Wybór literatury i powiększenie widm ATR FTIR dla
Transkrypt
Wybór literatury i powiększenie widm ATR FTIR dla
Kwatera z dawnego retabulum, Adoracja Dzieciątka, Obrzezanie – awers, Zwiastowanie – rewers, 1480 z katedry pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu HISTORIA BADANIA TECHNIKA KONSERWACJA Justyna Olszewska-Świetlik Toruń 2014 Justyna Olszewska-Świetlik, Kwatera z dawnego retabulum, Adoracja Dzieciątka, Obrzezanie — awers, Zwiastowanie — rewers, 1480 z katedry pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu. Historia, badania, technika, konserwacja recenzent Bogumiła J. Rouba projekt okładki Dorota Dominiak we współpracy z Justyną Olszewską-Świetlik Publikacja i badania finansowane ze środków Narodowego Centrum Nauki, Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego nr NN 204 370340, nr umowy 3703/ BH03/2011/40 BY-NC Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne 3.0 Polska. Licencja ta pozwala na kopiowanie, zmienianie, rozprowadzanie i wykonywanie utworu jedynie w celach niekomercyjnych. Warunek ten nie obejmuje utworów zależnych (mogą zostać objęte inną licencją). http:// creativecommons.org/licences/by-nc/3.0/pl ISBN 978-83-64869-03-7 Na okładce wykorzystano zdjęcie: makro – fragment kwatery z retabulum Adoracja Dzieciatka, Obrzezanie/Zwiastowanie z katedry pw. św. Jana Ewangelisty, św. Jana Chrzciciela w Toruniu, fot. A. Skowroński Wydawca Pracownia Wydawnicza EIKON Dorota Dominiak ul. Boczna 14, 97-200 Wąwał www.eikonstudio.pl [email protected] SPIS TREŚCI Podziękowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Zarys historii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Analiza ikonograficzna i stylistyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Zestawienie koncepcji proweniencji kwatery w literaturze . . . . . . . . . . . 24 Badania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Badania nieinwazyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Rentgenografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Analiza fluorescencji powierzchni lica obrazów w ultrafiolecie . . . . . . . . 29 Reflektografia w podczerwieni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Analiza lica obrazów w podczerwieni tzw. techniką fałszywych kolorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Analiza z zastosowaniem wielkoformatowego skanera fluorescencji rentgenowskiej (makroXRF) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Badania próbek pobranych z obrazów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Technika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Konserwacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Wybór literatury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 ATR FTIR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 5 Ars Sacra dawna sztuka diecezji toruńskiej. Katalog wystawy 5.XI–31.XII.1993, Muzeum Okręgowe w Toruniu, Toruń 1993. Wybór literatury Wybór literatury Bazylika katedralna świętych Janów w Toruniu, pod red. M. Biskupa, Toruń 2003. Boucher F., Historia mody. Dzieje ubiorów od czasów prehistorycznych do końca XX wieku, Warszawa 2009. Cenne dzieła sztuki z toruńskiej bazyliki św. Jana, „Słowo Pomorskie: Dziennik i Gazeta Toruńska”, nr 6, 1939, s. 6. Chmarzyński G., [w:] Dzieje Torunia: praca zbiorowa z okazji 700-lecia miasta, pod red. K. Tymienickiego, Toruń 1933. Dehio G., Handbuch der Deutchen Kunstdenkmäler, Bd. II: Nordostdeutchlanf, Berlin 1940. Dobrowolski T., Wystawa polskiej sztuki gotyckiej w Warszawie, „Rocznik Krakowski”, t. XXIV, Kraków 1935, s. 220. Dzieje sztuki Torunia, pod. red. A. Błażejewskiej, K. Kluczwajd, B. Mansfeld, E. Pileckiej, J. Tylickiego, Toruń 2009. Heuer R., Die Werke der bildenden Kunst und des Kunstgewerbes in Thorn bis zum Ende des Mittelalters, „Mitteilungen des Coppernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn“, Heft 24, Thorn 1916. Kalinowski L, Geneza Piety średniowiecznej, „Prace Komisji Historii Sztuki”, nr 10, 1952, s. 153-260. Karłowska A., Poliptyk fromborski i plastyka toruńska przełomu XVI/XV w., „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu”, nr 22, z. I, Poznań 1959. Kaszowska K., Możliwości i ograniczenia metod analitycznych stosowanych w badaniach technologicznych gotyckich malowideł tablicowych, „Studia i Materiały Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie”, t. XIX, 2010. „Katalog zabytków sztuki”, Miasto Gdańsk, Główne Miasto, t.VIII, pod red. B. Roll, I. Strzeleckiej, Warszawa 2006. Kleefeld C., Schmidt B., Bilder aus der Stadt Thorn. Eine Auswahl aus den Kunstdenkmälern Älterer Zeit und den baulichen Schöpfungen der letzten Jahrzehnte, Thorn, 1913. Kluczwajd K., Skarby toruńskiej katedry, Toruń 2002. 61 Wybór literatury Kultura artystyczna Ziemi Chełmińskiej w czasach Kopernika. Katalog wystawy zorganizowanej przez Muzeum Okręgowe w Toruniu, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, oprac. J. Kruszelnicka, J. Flik, Toruń 1973. Kühn H., Lead-Tin Yellow, “Studies in Conservation”, Vol. 13, 1968, No. 1, s. 7-33. Labuda A.S., Ein westfälischer Maler in Danzig und Thor nam Ende des 15. Jahr hunderts, „Westfalen” LXIII, 1986. —, Malarstwo tablicowe państwa krzyżackiego drugiej połowy XIV wieku. Twórczość gdańska pierwszej połowy XV wieku. Dzieła tworzone w Gdańsku w drugiej połowie XV i w początkach XVI wieku [w:] Domasłowski J., Labuda A.S., Karłowska-Kamzowa A., Malarstwo gotyckie na Pomorzu Wschodnim, Warszawa–Poznań 1990. —, Malarstwo tablicowe na Pomorzu Wschodnim [w:] Malarstwo gotyckie w Polsce, Warszawa 2004. Lankau J., Pajzderski N., Monografia i przewodnik ilustrowany po Toruniu, Toruń 1924. Makowski B., Sztuka na Pomorzu. Jej dzieje i zabytki, „Pamiętnik Instytutu Bałtyckiego”, t. IX, Toruń 1932. Malarstwo gotyckie w Polsce. Katalog zabytków, Synteza, Katalog zabytków, Album ilustracji, pod red. A.S. Labudy, K. Secomskiej, t. I-III, Warszawa 2004. Moon T., Schilling M.R. and Thirkettle, S., A note on the use of false-color infrared photography in conservation, “Studies in Conservation” 37 (1992), s. 42-52. Olszewska-Świetlik J., Technologia i technika gdańskiego malarstwa tablicowego drugiej połowy XV wieku, Toruń 2005. 62 Olszewska-Świetlik J., Proniewicz, E., Szmelter-Fausek, B., Pięta,E., Wybrane materiały w gdańskich warsztatach malarskich od XV do XVIII wieku w świetle badań metodą spektroskopii Ramana (RS), Toruń 2014. Orłowicz M., Przewodnik po województwie pomorskim, Warszawa 1924. Pilecka E., Kościól pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu w okresie średniowiecza jako wizualizacja świadmości społecznej [w:] Dzieje i skarby kościoła świętojańskiego w Toruniu, materiały z konferencji przyg. przez Toruński odział Stowarzyszenia Historyków Sztuki w X rocznicę ustanowienia Diecezji Toruńskiej pod patronatem Biskupa Toruńskiego oraz Prezydenta Miasta Torunia (22-23 marca 2002), pod red. nauk. K. Kluczwajd, M. Woźniaka. Płomienie odkryły zabytkowy obraz z XVI wieku. Dawne blaski odżywają na zczerniałych i zmurszałych płótnach, „Gazeta Gdańska”, nr 41, 1939. Rudniewski, P., Pigmenty i ich identyfikacja, ASP, skrypt nr 13, Warszawa 1994. Wybór literatury Polski Słownik Biograficzny Konserwatorów Zabytków, pod red. H. Kondzieli i H. Krzyżanowskiej, Stowarzyszenie Konserwatorów Zabytków, z. 2, Poznań 2006. Schmidt B., Die gotichen Bildwerke „Die gotichen Bildwerke der St., Johannis kirche, Mitteilungen des Coppernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn“, Heft 19, Thorn 1911. —, Baukunst u. bildende Kunst [w:] Deutche Staatenbildung und deutche Kultur in Preussenlande, Königsberg, 1931. Słownik geograficzny Państwa Polskiego i ziem historycznie z Polską związanych, pod red. S. Arnolda, t. I, Warszawa 1936, szp. 378. 