Oglądaj/Otwórz

IV. YARIA
EDWARD K.LISIEWICZ
Nazwy karczem na Tarnopolszczyźnie
W toponomastyce
nazwy własne karczem zajmuję miejsce
specyficzne, ze względu na swę dewność i oryginalny sposób
nazywania, przynajmniej pewnej ich części. Zjawiska te
dostrzega już Z.Gloger w Encyklopedii staropolskiej, pisząc
że już za doby piastowskiej karczmy były pospolite po wsisch
i miasteczkach polskich. Odgrywały one dużę rolę w życiu
każdej parafii, jako gospody dla podróżnych i miejsca do
narad i biesiad miejscowej ludności. Wyróżniano je w ten
sposób, że miały nazwę, co innym budowlom, wyjąwszy chyba
tylko kościół, nie przysługiwało1.
Mimo to, do pewnego czssu nie obserwujemy głębszego
zainteresowania tym zagadnieniem. Wspomniana encyklopedia
Glogera i Encyklopedia staropolska A.Brucknera2 podaję je­
dynie ogólne wiadomości na temat historii i roli karczem,
ilustrując je kilkunastoma nazwami. Sporadycznie w pracach
dlalektologicznych znajdujemy niekiedy materiał onomastyczny dotyczący karczem^. Inne prace4 dotyczą pojedynczych
lub kilku najwyżej nazw, zajmują się przeważnie ich histo­
rią związaną z lokalnymi podaniami czy legendami.
Dopiero praca Miodunki "Nazwy karczem polskich"^ wpro­
wadza nas szerzej w zagadnienie nazw własnych karczem. Na
szerokim materiale /około 1070 nazw/ wyekscerpowanym ze
Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów
177
słowiańskich próbuje autor dokonać klasyfikacji strukturalnej zebranego materiału. Przy końcu artykułu podaje też w
zarysie klasyfikację znaczeniową i więżę ję z pełnioną
przez danę nazwę funkcję6. Podział ten, po części oparty na
ogólnie przyjętych podziałach nazw miejscowych, nie oddaje
jednak w pełni specyfiki materiału odnoszącego się do nazw
karczem. Nie udaje się wyłowić przynajmniej części materiału,
który byłby reprezsntatywny dla nazw własnych karczem i po­
kazywałby procesy nazwotwórcze związane tylko z tą dziedzi­
ną nazewnictwa.
Niewątpliwie interesujące nas nazwy należą do nazw
miejscowych7 i mieszczą się w proponowanych podziałach, ale
przez to tracą one swą odrębność i zostają oderwane od cie­
kawych realiów i sytuacji nazewniczych im tylko właściwych.
Ola tego rodzaju materiału onomastycznego pożytecznym wyda­
je się podział, który uwzględniałby, i wyróżniał jako odrę­
bną, grupę nazw specyficznych dla karczem. Grupy dalsze two­
rzyłyby nazwy podobne lub równe nazwom miejscowym, a w ich
obrębie wyróżniać można różne podgrupy semantyczne w zale­
żności od materiału.
Tak więc w nazwach karczem Ternopolszczyzny wyróżnio­
no następujące grupytI
.
I.
Nazwy charakterystyczne dla karczem, np. Oarmogra
ka. Obedrą. Parada. Pohulanka. Poprawa, Potrzeba, Przygoda.
Wesoła. Wygoda, Zabawa. Zabawka. Zazdrość. Zapadnia /z ukr.
pułapka, matnia, także w znaczeniu przenośnym/. W kreowaniu
tych nazw wykorzystano raczej znaczenie przenośne. Do grupy
tej zaliczyć również można nazwy: Pod Huzarem 1 Paryż. Pier­
wsza karczma znajduje się około dwa kilometry od koszar
artylerii i tak pewno została nazwana przez żołnierzy, a
druga posiada oboczną nazwę Wygodówka, czyli Paryż byłaby
to raczej nazwa żartobliwa. Grupę tę cechuje bardzo duży
ładunek pomysłowości nozewniczej, związanej z funkcjonowa178
nlera i życiem karczem. Są to nazwy typowe i charakterysty­
czne dla tego rodzaju materiału onomastycznego. Gloger i
Bruckner , Jako popularne nazwy karczem, podaję właśnie
t8kie, Jak np. Wygoda. Łowiguz. Hulanka. Mitręga. lvan
Vavra9 trafnie określa tę grupę - posmesky - ale szczególnie
JejnLe wyodrębnia i nie omawia.
