1 Ośrodek Działań Ekologicznych „Źródła”

Ośrodek Działań Ekologicznych „Źródła”
Oddział w Warszawie
Al. Niepodległości 186 00-608 Warszawa
ZAŁĄCZNIK NR. 1 MATERIAŁY INFORMACYJNE DO WARSZTATÓW
„OCHRONA BOCIANA BIAŁEGO (Ciconia ciconia)”
1. Ogólne informacje na temat gatunku:
a. Opis gatunku: Bocian biały Ciconia ciconia to ptak z rzędu brodzących i rodziny
bocianowatych, o wysokości ok. 80 cm, długości ciała 100 – 115 cm, rozpiętości skrzydeł
180 – 200 cm i długości dzioba 15 – 19 cm. Dorosły ptak waży 2,5 – 4,4 kg, jest biały
z czarnymi lotkami, a dziób i nogi mają kolor czerwony. Dziób i nogi u ptaków młodych
są czarne, czerwony kolor pojawia się po kilku miesiącach życia. Samica i samiec
są jednakowo ubarwione, samce są jedynie nieco większe i cięższe od samic. Obie płci
odzywają się poprzez charakterystyczne klekotanie dziobem. Młode odzywają się, jakby
chrząkały, bekały lub syczały. Bociany białe żyją średnio 8 – 9 lat (wyjątkowo do 25 lat).
Występuje na obszarze całego kraju, jego gniazda znajdowane są nawet na wysokości do 800
m n.p.m.
b. Okres lęgowy: Po raz pierwszy do lęgów bociany przystępują w 4 lub 5 roku życia. Gniazda
złożone z patyków różnej wielkości z dodatkiem darni, słomy, siana, sierści, gazet, szmat
i sznurków budowane są przez obojga partnerów. Gniazda zakładane są na słupach linii
energetycznych (ponad 60 % par w Polsce), na budynkach i na drzewach. Gniazda
są wykorzystywane przez wiele lat, a każdego roku są rozbudowywane. Przeciętne gniazdo
ma średnice 1,0 – 1,5 m, wysokość 0,5 – 2,0 m. Masa starego gniazda może przekraczać
tonę. Z zimowisk bociany przylatują od połowy marca do połowy maja. Nie jest to prawdą,
że bociany białe są wierne przez całe życie jednemu partnerowi, raczej należy przypuszczać,
że jest to „przywiązanie” do gniazda. Ptaki te mają tylko jeden lęg w sezonie. W końcu
kwietnia lub w maju samice składają 3 – 4, rzadko 6 jaj, w odstępach 40 – 48 h.
Wysiadywanie trwa od 33 – 34 dni, następnie młode karmione są przez obojga rodziców
i pozostają w gnieździe przez 60 – 65 dni. Potem młode ptaki karmione są przez rodziców
jeszcze 2 – 3 tygodnie poza gniazdem.
c. Zachowanie: Bocian biały prowadzi dzienny tryb życia. Bociany są terytorialne – samce
i samice walczą o miejsce do gniazdowania. Gniazduje zazwyczaj pojedynczo, czasem
w rejonach zasobnych w pokarm tworzone są tzw. kolonie bocianie. Bociany spędzają
w Polsce około 5 miesięcy, po czym odlatują na zimowiska w ostatniej dekadzie sierpnia.
Przed odlotem dorosłe ptaki zbierają się na łąkach lub w dolinach rzek w tzw. sejmiki
bocianie, wspólnie wtedy żerują i odpoczywają. Przelot na zimowiska europejskich ptaków
odbywa się dwiema trasami. Ptaki z Europy zachodniej lecą do Afryki przez Gibraltar,
a z Europy wschodniej (w tym z Polski) i południowej przez Bosfor. Maksymalna długość
trasy jaką przebywają bociany w drodze na zimowiska może przekroczyć 10 000 km.
Wyjątkowo pojedyncze osobniki zimują w Polsce. Na afrykańskie zimowiska ptaki docierają
pod koniec września. Wędrówka powrotna bocianów rozpoczyna się pod koniec lutego.
Młode, jeszcze niedojrzałe płciowo ptaki pozostają na zimowiskach, w Afryce na następny
rok i na lęgowiska przylatują w trzecim roku życia. Naukowcom tak wiele aspektów biologii
bociana białego udało się poznać poprzez znakowanie ich specjalnymi obrączkami.
Wykorzystywana jest także metoda telemetrii satelitarnej.
d. Ilość młodych: Bociany znoszą najczęściej 3 – 4 jaja, wyjątkowo do 6 jaj. Duża śmiertelność
młodych powoduje, że bociany w Polsce odchowują najczęściej 3 lub 2 młode. Rzadziej
1
wychowywane jest jedno, cztery czy pięć młodych w ciągu jednego sezonu. Odchowanie
6 piskląt jest przypadkiem niezwykle rzadkim.
e. Wielkość populacji bocianów w powiecie wołomińskim na tle populacji województwa
i całego kraju: Według danych z 2004 roku w Polsce było 52550 par bociana białego.
