
měješe tež pišćele hrać, bě winowaty, zličbowanje wjesć a zapisowanje do cyrkwinych
knihi wobstarać a woblatka pjec. Jeho dochody wob stejachu z wěsteho cyrkwineho
deputata, z płaćenjow za křćenja, wěrowanja a pohrjeby, na př. za jedyn pohrjeb 2 grošaj a
10 pj., pohrjeb ze spěwanej Božej mšu 8 grošow, wot jednej spěwanej Božej mši 3 groše,
za zapisowanje křćeńcy dźěsća 1 groš, za wěrowanje 2 grošaj, dale za fundacijow a
dańskeho pjenjeza, tak na přikład z Worklec lětnje 4 snopy, 5 nowych grošow danje, 1
groš a 6 fenkow „polaka", z Lejna 1 1/2 chlěba, 1 1/2 snopa, 1 groš 3 fenki za warjenja. Při
spočatku 18.lětstotka dyrbješe kóžde dźěćo kóždy kwatember 1 gr. 3 f. šulskeho pjenjeza
a kóždolětnje 4 groše za drjewo płaćić. Dale słušeše wučerjej wunošk jedneho polka a
łučki a trawa w małej zahrodce a na kěrchowje. Ryćerkubła płaćachu wěste deputaty a
burja žito a chlěby, štož pak njeporjadnje dawachu. Prjedawše wašnje, zo smědźeše
wučer kóždu njedźelu a swjaty dźeń mjez Božim ćěłom a martrowny tydźeń na farje darmo
jěsć a pić, so po času zhubi.
Dochody zwóńka wob stejachu z wěsteje mzdy, kotruž wot cyrkwje a z fundacijow
dóstawaše, z cyle wěstych postajenych zarunanjow za swoje cyrkwine dźěła, na přikład
za pohrjeb 1 groš, ze spěwanej Božej mšu pak 2 grošaj a 6 pjenježkow, za wěrowanje 6
pj., při křćenju wot kóždeho kmóta 3 pj. „Wot domawobstaranja 1 groš; wudźěleše pak so
poslednje Bože wolijowanje, potom słušeštej jemu 2 grošaj. Tola mjez dźesaćimi da jemu
to lědy jedyn." (Tachantske akty wo Chrósćicach).
Kaž so w srěnim wěku w hornjołužiskich šěsć městach (běchu to Kamjenc, Budyšin, Lubij,
Žitawa, Zhorjelc a Lubań) bratstwa załožowachu ze zaměrom, nabožne žiwjenje
wobtwjerdźić, porjadne cyrkwine słužby wukonjeć, dobroty wopokazować napřećo chudym
a potrěbnym, tak namakamy tež we wjesnej Chróšćanskej wosadźe bratstwo swjateju
Fabijana a Bosćijana. K započatku 16. lětstotka wobsteješe tajke bratstwo tež w
Kamjencu (Bönisch, Topographija města Kamjenća str. 245). Wo załoženju
Chróšćanskeho bratstwa nimamy žaneje powěsće. Dokelž so ss. Fabijan a Bosćijan jako
škitacaj swjataj (pódla swjateho Rocha) a jako patronaj přećiwo morej česćowaštaj, da drje
leži blisko, zo je so bratstwo w tamnych časach załožiło, hdyž bu Hornja Łužica w srěnim
wěku wjacore razy wot móra domapytana. Postawa swjateho Bosćijana, kiž hišće nětko
před kěrchowom pódla Zarjeńkec widźimy, je po pismach samseho fararja Jurja Franca
Zyndy w lěće 1681 stajena, hdyž běchu lěto prjedy natykowace chorosće, wosebje mór,
we wosadźe wudyriłe a wjele woporow sebi žadałe.
Wustawki tutoho bratrstwa, kiž so po měnjenju Chróšćanskeho fararja Cyža Praskomu
bratstwu swjateju Bosćijana a Domaša runaja, su srjedź 18. lětstotka sćěhowace:
Štóž chcyše do bratstwa zastupić, měješe po dóstaću swjateju sakramentow pokuty a
wołtarja so pola fararja jako předstejićerja bratstwa zamołwić, 1 punt wóska, pozdźišo 8
grošow a za zapisanje 1 groš zapołožić. Na tych štyrjoch njedźelach po kwatembrach
móža sobustawy po dóstaću sakramentow pokuty a wołtarja štyri bratstwu skićene
wotpuski dobyć. Titularny swjedźeń swjeći so 20. januara jako přikazany swjaty dźeń z
předchadźacym krutym postom.
