Program prac konserwatorskich

Kościół św. Jakuba w Gdańsku
PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH
DOTYCZĄCY POLICHROMII ŚCIAN
PREZBITERIUM KOŚCIOŁA
ŚW. JAKUBA W GDAŃSKU.
Inwestor:
ZAKON BRACI MNIEJSZYCH OO KAPUCYNÓW
DOM ZAKONNY W GDAŃSKU
UL. WAŁOWA 2
Opracowała: EWA JACHNICKA
KONSERWATOR KAMIENNYCH DETALI I
ELEMENTÓW ARCHITEKTONICZNYCH
GDAŃSK, maj 2008 r.
1
Kościół św. Jakuba w Gdańsku
KRÓTKA HISTORIA KOŚCIOŁA ŚW. JAKUBA W GDAŃSKU I
MALOWIDEŁ Z PREZBITERIUM TEJśE ŚWIĄTYNI.
W miejscu, gdzie obecnie posadowiony jest kościół św. Jakuba,
pierwotnie istniała niewielka kaplica, która poświęcono w 1415 roku. Obok
zbudowano szpital szyprów. W 1433 roku kaplica została zniszczona podczas
najazdu polsko-husyckiego. Obiekt odbudowano i powiększono w 1437, a w
1475 roku wykończono jego wnętrze. W 1635 r. miała miejsce katastrofalna w
skutkach burza, która spowodowała poŜar kościoła. Obiekt po raz kolejny
odrestaurowano i dobudowano hale wieŜową do połowy wtopioną w korpus
nawowy. Do ściany północnej dostawiono okazały, 2 – kondygnacyjny budynek
szpitalny, co ukazuje grafika Piotra Willera z 1687 roku. Jak wynika z ryciny
elewacje kościoła i szpitala nie były otynkowane i wyraźnie widać mur ceglany.
W 1807 r. podczas walk napoleońskich władze francuskie zarekwirowały
kościół i przetrzymywały w nim rosyjskich oraz pruskich jeńców wojennych.
Następnie wnętrze kościoła przerobiono na magazyn.
Od 1808 roku budynek znów otrzymał status kościoła. Jednak juŜ 7 lat
później potęŜna eksplozja pobliskiej wieŜy prochowej doszczętnie zniszczyła
pobliskie zabudowania. Władze kościoła oraz administracja szpitala
zrezygnowały z dalszego uŜytkowania prawie nieistniejących obiektów.
W 1817 r. na miejscu kościoła św. Jakuba urządzono Szkołę Nawigacji.
W latach 1821 – 1905 w budynku zaczęła działać Biblioteka Miejska.
Odremontowano teŜ szpital dla marynarzy, a część zabudowań przeznaczono na
Dom Starców.
Przed rokiem 1869 do ściany południowej przy wschodnim szczycie
kościoła dobudowano ostrołukową przyporę z przejściem, która miała na celu
podparcie wyraźnie powiększającego się wybrzuszenia muru. Takie rozwiązania
konstrukcyjne były często spotykane w Holandii, gdzie z powodu zalegającej
wody podskórnej i trudnych warunków gruntowych występują ciągłe problemy
z „siadaniem” murów. W 1881 roku pozbawioną zwieńczenia wieŜę (eksplozja
wieŜy prochowej) nakryto hełmem z rozbieranej właśnie Bramy św. Jakuba.
Prawdopodobnie wtedy otynkowano cały obiekt, co pokazują fotografie z około
1900 r.
W 1905 roku kościół kolejny raz zmienił właściciela oraz funkcję. Tym
razem obiekt zakupiła Izba Rzemieślnicza w celu przebudowy na
Zachodniopruską Halę Rzemiosła. Wewnątrz kościoła zbudowano dwa stropy
pośrednie i zasłonięto w ten sposób oryginalny strop drewniany. CięŜar nowych
stropów oraz powiększenie otworów okiennych spowodowały znaczne
osłabienie murów obwodowych całego budynku, pomimo dość znacznej
grubości ścian. Ściana południowa ma grubość około 124 cm, a północna, przy
której wcześniej znajdował się szpital, około 84cm.
2
Kościół św. Jakuba w Gdańsku
Do końca II Wojny Światowej w obrębie kościoła działała Izba
Rzemieślnicza. Po wojnie obiekt przekazano Kapucynom i przywrócono
pierwotną, sakralną funkcję. Zlikwidowano nawarstwione przez ponad 100-lecie
wtórne podziały wnętrza i rozpoczęto remont. W tymŜe czasie odsłonięto
oryginalny, drewniany strop. Istnieje księga budowlano – remontowa kościoła
załoŜona w 1969 roku, w której odnaleziono fragment dotyczący naprawy
bardzo zdestruowanych tynków zewnętrznych kościoła. Fotografie z 1930 i
1945 roku ukazują elewacje z mocno zniszczonym, odpadającym płatami
tynkiem. Po renowacji obiektu nowy tynk połoŜono tylko w partii przyziemia i
do wysokości podokienników oraz w glifach okien elewacji północnej.
