Pot zamiast odsiadki

Alicja Ornowska
„Pot zamiast odsiadki”:
Problem konstytucyjności
kar zawierających elementy pracy
społecznie użytecznej występujących
w prawie niemieckim oraz analiza
praktyki ich wykonywania
(część II)
W Republice Federalnej Niemiec nie przyjął się najszerzej powielony
na świecie model angielski community service, w którym jest ona samoistną
sankcją karną i pierwotnie orzekaną przez sąd w wypadku skazywania za
czyn zabroniony. W Niemczech obowiązuje konkurencyjny model kary pracy społecznie użytecznej, gdyż wprowadzenie gemeinnützige Arbeit miało tam
zupełnie inne ratio legis. Jej charakter penalny należy rozpatrywać w kategoriach kar zastępczych. W zamierzeniu legislatora sankcja miała stanowić
raczej surogat kary zastępczej pozbawienia wolności orzekanej w razie niemożności lub niecelowości ściągnięcia grzywny. Kara ta więc nie ma charakteru samodzielnego, a jedynie substytuuje izolacyjną sankcję zastępczą,
stanowiąc dla niej preferowaną alternatywę. W części pierwszej opracowania, opublikowanej w poprzednim numerze „Probacji”, przestawiona została wyboista droga do wprowadzenia § 293 EGStGB do niemieckiego
porządku prawnego, który to przepis umożliwił po raz pierwszy odpracowanie niezapłaconej grzywny. Omówione zostały również projekty legislacyjne mające na celu rozszerzenie katalogu kar kryminalnych o środek
penalny będący wierniejszym powieleniem community service. Jak dotychczas
projekty te nie spotkały się z aprobatą ustawodawcy. Opisano również inne
środki reakcji karnej, w których można dopatrzyć się, lub z którymi można
połączyć elementy pracy społecznie użytecznej. Taka możliwość dotyczy
w szczególności środków probacyjnych.
Bez mała półwieczne trudności z uchwaleniem ustawy wprowadzającej
karę pracy na cele społeczne, choćby w zalążkowych formach, nie dadzą się
134
Alicja Ornowska
wytłumaczyć tylko powściągliwością we wprowadzaniu penologicznych nowinek1. W istocie rzeczy na gruncie prawa niemieckiego problem tkwi znacznie głębiej. Doktryna prawa karnego i konstytucyjnego podnosi bowiem potencjalną sprzeczność obowiązku świadczenia pracy społecznie użytecznej
z zakazem pracy przymusowej zawartym nie tylko w konwencjach międzynarodowych, ale także w niemieckiej konstytucji.
Federalna Ustawa Zasadnicza w Art. 12 Abs. 2 i 32, w przeciwieństwie do polskiej Konstytucji z 1997 r.3, wyraźnie przewiduje całkowity zakaz przymusu pracy,
za wyjątkiem pracy więźniów4 oraz pracy wykonywanej w ramach obowiązku wykonywania zwyczajnych, dla wszystkich jednakich świadczeń publicznych. Jak łatwo można zauważyć, zakres wyłączeń jest bardzo wąski i precyzyjny, a praca społecznie użyteczna nie mieści się w zakresie przedmiotowym żadnego z wyjątków.
Prima facie można natomiast uznać, iż zawierać się w zakresie pojęciowym samego
zakazu. Chodzi wszakże w niej o reakcję prawno-karną polegającą na obowiązku
świadczenia pracy, który to obowiązek, jeśli ma być w ogóle realizowany, musi być
też możliwy do wymuszenia przez organy państwowe5.
Bezpośrednio po wojnie w niemieckim piśmiennictwie formułowano stanowisko, że normy prawa karnego w ogóle nie mogą być nigdy sprzeczne
z konstytucją, gdyż „leżą na innych płaszczyznach”6. Pogląd ten w oczywisty
sposób należy uznać za przebrzmiały, nieaktualny i wręcz rażąco nieprzystający do obowiązującej koncepcji państwa prawa. Aktualnie przyjmuje się,
że zarówno obywatele, jak i samo państwo są związani normami zawartymi
w Ustawie Zasadniczej, w szczególności zaś prawami człowieka.
Wobec powyższego, niemiecka doktryna prawa karnego zmierzyć się musi
z prawdziwym wyzwaniem: jak pogodzić chęć wprowadzenia kary na kształt
community service, która zasadniczo jest powszechnie akceptowana7, z jednoznacznym brzmieniem normy konstytucyjnej. Jest to szczególnie palący
i trudny problem, albowiem, jak trafnie ostrzega Hans-Heinrich Jescheck, nie
wszystko co celowe, jest także i słuszne8.