Mjez swjatym woprawjenjom dósta kóždy bratr a kóžda sotra zaswěćenu wóskowu
swěčku. Před wobchadom kleča bratřa při wulkim wołtarju, sotry při wołtarju swjateho
Bosćijana a sćěhuja ze zaswěćenej swěčku po dwěmaj, najprjedy bratřa a potom sotry,
fararjej. Kóždemu bratrej a kóždej sotře bě přewostajene, k česći swjateju martrarjow
Fabijana a Bosćijana po swojim zamóženju 1 groš abo 1 grošik darić. Tola dyrbjachu
sobustawy wob dźeń znajmjeńša jedyn Wótče naš a jednu Strowa sy Mariju k česći
swjateju patronow wuspěwać.
Kaž wjesnjanam wěste časy „poroki" so přečitachu, zo bychu so jim stajnje jich
winowatosće před woči stajałe, tak wujasnichu a wospjetowachu so sobustawam bratstwa
wustawki na wěstych njedźelach w Chróšćanskej cyrkwi. Kóždy sobustaw běše winowaty,
tehdom přitomny być. Štóž tola preč wosta, byrnjež to farar doprědka wozjewił, dyrbješe
za chłostanje 6 małych grošow zapłaćić. Na dnju před swjedźenjom swjateju martrarjow
Fabijana a Bosćijana běchu wšitcy sobustawy winowaći so posćić. Na swjedźenju
samym bě popołdnju čorny nyšpor za wšitkich zemrětych bratrow a sotrow, a nazajtra bu
dźěl z „Officia defunctorum" za nich wotspěwany a na to sćěhowaše wulka spěwana Boža
mša.
Mjez sobu přezjednosć a znjesliwosć dźeržeć, k tomu běchu sobustawy bratstwa
winowaći. „Dokelž pak so najebać toho bratřa a sotry mjez sobu wadźachu a bijachu,
dyrbješe kóždy 6 małych grošow do česćehódneho bratstwa płaćić."
Hdyž jedyn sobustaw zemrě, dyrbješe najmłódši bratr to fararjej, bratram a sotram
wozjewić a je na přewodźenje přeprosyć. Tak dołho hač ćěło doma steješe, přebiwaše so
připołdnju w 12 hodźinach ze wšěmi zwonami a k rozdźělej zwonjenja při druhich ćěłach z
wulkim zwonom najprjedy. Při pohrjebje nošachu so čorne chorhoje. Kiž chorhoje a křiž
nošachu, tež nošerjo, zwjetša najmłódši bratřa, měšnik a ministranća běchu w čornych
mantlach.
Kašć wodźě so z čornym rubom, štyri swjećatka so na njón powěsnychu a horjeka staji so
křiž z čornym šlewjerjom a mała postawa swjateho Bosćijana. Před postawu na horje
sta so poslednje wotprošowanje a na to bu ćěło na bratrskim kěrchowje pochowane. Na
sćěhowacej njedźeli běše za zemrěteho wobchad.
Bamž Klemens XI. spožči 15. meje 1716 Chróšćanskej cyrkwi wotpuskny list, w kotrymž
postaji, zo wotemrěte duše sobustawow bratstwa ss. Fabiana a Bosćijana, za kotrež so na
bratrskim wołtarju na wěstych dnjach Boža mša dźerži, přez zasłužby Jězusa Chrystusa, a
na próstwu knježny Marije a wšěch swjatych so wot chłostanjow čisća wuswobodźa. Tež
bamž Benedikt XIII. spožči wołtarjej swjateho Bosćijana 7. septembra 1726 po słowje tónsamy wotpuskny list.
Znate je, zo so, kaž cyrkwjam a klóštram, tež wobstejacym bratstwam w Hornjej Łužicy
mnohe wotkazanja stawachu. Tohodla da kral Władźisław Posthumus so nawabić,
Zhorjelskej radźe 14. apryla 14573 poručić, zo njebychu chěže, zahrody a pola pod
zamołwu, zo so bratstwam darja, dawkam so wuhibałe. Zawěsće su so tež
Chróšćanskemu bratstwu wjacore wotkazanja stałe, bjez toho zo by mjeno darićela a čas
wotkazanja so postajić hodźał. To widźimy z toho, zo bratstwo w lěće 1769, hdyž so wo
ponowjenje cyrkwje jednaše, wjetšu sumu k tomu přida. Dokelž měješe cyrkej mało
srědkow a tute zdźěla so k twarjenju noweje fary wužić dyrbjachu a dokelž klóšter sam
wjetše wudawki na so wzać njemóžeše, tuž prošachu kěbětarjo bratstwa swjateho
Bosćijana administratora v. Bärenstamma wo dowolnosć, zo bychu jedyn dźěl bratrskeho
3 Zapis hornjołužiskich lisćinow 5. hač 8. zešiwk str. 81
zamóženja k nowotwarej cyrkwje přetrjebać móhli. Woni dóstachu žadanu dowolnosć, a
tak přinošowaše bratstwo wot swojeho zamóženja, kiž 1325 toler 13 grošow a 5
pjenježkow wučinješe, 680 tol. 13 gr. a 5 pj. k twarjenju cyrkwje.
