1. - Zespół Szkół Specjalnych nr 85

1
UWARUNKOWANIA I SWOISTOŚCI
W PROCESIE PRZYSWAJANIA JĘZYKA
PRZEZ OSOBY Z AUTYZMEM
Opracowała
Alina Pankiewicz
2
SPIS TREŚCI
1. Słowo wstępne………..…………………………………………3
2. Mowa echolaliczna…...…………………………………………3
3. Kłopoty ze znaczeniem słów..…………………………………..4
4. Trudności z przyswajaniem nazw uczuć, relacji
Międzyludzkich....………………………………………………4
5. Kształtowanie się umiejętności generalizowania
i klasyfikowania...………………………………………………5
6. Przebieg procesu przetwarzania informacji...…………………..6
7. Podobieństwa i różnice w przyswajaniu języka przez osoby
z afazją receptywną i osobami z autyzmem…………………….7
8. Jak postępować , aby przybliżyć niuanse języka...……………..8
9. Bibliografia….…………………………………………………10
3
1.
SŁOWO WSTĘPNE
Autyzm jest całościowym zaburzeniem rozwoju. Z powodu zaburzonych
doznań sensorycznych osoby z autyzmem mają ograniczone możliwości
przetwarzania dopływających informacji. Odbiór ich świata jest diametralnie
inny niż ludzi nie autystycznych, uniemożliwia im prawidłowy kontakt
z otoczeniem. Stąd rozwój mowy i języka jest poważnie utrudniony. Zaburzenia
wpływają na umiejętność przyporządkowania znaczeń czyli na rozumienie
semantyki i składni odbieranych informacji językowych. Duże kłopoty osoby
z autyzmem mają z rozumieniem pojęć, funkcją generalizowania, uogólniania
i klasyfikowania. Napotykają na problemy z pojmowaniem stałych związków
frazeologicznych, nazywaniem uczuć i relacji międzyludzkich oraz
dochodzeniem do sensu dłuższych wypowiedzi.
Zaburzenia te mają duży wpływ na jakość komunikacji. Odbija się to na
znacznym zakłóceniu zdolności inicjowania, podtrzymywania konwersacji przez
osoby autystyczne, mówiące funkcjonujące na wyższym poziomie
umysłowym). Są w stanie nauczyć się poprawnej mowy i posługiwać się
prawidłowo językiem. Uczniowie autystyczni z którymi mam do czynienia
(funkcjonują na niskim poziomie intelektualnym), nie mówią lub wypowiadają
się w sposób echolaliczny. Stereotypowe, ograniczone powtarzanie słów
wypowiadanych często uporczywie i intensywnie stawiają przed osobami
zajmującymi się nimi duże wyzwanie. Pokrótce przedstawiam jej właściwości.
2.
MOWA ECHOLALICZNA
Echolalia rozwojowa występuje jako etap kształtowania języka u dzieci
zdrowych. Występuje w okresie życia około 18 m.ż. do 36 m.ż. U dzieci
autystycznych pojawia się w późniejszym okresie życia i trwa czasem przez całe
życie.
Mowa echolaliczna cechuje się:
Ø powtarzaniem słów i dużych fragmentów tekstu w bardzo
ograniczonym zakresie rozumienia,
Ø odtwarzaniem każdego szczegółu wypowiedzi,
Ø brakiem twórczego budowania wypowiedzi,
Ø szczegółowym zapamiętywaniem wspomnień, które w połączeniu
z sytuacjami nie pozwalają na wyodrębnienie tego co istotne,
Ø doskonałym naśladownictwem bez zrozumienia sensu,
Ø powtarzaniem zdań w całości bez przekształceń (percepcja Gestalt).
Pamiętajmy, że:
Ø język echolalii nie jest nastawiony na przekazywanie znaczeń,
Ø nie należy wzmacniać uwagą usłyszanych informacji, powtarzania
tekstów,
4
Ø mowa echolaliczna, która nie przechodzi na mowę zależną nie zmienia
się w czasie i nie zanika,
Ø wystąpienie u dziecka autystycznego tak zwanej wczesno dziecięcej
gramatyki (błędów gramatycznych), świadczy o samodzielnym
myśleniu i jest sygnałem rozwoju.