Oczywiście zdawano sobie sprawę, że część tych nazw
odnajdujemy wśród nazw miejscowych, chociażby: Zabawa. wy­
goda . Wesoła, ale Już niejednokrotnie zwracano uwagę na
dawność nazw karczem. Może to one dały poczętek późniejszym
nazwom miejscowym, zwłaszcza że mogły stanowić zaczętek
osady i posiadały gotowę nazwę. Vavra w swym materiale poda­
je udokumentowane przykłady, że od nazw karczem tworzono
również nazwiska1®. Zagadnienia te trudne sę dziś do wyja­
śnienia, ze względu na brak jednoznacznych i obszerniejszych
źródeł historycznych.
Nazwy te z pewnościę rodziły się wśród ludu. Zwięzane
były z pewnymi sytuacjami i wydarzeniami. Spora ich ilość
przekazywana była w tradycji ustnej. Do dokumentów trafiały
one później 1 część z nich mogła być zastępowane nazwami
oficjalnymi. Podobne procesy możemy obserwować i współcze­
śnie we wsiach i małych osiedlach. Obok urzędowych nazw
restauracji i zajazdów w tradycjach miejsoowych funkcjonuję
nazwy zwyczajowe, np. częsta - Mordownia. Knajpa czy Popijbuda11.I
.
II.
Nazwy karczem równe innym nazwom lub pochodne o
nich.
12
a/ Równe nazwom miejscowym i terenowym, np. Klin ,
Na Babie. Pod Mogiła, Pod Rudę. W niektórych przypadkach
dodawano przyrostek -ka: Klekotówka. Pleśnlanka lub dodat­
kowy człon wyróżniajęcy: Magdalowiecka Mytnica. Namety
Niesłuchowskie.
b/ równe nazwom osobowym;
179
1/ imionom Brygida. Marianka. Maruszka. Sewerka. jedna na­
zwa pochodna od iaienia męskiego: Augustówka.
2/ pochodne od nazwisk lub przezwisk: Labanówka. Osikowa.
Petlówka. Petraszówka. Szczygłówka. Tułówka. Mązów.
III. Nazwy karczem równe wyrazom pospolitym.
Grupa te zawiera znacznę ilość nazw, które podzielić można
na nazwy równe:
,
1/ nazwom terenowym pochodzącym najczęściej od wyra­
żeń przyimkowych oznaczających; a/ położenie karczmy w
terenie: Pod Góra. Pod Skała , Zady. Zaha jka. Na Gościńcu.
Na Rozdrożu. Na Hucisku. Podliska; b/ pokrycie terenu: Dębiblna. Step; c/ rodzaj gleby; Piaski. Popławy. Ruda; d/ ukształtowanie terenu: Dolina i z dodatkowym członem wyróżniaJęcym - Szabasowe Dolina.
2/ nazwom związanym z rezultatami działalności czło­
wieka: Czartak. Kopanie. Kręglak. Maziarnie, Murowanka. Oko­
py . Pasieka. Zaliczyć tu też należy nazwy - Karczma /wystę­
puje 4 razy/ i Biała Karczma. Czarna Karczma. Zielona Karczma.
Dedna nazwa pochodzi od świata zwierzęcego: Wydra:I
.
V
IV.
Nazwy dwuznaczne i niejasne; np. szarga. Zdyban
może od nazwiska właściciela lub z grupy "Nazwy charaktery­
styczne dla karczem", od czasownika szargać, zdybać. Biłowus
- może od nazwiska lub przezwiska właściciela. Kraśnik - może
być nazwę równę nazwie miejscowej, ale
nie notowanej na
Tarnopolszczyźnie. Cyganka - może pochodzić od etnonimu
lub wyrazu pospolitego cyganka. Pereliski? Wielunie?