Pře wšu měru wulka Chróšćanska wosada pomjeńši so 1754 přez to, zo so filialnej cyrkwi
Ralbicy a Róžant wot njeje dźělištej. Někotre lěta pozdźišo, 1758, sćěhowaše jimaj tež
Wotrow. Najprjedy steješe pod administratorom. Ale hdyž bě Wotrowska cyrkej
dotwarjena, bu docyła z Chrósćic wufarowana. Skónčnje wotdźěli so tež Baćoń, hdźež bu
19. junija 1887 nowa cyrkej poswjećena.
Wot stareje Chróšćanskeje cyrkwje, jedneje z najstaršich cyrkwjow serbskeho kraja, njejsu
so žane powostanki hač do našeho časa zdźeržałe. Wšelake wójnske wichory wujachu
po Łužicy a zapusćichu wjele. Cyrkej bu wjace króć přetwarjena a tak ze zastarska ničo
zwostało njeje. Znutřkowne wupyšenje cyrkwje je drje chětro bohate było. Jenož
krótki čas słužeše jako chowanka dźiwyčinjacoho swjećeća swjateje Marije, nětko w
Róžeńće. Farar Jurij Zynda, zemrěł w lěće 1706, naliči sćěhowace swjate sudobja a
druhe cyrkwine připrawy: 4 keluchi, 2 běłej, 2 zelenej, 2 čerwjenej, 2 čornej a 1 módre
ryzwo; 1 złote ciborium, 1 złotu monstrancu, 6 „albos commodos", 2 běłej a 3 čerwjene
wołtarske přikrywy, 5 „picta in albo linteo" ( . . . ..).
Mjenowany farar ma wulke zasłužby wo ponowjenje a wupyšenje Chróšćanskeje cyrkwje.
Wosebje daše swjeća japoštołow přez šwicarskeho molerja Franca Herši wuměłscy
molować. (Tachantske akty wo Chróšćicach.)
Drohotne wupyšenje cyrkwje wabješe wjace króć paduchow a njekmanikow, so do cyrkwje
dobywać. Hižo 1681 daše farar Zynda železne lěsycy k škitej cyrkwje připrawić. Tola
łamachu so 15. januara 1708 zasy paduše do Božeho domu a pokradnychu někotre sta
toleri, kotrež běchu ludźo tam zachowali z bojosću před ćahacymi Šwedami.
(Přichodnje dale.)
Nětčišu štałtnosć dósta cyrkej přez nowotwar lěta 1769—1772. Z rownych pomnikow z
tamneho časa, kiž w cyrkwi a na kěrchowje běchu, mamy wo třoch powěsće, a to wo
knjezu Ulrich von Baudissin nad Sernjanami, 9. junija 1576, wo Christofje v. Metzradt nad
Worklecami, 14. meje 1566, a wo mandźelskej Hansa v. Metzradt, rodź. „Gersdorffin", 2.
septembra 1590. Wobšěrne ponowjenje a powjetšenje cyrkwje sta so hakle před něšto
lětami přez fararja Wornarja.
Tute přinoški k stawiznam Chróšćanskeje wosady kónču z mjenami fararjow, tak daloko
hač su nam znate. Tute je swědomiće farar Jurij Cyž z lěta 1777 zapisał.
Najstarši nam znaty farar je Prbizlaus4. W lěće 1248 na dnju 9. měrca wobswědčuja
bratřa Witego, Bjarnat III. a IV. nad Kamjencom, zo je Prbizlaus k lěpšemu klóštra
Marijineje Hwězdy swojeje Chróšćanskeje fary so dobrowólnje wzdał a za to rentu na čas
žiwjenja, 6 hriwnow slěbra wučinjacu, dóstał.