Historia kościoła wskazuje na liczne remonty oraz przebudowy, jednak
nigdzie nie odnaleziono wzmianki o istniejących elementach zdobiących ściany.
Jak wynika z Kroniki kościoła1 w roku 1952 Zofia Baudonin de Cortenay
otrzymała zlecenie przyozdobienia prezbiterium kościoła freskami. ZałoŜeniem
artystki było wykonanie fresków w technice wapiennej nawiązujących do
przedstawień wczesnochrześcijańskich. Jednak juŜ sam projekt budził
wątpliwości oraz zastrzeŜenia władz konserwatorskich i kościelnych. Po
przeprojektowaniu i burzliwych dyskusjach prace ukończończono dopiero w
1954 roku. W niespełna 20 lat później zły stan malowideł zmusił do podjęcia
prac konserwatorskich, które wykonali państwo Muzelewscy wraz z gdańskim
oddziałem PKZ. W konserkwencji mocno przemalowano prace Zofii Baudonin
de Cortenay. W 1984 roku podjęto kolejne prace interwencyjne przy
malowidłach tym razem metodą „gospodarczą” bez nadzoru konserwatorskiego,
co zaskutkowało pokryciem przemalowań bardzo uproszczonym, nieudolnym i
mocno zniekształconym rysunkiem.
Szczegółowy wykaz przedstawień ikonograficznych malowideł w
prezbiterium zawarł w swoim dziele monograficznym A. Szarszewski2.
W marcu 2008 roku ponownie podjęto temat polichromii w prezbiterium.
Prace rozpoczęto od wykonania badań konserwatorskich metodą odkrywkową.
Opis oraz kolorystyka malowideł wraz z obszerna dokumentacja fotograficzną
wykonała Anna Kriegseisen, dyplomowany konserwator zabytków3.
1
Kronika kościoła ,opr. O.O. Kapucyni.
A. Szarszewski Szpital i kościół św. Jakuba w Gdańsku. Zarys historyczny. Toruń 2000 r.
3
A. Kriegseisen Badania polichromii w prezbiterium kościoła św. Jakuba w Gdańsku. Gdańsk, 2008 r.
2
3
Kościół św. Jakuba w Gdańsku
WNIOSKI I ZAŁOśENIA.
Z analizy stanu zachowania fresków popartej odkrywkami oraz wynikami
badań, które zawarto w ekspertyzie Anny Kriegseisen4, wynika,Ŝe:
• Pierwotna warstwa malarska na wyprawie wapiennej zachowała się
w bardzo małych fragmentach, jest wyblakła, mało czytelna i słabo
związana z podłoŜem.
• Przemalowania wykonano farbami klejowymi i złotolem bardzo
upraszczając modelunek pierwotny.
• W skład wtórnych przemalowań wchodzą Ŝółte tła ścian, błękitne
glify okienne oraz ciemnobrązowe laskowania okien.
• Oryginalnych fresków nie da się oddzielić od przemalowań.
RównieŜ nie da się rozdzielić dwóch warstw wtórnych wykonanych
w technice klejowej.
• Powierzchnie ścian są mocno zabrudzone, w wielu miejscach
naprawiane tynkiem cementowym.
• Wtórne wymalowania i tynki łuszczą się, są słabo zespolone z
podłoŜem.
• Obecne malowidła przedstawiają bardzo niski poziom artystyczny,
ale wymagają zabezpieczenia konserwatorskiego.
Po przedstawieniu powyŜszych wyników badań na komisji konserwatorskiej w
dniu 23. 04. 2008 roku podjęto decyzje o:
1. usunięciu warstw odspojonych,
2. zabezpieczeniu polichromii tzw. „międzywarstwą”,
3. pokryciu ścian jednolitą barwą nawiązującą do poprzedniej
kolorystyki uwidocznionej w odkrywkach,
4. kolorystyka ścian winna być uzgodniona komisyjnie w
trakcie wykonywania prac
Podsumowując, stwierdzono, Ŝe nie ma podstaw do podejmowania kosztownych
i bardzo skomplikowanych prac konserwatorskich, gdyŜ nie uda się przywrócić
pierwotnych załoŜeń malarskich. Rysunek fresków Zofii Baudonin de Cortenay
jest nieczytelny i nie zachowała się dokumentacja tych prac w jakiejkolwiek
formie. Natomiast, z pewnością naleŜy zabezpieczyć zdezintegrowany materiał
przed postępującym niszczeniem, usunąć przyczyny destrukcji, naprawić
dotychczasowe zniszczenia i zastosować środki ochronne na przyszłość stosując
stosując dopuszczalną technologie konserwatorską. Celem prac będzie
oddzielenie pozostałości pierwotnych fresków wraz z przemalowaniami
„międzywarstwą” i przykrycie jednolitą w kolorze farbą zabezpieczającą
„świadki historii” dla przyszłych pokoleń badaczy.
4
A. Kriegseisen op. cit.
4
Kościół św. Jakuba w Gdańsku
PROGRAM
PRAC
KONSERWATORSKICH
DOTYCZĄCY
MALOWIDEŁ W PREZBITERIUM KOŚCIOŁA ŚW. JAKUBA W
GDAŃSKU.