W nazwach karczem równych innym nazwom i pochodnych od
nich oraz równych wyrazom pospolitym znajdujemy dość obfity
ilościowo materiał /5l nazw na ogólnę ilość 74/. Nie jest on
jednak tak oryginalny i charakterystyczny Jak w grupie "nazwy
180
charakterystyczne dla karczem". W grupie XI przeważają
nazwy równe imionom lub pochodne od nazwisk 1 przezwisk,
tworzone za pomocy foreantu -ówka. Są to typowe nazwy dzier­
żawcze, utworzone z pewnością od nazwisk właścicieli.
W grupie III zdecydowanie przeważaję nazwy równe wy­
razom określającym położenie karczmy w terenie lub rezulta­
ty działalności człowieka. Często więc nazywano karczmę od
specyfiki jej lokalizacjit np. Pod Górę. Na Gościńcu. Na
Rozdrożu. Zady, Zahałka. Również wyględ lub przeznaczenie
pierwotne czy obecne budynku służyło jako nazwa karczmy.
Spotykamy tu nazwyt Karczma, niekiedy z przymiotnikiem biała, czarna, zielona, czy np. Murowanka. Krąglak. Mazlarnia. Inne grupy semantyczne reprezentowane sę nielicznie,
najwyżej dwie, trzy nazwy.
Od strony gramatyczno-strukturalnej nazwy karczem by­
łego województwa tarnopolskiego nie przedstawiaję dużego
zróżnicowania. Zdecydowanie przeważaję nszwy prymerne, będą­
ce najczęściej rzeczownikami, np. Klin. Okopy, Parada. Doli­
na - rzadziej przymiotnikami, np. Wesoła. Biała. Krasna.
Znaczną grupę stanowią nazwy będące wyrażeniami przyimkowymi, np. Na Gościńcu. Na Hucisku. Pod Mogiła. Pod Rudą.
Wykorzystane są tylko dwa przyimki - njB 1 jod*4. Niewielka
grupa nazw ma formy złożone, są to najczęściej zestawienia,
np. Biała Karczma, Szabasowa Dolina i dwa złożenie - Darmograłka i Biłowus,
Nazwy sekundarne są nieliczne. Procesy słowotwórcze
ograniczają się w zasadzie do dwu sufiksów -/6w/ka i -k£,
np. Petraszówke, Szczygłówka. Pleśnlanka, Zabawka. Przyro­
stki -ów, ow/a/ występują tylko jeden raz w nazwach - Mazów,
Osikowa.
w materiale zebranym na podstawie źródeł oficjalnych
/zob.przypis16/ nazwy pochodzenia ukraińskiego są nieliczne,
na 74 nazwy tylko 7. Dwie pochodzą od nazw osobowych - Biłowuą, Maruszka. Inne, należące do różnych grup semantycznych,
t°: Pereliski. Podliska, Zahajka. Zapadnia, Sedna tworzy
nazwę złożoną, ukraińsko-polską - Namety Niesłuchowskle.
Podsumowując uwagi dotyczące nazw karczem na Tarnopol8zczyżnle# wysnuć możemy następujące wnioski:
1. Charakterystycznymi nazwami dla karczem są nazwy
mieszczące się w grupie I. Wprawdzie jest ich stosunkowo
niewiele w porównaniu z innymi grupami, ale poświadczają one
specyficzne dla karczem sytuacje i procesy onoma8tyczne. Są
reprezentatywne dla tego typu materiału i stanowią o jego
odrębności na tle innych nazw miejscowych i terenowych. Wy­
daje się, że szczegółowsze dane możliwe byłyby do uzyskania
w oparciu o starsze źródła historyczne 15 ♦
2. Drugą, znaczną liczebnie grupę stanowią nazwy równe
wyrazom pospolitym. Wśród nich najliczniejsze są grupy seman­
tyczne charakteryzujące położenie karczmy w terenie lub re­
zultaty działalności człowieka* Tego typu zabiegi onomastyczne wygodne były dla nazywania karczem, ponieważ wskazywały
na położenie karczmy w terenie lub na odrębność budynku, w
którym mieściła się karczma, w stosunku do otoczenia.
3. Wśród nazw równych innym nazwom własnym wyróżnia
się grupa równa nazwom osobowym. Pochodzą one zarówno od
imion, zwłaszcza żeńskich, jak i od nazwisk lub przezwisk.