Tak m.in. tłumaczy to G. Kaiser. G. Kaiser, Entspannung durch Alternativen zur Freiheitstrafe; [w:]
G. Kaiser, H. Schöch, Strafvollzug, Heidelberg 2002, s. 133.
2
Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland z dnia 23 maja 1949 r.
3
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483).
4
Zasadność i zgodność z normami praw człowieka nawet tego wyjątku jest poddawana w wątpliwość:
S. Strohmayr, Menschenwürde und Strafvollzug; Cottbus 1998, s. 30-33.
5
F. Hönicke, Arbeitszwang als Kriminalreaktion. Gemeinnützige Arbeit in der Strafrechtspflege unter Art. 12
Abs. 2,3 GG, München 1999, s. 22.
6
J. Middendorf, Zur Verfassungsmäßigkeit von Erziehungsmaßregeln im JGG, Recht der Jugend 1955, s. 141;
cyt. za: F. Hönicke, Arbeitszwang als Kriminalreaktion…, op. cit., s. 8.
7
D. Dölling, Die gemeinnützige Arbeit als eigenständige strafrechtlich Sanktion, [w:] Deutsche Bewährungshilfe
(Praca zbiorowa), Bonn 1990, s. 363.
8
H.-H. Jescheck, Lehrbuch des Strafrechts. Allgemeiner Teil, Berlin 1996, s. 22.
1
„Pot zamiast odsiadki”: problem konstytucyjności kar zawierających elementy pracy...
135
Do tej pory zakaz pracy przymusowej nie odgrywał znaczącej roli w praktyce orzeczniczej Federalnego Trybunału Konstytucyjnego9. Jest jednak jednym z praw człowieka o wyjątkowo długiej tradycji związanej ze zniesieniem
niewolnictwa i wolności od wyzysku10. Niemiecka Ustawa Zasadnicza do tej
tradycji w sposób oczywisty nawiązuje11. Zakaz pracy przymusowej w konstytucji niemieckiej ma jednak dodatkowo swoją specyficzną wymowę. Zarówno w aktualnej, jak i w powojennej literaturze podkreśla się, że został
on wprowadzony jako bezpośrednia odpowiedź na upodlające metody, jakie stosowane były w nazizmie12. Nie daje się w pełni uniknąć obaw o to,
czy wykonywanie pracy społecznie użytecznej, szczególnie jeśli będzie odbywało się w warunkach skoszarowanych, nie przerodzi się w quasi-obozy
koncentracyjne13. Tym samym trudno się dziwić, że doktryna na punkcie
zgodności z konstytucją pracy społecznie użytecznej jest tak wyczulona i że
problem ten wywołuje od lat zażarte dyskusje teoretyczno-prawne.
Mimo że obecne uregulowanie przewiduje karę pracy przymusowej nie
jako samoistny środek reakcji karnej, ale jako karę zastępczą, względnie element innych środków penalnych, również konstytucyjność obowiązujących
przepisów jest poddawana w wątpliwość. Bezpośrednio po wejściu w życie
Art. 293 EGStGB doktryna zaproponowała kilka metod interpretacyjnych,
które pozwoliłyby uniknąć zarzutu naruszania przez wprowadzone uregulowanie ugruntowanych konstytucyjnie praw człowieka14. Jedną z najbardziej
rozpowszechnionych wykładni jest odejście od czysto literalnego brzmienia
przepisu i uznanie, że kara pracy społecznie użytecznej leży poza zakresem
ochrony Art. 12 Abs. 2, 3 GG, gdyż celem zakazu pracy przymusowej jest
ochrona przed nadużyciami spotykanymi w państwach totalitarnych15. Innym sposobem argumentacji jest również teleologiczna wykładnia Art. 12
Abs. 3 GG przewidującego wyjątek od zakazu dopuszczający przymus pracy w przypadku więźniów. Przyjmuje się, że obejmuje on także możliwość
orzeczenia kary pracy na cele społeczne zamiast kary pozbawienia wolnoB. Pieroth, B. Schlink, Grundrechte. Staatsrecht II, Heidelberg 1993, komentarz do Art. 12 GG.
C. Schmidt, Verfassungslehre, Berlin 1970, s. 163.
11
D. Sterzel, Zwang zur Arbeit im Sozialstaat, [w:] E. Stein (red.), Auf einem Dritten Weg. Festschrift für
Helmut Ridder, Neuwied 1989, s 269.