Tež najstarši Hodźijski farar wjedźeše mjeno Prbizlaus. Wón a jeho bratr Pětr předaštaj
klóštrej Altzelle 7 len we wsy Zadel. Markhrabja Dietrich wobkrući klóštrej tutu kup 21.
januara 1216. Mjena po nim sćěhowacych fararjow njejsu nam znate. Hakle w lěće 1336
nadeńdźemy zasy jednoho Chróšćanskeho fararja z mjenom Philippus. W tutym lěće, a
to na swjedźenju swjateho Jana Křćenika, widźimy jeho mjez druhimi jako swědka při
skóržbje Wjazońčanskeho fararja přećiwo hnadnej knjeni Adelheid w klóštrje Marijinej
Hwězdźe. Tutón farar bě syn wěsteje Lucije. To dopokazuje lisćina wot 18. meje 1338,
hdźež Kamjenska rada wobswědći, „zo knjez Philippus, farar w Chrósćicach, a jeho mać
Lucia" 40 Praskich grošow lětneje danje wot wěstych ludźi po jeje smjerći klóštrej Marijinej
Hwězdźe wotkazaštaj. Z druhimi duchownymi wobkrući wón 25. januara 1350, zo je
měšćanski tachant Mikławš jednu łuku pod Kukowskim hrodźišćom klóštrej předał. Na 20
lět zastara wón Chróšćansku faru. Posledni raz nadeńdźemy jeho jako swědka, hdyž
klóšterski konwent wučinjenju přizwoli, po kotrymž duchowny Pětr, syn zemrĕtoho tkalca
Friczco, jedyn wot klóštra na čas žiwjenja nabyty młyn swojemu bratrej, z mjenom Went,
4 Přibysław.
pod wěstymi wuměnjenjemi přewostaji. Na dwaj lětstotkaj nimamy wjace žanych mjenow
Chróšćanskich fararjow, hakle 1540 so zasy započinaju.
W naspomnjenym lěće, a to štwórtk po swjatym Michale (7. oktobra), kupištaj bratraj
Měrćin a Briccius Jenč, Hodźijski a Chróšćanski fararjej, nuknicu Wosyk wot Biskopic za
2000 šěsnakow. Jimaj so dowoli, z njeje dwě abo tři burskich kubłow sčinić. Tola zwosta
nuknica jenož krótki čas w jeju rukomaj. Hižo w lěće 1543 kupi ju město za 450 šěsnakow
wróćo. Jeho naslědnik bě hižo prjedy naspomnjeny Jan Jurij Themler, posledni katolski
farar w Hodźiju. Wón zemrě jako Chróšćanski farar 1573.
Handrij Pječka (Petschik) běše najprjedy wikar a serbski prědar w Budyšinje a wot lěta
1573 farar w Chrósćicach.
Mikławš Glawš, najprjedy farar w Bjarnaćicach (Bernstadt), přińdźe 1574 jako tajki do
Chrósćic.
4. oktobra 1583 sta so přez tachanta Jana Leisentritta wurunanje mjez fararjom a
Chróšćanskim kapłanom Jurjom Fabricillom, pozdźišim fararjom w Husce, kotryž prawa a
winowatosće wobeju swědomiće wobmjezowa. Hižo 1590 wzda so M. Glawš swojeje fary
a chcyše ju z Kulowskej wuměnić. 1595 běše won serbski prědar w Budyšinje.
Jurij Faber, najprjedy kapłan, wot 1586 farar w Kulowje, 1590 farar w Chrósćicach, hdźež
w lěće 1600 zemrě.
W Chróšćanskich aktach, kotrež so w Budyšinje na tachantstwje chowaja, mjenuje so jako
předchadnik Georgija Cocule (Jurja Kokle) wěsty farar Mikławš Frička, kiž je tam wězo
jenož krótki čas swoje zastojnstwo wukonjał. Mjenowany farar Kokla je so w Chrósćicach
narodźił, běše 1595 najprjedy farar w Bjarnaćicach, 1599 kanonik w Budyšinje, 1600 farar
w Chrósćicach, pozdźišo kanonik kapitular šolastikar, 1615 senior.
Jemu sćěhowaše w lěće 1607 Urban Sartorius ( = Krawc), rodźeny w Kulowje, běše
najprjedy duchowny w susodnych Čechach a 1607 farar w Chrósćicach. Wumrě
1618. Jan Jurij Krječmar, kapłan w Kulowje, bu 1618 na jeho městno powołany a wumrě
17. februara 1622.
Jan Molitor (Młynk), rodźeny w Kulowje, hdźež běše tež najprjedy kapłan. Pozdźišo jako
farar do Radworja powołany, bu wón po poručnosći direktorow wot patrona Krystofa z
Minkwitz w lěće 1620 wotsadźeny, na to wikar a serbski prědar w Budyšinje a potom jenož
krótki čas Chróšćan farar.