Związane są one z pewnością z właścicielami lub dzierżawca­
mi karczem. Słabo reprezentowane są nazwy równe nazwom miej­
scowym lub terenowym.
4. Pod względem gramatyczno-strukturalnym zdecydowa­
nie przeważają nazwy prymarne. Rzadsze są nazwy złożone i
oparte na wyrażeniach przyimkowych. Bardzo rzadkie są sekundarne, w zasadzie wykorzystywany jest tylko formant -ka i
-/ ó w Ą a .
5. Nazw pochodzenie ukraińskiego w zebranym materiale
Jest zaledwie 7. Tworzenie nazw karczem na Tarnopolszczyżnie
odbywało się głównie przy udziale języka polskiego.
WYKAZ KARCZEM WRAZ Z LOKALIZACO^16
Augustówka - k.wsi Bortków, pw.Zł.j mp 75
Biała - k.m.Kozowa, pw.Brz.; mp 75
Biała Karczma - k.wsi Bogdanówka, pw.Skł.; mp 100, 75
Biłowus - k.wsi Łachodów, pw.Br.j mp 75
Brygida - k.wsi Spaś, pw. KaS. ; SGXI, 104
Cyganka - k.wsi Marianka, pw.Tar.; mp 75
Czarna Karczma - 1/ k.wsi Kujdańce, pw.Zbż.; mp 100, 75;
2/ k.wsi Poluchów Mały, pw. Przm.; mp 75
Czartak - we wsi Rzepniów, pw.KmS.; SG X, 149
Darmograjka - k.wsi Bobrowniki,pw. Bucz.; mp 75
Dębina - k.wsi Spaś, pw. KmS,; SG XI, 104
Dolina - k.m.Złoczowa; Mp 100, 75
Karczma - 1/ we wsi Gaje Hołoskowieckle, pw. Br.; SG
2/ k.Mllutina, na obsz. dw.Olszanica, pw. Zł.; SG
3/ nad gościńcem w Strutyniu, pw.Zł.; SG
4/ pod lasem w Batyjowle, pw. Rd,; SG
Klekotówka - w płd. stronie Klekotowa, pw.Br. /również
rzeźnia, magazyny, koszary 1 kilka domów/; SG
Klin - w Manajowle, pw. Zbż. /w pobliżu góra o tej samej
nazwie/; SG
Kopanie - na obsz.dw.Manajów, pw. Zł.; SG
Krasna /al. Na Kozaczyźnle/ - na obsz;dw.Ponlkowicy Małej,
pw.Br.; SG
Kraśnik - karcz, z gr.d.k. Łabacza, pw. Br.; mp 100, 75
Kręglak - k.wsi Ratyszcze, pw. Zb,; SG., mp 100, 75
Labanówka - na obsz.dw.Szlachclńce, pw.Tar. ; 50
Magdalowiecka Mytnica - na obsz.dw.Magdalówke, pw. Skł.; SG
Marianka - na obsz.dw.Smarzów, pw.Rd.; SG
Maruszk8 - karcz, i młyn we wsi Poluchów Mały, pw.Przm.; SG
Maziarnia - na obsz.dw.Kustyń, pw.Rd,; SG
Mazów - karcz, i folw. na obsz.dw.Łachodów, pw.Przm.; SG
Murowanka - za wsię Palikrowy, pw.Br,; SG
Na Babie zob.Paryż
183
%
Na Gościńcu - 1/ na obsz.dw.Rzepniów, pw.KmS. g SG
2/ na obsz.dw.Milatyn Stary. pw.KmS.; SG
Na Hucisku - na obsz.dw.Rażniów, pw. Br.; SG
Na Kozaczyżnie, zob.Krasna
Na Maniukach - na obsz.dw.Załoźce, pw.Zb.; SG
Na Rozdrożu - w Żelechowie Wielkim. pw.KmS.; SG
Namety Niesłuchowskie - w pobl.wsi Niesłuchów, pw.KmS.; SG
VII. 114
Obedrą - w Kruchowie, pw.Zł.; SG, Por. też Obydra - 4 / 1 5 /
Obydra - 1/ w Laszkach Królewskich, pw.Przm.; SG
2/ w Manajowie, pw. Z b . ; SG
3/ k.wsi Trościanlec, pw.Zb,; mp 75
4/ O.al, Obedrą, w Oeziernej, pw.Zb.; SG
5/ O.al. Obedrą, k.Bzowicy, pw. Zb.,; SG
Okopy - karcz, i folw. we wsi Podbereźce, pw.Zb.; SG
Osikowa - k.wsi Barczyn, pw.Br.; mp 75