150 lat Muzeum Okręgowego w Toruniu 1861–2011, katalog wystawy, pod red. A. Ziemlewskiej, Toruń 2011. Strzesz J.L., Visitationes episcopatus Culmensis Andrea Olszowski episcopo anno 1667–72 factae, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, (fontesVI-X), Toruń 1902–1906, z. 2, 1903. Sydow M., Toruń, jego dzieje i zabytki z ilustracjami, Toruń 1929. Walicki M., Polska Sztuka gotycka. Katalog wystawy, Warszawa 1935, nr 163, tab. LXXXI, s. 46. Woźniak M., Przestrzeń liturgiczna kościoła pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu [w:] Argumentia, articuli, quastiones. Studia z historii sztuki średniowiecznej. Księga jubileuszowa dedykowana Marianowi Kutznerowi, pod red. E. Pileckiej i A. Błażejewskiej, Toruń 1999. Woźniak M., Skarby dawnego Torunia, Toruń 1999, s. 46-47. Woźniak M.,Ołtarze w przestrzeni liturgicznej kościoła świetojańskiego w Toruniu [w:] Dzieje i skarby kościoła świętojańskiego w Toruniu: materiały z konferencji przyg. przez Toruński oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki w X rocznicę ustanowienia Diecezji Toruńskiej pod patronatem Biskupa Toruńskiego oraz Prezydenta Miasta Torunia (22-23 marca 2002), pod red. nauk. Katarzyny Kluczwajd i Michała Woźniaka. Zuffi S., „Leksykon: historia, sztuka, ikonografia”, Nowy Testament. Postacie i epizody, Warszawa 2007. 63 ATR FTIR ATR FTIR Próbka I 4 próbka 9, ad. s. 39 1408 0.25 1409 0.20 874 2922 Absorbance Units 0.10 0.15 2850 1413 1574 1548 1263 1391 1630 2955 1661 1535 1570 1322 1104 1459 0.05 1657 0.00 1541 3500 3000 2500 Wavenumber cm-1 Średnie widma ATR FTIR wyekstrahowane z mapy skupień. Kolory tożsame z mapą skupień. 2000 1500 1000 0.20 próbka 12, ad. s. 41 Próbka III 13 zielony kwadrat Absorbance Units 0.10 0.15 65 1458 3733 1648 1434 0.05 1537 2931 1456 2853 1522 0.00 1626 3500 3000 Średnie widma ATR FTIR wyekstrahowane z mapy skupień. Kolory tożsame z mapą skupień. 2500 Wavenumber cm-1 2000 1500 1000 ATR FTIR Spękanie. 66 Czerwona warstwa malarska. ATR FTIR Czerwona warstwa malarska. 0.16 Próbka III 5 próbka 13, ad. 42 1031 1427 2914 0.14 875 0.12 1100 Absorbance Units 0.08 0.10 1174 2848 67 1246 0.00 0.02 0.04 0.06 1723 3000 2500 2000 Wavenumber cm-1 Średnie widma ATR FTIR wyekstrahowane z mapy skupień. Kolory tożsame z mapą skupień. 1500 1000 0.25 ATR FTIR Próbka III 5 2913 0.20 1428 Absorbance Units 0.10 0.15 2849 872 1726 1177 1104 1032 -0.05 0.00 0.05 1245 1258 3000 2500 2000 Wavenumber cm-1 1500 1000 Średnie widma ATR FTIR wyekstrahowane z mapy skupień. Kolory tożsame z mapą skupień. Próbka II 7 zielony kwadrat próbka 15, ad. s. 44 991 1539 Absorbance Units 0.05 1519 1397 3732 1643 1696 1741 3279 3619 2928 1241 1028 1457 1425 1394 2849 0.00 68 1541 0.10 1645 1743 3500 3000 2500 Wavenumber cm-1 2000 1500 1000 1030 913 998 1108 873 1030 3733 3616 1743 0.02 Absorbance Units 0.04 0.06 0.08 1002 ATR FTIR 0.10 Próbka II 7 czerwony kwadrat 3500 3000 1002 1650 2864 1111 0.00 2927 1452 1419 1178 1541 1395 1696 1517 2500 Wavenumber cm-1 2000 1500 1000 Interpretacja: widmo FTIR koloru niebieskiego zawiera spoiwo białkowe: 3279 cm-1, 2928 cm-1, 2849 cm-1, 1645 cm-1, 1641 cm-1, 1397 cm-1, 1241 cm-1. Widmo czerwone wskazuje na spoiwo olejne. Pasma 1100 cm-1, 1650 cm-1 świadczą o obecności żywicy ze wskazaniem na kalafonię lub szelak. Widmo niebieskie dotyczy zielonej warstwy malarskiej (nr 2 na mikrofotografii w świetle VIS), w której zidentyfikowano ochrę, ziemię zieloną — pasma poniżej 1200 cm-1. Widmo zielone dotyczy żółtej warstwy malarskiej, w której zidentyfokowano biel barytową i krzemionkę. Pasma poniżej 1200 cm-1 wskazują na zastosowanie pigmentów żelazowych, ochry lub ziemi zielonej. 69