Jakub Lebza narodźi so w susodnych Worklecach. Kak surowje jeho Šwejdojo, kotřiž w
30lětnej wójnje we Łužicy hrubje a njehańbićiwje zachadźachu, krjudowachu, to powěda
nam farar Jurij Cyž ze sćěhowacymi słowami: „Multum vexatus a Suevis, etiam in cubili
suspensus, sed in tempore solutus; partes quoque aurium militum saevities ademit."
To je serbski: „Wjele bu čwělowany wot Šwedow, tež w lěhanskej stwě wobwěsnjeny, ale z
časom wuswobodźeny. Tež kóncy wušow je jemu hrubosć wojakow wzała."
Jan Čunka, rodźeny w Chrósćicach, běše najprjedy serbski prědar w Budyšinje. Na
próstwu hnadneje knjeni w Marijinej Hwězdźe, Hany Maraty Dorn, dowoli tachant Jan
Hasius z Lichtenfeld, zo bu wón 1645 za Chróšćanskeho fararja pomjenowany. 2. februara
1657 wzda so wón fary a bu kanonik a serbski prědar w Budyšinje, hdźež w starobje 53 lět
lěta 1660 wumrě. Swój posledni wotpočink namaka w Chrósćicach.
Jurij Gros, rodźeny w Kanecach, přińdźe 1652 z Njebjelčic jako administrator do
Chrósćic.
Měrćin Sutorinus (Šewc) z Kukowa běše farar w Čechach (blisko Bilina), 1659 farar w
Chrósćicach, wumrě 19. meje 1680.
Jurij Franciskus Zynda, rodźeny w Kulowje, wikar w Budyšinje, kapłan w Kulowje, 1680
farar w Chrósćicach. „Won bě horliwy a skoro jenički muž, kotryž tež něšto za znajomosć
přichoda napisa. Ale tež tute wěcy buchu w běhu časow tu a tam rozbrójene. Wón měješe
tež wjele wobćežnosćow, na kotrež tule dale spominać njecham."
Antonius Józef Nowotnik z Kulowa běše 13 lět farar w Chrósćicach. Pod nim buštej
Róžant a Ralbicy wot Chróšćanskeje wosady dźělenej a dóstaštej samostatnych
duchownych. Won wumrě 8. februara 1719.
Jurij Just z Kukowa běše kapłan w Rumburku a bu farar tamneju wot Chrósćic dźěleneju
cyrkwjow. Po smjerći fararja Nowotnika dósta wón Chróšćansku faru a zdźerža zdobom
tež swoju prjedawšu. Tak buštej filiali zasy z Chrósćicami zjednoćenej. Pozdźišo bu
kanonik Budyskeho tachantstwa a wumrě 22. meje 1742.
Handrij Cato z Kulowa narodźi so tam 6. oktobra 1699, bě kapłan w Radworju, potom w
Kulowje a 1743 fara w Chrósćicach. W lěće 1754 buštej Róžant a Ralbicy samostatnej
wosadźe. Tež we Wotrowje bu 1758 jedyn duchowny postajeny, kiž, doniž so cyrkej
njenatwari w jednym domje Božu mšu dźeržeše. W starobje 64 lět zemrě Cato 20.
awgusta 1763. Farar Cyž da jemu čestne přimjeno „benefactor ecclesiae nostrae" —
„dobroćer našeje cyrkwje".
Matej Mros z Noweje Wsy pola Kulowa běše kapłan a kuratus w Njebjelčicach, 1763 farar
w Chrósćicach a wumrě 8. měrca 1769, 47 lět stary. Pod nim započa so nowotwar cyrkwje.
Jurij Cyž z Róžanta, 1763 kapłan a 4. apryla 1769 farar w Chrósćicach, 1775 kanonik
Budyskeho tachantstwa, wumrě 1791.
Nětko sćěhowachu Matej Just z Kukowa 1791 — 1794,
Michał Ryćerja z Nuknicy, kanonik, 1794 — 1816,
Jan Domaška z Dubrjenka, kanonik, 1816—1824,
Michał Jan Haška z Kulowa, kanonik, 1824—1834, potom šolastik a kantor w Budyšinje,
wumrě 1854,
Jakub Bart z Chrósćić, kanonik, 1834 — 1881,
Jakub Wornar z Dubrjenka, kanonik, wot 20. nowembra 1881 hač do 15. apryla 1910.
Pod nim natwari so cyrkej w Baćonju a Baćon bu po jeho smjerći samostatna parochija.
Chróšćanska cyrkej so přetwari, powjetši a krasnje wudebi. Wulke wudawki zapłaći z
wjetšeho dźěla sam. Tež chorownja we Worklecach je sobu jeho skutk.
A skónčnje farar Bjarnat Hicka z Ralbic wot 7. meje 1910. Pod nim dósta cyrkej elektrisku