12
F. Hönicke wypowiada się stanowczo przeciw tej tezie; F. Hönicke, Arbeitszwang als Kriminalreaktion…, op. cit., s. 81 i 88; także M. Pfohl nie postrzega pracy społecznie użytecznej w kategoriach
reminiscencji nadużyć nazistowskich: M. Pfohl, Entwicklung und Perspektiven der Gemeinnützigen Arbeit
als strafrechtliche Sanktion, [w:] H.J. Kerner, O. Kästner (red.), Gemeinnützige Arbeit in der Strafrechtspflege,
Bonn 1986, s. 13.
13
H. Mayer, Strafrechtsreform für heute und morgen, Juristenzeitung, 1965, s. 73; cyt. za: J. Wojciechowska,
Praca społecznie użyteczna w niemieckim systemie środków karnych, Państwo i Prawo nr 6, 1992, s. 89.
14
F. Hönicke przytacza główne metody wykładni: F. Hönicke, Arbeitszwang als Kriminalreaktion…,
op. cit., s. 51 i następne; jednak są przychyla się do badania konstytucyjności pracy społecznie użytecznej w duchu teorii zasad i reguł R. Alexy’ego: F. Hönicke, Arbeitszwang als Kriminalreaktion…, op. cit.,
s. 93 i następne.
15
F. Hönicke, Arbeitszwang als Kriminalreaktion…, op. cit., s. 52.
9
10
136
Alicja Ornowska
ści16. Prezentujący ten pogląd M. Pfohl z przekąsem twierdzi, że obawy,
iż w wyniku wprowadzenia community service stworzony zostanie Archipelag
Gułag są całkowicie bezpodstawne17.
Sugeruje się również, że o przymusie w wypadku pracy społecznie użytecznej nie może być mowy, jeśli tylko oskarżony wyrazi na nią zgodę18. Podkreśla się przy tym, iż akceptacja wykonywania pracy przez skazanego pełni
istotną funkcję nie tylko w kontekście dopuszczalności zamiany grzywny na
pracę. Ma też znaczenie czysto praktyczne oraz kryminalno-pedagogiczne19.
Kluczowe jest jednak to, iż w kontekście kategoryczności zakazu pracy przymusowej zawartego w Ustawie Zasadniczej, wyrażenie zgody przez skazanego jest uznawane za absolutnie nieodzowne20. W niemieckim prawie karno-wykonawczym ów wymóg zgody jest spełniony z nawiązką, skoro możliwość
odpracowania grzywny aktualizuje się jedynie wówczas, gdy skazany o to sam
zawnioskuje. W akcie złożenia wniosku o zastosowanie względem niego instytucji z § 293 EGStGB, dobitnie wyraża on preferencję dla świadczenia
wyznaczonej mu pracy, a nie płacenia zasądzonej grzywny.
Również w przypadku obowiązku pracy możliwego do orzeczenia jako
polecenie (Weisung) w ramach warunkowego zawieszenia kary pozbawienia
wolności doktryna próbowała początkowo uzasadnić jego zgodność z konstytucją, posiłkując się argumentacją a maiori ad minus. Wskazywano, że skoro
konstytucja dopuszcza możliwość wprowadzenia przymusu pracy nie tylko,
gdy chodzi o zwyczajowe, powszechne i jednakowe dla wszystkich obowiązki świadczeń publicznych, ale też w przypadku zatrudnienia osób sądownie
pozbawionych wolności, tym bardziej powinno być możliwe nałożenie obowiązku pracowania osobom, którym karę izolacyjną warunkowo zawieszono.
W przypadku interpretacji wyjątków od zasady na gruncie ochrony praw
człowieka możliwość zastosowania wnioskowań a fortiori została początkowo
zdecydowanie odrzucona przez Federalny Trybunał Konstytucyjny (Bundesverfassungsgericht), który uznał za niekonstytucyjny fakt nałożenia przez sąd
obowiązku probacyjnego polegającego na zobowiązaniu skazanego do niezwłocznego nawiązania stosunku pracy21.
Na fali owego orzeczenia wzmocnione zostały głosy teoretyków powątpiewających w zgodność kar typu community service z niemiecką konstytucją22.
H. Ortner, Gefängnis. Eine Einführung in die Innenwelt, Weinheim/ Basel 1988, s. 142.
M. Pfohl, Entwicklung…, op. cit., s. 13.
18
F. Hönicke, Arbeitszwang als Kriminalreaktion…, op. cit., s. 53.
19
H. Schall, Die Sanktionsalternative der gemeinnützigen Arbeit als Surrogat der Geldstrafe, [w:] H.J. Kerner,
O. Kästner (red.), Gemeinnützige Arbeit in der Strafrechtspflege, Bonn 1986, s. 38.
20
W. Feuerhelm, Stellung und Ausgestaltung der gemeinnützigen Arbeit im Strafrecht, Kriminologische Zentralstelle, Wiesbaden 1997, s. 195.