1. Szczegółowa dokumentacja fotograficzna stanu zachowania malowideł
z rusztowania. Dokumentację naleŜy prowadzić przez cały czas trwania
prac renowacyjnych.
2. Podklejenie łuszczących się, odspojonych fragmentów tynku oraz warstw
malarskich. W tym celu naleŜy zastosować 10 – 15 % roztwór polioctanu
winylu, a zabieg wykonać metodą iniekcji. Klejone warstwy naleŜy
uprzednio zwilŜać wodą lub alkoholem w celu obniŜenia napięcia
powierzchniowego, co spowoduje lepszą wnikalność oraz penetrację
dyspersji w strukturę tynku.
3. Wzmacnianie. Miejsca zdezintegrowane i osłabione zarówno w partii
malowideł,
jak
i
tynku,
naleŜy
wzmocnić
preparatem
krzemoorganicznym, hydrofilnym typu Steinfestiger –OH. Zabieg
najlepiej wykonać metodą natrysku lub delikatnie miękkim pędzlem.
Preparaty krzemoorganiczne wiąŜą w atmosferze wilgoci, więc naleŜy
zadbać o odpowiednie środowisko w trakcie trwania zabiegu.
4. Oczyszczanie. Po wzmocnieniu i podklejeniu osłabionych warstw
malarskich naleŜy odkurzyć ściany przy pomocy odkurzacza i miękkich
pędzli. Miejsca wyjątkowo brudne moŜna delikatnie pocierać miękiszem
chleba. Stosowanie innych środków i metod typu: kit silikonowy, czy
„wish ab” naleŜy przetestować na niewielkim fragmencie obiektu.
5. Usunięcie cementowych łat i wypełnień. Chodzi tu o zaprawę
pochodzącą z kolejnych napraw ścian. Masa cementowa jest
zdecydowanie mocniejsza oraz mniej porowata niŜ podłoŜe wapienne.
Powoduje zwiększenie zawilgocenia we fragmentach przyległych do
naprawianych oraz miejscowe zasolenie ścian. Zabieg naleŜy wykonać
metodami mechanicznymi przy pomocy ostrych narzędzi.
6. Zaizolowanie warstw malarskich. W celu oddzielenia warstw
malarskich, zabezpieczenia ich oraz szczepienia z warstwą farby
powierzchniowej naleŜy zastosować preparat systemowy którejś z
cenionych na rynku firm produkujących preparaty konserwatorskie np.
KEIM. Fima ta ma w swojej ofercie łatwo usuwalną farbę do wnętrz,
która jest jednocześnie powłoką ochronną stosowana do konserwacji
malowideł historycznych oraz podłoŜy we wnętrzach zabytkowych. Jest
całkowicie odwracalna poprzez zmycie wodą. Preparat nosi nazwę KEIM
Reversil. Dopuszczalne jest zastosowanie Unigruntu jako warstwy
5
Kościół św. Jakuba w Gdańsku
izolująco – czepnej, a następnie pomalowanie ścian farbą o spoiwie
krzemianowym lub wapiennym.
7. Malowanie. W zaleŜności od tego, jaki rodzaj warstwy izolująco –
czepnej zostanie zastosowany naleŜy dobrać odpowiedni typ farby. Kolor
zostanie uzgodniony komisyjnie w obecności przedstawicieli WKZ.
Uściślenie programu moŜe nastąpić dopiero w trakcie prac konserwatorskich.
Podczas komisji konserwatorskich podjęte zostaną decyzje o słuszności uŜycia
zaproponowanych metod, środków renowacyjnych oraz o kolorystyce warstwy
malarskiej prezbiterium.
BIBLIOGRAFIA
1. Kronika kościoła, opr. O.O. Kapucyni.
2. A. Szarszewski Szpital i kościół św. Jakuba w Gdańsku. Zarys
historyczny. Toruń, 2000 rok
3. A. Kriegseisen Badania polichromii w prezbiterium kościoła św.
Jakuba w Gdańsku. Gdańsk, 2008 rok
4. W.G. Deuter Gdańsk i Jego kościoły, Toruń, 2003 rok
5. B. Ranisz Beschreibung aller Kirchengebaude der Stadt Dantzig,
Dantzig, 1695 j
6. T.B. Meissner Das Kirchenreiche Dantzig, Dantzig, 1723 j.
7. C. Gurlitt Danzig. Historische Stadtebilder, Berlin, 1910 j.
6
Kościół św. Jakuba w Gdańsku
fot. 1. Prezbiterium, widok ogólny
fot. 2 Fragment malowideł w trakcie wykonywania odkrywek. Ściana
południowa
7
Kościół św. Jakuba w Gdańsku
fot.3, 4. Fragmenty malowideł w trakcie badań. Odkrywki na ścianie
południowej.
8
Kościół św. Jakuba w Gdańsku
Kościół Św. Jakuba, elewacja południowa.
9
Kościół św. Jakuba w Gdańsku
10