Uwaga: dzieci nie autystyczne postrzegają język w sposób analityczny, słowa są
dla nich podstawowymi jednostkami znaczeniowymi wg zasady „nieskończona
liczba zdań może być utworzona ze skończonej liczby słów”.
3.
KŁOPOTY ZE ZNACZENIEM SŁÓW
Nadawanie znaczeń przez osoby autystyczne odbywa się na innych
zasadach niż w umyśle osób nie autystycznych. Jest im trudno dotrzeć do
znaczenia informacji. Czynność ta wymaga od nich bardzo dużego wysiłku.
Przyporządkowywanie znaczenia jest złożonym procesem gdyż osoby
z autyzmem:
Ø kierują uwagę na detale i nieistotne szczegóły,
Ø budują pojęcia na pojedynczym elemencie,
Ø nazywają całe przedmioty na podstawie tylko jego części np.
mówienie na spodnie – pas,
Ø tworzą niewłaściwe skojarzenia poprzez przypadkową
synchronizację działań np. gdy w czasie wydawania polecenia
„załóż kurtkę” dziecko słyszy też „ pamiętaj o torbie” to może
zapamiętać, że torba to nazwa kurtki,
Ø sztywno stosują nazwy, dopasowując je ściśle do przeżytych,
znanych sytuacji.
Reprezentacje myślowe rzeczy tworzą się poprzez zintegrowanie doznań
wzrokowo
dotykowych,
które
nadają
rzeczom
cechy
realności
i trójwymiarowości. Dzieci autystyczne z powodu zaburzeń w odbiorze
bodźców mają zamkniętą drogę rozwoju pojęciowego głównie poprzez
zahamowanie aktywności poznawczej (dłonie, palce, wargi – zaburzony dotyk).
Stąd płynie nakaz stymulacji dotykowej i dlatego gorąco polecam w tym
miejscu do stosowania metodę F. Affolter.
4.
TRUDNOŚCI W PRZYSWAJANIU NAZW UCZUĆ,
STOSUNKÓW MIEDZYLUDZKICH
Podstawową trudnością dla dzieci autystycznych jest niemożność
„zobaczenia” treści zawartej w nazwie. Nie są one w stanie odnieść się do
psychiki drugiego człowieka, gdyż nie potrafią kierować złożonymi
5
czynnościami emocjonalnymi. Uczucia, które towarzyszą osobie autystycznej
stale to niepokój, lęk i na przeciwnym biegunie ukojenie. Brak im empatii. Nie
są w stanie wyobrazić sobie uczuć u innych ludzi. Nie mają Teorii Umysłu.
Tworzenie nazw i pojęć odnoszących się do uczuć oraz stosunków
międzyludzkich jest poważnie utrudnione ponieważ dziecko autystyczne:
Ø ma duże problemy z wyrażeniem odczuć fizycznych takich jak
ból, choroba czy strach z powodu dosłowności rozumienia,
Ø nie jest w stanie określić podobnych odczuć u innych ludzi,
Ø własne emocje wyraża w sposób swoisty często niezgodny ze
społeczną konwencją,
Ø zdarza się, że często okazuje emocje niestosownie do sytuacji,
wynikające najczęściej ze skupienia się na jakimś szczególe,
Ø każda nowa sytuacja wymaga od osoby autystycznej
wypracowania nowej zasady postępowania (nie generalizują
zdobytych doświadczeń),
Ø ma ograniczony odbiór związków między ludźmi, (opiera go na
czarno – białym widzeniu rzeczywistości), co powoduje kłopoty
z interpretacją ich zachowań.
5.