21
BVerfGE 58, 358 ff.
22
A. Schrönke, H. Schröder, Strafgesetzbuch – Kommentar, München 2001, komentarz do § 56 StGB;
niejasności w tej mierze podkreśla również: M. Pfohl, Entwicklung…, op. cit., s. 11.
16
17
„Pot zamiast odsiadki”: problem konstytucyjności kar zawierających elementy pracy...
137
Wskazywano, że skoro ustrojodawca opatrzył zakaz pracy przymusowej tylko
dwoma wyżej opisanymi, wąsko zakreślonymi wyjątkami, należy z tego wnioskować, że gruntownie przemyślał granice i warunki, w jakich praca przymusowa może zostać dopuszczona. Celowo zdecydował się zatem zezwolić na
pracę więźniów, a więc skazanych pozbawionych wolności w znaczeniu motorycznym i lokacyjnym. Nie zdecydował się natomiast pozwolić na przymuszanie do pracy tych osób, względem których sąd zdecydował się zastosować
środki probacyjne23.
Zainicjowana w przywołanym wyroku linia orzecznicza Federalnego Trybunału Konstytucyjnego podlegała modyfikacjom. W jednym ze swych najszerzej komentowanych orzeczeń, które zapadło już w latach 70. ubiegłego
wieku, sędziowie z Karlsruhe nie dopatrzyli się niekonstytucyjności w nałożeniu na nieletniego obowiązku pracy24. Powołali się przy tym na państwowe
prawo straży nad wychowaniem dziecka25 i wywiedli z niego możliwość zastosowania środków wychowawczych i dyscyplinujących zawierających obowiązek pracy w stosunku do nieletnich, którzy popadli w konflikt z prawem.
Skargę konstytucyjną złożył wówczas siedemnastoletni nieletni, wobec
którego sąd nałożył środki wychowawcze (Erziehungsmaßregel) połączone
z obowiązkiem świadczenia pracy w pogotowiu w wymiarze 16 godzin. Argumentował on, iż podstawa prawna stosowania tego typu środków (§ 10 Abs.
1 Satz 3 Nr. 4 JGG26) jest sprzeczna z Art. 12 Abs. 2 i 3 konstytucji, a także
Art. 1 Abs. 3 konstytucji w związku z art. 4 ust. 2 i 3 Europejskiej Konwencji
Praw Człowieka27. Nakładając obowiązek pracy, sąd zważył, że nieletni nie
ma żadnego dochodu, a dysponuje jedynie czasem wolnym. Wyraził on zgodę
na to, by w czasie tym świadczyć pracę na rzecz ogółu społeczeństwa. Z akt
sprawy wynikało jednak, że nieletni nie złożył stosownego wniosku. Nie był
on też reprezentowany przez obrońcę.
Zdaniem Trybunału nie można uznać, że nakładanie obowiązku pracy na
nieletniego jest sprzeczne z konstytucją. Gwarancje Art. 12 Abs. 2 i 3 konstytucji skierowane są przeciw przymusowi pracy, jednakże to, czym jest ów
zakaz przymusu pracy i jakie jest jego normatywne znaczenie, nie da się ustalić przy zastosowaniu jedynie wykładni literalnej. Niezbędne jest sięgnięcie
do historyczno-prawnego tła i kontekstu, w jakim został on wprowadzony.
Trzeba mieć również na względzie cel normy, a więc argumenty wykładni
teleologicznej. Kierując się tymi założeniami, należy zauważyć, iż analiza prac
Konwentu Konstytucyjnego (Verfassungskonvent) wskazuje, iż omawiany zakaz
F. Hönicke, Arbeitszwang als Kriminalreaktion…, op. cit., s. 15.
Wyrok Bundesvefassungsgericht z 13 stycznia 1987 (BVerfGE 74 116).
25
Art. 6 Abs. 2 GG.
26
Jugendgerichtsgesetz – tj. z dnia 11 grudnia 1974 (BGBl. I S. 3427).
27
Dalej EKPCz, Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzona w Rzymie dnia
4 listopada 1950 r. (Dz. U. 1993. Nr 61 poz. 285).