Na terenie województwa mazowieckiego liczebność bociana białego wynosiła 7142 pary.
Powiat wołomiński zamieszkiwało 211 par bociana białego (3 % populacji województwa
i 0,4 % populacji krajowej). Zagęszczenie, czyli liczbę par na 100 km2 obrazuje wykres 1.
Zagęszczenie par bociana białego
25
20
15
10
5
0
zagęszczenie [pary/100 km2]
Polska
Województwo Mazowieckie
Powiat Wołomiński
Zagęszczenie bociana białego w powiecie wołomińskim (22,0 par/ 100 km2) jest wyższe niż
zagęszczenie dla województwa mazowieckiego (20,1 par/100 km2) oraz dla Polski (16,8
par/100 km2).
W latach 2004 – 2005 liczebność światowej populacji lęgowej bociana oceniono na 230 000
par, z czego 52 500 gniazdowało w Polsce. Poza Polską najwięcej bocianów gniazdowało
w tym okresie w Hiszpanii (33 217 par), na Ukrainie (30 000 par), oraz na Białorusi (20 342
par), Litwie (13 000 par) i Łotwie (10 700 par). W niektórych krajach europejskich bociany
białe są nieliczne lub w ogóle nie występują. W Belgii gatunek ten wymarł w 1985 roku,
a w Danii żyje zaledwie 6 par lęgowych bociana białego. Polska populacja bociana białego
stanowi ok. 25 % populacji europejskiej. Tak więc, co czwarty bocian na świecie
zamieszkuje i rozmnaża się w Polsce.
f. Środowisko występowania: Bocian biały zakłada gniazda w obrębie lub sąsiedztwie osad
ludzkich, pojedyncze gniazda położone są z dala od ludzi. Pokarmu poszukuje na terenach
otwartych - łąkach, pastwiskach, w wodach płynących lub stojących oraz na polach.
g. Pokarm: bocian jest mało wyspecjalizowanym drapieżnikiem. W skład jego diety wchodzą
zwierzęta, które wyszukuje na ziemi lub w płytkiej wodzie. W skład jego diety wchodzą:
owady (pasikoniki, szarańcze i chrząszcze), drobne ssaki (myszy, norniki, krety),
dżdżownice, pijawki, płazy, jaszczurki, węże, mięczaki (głównie ślimaki) i niekiedy ryby,
padlina oraz pisklęta i jaja ptaków budujących gniazda na ziemi. Skład pokarmu zmienia się
w zależności od rejonu, pory roku i panujących warunków, w tym pogody. Żaby są ważnym
składnikiem diety tylko na przedwiośniu, gdy owady i gryzonie są jeszcze nieliczne, a płazy
przystępują do godów. Podczas zimowania, w Afryce, głównym pokarmem są owady
(szarańcza i inne prostoskrzydłe). W trakcie wychowywania piskląt para dorosłych bocianów
żeruje przy przeciętnej obfitości pokarmu do 10 godzin dziennie i dostarcza potomstwu
w tym czasie ok. 3 kg pożywienia. Z szacunkowych obliczeń wynika, że gdyby pisklę
bociana było karmione przez cały okres przebywania w gnieździe tylko jednym rodzajem
pokarmu – to zjadłoby ono np. 35 – 39 kg dżdżownic lub 26 – 28 kg żab lub 18 – 19 kg
drobnych gryzoni. Skład bocianiej diety naukowcy poznają dzięki analizowaniu wypluwek,
czyli niestrawionych resztek pokarmu które bocian zwraca od 12 – 48 h po spożyciu posiłku.
2
2. Bocian jako gatunek parasolowy
a. Gatunek parasolowy (umbrella species), to gatunek (najczęściej łatwy do zauważenia,
obecny w świadomości społecznej, "priorytetowy" z jakiegokolwiek punktu widzenia),
którego ochrona automatycznie pociąga za sobą ochronę wielu innych, zazwyczaj mniej
efektownych i mniej "charyzmatycznych" zwierząt i roślin.
b. Dla zachowania populacji bociana białego konieczne jest utrzymanie siedlisk stanowiących
żerowiska tych ptaków. Do tych obszarów należą: podmokłe łąki, ekstensywnie użytkowane
pastwiska, oczka wodne oraz fragmenty naturalnych dolin rzecznych. Tereny te są niezbędne
również dla wielu innych grup zwierząt takich jak: ptaki wodno – błotne (żuraw, czajka,
kszyk), płazy, gady, owady (pasikoniki, ważki, motyle), a także ssaki (wydry, bobry, zające,
sarny) i wiele innych.
