Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów…

Transkrypt

I. dom
Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów, red. Jerzy Bartmiński, Iwona Bielińska-Gardziel,
Beata Żywicka, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2015
Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów… –
co zawiera, na jakich zasadach się opiera,
dla kogo jest przeznaczony?*
Jerzy Bartmiński
Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów – którego pierwsze zeszyty
poświęcone domowi, europie, pracy, honorowi i wolności oddajemy w ręce
Czytelników – jest próbą paralelnego opisania świata wartości słowiańskich
na szerszym tle porównawczym. Tytuł Leksykonu jest poniekąd umowny, bo
chodzi o wartości podzielane nie tylko przez poszczególne narody słowiańskie,
ale też przez ich bliższych i dalszych (niekiedy bardzo dalekich) sąsiadów.
Wartości stanowią rdzeń każdej kultury, a ich rozpoznanie i określenie stosunku do nich jest warunkiem definiowania własnej tożsamości zarówno przez
indywidualne jednostki, jak całe zbiorowości. Problem wartości rodzi jednak
wiele pytań: Co jest wartością i dla kogo? Czy istnieje kanon wartości uniwersalnych? Kanon wartości ważnych i konstytutywnych dla kultury europejskiej
(z nasuwającymi sie pojęciami wolności i równości, godności, praw człowieka)?
Wartości ważnych dla kultur narodowych, jak ojczyzna, patriotyzm, demokracja
i tolerancja – ale czy dla wszystkich kultur narodowych jednakowo? Konceptualizowane są wartości bytowe: życie, zdrowie, praca, kariera, pieniądze – ale czy
niezależnie od czasu i szerokości geograficznej? W jakim stopniu w dzisiejszym
świecie pozostają wciąż istotne pojęcia rodziny, małżeństwa, dziecka? Promotorka badań aksjologicznych w lingwistyce polskiej, Jadwiga Puzynina, zwraca
uwagę na to, że wartości „docierają do nas jako treści wyrażeń należących do
języka“ i w związku z tym mogą łatwo podlegać manipulacjom1. Nasz Leksykon
powinien pomóc w zapobieganiu manipulacjom znaczeniami nazw wartości.
Publikacja przygotowana i finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa
Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2015,
nr umowy 0132/NPRH2/M12/81/2012.
1
Jadwiga Puzynina, Kłopoty z nazwami wartości (i wartościami), „Etnolingwistyka” 26,
2014, s. 7.
*
8
Jerzy Bartmiński
Zespół autorski skupił uwagę na kilku wartościach wybranych z dużego ich
zespołu2, licząc się z realnymi możliwościami wykonawczymi, limitowanymi
przez środki uzyskane na ograniczony czas3. Wybrano na początek pięć haseł:
dom i europę, bo niezależnie od politycznych i aksjologicznych wyborów
mówimy o Europie jako „wspólnym domu”, w którym mieszkamy i w którym
chcielibyśmy czuć się „u siebie”; pracę, bo zwłaszcza w dobie szerzącego się
bezrobocia stanowi ona przedmiot szczególnego zainteresowania; wolność,
bo jest sztandarową wartością naszej części świata4; honor, bo sięga źródeł
kultury europejskiej, antycznej Grecji, a bliska mu godność jest wpisana do
Powszechnej deklaracji praw człowieka uchwalonej przez Zgromadzenie Ogólne
ONZ w 1948 roku. We wszystkich przypadkach wydało się rzeczą interesującą
sprawdzić, w jakim stopniu pojęcia te są podobnie, a w jakim specyficznie
pojmowane w ramach poszczególnych kultur narodowych. Myślą przewodnią
Leksykonu jest szukanie „jedności w różnorodności”.
Zainteresowanie wartościami i ich rolą w kulturach narodowych owocuje dziś wieloma wydawnictwami, zarówno w Polsce5, jak na Zachodzie6
Wstępne projekty przewidywały objęcie badaniami porównawczymi znacznie większej liczby
haseł, zob. J. Bartmiński, Kakie cennosti učastvujut v formirovanii jazykovoj kartiny mira Slavian?