23
24
138
Alicja Ornowska
został inkorporowany do konstytucji z uwagi na występowanie w systemie
narodowo-socjalistycznym form pracy przymusowej prowadzącej do odczłowieczenia i pozbawienia wielu osób godności ludzkiej. Z drugiej strony zakaz
ten miał zawarować swobodę wyboru pracy, stojąc w opozycji do form i instytucji narzucających obowiązek pracowania obecnych w systemie komunistycznym. Wyłączenie z zakresu substancji zakazanej prac świadczonych
w związku z pozbawieniem wolności miało służyć temu, by nie eliminować
z systemu karno-prawnego tych środków penalnych, które opierają się na
obowiązku pracy, ale w których praca ta służyć ma celom resocjalizacji, a nie
wyzysku i eksploatacji.
Trybunał przyznał, że to, czy nałożenie pracy obowiązkowej może być
uznawane za naruszające godność ludzką, należy rozpatrywać ad casum, jedynie na gruncie konkretnego przypadku. Powołał się na orzecznictwo strasburskie, w którym przyjęto, że tylko praca niesprawiedliwa, opresyjna, niosąca
znaczną dolegliwość może być traktowana jako przymusowa28. Obowiązek
pracy, który może zostać nałożony na nieletniego w ramach środków wychowawczych, służyć ma nie jego uprzedmiotowieniu, a jego dobru poprzez
sprawienie, by wiódł życie osoby odpowiedzialnej za siebie i społeczeństwo,
w którym przyszło mu funkcjonować. Poza tym, zdaniem Trybunału nie
można mówić w takiej sytuacji o jakiejkolwiek dyskryminacji nieletniego, skoro do świadczenia pracy został zobligowany nie w wyniku podjęcia arbitralnej
i nieuzasadnionej decyzji władz, a w konsekwencji popełnienia czynu zabronionego.
Już na wstępie prowadzonej argumentacji jurydycznej Trybunał powołał
się na Art. 2 Abs. 1 konstytucji, z którego wynika, iż każdy ma prawo do wolności działania przejawiającej się w swobodnym rozwoju swojej osobowości
o tyle, o ile nie narusza praw innych i nie wykracza przeciwko porządkowi
konstytucyjnemu lub nakazom moralnym (allgemeine Handlungsfreiheit). Skierowanie nieletniego do świadczenia obowiązkowej pracy spełnia konstytucyjny
wymóg odpowiedniości i proporcjonalności środków, szczególnie iż państwo
zobowiązane jest wspierać rodziców w wychowaniu dzieci i młodzieży. Sama
ingerencja w wolność wyboru pracy przez nieletniego jest niewielka i krótkotrwała.
Reasumując, Trybunał zważył, iż środki wychowawcze zawierające w sobie
przymus pracy mają na celu wpojenie poczucia odpowiedzialności, nauczenie
szacunku dla cudzych dóbr, a także zapobiegnięcie ponownemu popadnięciu
L. Garlicki (red.), Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Komentarz do art. 1-18,
Warszawa 2010, s. 146. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 23 listopada 1983 r. w sprawie Van der Mussele przeciwko Belgii (skarga 8919/80), decyzja Europejskiej Komisji Praw Człowieka
z dnia 17 grudnia 1963 r. w sprawie Iversen przeciwko Norwegii (skarga nr 1468/62), decyzja Europejskiej Komisji Praw Człowieka z dnia 1 kwietnia 1974 r. w sprawie X przeciwko Republice Federalnej
Niemiec (skarga 4653/70). Orzeczenia dostępne w bazie orzeczeń strasburskich HUDOC.
28
„Pot zamiast odsiadki”: problem konstytucyjności kar zawierających elementy pracy...
139
nieletniego w konflikt z prawem. W jego ocenie jest cenne, że realizacja tego
celu odbywa się właśnie poprzez nałożenie obowiązku pracowania na rzecz
ogółu społeczeństwa29.
Zarówno teza orzeczenia, jak i jego uzasadnienie wywołało burzę rozbieżnych opinii w literaturze prawno-karnej30. Powszechnie akcentowano jednak
doniosłość wyroku, sugerując, że w ten sposób Trybunał dał zielone światło
do szerszego stosowania pracy społecznie użytecznej, której odtąd nie powinien stać na drodze zakaz pracy przymusowej31.