c. Obszary niezbędne dla utrzymania populacji bociana białego spełniają wiele innych,
ważnych dla człowieka funkcji. Niezabudowane tereny otwarte pełnią funkcję naturalnych
polderów, przyczyniając się do ochrony przeciwpowodziowej. Ponadto obszary
te retencjonują wodę, której niedobór odczuwamy w okresach suszy. Obszary położone
w sąsiedztwie zbiorników wodnych lub rzek stanowią strefy buforowe wychwytując
spływające do wód niebezpieczne substancje. Poprzez zapewnienie trwałości żerowisk
bociana białego przyczyniamy się do zwiększenia bioróżnorodności obszarów rolniczych.
Nie można pominąć również estetycznych, rekreacyjnych i edukacyjnych funkcji tych
obszarów.
3. Zagrożenia bociana – sposoby ich identyfikacji i eliminowania:
Do najważniejszych zagrożeń bociana białego w Polsce należą:
a. Zmniejszenie się powierzchni żerowisk i ilości ofiar w wyniku obniżania się poziomu wód
gruntowych, melioracji, regulacji rzek, niewłaściwego zagospodarowywania dolin rzecznych
czy zarastania. Niebezpieczne dla ptaków jest również stosowanie różnego rodzaju środków
chemicznych w rolnictwie.
b. Kolizje z napowietrznymi liniami energetycznymi i telefonicznymi
c. Śmiertelność piskląt z powodu zaplątania w przynoszone do gniazd sznurki wykonane
z tworzywa sztucznego
d. Zmniejszenie ilości miejsc gniazdowych z powodu przebudowy dachów, likwidowania
platform na słupach, zarastanie gniazd na drzewach itp.
4. Sposoby ochrony populacji bociana
a. Ochrona gniazd
• Konstruowanie platform na słupach napowietrznych linii energetycznych lub stawianie
wolnostojących słupów z platformami gniazdowymi
• Izolowanie przewodów elektrycznych przy słupach energetycznych
• Zastąpienie sznurków plastikowych, sznurkami wykonanymi z materiału podlegającego
biodegradacji
• Renowacja gniazd np. zmniejszenie konstrukcji poprzez zrzucenie części gniazda, obcinanie
pędów zasłaniających dolot do gniazd umieszczonych na drzewach
b. Ochrona siedlisk
• Utrzymanie naturalnego systemu ekologicznego doliny – łąki, starorzecza. Koszenie
lub wypas łąk i pastwisk, tak by zachowały one charakter otwarty. Promowanie
ekstensywnego rolnictwa i programów rolno – środowiskowych.
• Unikanie osuszania użytków zielonych
• Zaniechanie zalesiania terenów otwartych i łąk
• Tworzenie użytków ekologicznych, a także wykup i dzierżawa terenów.
5. Opis akcji ochrony bociana w powiecie wołomińskim oraz informacje nt. konkursu
na najciekawszy fotoreportaż „Z życia bocianiej rodziny”
Akcja ochrony bociana w powiecie wołomińskim: w 2009 roku zostały zmodernizowane gniazda
bocianie z terenu powiatu. Starostwo Powiatowe w Wołominie we współpracy z zakładami
energetycznymi od dnia 30 września 2008 roku zleciło przebudowę 41 gniazd bocianich. Nowe
3
platformy zostały zamontowane w ok. 30 miejscowościach na terenie powiatu. W ramach
kampanii prowadzone są działania edukacyjne – warsztaty w szkołach na temat znaczenia
i ochrony bociana białego. Ogłoszony został konkurs na reportaż fotograficzny „Z życia
bocianiej rodziny”.
6. Porady, jak się zachować, w sytuacjach, gdy spotka się rannego ptaka, gdy osobnik
zostanie porażony prądem, itp.
Bocian biały jest w Polsce gatunkiem podlegającym ścisłej ochronie prawnej, dlatego też
zabronione jest jego chwytanie i przetrzymywanie. Ustawa o ochronie przyrody dopuszcza
natomiast „chwytanie zwierząt rannych i osłabionych w celu udzielenia im pomocy
weterynaryjnej i przemieszczania do ośrodka rehabilitacji”. Ptaka należy więc zabierać
ze środowiska jego występowania i przetrzymywać tylko wtedy kiedy interwencja człowieka jest
niezbędna dla jego przeżycia. Osobniki ranne lub młode wyrzucone z gniazd można
przetrzymywać tylko w związku z ich leczeniem i rehabilitacją - mogą to robić tylko instytucje
posiadające pisemną zgodę na przetrzymywanie wydawane przez Ministra Środowiska. Fakt
przetrzymywania bociana białego powinien być zgłoszony Regionalnemu Dyrektorowi Ochrony
Środowiska, a jego leczenie powinno być prowadzone przez doświadczonego lekarza
weterynarii.