[w:] Etnolingvistička proučavanja srpskog i drugih slovenskih jezika. U čast akademika Svetlane
Tolstoj, red. Ljubinko Radenković, Beograd 2009, s. 59–70; tenże tekst w wersji rozwiniętej pt.
Jaké hodnoty spoluutvářejí jazykový obraz světa Slovanů? „Slovo a Slovesnot”, 71, Praha, 2010,
s. 329–339 oraz w wersji polskiej pt. Jakie wartości współtworzą językowy obraz świata Słowian?
w książce Polskie wartości w europejskiej aksjosferze, Lublin 2014, s. 21–28.
3
Praca nad Leksykonem była częściowo wspierana przez grant NPRH nr 2/H12/81/2012 pt.
Metody analizy językowego obrazu świata w kontekście badań porównawczych, pod kier. J. Bartmińskiego (współwykonawcy: Iwona Bielińska-Gardziel i Wojciech Chlebda) przyznany Instytutowi
Slawistyki PAN w Warszawie na lata 2012–2015.
4
Nieprzypadkowo pierwszy tom serii opracowań mających zawierać charakterystykę tzw.
polskich miejsc pamięci poświęcono właśnie wolności; zob.: Polskie miejsca pamięci. Dzieje
toposu wolności, red. S. Bednarek, B. Korzeniewski, Warszawa 2014.
5
By wymienić takie publikacje, jak: Renata Grzegorczykowa i Krystyna Waszakowa (red.)
Studia z semantyki porównawczej cz. I–II, Warszawa 2000-2003; Anna Duszak i Nina Pawlak
(red.), Anatomia gniewu. Emocje negatywne w językach i kulturach świata, Warszawa 2003; Stanisław Dubisz, Jerzy Porayski-Pomsta, Elżbieta Sękowska (red.), Język – Polityka – Społeczeństwo.
Słownik pojęć politycznych i społecznych krajów Europy Środkowej i Wschodniej, Warszawa 2004;
Małgorzata Marcjanik (red.), Grzeczność nasza i obca, Warszawa 2005, Grzeczność na krańcach
świata, Warszawa 2007 i Jak zwracają się do siebie Europejczycy? Warszawa 2013. Szczególnie
bliskie idei Leksykonu są prace Anny Wierzbickiej, zwłaszcza tom Understanding Cultures Through
Their Key Words. English, Russian, Polish, German, and Japanese. Oxford University Press, 1997
(wersja polska pt. Słowa klucze. Różne języki – różne kultury. Przekład Izabela Duraj-Nowosielska,
Warszawa 2007).
6
Przykładem brytyjska seria prezentująca kluczowe pojęcia nauk społecznych wydawana pod
nazwą Key Concepts (po polsku nakładem warszawskiego Wydawnictwa Sic! ukazały się m.in.
tomy Nacjonalizm, Władza, Demokracja, Etniczność, Prawa człowieka, Lud, Bieda, Liberalizm,
2
9
i Wschodzie Europy7. Pomysł naszego Leksykonu sięga swoimi początkami lat
90. ubiegłego wieku, kiedy opracowano zbiorowo pojęcie ojczyzny w dwunastu językach europejskich8, ale w wersji aktualnie realizowanej powstał
jako fragment opolskiego programu „komparacji” języków słowiańskich po
roku 1945, który przedstawił Stanisław Gajda9, a którego wstępny zarys dali
w swoich referatach Wojciech Chlebda10 i Jerzy Bartmiński11, rozwijając go
w kolejnych publikacjach12.
Specyfiką naszego opracowania, jego cechą wyróżniającą jest – po pierwsze
– operowanie uzgodnionym systemem narzędzi pojęciowych i wynegocjowaną
w toku wielu posiedzeń wspólną terminologią; po drugie – oparcie opisów na
porównywalnym zestawie źródeł, po trzecie – przyjęcie podobnych sposobów
definiowania znaczeń. Wszystko to razem tworzy wspólną płaszczyznę teoretyczną i metodologiczną (tertium comparationis), co paralelnym opisom ma
zapewnić porównywalność.