Parada - na obsz.dw.Hadyńkowce, pw.Kop.; SG
Paryż - we wsi Pańkowce, pw.Br.; "W uściech ludu zwie się
ona jednak Wyg od ów kę al.Na Babie, leży bowiem na
wzgórzu zwanym Babę"; SG VII, 844
Pasieka - na obez.dw.Folwarki Wielkie, pw.Br.; SG
Pereli8ki - na obsz.dw.Ostałowice, pw.Przm.; SG
Petlówka - we wsi Hołuszczyńce, pw.Skł.; SG
Petraezówka - na obez.dw.Horodyszcze, pw.Tar.; SG
Piaski - w gra.Łopatyń, pw.Rd.; SG
Pleśnlanka - na obsz.dw.Pleśniany, pw.Zb.; SG
Pod Górę - 1/ na obsz.dw.Ożydów, pw.Zł.; SG
2/ we wsi Podlesie, pw.Zł.; SG
Pod Górę 0le8kę - karcz.i młyn we wsi Ouśkowice, pw.Zł.; SG
Pod Huzarem - leży pod Tarnopolem; mp 75 /ok. 2 km za kosza­
rami artylerii/
Pod Mogiłę - karcz, i d.strażnika polnego w banowie, pw.
Tra.; SG /w pobliżu folw.Mogiła/
Pod Rudę - we wsi Rażniów, pw.Br.; SG /w pobliżu Ruda Brodzk«
Pod Skałę - na obsz.dw.Kretowiec, pw.Zbż. ; SG
184
Podllska - we wsi Ouśkowice, pw.Zł,j SG,
Pohulanka - na obsz.dw.Kamionki Strumlłowej; SG
Popławy - 1/k.Taurowa, pw.Tar.; SG, 2/ P.al.Zady, k,Krzywe­
go, pw.Skł.; SG
Poprawa - we wsi Ossowce, pw.Bucz.; SG
Potrzeba - k.wai Podllpce, pw.Zł.; SG VZII, 426
Przygoda - przy drodze k.wsl Nowosiółki, pw.Zł.; mp 75
Ruda - na obsz.dw.Kabarowce, pw.Zb.; SG
Sewerka - we wsi Medwedowce, pw.Buoz.; SG
Stadnica - k.wai Proniatyn, pw.Tar.; SG
Step - we wsi Palczyńce, pw.Zbż.; SG
Szabasowa Dolina - karcz.' i folw.obsz.dw.Nakwaszę, pw.Br.;
SG VI, 889
Szarga - 1/w Berezowicy Wielkiej, pw.Tar.; SG 2/ w Gołogórach, pw.Zł.; SG
Szczygłówke - karcz, i folw. w Stojanowie, pw.Rd.; SG
Tułówka - na obsz.dw.Rzepniów, pw.KmS.; SG
Wesoła - k.wsl Dobropole, pw.Bucz.; np 75
Wielunie - we wsi Popowce, pw.Br.; SG VIII,
798
Wydra - 1/na obsz.dw. Kęty, pw.Zł.; SG 2/k.wsi Krasnosielec
pw.Zł.; SG IV, 638
W/goda - 1/we wsi Mazurówka, pw.Skł.; SG. 2/k.wsl Turówka
pw.Skł. ;mp 100,75, 3/k.wsi łowicz, pw.Zł. ;mp 100,75
Wygodówka zob.Paryż
Zabawa - na obsz.dw.Wysocko, pw.Br.; SG
Zabawka - k.wsi Gniłowody, pw.Ph.; mp 75
Zady - k.wsi Pomorce, pw.Bucz.; SG.Zob.też Popławy - 2/
Zahajka - w Pomorzanach, pw.Zb.; SG
Zapadnia - we wsi Stryjówka, pw.Zbż. ; SG., mp 75
Zazdrość - we wsi Bezbrudy, pw.Zł.; SG, mp. 100, 75
Zćybanka - k.wsi Rażniów, pw.Br.; SG
Zielona Karczma - we wsi Olejów, pow.Zb.; SG
185
SKRÓTY PCWIATÓW
Br.- Brody
Brz. - Brzeżany
Bucz • - Buczacz
KmS. - Kamionka Strumiłowa
Kop. - Kopyczyńce
Ph. - Podhajce
Przra. - Przemyślany
Rd. - Radzlecnów
Tar. - Tarnopol
Tra. - Trembowla
Skł. - Skałat
Zbż. - Zbaraż
Zb. » Zborów
Zł. - Złoczów
INNE SKRÓTY
dw. - dworski
folw. - folwark
gm. - gmina
k. - koło
karcz. - karczma
pw. - powiat
obaz. - obszar
ukr. - ukraiński
zob. - zobacz
m. - miasto
PRZYPISY
^.Gloger, Encyklopedia staropolska, T, 3-4, 8. 9.