Co zrobić gdy…?
a. Znajdziemy osobnika rannego? W przypadku znalezienia osobnika rannego porady możemy
szukać w Ptasim Azylu Warszawskiego ZOO (tel: 0-22 670 22 07) lub w organizacjach
pozarządowych, które zajmują się ochroną ptaków (np. Towarzystwo Przyrodnicze „Bocian” –
tel 0 -22 822 54 22).
b. Zauważymy ptaka zaplątanego w sznurki używane do wiązania siana i słomy? W takiej
sytuacji można spróbować ptaka uwolnić ze sznurków, najlepiej o pomoc poprosić strażaków,
którym łatwiej będzie dotrzeć do wysoko umieszczonego gniazda.
c. Znajdziemy pisklę wyrzucone z gniazda? Warto wiedzieć, że pisklęta wyrzucane są z gniazda
przez rodziców, gdy przewidują one że nie poradzą sobie z odchowaniem młodych (za mało
jest pokarmu). Sporadycznie zdarzają się przypadki wyrzucania piskląt, które są osłabione
w wyniku zapasożycenia. Sposób postępowania z pisklętami wyrzuconymi z gniazda jest taki
sam jak z osobnikami rannymi.
d. Spadnie gniazdo? Gdy gniazdo z młodymi spadnie i ptakom uda się przeżyć, należy jak
najszybciej zainstalować platformę lub gniazdo jak najbliżej miejsca, na którym było
zbudowane to, które uległo zniszczeniu. Warto zwrócić uwagę na to, by na trasie dolotu
do gniazda ptaki nie wpadały na napowietrzne linie energetyczne.
e. Znalazłem bociana z obrączką? Należy odwiedzić stronę internetową Stacji Ornitologicznej
Muzeum i Instytutu Polskiej Akademii Nauk w Gdańsku i wypełnić Formularz danych
ponownego stwierdzenia http://www.stornit.gda.pl/formobr.html lub skontaktować się tel 0 58 308 07 59.
7. Prawne aspekty ochrony bociana białego
a. Gatunek objęty ochroną ścisłą, wymagający ochrony czynnej – Rozporządzenie Ministra
Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt
objętych ochroną (Dz.U z 2004 r. Nr 220, poz. 2237)
b. Status zagrożenia w Europie: V gatunek narażony na wyginięcie
c. BirdLife Internetional: SPEC 2. Kategoria SPEC 2 (Concentraced In Europe with
unfavourable conservation status) obejmuje gatunki ptaków, których populacje
są skoncentrowane w Europie, których status ochronny w Europie jest uznany za niekorzystny.
d. Dyrektywa 79/409/EWG w sprawie ochrony dzikich ptaków (tzw. Dyrektywa Ptasia). Artykuł
4.1, Załącznik I – gatunki ptaków, które powinny zostać objęte szczególnymi środkami
ochronnymi, obejmującymi także ochronę ich siedlisk, mającymi na celu zapewnienie
przetrwania i rozrodu tych gatunków w miejscach ich występowania.
e. Konwencję o ochronie dzikiej fauny i flory europejskiej oraz ich siedlisk (Konwencja
Berneńska) - Załącznik II obejmujący ściśle chronione gatunki fauny
4
f. Konwencję o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (Konwencja Bońska) Załącznik II obejmujący gatunki o niekorzystnym stanie zachowania.
g. Porozumienie AEWA - porozumienie regionalne w sprawie ochrony afrykańskoeuroazjatyckich wędrownych ptaków wodnych (AEWA - African-Eurasian Waterbird
Agreement).
Bibliografia:
• Indykiewicz P. 2004: Bocian biały Ciconia ciconia(L.), LOGO, Bydgoszcz
• Jakubiec Z. 2005: Bocian biały [w:] Poradnik ochrony siedlisk i gatunków; s. 86 –
90 www.natura2000.mos.gov.pl
• Jonsson L. 1998: Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego. Warszawa
• Kaługa I. 2006. Bocian biały w województwie mazowieckim w roku 2004.
[W:] R. Guziak, Z Jakubiec (red.). Bocian biały Ciconia cioconia (L.) w
Polsce w roku 2004. PRO NATURA, Wrocław.
• Kruszewicz A.G. 2005: Ptaki Polski. Tom I, MULTICO Oficyna Wydawnicza,
Warszawa
• Sokołowski J. 1992: Ptaki Polski. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne,
Warszawa.
• Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie
gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz. U z 2004 r. Nr 220,
poz. 2237)
• Dyrektywa 79/409/EWG w sprawie ochrony dzikich ptaków
• www.bocian.org.pl
• www.bociany.pl
5