KSZTAŁTOWANIE SIĘ UMIEJĘTNOŚCI GENERALIZOWANIA
I KLASYFIKOWANIA
Umiejętność generalizowania i klasyfikowania ułatwia nam sprawne
porozumiewanie się oraz pomaga w przekazywaniu złożonych często
abstrakcyjnych myśli. Z generalizowaniem spotykamy się już u małych,
przeciętnie rozwiniętych dzieci. Niekiedy mają one nawet tendencję do
nadmiernego generalizowania. Dzieci autystyczne mają z tą umiejętnością
szczególne trudności.
Zwykłe dzieci uczą się nowych pojęć automatycznie opierając się na
intuicji. Dzieci autystyczne nie posiadają jej. Aby wytworzyć pojęcie klasy
dowolnych przedmiotów muszą poznać wiele obiektów należących do niej. Jest
to długi proces. Muszą scalić wrażenia (pamiętajmy, że widzą je
fragmentarycznie odrzucając wiele szczegółów). Na koniec procesu muszą
wyeliminować różnice i skoncentrować się na łączącym je podobieństwie.
Umiejętności te są bardzo ograniczone ze względu na:
Ø brak intuicji w wychwytywaniu istoty pojęcia czyli głównej
myśli,
Ø nieumiejętność wyjścia poza powierzchowną percepcję,
Ø ograniczony zakres rozumienia pojęć i wyrażeń spowodowany
zapamiętaniem pierwszego często przypadkowego skojarzenia,
Ø ogromne trudności z odnajdywaniem związków wynikających
z nieuchwytnych zmysłami zdarzeń, mają kłopoty z ujmowanie
przyczyn i skutków,
6
Ø brak integracji multimodalnej i emocjonalnej, która skutkuje
niezdolnością do abstrakcji,
Ø kłopoty sprawiają im cechy wynikające z funkcji przedmiotów,
(np. przedmiot i funkcjonalny odpowiednik – grzebień, szczotka
do włosów).
Zalew bodźców lub ich niedobór z jednoczesnym zakłóceniem w odbiorze
i przetwarzaniu impulsów (zaburzona integracja sensoryczna) nie pozwala im na
uporządkowanie całości informacji wpływających poszczególnymi kanałami
sensorycznymi a także na skoordynowanie i porównanie z posiadanymi
wcześniej danymi. W związku z tymi ograniczeniami niezbędne jest
posługiwanie się precyzyjnymi definicjami, tak aby w każdej możliwej sytuacji
pasowały one do świata wyobrażeń i doświadczeń dziecka autystycznego i je
potwierdzały.
6.
PRZEBIEG PROCESU PRZETWARZANIA INFORMACJI
Osoby z autyzmem potrzebują dużo czasu na odkodowanie skierowanych
do nich informacji. Przebiega to w przybliżeniu tak, że musimy dać sporo czasu,
aby uczeń najpierw usłyszał informację, następnie miał czas na sformułowanie
odpowiedzi i czas na jej przekazanie.
Donna Wiliams (osoba z autyzmem) mówi o stale towarzyszącym
poczuciu przeciążenia informacjami, które docierają z nieprawdopodobną
szybkością co powoduje niemożliwość udzielenia odpowiedzi na nie we
właściwym czasie.
Komunikując się z osobami z autyzmem należy mieć na uwadze ich
ograniczenia:
Ø z
powodu
swoistości
postrzegania
–
(odbioru
fragmentarycznego), mają one stale do czynienia ze
zmieniającymi się uwarunkowaniami w obrębie tej samej
informacji,
Ø cały czas muszą swój umysł i nastawienie psychiczne
dostosowywać z dużym wysiłkiem do każdej zmieniającej się
sytuacji,
Ø muszą dany obiekt „oglądać” z każdej strony, aby upewnić
się, że mówimy wciąż o tym samym obiekcie,
Ø żyją w stałym, podwyzszonym napięciu oraz wzmożonej
gotowości do działania,
Ø przetwarzają informacje jednokanałowo, jakby w „systemie
mono”.