Wartości opisujemy jako „koncepty kulturowe”, czyli pojęcia aksjologicznie nacechowane i wyposażone w swoiste kulturowo konotacje. Rozróżniamy leksemy jako jednostki planu wyrażania z jednej strony – z druKultura, Zdrowie, Sprawiedliwość i inne), niemiecki wielo-tomowy słownik pojęć historycznych
pod red. Otto Brunnera, Wernera Conzego, Reinharta Kosellecka: Geschichtliche Grundbegriffe:
Historisches Lexikon zur politisch-sozialen Sprache in Deutschland. Stuttgart 1972–1997; Bettina
Bock, Rosemarie Lühr (red.) Normen und Wertbegriffe in der Verständigung zwischen Ost- und
Westeuropa, Frankfurt am Main 2007; Jerzy Bartmiński, Rosemarie Lühr (red.) Europa und seine
Werte, Frankfurt am Main 2009.
7
Por. moskiewska seria Logičeskij analiz jazyka pod red. Niny Arutjunowej wydawana przez
Instytut Językoznawstwa RAN; tomy Slavjanskaja konceptosfera v sopostavitel’nom osveščenii.
Leksikon, pod red. Jewgienija Stefanskiego, Samara 2011 i Evoljucija cennostej v jazykah i kul’turah
pod red. Iriny Sedakowej, Moskwa 2011, Kategorija ocenki i sistema cennostej v jazyke i kulture
pod red. Swietłany Tołstojowej (Moskwa 2015) i in.
8
Tom pt. Pojęcie ojczyzny we współczesnych językach europejskich ukazał się w roku 1993
w Lublinie pod redakcją J. Bartmińskiego.
9
Stanisław Gajda (red.), Komparacja systemów i funkcjonowania współczesnych języków
słowiańskich, Opole 2000.
10
Wojciech Chlebda, Płaszczyzny oglądu językowego obrazu świata w opisie semantycznym
języka, [w:] Gajda (red.), 2000, s. 163–178.
11
Jerzy Bartmiński, Językowy obraz Polaków w okresie przemian, [w:] Gajda 2000,
s. 179–195.
12
Jerzy Bartmiński, Koncepcja językowego obrazu świata w programie slawistycznych
badań porównawczych, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, 40, 2005, s. 259–280; Jerzy
Bartmiński, Wojciech Chlebda, Jak badać językowo-kulturowy obraz świata Słowian i ich sąsiadów, „Etnolingwistyka. Problemy języka i kultury”, 20, 2008, s. 11–27; Maciej Abramowicz,
Jerzy Bartmiński, Wojciech Chlebda, Językowo-kulturowy obraz świata Słowian na tle porównawczym. Założenia programu „A”, „Etnolingwistyka. Problemy języka i kultury”, 21, 2009,
s. 341–342.
10
Jerzy Bartmiński
giej zaś strony znaczenia, pojęcia, koncepty i idee jako elementy planu treści. Odpowiednio do tego stosujemy konwencje graficzne: leksemy zapisujemy kursywą, pojęcia i koncepty – kapitalikami, znaczenia podajemy
w ‘łapkach’.
Analizy i opisy postanowiliśmy oprzeć na trojakiego typu danych. Pierwsze
(S) czerpane są ze źródeł systemowych (w tym słownikowych), drugie (A) –
ze źródeł „wywołanych”, tj. uzyskanych metodą badań ankietowych, trzecie
(T) – z tekstów czerpanych z korpusów narodowych oraz z wysokonakładowej
prasy, dobranej wedle reprezentatywnych opcji politycznych i światopoglądowych (łącznie bazę materiałową określamy skrótem S-A-T). Założyliśmy
też, że porównanie skupi się na tym, co w poszczególnych językach uchodzi
za wspólne (potoczna, standardowa odmiana języka), a koncepcje indywidualne (skądinąd zawsze godne uwagi) będą przywoływane tylko wyjątkowo.