W swej najnowszej linii orzeczniczej Trybunał przyjął, że „ustawowo sformułowane i stopniowalne sposoby reakcji karnej nie mogą być zakwalifikowane jako praca przymusowa”32. W wyroku z dnia 14 listopada 1990 r. uznał, że
nałożenie obowiązku świadczenia pracy na cele społeczne w ramach warunkowego zawieszenia kary pozbawienia wolności jest dopuszczalne. Zastosowanie środka probacyjnego zapobiega bowiem niechybnemu orzeczeniu kary
pozbawienia wolności33. Natomiast w wyroku z dnia 10 sierpnia 1993 r. skonstatował, że można nałożyć na skazanego na warunkowo zawieszoną karę
pozbawienia wolności polecenia związane z pracą na cele społeczne, o ile
orzeczony obowiązek probacyjny nie polega na konkretnym zobligowaniu
skazanego do nawiązania stosunku pracy34.
Zamiast próbować rozwikłać węzeł gordyjski relacji konstytucyjnego zakazu pracy przymusowej do pracy społecznie użytecznej za pomocą przeróżnych metod interpretacyjnych, można by go przeciąć. Zakaz ów nie byłby
przeszkodą we wprowadzeniu odpowiednika community service do niemieckiego porządku karnoprawnego, gdyby postanowiono po prostu zmienić konstytucję. Za takim rozwiązaniem zresztą optuje część doktryny35. Nie stanowiłoby to większego problemu, gdyż, mimo że Federalna Ustawa Zasadnicza
przewiduje wyjątkowo sztywną procedurę nowelizacyjną36, przez prawie pół
wieku obowiązywania udało się spełnić jej wymogi już ponad pięćdziesięciokrotnie. Wbrew pozorom w rzeczywistości Ustawa Zasadnicza należy więc do
konstytucji giętkich.
Zgodność z konstytucją to z pewnością największy, lecz w żadnej mierze
nie jedyny orzech do zgryzienia, z którym musi zmierzyć się doktryna. Nie
mniej istotne są problemy natury organizacyjnej związane z praktyką wykoBVerfGE 74 116.
D. Dölling, Die gemeinnützige Arbeit als eigenständige strafrechtlich…, op. cit., s. 386.
31
H. Jung, Sanktionensysteme und Menschenrechte; Bern 1992, s. 167; inne zdanie na ten temat ma
F. Streng; F. Streng, Entwicklung neuer Sanktionsformen in Deutschland, [w:] J. M. Jehle (red.), Täterbehandlung und neue Sanktionsformen, Mönchengladbach 2000, s. 219.
32
F. Streng, op. cit., s. 216.
33
2 BvR 1462/87.
34
2 BvR 610/91.
35
G. Bemmann, Für enien Dienstleistungsstrafe, [w:] G. Grünwald (red.), Festschrift für Schaffstein,, Göttingen 1975, s. 211; cyt. za: F. Hönicke, op. cit., s. 51.
36
J. Galster, Propedeutyka wiedzy o konstytucji, [w:] Z. Witkowski (red.), Prawo konstytucyjne, Toruń 2001, s. 30.
29
30
140
Alicja Ornowska
nywania kary. Po części wynikają one z połowiczności obecnej regulacji prawnej37. Wprowadzenie pracy społecznie użytecznej jako kary zastępczej za nieuiszczoną grzywnę, możliwej do orzeczenia jedynie po złożeniu stosownego
wniosku przez skazanych, utrudnia organizację miejsc pracy dla nich.
Nie można też zapominać, że wykonywanie kary leży w gestii landów, co
ma tę konsekwencję, że uregulowanie dotyczące możliwości odpracowania
grzywny nie jest jednolite w skali kraju. W doktrynie podnosi się, że pożądane
jest przede wszystkim zharmonizowanie reguł zamiany nieściągalnej grzywny
na pracę społecznie użyteczną na szczeblu federalnym38. Postulat ten odnosi się w szczególności do przyjętego miernika przeliczeniowego. Proponuje
się, by obniżyć ilość godzin równoważną jednej stawce dziennej grzywny. De
lege lata w większości landów wynosi ona sześć godzin, co, zdaniem doktryny, znacznie utrudnia wykonywanie pracy przez osoby pracujące. Sugeruje
się, iż gdyby przelicznik ten został obniżony do trzech godzin równych jednej stawce dziennej, możliwe byłoby odpracowywanie grzywny w ramach
„nadgodzin”39. Spełniałoby to funkcję kary przez utratę pozostałego czasu
wolnego40. Najnowsze projekty i inicjatywy ustawodawcze uwzględniają te
postulaty doktryny.