2
■
A,Bruckner, Encyklopedia staropolska, T. 1, s. 543-547
3Por. K.Matyśs. Słowniczek gwary ludu zamieszkującego
wschodnio-południowę najbliższą okolicę Nowego Sęcza, Spraw,
Kom.3ęz.IV, 1891, 8. 318-334, Wymienia kilka gwarowych nazw
karczem, np.j Na Wydrze, Pod Kłapacem, Kozówka, Maćkówka, Za
Strekoa,
^M.Kucz, Łupicha-Kupicha, Wisła XIV, 1900, s. 298;
L.Musioł, Z przeszłości starych karczem wolskich nad Wisłę,
"Zaranie śląskie", V, 1929, s. 141-145, /Opisuje historię
dwóch karczem koło Pszczyny, na podstawie podań ludowych i
lokalnych kronik/, O.śliziński, Stare karczmy "Stolica" XVI,
1961, nr 16, s, 10-11. /Podaje jedną nazwę karczmy - Pod
Napoleonem - 1 trzech zajazdów - Biała Karczma, Stara Szkoła
Żółta Karczma - związanych z rzekomym pobytem w nich Napo­
leona.
^W.Miodunka, Nazwy karczem polskich "językoznawca",
1968, nr 18, s. 86-93.
6Por. op.clt,, 8, 86.
7Por. E.Pawłowski', Nazwy miejscowe Sądeczyzny, T.I.
Kraków, 1965, Na s. 5 autor stwierdza "miejscowości wszelkie zamieszkane obiekty topograficzne: miasta, wsie,
przysiółki, osiedla, a nawet pojedyncze domy, o ile mają
własne nazwy, stąd nazwy miejscowości a czeskie imena
mistni",
8Zob. Z.Gloger, op. cit,, T 3, », 9 i A.Bruckner,
op. Cit., T 1, 8. 543-547.
9I.Vavra, Imena starych hoapod, wi Onomasticke prace
Sv. 2, Praha 1968, 8. 231-236.
Zob.op.cit., a. 235.
13,Nazwy te znane *ę we wsiach podkrakowskich.
*Zob.alfabetyczny wykaz karczem 1 ich lokalizację.
13Nazwy te pochodzić mogę również od nazw alejacowych
lub terenowych, lecz w oparciu o dostępne źródła nie dało się
tego jednoznacznie udowodnić.
14
Por. W.Mlodunka, op.cit., s. 90. Wymienia jeszcze
przylmkl nad i z a .
^Podobnie postuluje I.Vlvra, op.cit., s. 235.-"Starł
jmen hospod lze kontrolovat najlepe v meatech, kde jsou k
dispozlcl pozemkowe knihy, resp. rychtćrska rejestra nebo
dokonce pametnl knihy, 14, a 15 stoleti".
Materiał zebrano na podstawie Słownlke geografi­
cznego Królestwa Polskiego 1 innych krajów słowiańskich.
T 1-XV, Warszawa 1880-1902, /skrótjSG/ oraz map austria­
ckich /Spezialkarte/, w skali lt 75000, Wyd. Militargeographisches Institut /Wiedeń/ 1907-1916. /Skrótj mp 75/
1 map polskich w skali 1 jl00000. wyd.Wojekowy Instytut
Geograficzny, Warszawa 1925-1938 /skrót> op 100/.
187