Najważniejszym ograniczeniem w przetwarzaniu informacji jest to, że
z powodu dosłownej i jednoznacznej interpretacji wyrażeń osoby z autyzmem
7
mają ogromne problemy z ich wieloznacznością. Wieloznaczność kryje się
w istocie, w sensie wypowiedzi, w konstrukcji zdania, składni i intonacji.
Wszystko to sprawia, że szereg wyrażeń jest nie czytelnych a przez to
niedostępnych dla osób z autyzmem.
Oto kilka przykładów ograniczonego rozumienia wypowiedzi (podaję za
Hilde De Clerk):
Ø wyrażenia o podobnej konstrukcji: pole chłopa – kawał
chłopa, damska torebka – damski bokser,
Ø ograniczenia wynikające ze składni: Kazimierz Wielki, wielki
Kazimierz.
Bardzo często występuje niezrozumienie zdań ze względu:
Ø na intonację, która często się zmienia,
Ø trudności w rozróżnianiu istoty od szczegółu,
Ø dążenie do zrozumienia pojęć abstrakcyjnych poprzez bardzo
osobiste
skojarzenia
i
wypracowywanie
własnego,
indywidualnego klucza do ich pojmowania.
7.
PODOBIEŃSWA I RÓŻNICE W PRZYSWAJANIU JĘZYKA
PRZEZ OSOBY Z AFAZJĄ RECEPTYWNĄ
A OSOBAMI Z AUTYZMEM
Osoby z afazją receptywną i osoby z autyzmem mają ogromne problemy
ze znaczeniem słów. Jednak zupełnie inaczej przebiegają u jednych i u drugich
ich zmagania z pojmowaniem języka i porozumiewaniem się.
U osób cierpiących na afazję przyczyną jest uszkodzenie struktur mózgu
odpowiedzialnych między innymi za semantykę, natomiast u osób z autyzmem
do tej pory nie określono uszkodzenia konkretnych struktur CUN
odpowiadających za zaburzenia w kształtowaniu języka.
Osoby z afazją :
Ø nie rozumieją słów i nie potrafią ich zinterpretować,
Ø odnajdują znaczenie w brzmieniu słów, w ekspresji oraz
w elementach pozawerbalnych,
Ø są w stanie stosować alternatywne formy komunikacji
(mimikę, gestykulację),
Ø radzą sobie z rozumieniem sytuacji społecznych
i zachowaniami ludzi,
Ø mają świadomość wpływu na ludzi za pomocą języka,
Ø cechuje ich empatia,
Ø posiadają Teorię Umysłu.
8
Osoby z autyzmem:
Ø mają trudności z rozumieniem znaczenia sytuacji społecznych
oraz zachowań ludzi,
Ø słowa, które docierają do nich zostają wpisane w pamięć
epizodyczną bez opracowania i analizy a następnie
zmagazynowane w pamięci semantycznej,
Ø nie mają świadomości językowego kształtowania otoczenia
oraz wpływania na ludzi za pomocą języka,
Ø nie mają Teorii Umysłu,
Ø potrzebują pomocy w znalezieniu wizualnych reprezentacji
słownictwa,
Ø zdecydowana większość bez względu na iloraz inteligencji
przetwarza informacje w prawej półkuli mózgu,
Ø działania ich prawej półkuli a ściślej jej obszar wzrokowo –
przestrzenny świadczy o niezwykłych ich umiejętnościach np.
układanie puzzli.
Większość dzieci nie autystycznych angażuje do tego rodzaju czynności
lewą półkulę, opierając się na wyobrażeniu całości obrazu, a nade wszystko na
jego znaczeniu.
Dominacja aktywności prawej półkuli osłabia ich umiejętności
interpretacji emocji oraz wydarzeń za które odpowiedzialna jest lewa półkula
(mniej aktywna). Tłumaczy to niemożność rozumienia gestów przez dzieci
autystyczne.
8.
JAK POSTEPOWAĆ, ABY PRZYBLIŻYĆ
NIUANSE JĘZYKA?