Zarówno teoretycy, jak i praktycy muszą się również zmierzyć z problemem efektywności kary pracy społecznie użytecznej. Jak wykazały badania
empiryczne Kriminologische Zentralstelle, wejście w życie Art. 293 EGStGB
nie miało większego wpływu na orzekanie kar zastępczych pozbawienia wolności za nieuiszczoną grzywnę41. Nadzieje ustawodawcy na ograniczenie zastępczych sankcji izolacyjnych okazały się płonne. Udział pracy społecznie
użytecznej wśród całości nieściągalnych kar grzywny wynosi niecałe 10%,
tak więc choć ta forma kary „zapełniła pewną kryminalno-polityczną niszę”,
to nie może w obecnych warunkach stanowić kompleksowego rozwiązania
problemu kar zastępczych pozbawienia wolności42.
Przywołane badania empiryczne pozwalają jednak również na wyciągnięcie napawających optymizmem wniosków dotyczących samego przebiegu
pracy społecznie użytecznej. Jedynie bowiem w jednym przypadku na cztery
odnotowywane są problemy ze świadczeniem pracy. W konsekwencji w 51%
W. Feuerhelm, Arbeit als Strafe? Dimensionen der Gemeinnützigen Arbeit; [w:] J.M. Jehle (red.), Täterbehandlung und neue Sanktionsformen, Mönchengladbach 2000, s. 324
38
H.J. Albrecht, Ansätze und Perspektive für die gemeinnützige Arbeit in der Strafrechtspflege, [w:] H. J. Kerner,
O. Kästner (red.), Gemeinnützige Arbeit in der Strafrechtspflege, Bonn 1986, s. 70-71 oraz s. 79; identyczny
postulat: M. Pfohl, Entwicklung…, op. cit, s. 17.
39
F. Streng, op. cit., s. 218.
40
M. Pfohl, Gemeinnützige Arbeit als strafrechtliche Sanktion. Eine rechtsvergleichende Untersuchung unter
Berücksichtigung der britischen Community Service Order, Berlin 1983, s. 170.
41
W. Feuerhelm, Gemeinnützige Arbeit als Alternative in der Geldstrafenvollstreckung. Kriminologie und Praxis, Wiesbaden 1991; s. 261; wcześniejsze badania empiryczne przyniosły analogiczne rezultaty: H.-J.
Albrecht, op. cit., s. 71-75
42
W. Feuerhelm, Gemeinnützige…, op. cit., s. 261.
37
„Pot zamiast odsiadki”: problem konstytucyjności kar zawierających elementy pracy...
141
postępowaniach następuje pełne odpracowanie kary, a w kolejnych 40% kara
zostaje częściowo odbyta w formie pracy, w części zaś pozostałej skazani
uiszczają grzywnę. Zaledwie w 8% na skutek uchylania się od wykonania
kary, sądy zarządziły jej zamianę na karę pozbawienia wolności43. Wykazano
również, iż ukończenie kary w dużej mierze zależy od tego, który z trzech
systemów wykonywania kar przyjął dany land44. Okazuje się bowiem, że gdy
za zapewnienie miejsc pracy odpowiedzialne są związki pomocy skazanym
(Straffälligenhilfevereine) jest większe prawdopodobieństwo pełnego odbycia
kary w formie pracy społecznie użytecznej, niż gdy zadanie to leży w gestii
pomocników sądowych czy kuratorów45. Spostrzeżono również, że najwięcej
przypadków uchylania się od wykonywania kary jest wśród osób skazanych
za przestępstwa komunikacyjne. Nie wykryto natomiast zależności między
uchylaniem się od świadczenia pracy a uprzednią karalnością skazanego46.
Badania Kriminologische Zentralstelle były szeroką, obejmującą wszystkie
stare landy inicjatywą, w której wyników wiarygodność się nie powątpiewa47.
Jednakże, jako że od kilkunastu lat nie przeprowadzono kolejnych zakrojonych na tak szeroką skalę badań nad efektywnością kar, wskazuje się na pilną
potrzebę ich ponowienia48. Ma to szczególne znaczenie w dobie dyskusji nad
obecnymi projektami wprowadzenia pracy społecznie użytecznej jako kary
samoistnej.
Bibliografia
Albrecht H.J., Ansätze und Perspektive für die gemeinnützige Arbeit in der Strafrechtspflege, [w:] H.J. Kerner, O. Kästner (red.), Gemeinnützige Arbeit in der Strafrechtspflege, Bonn 1986.
Dölling D., Die gemeinnützige Arbeit als eigenständige strafrechtlich Sanktion, [w:]
Deutsche Bewährungshilfe (Praca zbiorowa), Bonn 1990.
Feuerhelm W., Arbeit als Strafe? Dimensionen der Gemeinnützigen Arbeit; [w:] J.M.