Ankiety były przeprowadzane w porównywalnych 100-osobowych grupach
studentów13 (równoważąc reprezentację kobiet i mężczyzn, przedstawicieli
kierunków humanistycznych i ścisłych), którym zadawano jedno wspólne
pytanie, za przykładem lubelskiej ankiety ASA14, Co według ciebie stanowi
o istocie prawdziwego X-a?
Wprowadzenie w pytaniu modyfikatora „prawdziwy” miało służyć ukierunkowaniu odpowiedzi na stronę wyobrażeniową („Jak postrzegasz i konceptualizujesz X-a?”), a nie stronę przedmiotową („Jaki jest X”?), chodziło
bowiem o uzyskanie zróżnicowanych narodowo charakterystyk subiektywnych
stereotypów Europy, domu, honoru itd., a nie opisów encyklopedycznych.
Encyklopedyczne definicje Europy, domu, pracy, wolności, honoru, w różnych
językach z natury rzeczy muszą być podobne, jeśli nie identyczne, bo muszą
odnosić się – w przypadku Europy – do obiektywnych cech kontynentu, w przypadku pozostałych pojęć – cech uznanych za istotne i typowe. Modyfikator
„prawdziwy” przestawia perspektywę na widzenie podmiotowe, na to, co jest
ważne dla osoby odpowiadającej na pytania15. Wyniki ankiety są w artykułach
przywoływane tylko w wersji syntetycznej, ich dokładniejsze omówienie Czy13
Nawiązano w tym punkcie do porównawczych badań amerykańskich Katza i Braly’ego
oraz niemieckich Sodhiego i Bergiusa, które także opierały się na 100-osobowych reprezentacjach studentów różnych narodowości, zob. Uta Quastohoff, Soziales Vorurteil und Kommunikation. Eine sprachwissenschaftliche Analyse des Stereotyps, Frankfurt am Main 1973,
s. 30–49.
14
Zob. informacje o ASA (ankiecie słownika aksjologicznego) w artykułach J. Bartmińskiego
i Małgorzaty Brzozowskiej w tomie JWP 2006, s. 8–62.
15
Szersze omówienie różnic między obrazami przedmiotu „typowego” i „prawdziwego”
w artykule Bartmińskiego 2001, Operatory „typowy” i „prawdziwy” w strukturze semantycznej
tekstu, „Prace Filologiczne”, 46, s. 41–47; „typowy” – ‘taki, jaki jest (w sensie statystycznym)’,
„prawdziwy” – ‘taki, jaki jest, i (zdaniem mówiącego) być powinien’.
11
telnik znajdzie w osobnym tomie Nazwy wartości w językach europejskich.
Raport z badań empirycznych, pod red. Iwony Bielińskiej-Gardziel, Małgorzaty
Brzozowskiej i Beaty Żywickiej (w druku).
Założeniem autorów haseł było więc nie tyle definiowanie samych pojęć
w sensie logicznym, ile zdiagnozowanie specyficznego r o z u m i e n i a określonych wartości przez użytkowników poszczególnych języków. Dlatego jako
narzędzie eksplikacji znaczeń przyjęto subiektywistyczną koncepcję „definicji
kognitywnej”, której celem jest nie tyle zobiektywizowany opis znaczenia
słów, ile uchwycenie tego, jak mówiący rozumieją znaczenia słów16. Stąd
też odwoływanie się nie tylko do definicji leksykograficznych podawanych
w słownikach językowych (z zasady pretendujących do obiektywizmu), lecz
także do osobistych wypowiedzi użytkowników, do tekstów wywołanych
metodą ankietową. Ponieważ uwzględnienie sposobów rozumienia słów przez
mówiących prowadzi nieuchronnie do ujawnienia różnic, postanowiono systematycznie uzupełniać podstawowe eksplikacje o opisy różnych typowych
sposobów profilowania bazowych wyobrażeń17. Znane z gramatyki kognitywnej
pojęcie profilowania18 zastosowano w zmodyfikowanej wersji wypracowanej
na użytek profilowania pojęć19.