Po to, aby przybliżyć nasz język do możliwości osób autystycznych
należy tworzyć słowniki, książeczki zdarzeń, katalogi słów oraz stałych
związków frazeologicznych szeroko i wiernie je ilustrując. Osoby z autyzmem
w przeważającej mierze myślą obrazami. Wg T. Grandin to obrazy są niejako
pierwszym językiem a słowa drugim. Przemawia za tym fakt, że przekaz słowny
jest ulotny. Utrudnia to właściwe jego analizowanie i opracowywanie w umyśle.
Proces przybliżania języka osobom autystycznym podaje Hilde De Clerk
na przykładzie takich wyrażeń jak: „bądź uprzejmy”, „bądź grzeczny” lub
„tęsknić za kimś”. Ja korzystając z tej metody proponuję zrobić to na
przykładzie pojęcia ŚWIĘTOWANIE. Można utworzyć następujący
pomocniczy katalog słów i zwrotów:
Ø obdarowywanie się prezentami,
Ø robienie sobie nawzajem przyjemności,
Ø radowanie się,
Ø przyjemne spędzanie czasu,
9
Ø
Ø
Ø
Ø
wspólne spożywanie wyjątkowych posiłków,
prowadzenie miłych i wesołych rozmów,
odpoczywanie,
przyjemne spędzanie czasu w gronie znajomych ludzi.
Tworząc słowniki należy stale pamiętać o tym ,że uczniowie autystyczni
rozumieją słowa bardzo dosłownie. Interpretują je niezwykle wąsko
i jednowymiarowo. Dotyczy to nawet najprostszych pojęć. Dlatego dobrze jest
kierować się następującymi wskazówkami:
Ø do wszystkich nowo poznanych czynności, przedmiotów
i sytuacji należy dołączyć w sposób jednoznaczny
odpowiednią nazwę,
Ø umiejętnie synchronizować słowa z czynnościami,
Ø uczyć funkcji przedmiotów,
Ø kierować komunikaty zawierające tylko słowa istotne
i formułować je w krótkich zdaniach,
Ø operować słowami, które posiadają już dla nich znaczenie,
Ø redukować słowa o dużej zawartości emocjonalnej,
Ø dać czas na odpowiedź, wyczekać moment „ciszy” ,nie
przerywać długiego cyklu percepcji,
Ø pozwolić na przyporządkowanie wszystkim fragmentom
komunikatu znaczenia (między innymi treść dźwiękową, ruchy
osoby, niewerbalne sygnały płynące z oczu, mimiki),
Ø dostosowywać informacje do indywidualnych potrzeb pod
kątem przewidywalności sytuacji.
Aby lepiej poznać problemy przyswajania języka przez osoby autystyczne
należałoby poznać niezwykłe zagadnienie ich emocji, uczuć, wyobraźni.
Mam nadzieję, że tematy te zainteresują osoby zajmujące się edukacją
uczniów autystycznych.
Opracowała na podstawie literatury i własnych doświadczeń
Alina Pankiewic z– neurologopeda
Zespół Szkół Specjalnych Nr 85
10
9.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
BIBLIOGRAFIA
BłeszyńskiJ. „Mowa i język dzieci z autyzmem. Wybrane zagadnienia.”
WSP, Słupsk 1998.
De Clerk H. „Autyzm od wewnątrz” wyd. Fraszka Edukacyjna we
współpracy z Fundacją Synapsis, Warszawa 2007.
Delacato C. H. „Dziwne, niepojęte. Autystyczne dziecko” Fundacja
Synapsis, Warszawa 1975.
Pisula E. „Autyzm. Fakty, wątpliwości, opinie.” WSPS, Warszawa 1993.
Sachs O. „Mężczyzna, który pomylił swoją żonę z kapeluszem”
Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1994.
Wiliams D. „Nikt nigdzie” Wyd. Fraszka Edukacyjna we współpracy
z Fundacją Synapsis, Warszawa 2005.
Zöller D. „Gdybym mógł z wami rozmawiać” Fundacja Synapsis,
Warszawa 1995.