Jehle (red.), Täterbehandlung und neue Sanktionsformen, Mönchengladbach 2000.
Feuerhelm W., Gemeinnützige Arbeit als Alternative in der Geldstrafenvollstreckung.
Kriminologie und Praxis, Wiesbaden 1991.
Ibidem, s. 258.
Opis modeli: A. Kähler, Tilgung uneinbringlicher Geldstrafen durch gemeinnützige Arbeit. Praktische Möglichkeiten der Haftvermeidung – untersucht und erörtert am Beispiel des Projekts „Gemeinnützige Arbeit“ beim
Caritasverband Geldern-Kevelaer e. V., Münster 2002, s. 4.
45
W. Feuerhelm, Gemeinnützige…, op. cit., s. 259.
46
Ibidem, s. 261.
47
A. Kähler, Tilgung uneinbringlicher Geldstrafen…, op. cit., s. 3.
48
M. Pfohl, Entwicklung…, op. cit., s. 18.
43
44
142
Alicja Ornowska
Feuerhelm W., Stellung und Ausgestaltung der gemeinnützigen Arbeit im Strafrecht,
Kriminologische Zentralstelle, Wiesbaden 1997.
Galster J., Propedeutyka wiedzy o konstytucji, [w:] Z. Witkowski (red.), Prawo
konstytucyjne, Toruń 2001.
Garlicki L. (red.), Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Komentarz do art. 1-18, Warszawa 2010.
Hönicke F., Arbeitszwang als Kriminalreaktion. Gemeinnützige Arbeit in der Strafrechtspflege unter Art. 12 Abs. 2,3 GG, München 1999.
Jescheck H.-H., Lehrbuch des Strafrechts. Allgemeiner Teil, Berlin 1996.
Jung H., Sanktionensysteme und Menschenrechte, Bern 1992.
Kaiser G., Entspannung durch Alternativen zur Freiheitstrafe; [w:] G. Kaiser;
H. Schöch, Strafvollzug, Heidelberg 2002.
Ortner H., Gefängnis. Eine Einführung in die Innenwelt, Weinheim/ Basel 1988.
Pfohl M., Entwicklung und Perspektiven der Gemeinnützigen Arbeit als strafrechtliche
Sanktion, [w:] H.J. Kerner, O. Kästner (red.), Gemeinnützige Arbeit in der Strafrechtspflege, Bonn 1986.
Pfohl M., Gemeinnützige Arbeit als strafrechtliche Sanktion. Eine rechtsvergleichende Untersuchung unter Berücksichtigung der britischen Community Service Order, Berlin
1983.
Pieroth B., Schlink B., Grundrechte. Staatsrecht II, Heidelberg 1993.
Schall H., Die Sanktionsalternative der gemeinnützigen Arbeit als Surrogat der Geldstrafe, [w:] H.J. Kerner, O. Kästner (red.), Gemeinnützige Arbeit in der Strafrechtspflege, Bonn 1986.
Schmidt C., Verfassungslehre, Berlin 1970.
Schrönke, H. Schröder, Strafgesetzbuch – Kommentar, München 2001.
Sterzel D., Zwang zur Arbeit im Sozialstaat, [w:] E. Stein (red.), Auf einem Dritten Weg. Festschrift für Helmut Ridder, Neuwied 1989.
Streng F., Entwicklung neuer Sanktionsformen in Deutschland, [w:] J.M. Jehle (red.),
Täterbehandlung und neue Sanktionsformen, Mönchengladbach 2000.
Strohmayr S., Menschenwürde und Strafvollzug; Cottbus 1998.
Wojciechowska J., Praca społecznie użyteczna w niemieckim systemie środków karnych, „Państwo i Prawo” 1992, nr 6.
„Pot zamiast odsiadki”: problem konstytucyjności kar zawierających elementy pracy...
143
Working instead of Doing Time:
The Problem of Constitutionality
of Penalties Similar to Community Service
Present in German Criminal Law and Analysis
of their Execution (Part II)
Abstract
The paper raises the question, whether and under what conditions penalties similar
to community service present in German criminal law are in conformity with German
constitution. The issue of constitutionality of these sanctions is of utmost importance as it
is a key to understand, why it has been so troublesome to introduce them to the catalogue of
criminal sanctions. The main controversy that needs to be dealt with is whether such sanctions
conflict with constitutional principle of the prohibition of forced and compulsory work. The
paper relates both to the opinions of the criminal law doctrine, as well as to crucial judgments
of German Federal Constitutional Court. In the end of the article some general practical
problems of penalties execution are answered.