Opracowania Leksykonu podjął się międzynarodowy zespół językoznawców
z wszystkich bez mała krajów słowiańskich i niektórych pozasłowiańskich,
skupionych w ramach konwersatorium EUROJOS. Konwersatorium utworzone
z inicjatywy piszącego te słowa w ramach OBTA UW w roku 2001, zostało
w latach 2009–2015 afiliowane w Instytucie Slawistyki PAN w Warszawie,
a wspierane było przez Instytut Filologii Polskiej UMCS w Lublinie i Instytut
Filologii Wschodniosłowiańskiej Uniwersytetu Opolskiego. W latach 2012–2015
udało się na wsparcie prowadzonych prac uzyskać wspomniany grant NPRH.
Wedle autora koncepcji założeniem definicji kognitywnej jest „zdanie sprawy ze sposobu pojmowania przedmiotu przez mówiących danym językiem, tj. z utrwalonej społecznie i dającej się poznać poprzez język i użycie języka wiedzy o świecie, kategoryzacji jego
zjawisk, ich charakterystyki i wartościowania”. (J. Bartmiński Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji słowa, [w:] Konotacja, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 1988,
s. 169).
17
Zob. Bartmiński Jerzy, Niebrzegowska Stanisława, Kognitivnoje opredelenie, profilirovanie ponjatij i sub”ektnaja interpretacija mira, [w:] Kognitivnaja lingvistika konca XX veka.
Materialy Meždunarodnoj Naučnoj Konferencii 7–9 oktjabrja 1997 v treh častjah. I. Minsk 1997,
s. 4–8.
18
Por. Ronald Langacker, Gramatyka kognitywna. Wprowadzenie, Kraków 2009, s. 100 i nast.
19
Por. tom Profilowanie pojęć, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 1993, oraz S. Niebrzegowska-Bartmińska, O profilowaniu językowego obrazu świata, „Poradnik Językowy”, 1, 2015,
s. 30–44.
16
12
Jerzy Bartmiński
Opracowanie Leksykonu zostało poprzedzone cyklem roboczych spotkań20,
których owocem była seria publikacji ogłaszanych na łamach rocznika „Etnolingwistyka. Problemy języka i kultury” (tomy 20–26 z lat 2008–2015)21
i w ramach lubelskiej „czerwonej serii” pod zbiorczym tytułem Wartości
w językowo-kulturowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów22. Publikowano
zarówno szkice dotyczące problemów teoretycznych i metodologicznych23, jak
i analizy wybranych konceptów – poza pięcioma wymienionymi także takich,
jak: równość, demokracja, naród, rodzina; dobroć, prawość i odwaga; radość, kariera, pamięć, zdrowie i choroba; wina i kara, święto
i świętowanie; por. także dyskusje na temat opozycji swój – obcy (w tomie
20. „Etnolingwistyki”) i na temat wartości tworzących „duszę” Europy (w tomie 23. „Etnolingwistyki”).
Pozostaje otwartym pytanie, w jakiej mierze opisy są porównywalne i jakie
dalsze perspektywy „komparacji” otwierają? Profesor Swietłana Tołstojowa,
podsumowując spotkanie w roku 2012, postulowała kontynuowanie badań
w kierunku ujęć bardziej syntetycznych i proponowała opracowanie zgroma Zob. Iwona Bielińska-Gardziel, O pracach konwersatorium EUROJOS, „Etnolingwistyka”, 21, 2009, s. 343–345; Anna Niderla, Konferencja EUROJOS-IV na temat etnolingwistycznych badań nad interakcją i tekstem, „Etnolingwistyka”, 22, 2010, s. 254–255; Iwona
Bielińska-Gardziel, Konferencja EUROJOS-V, „Etnolingwistyka”, 23, 2011, s. 285–290; O pracach konwersatorium EUROJOS (czerwiec 2013 – marzec 2014), „Etnolingwistyka”, 26, 2014,
s. 228–230.
21
Zob. zwłaszcza artykuły Renaty Grzegorczykowej, Punkty dyskusyjne w rozumieniu pojęcia
językowego obrazu świata – widziane z perspektywy badań porównawczych, „Etnolingwistyka”,
21, 2009, s. 15–29; Jeszcze o rozumieniu JOS-u w perspektywie badań porównawczych: problem
inwariantu pojęciowego „Etnolingwistyka”, 23, 2011, s. 217–225; Jadwigi Puzyniny, Z problemów
opisu językowego obrazu świata – pytania i wątpliwości, „Etnolingwistyka”, 22, 2010, s. 39–51;
Maciej Abramowicz, Jerzy Bartmiński, Wojciech Chlebda, Punkty sporne i bezsporne w programie
EUROJOS: Odpowiedź na pytania i wątpliwości Profesor Jadwigi Puzyniny, „Etnolingwistyka”,
23, 2011, s. 227–233.
22
Wydano trzy tomy zbiorowe: Wartości w językowo-kulturowym obrazie świata Słowian
i ich sąsiadów 1, red. M. Abramowicz, J. Bartmiński, I. Bielińska-Gardziel, Lublin 2012; Wartości w językowo-kulturowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów 2. Wokół europejskiej aksjosfery, red. J. Bartminski, I. Bielińska-Gardziel, S. Niebrzegowska-Bartmińska, Lublin 2014;
Wartości w językowo-kulturowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów 3. Problemy eksplikowania i profilowania pojęć, red. I. Bielińska-Gardziel, S. Niebrzegowska-Bartmińska, J. Szadura,
Lublin 2014.
23
Por. zwłaszcza S. Niebrzegowska-Bartmińska, Od separacyjnego do holistycznego opisu
językowego obrazu świata. Na marginesie dyskusji nad kształtem artykułów w Leksykonie aksjologicznym Słowian i ich sąsiadów (w tomie Wartości w językowo-kulturowym obrazie świata
Słowian i ich sąsiadów 3. Problemy eksplikowania i profilowania pojęć, red. I. Bielińska-Gardziel,
S. Niebrzegowska-Bartmińska, J. Szadura, Lublin 2014, s. 71–102); Nina Gryshkova, Leksem,
pojęcie, stereotyp, koncept, znaczenie, idea – propozycja regulacji terminologicznych, [w:] ibidem,
s. 21–50.
20
13
dzonych materiałów w kategoriach ściśle lingwistycznych, tj. odniesienie ich
do systemu językowego24. Na obecnym etapie pracy projektowanie takich ujęć
i wypracowanie nowych perspektyw porównawczych pozostawiamy redaktorom, autorom haseł i Czytelnikom. Nic też nie stoi na przeszkodzie, by listę
haseł rozszerzyć i paralelne opisy semantyczne kontynuować.
Leksykon jest adresowany do wszystkich, zainteresowanych problematyką
wartości, ich rangą i rolą w dyskursie publicznym, w skali zarówno narodowej,
jak i ponadnarodowej. Nasza publikacja ma przyczynić się do lepszego rozumienia się ludzi mówiących różnymi językami, ma pomóc im we wzajemnym
zbliżeniu. Wyróżnianymi adresatami Leksykonu są młodzi adepci studiów
językowych i antropologicznych, którzy mają szczególne predyspozycje
i zobowiązanie, by wpływać na niwelowanie barier w komunikacji międzykulturowej.
24
W tomie: Jerzy Bartmiński, Iwona Bielińska-Gardziel, Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska (red.), Wartości w językowo-kulturowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów 2. Wokół
europejskiej aksjosfery, Lublin, 2014, s. 262–265.

Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów…

Transkrypt

Podobne dokumenty

Przeczytaj fragment

Przeczytaj fragment - Wydawnictwo UMCS

Językowo-kulturowy obraz świata społeczności wiejskiej utrwalony

Przeczytaj fragment - Wydawnictwo UMCS