Tadeusz Zając - Zespół Parków Krajobrazowych Województwa

Tadeusz Zając
Kraków, 2013-01-09
Instytut Ochrony Przyrody
Polska Akademia Nauk
31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33
tel. 012 37 03 541
[email protected]
Przewodniczący Rady Zespołu Parków Krajobrazowych
Województwa Małopolskiego
Przewodniczący Polskiego Komitetu IUCN
Szanowny Pan
Janusz Zaleski
Podsekretarz Stanu
Główny Konserwator Przyrody
Ministerstwo Środowiska
Szanowny Panie Ministrze,
Zapoznałem się z pismem Pana Ministra dotyczącym dofinansowania planów ochrony dla
parków krajobrazowych (DOP-OC.600.217.2012.MK). Mam nadzieję, że pismo to w części
dotyczącej finansowania planów ochrony dla parków krajobrazowych, jest jedynie
przykrym nieporozumieniem, które pozostanie bez skutków. Przytaczam poniżej kilka
argumentów uzasadniających moje stanowisko w tej sprawie:
1. Głównym i poważnym błędem merytorycznym omawianego pisma jest rozumienie roli
parków krajobrazowych. Według błędnej interpretacji w nim zawartej, parki
krajobrazowe służą ochronie krajobrazu, zatem w oparciu o podobną interpretację
parki narodowe służą ochronie narodu.
2. Według współczesnej ekologii „krajobraz” jest pojęciem dotyczącym skali i formy
zjawisk przyrodniczych, zachodzących w skali przestrzennej o dużym zasięgu,
integrującym wiele procesów i wytworzonych przez nie ekosystemów. Pojęcie to
obejmuje również elementy przyrody ożywionej i nieożywionej, jako elementów
krajobrazu. Orzeł, czy żuraw jest również elementem krajobrazu, podobnie jak skałki,
budynki, las, rośliny i ciągi widokowe. Zatem ochrona przyrody przez park
krajobrazowy odnosi się do wszystkich elementów przyrody żywej i nieożywionej,
tworzącej wspólnie wartościowy układ w dużej skali przestrzennej. Poza tym, co jest
szczególnie ważne w odniesieniu do parków krajobrazowych, pojęcie krajobrazu
odnosi się do form działalności ludzkiej, które uważamy za element spójny
z funkcjonowaniem krajobrazu (najczęściej ujmując to jako tzw. krajobraz kulturowy).
Z tego ostatniego względu, park krajobrazowy nie jest formą ochrony ścisłej,
konserwatorskiej, ponieważ jego zadaniem jest ochrona wszystkich elementów
krajobrazu, również tych wytworzonych przez gatunek ludzki, natomiast ochrona
konserwatorska dotyczy zachowania funkcjonowania naturalnych, spontanicznych
procesów przyrodniczych. Stąd ochrona „ekspozycji widokowych, osi widokowych,
charakterystycznych cech krajobrazu, brył architektonicznych” jest tylko jednym i to
nie najważniejszym zadaniem parków krajobrazowych. O wiele ważniejszym
zadaniem jest ochrona tradycyjnych form gospodarowania przez człowieka (np.
koszenia łąk, ochrona chwastów, utrzymanie kultywarów) i innych tego rodzaju
elementów, które nie mogą być utrzymane w dużej skali przestrzennej, skali
„krajobrazowej”, drogą ochrony konserwatorskiej.
3. W latach 90-tych parki krajobrazowe uzgadniały projekty przedsięwzięć na swoim
terenie, ponieważ im tę możliwość odebrano, proszę nie krytykować efektywności ich
działania w kwestii regulacji cech krajobrazu (zabudowa), bo za tę kwestię odpowiada
ustawodawca. Jak wskazuje wiele środowisk, postępująca rozproszona zabudowa
jest jedną z największych klęsk ponoszonych przez zarządzających naszym
państwem, by wymienić tylko najważniejsze konsekwencje tego zjawiska:
a. niszczy krajobraz na obszarach intensywnego ruchu turystycznego, który jest
źródłem dochodu miejscowej ludności (np. Małe Pieniny),
b. jak zwracał uwagę prof. W. Kozioł z Katedry Górnictwa AGH na
ogólnopolskiej konferencji dotyczącej współdziałania górnictwa i ochrony
przyrody, rozproszona zabudowa coraz częściej blokuje zasoby surowców
naturalnych,
c. rozproszona zabudowa podnosi niewspółmiernie koszty infrastruktury.
4. „Istniejące regulacje, oparte na zakazach, nie dają żadnej pozytywnej możliwości
wpływania na kształtowanie krajobrazu, chociażby poprzez wpływ na charakter
architektoniczny i wizualny wprowadzanej zabudowy lub sposób wykonywania
zabiegów związanych z gospodarką rolną”. To nieprawda. Zarządy parków realizują,
są inicjatorem i służą merytorycznym wsparciem dla wielu fantastycznych projektów
dotyczących pozytywnego wpływu na krajobraz i jego elementy. Wystarczy
wspomnieć niezwykle udany projekt promowania budownictwa tradycyjnego przez
Jurajskie Parki Krajobrazowe, według którego budowane są domy nawet na terenie
miasta Krakowa. Czy realizowany w Parkach Krajobrazowych Ponidzia projekt
ochrony chwastów i kultywarów. Konsekwentne stanowisko tych samych parków
przyczyniło się walnie do zachowania Delty Środkowej Nidy, która ma być teraz
przedmiotem projektu z funduszy strukturalnych UE. Kształtowanie krajobrazu nie
odbywa się tylko na drodze zakazów, ale również na drodze wykonywania działań
ochronnych, edukacji i promowania określonych wartości. Parki krajobrazowe
prowadzą w tej kwestii działalność o ogromnej skali, począwszy od edukacji,
a skończywszy na współpracy z artystami.
5. Krytykuje Pan Minister plany ochrony parków krajobrazowych jako element nie
spełniający swojej roli, wobec braku planów zagospodarowania przestrzennego. Jako
człowiekowi od 30 lat zajmującemu się ochroną przyrody trudno mi się oprzeć
wrażeniu, przykremu dla mnie jako obywatela RP, że plany ochrony parków
krajobrazowych są uchylane przez kolejne ustawy i nieuchwalane pod naciskiem
lobbies, które nie są zainteresowane jakimikolwiek regulacjami. Mam nadzieję, że się
mylę, szczerze, bardzo chciałbym się mylić, jednak trudno inaczej wytłumaczyć to
zjawisko. Z merytorycznego punktu widzenia, proszę wziąć pod uwagę, że plan
ochrony parku krajobrazowego odnosi się do funkcjonalnie spójnej jednostki
przestrzeni, musi być projektowany pod jej kątem i przez specjalistów znających jego
specyfikę. Jego ustalenia są łatwe, „ready to use” dla autorów planów
zagospodarowania przestrzennego, natomiast w przypadku poniechania planów
ochrony, plany zagospodarowania przestrzennego nie uwzględnią zazwyczaj
zagadnień przyrodniczych na odpowiednim merytorycznie poziomie, zazwyczaj robią
to słabo, bowiem nie są wykonywane przez specjalistów mogących uwzględniać
specyfikę tych cennych przyrodniczo obszarów. Obszary parków krajobrazowych to
obszary wyjątkowo cenne przyrodniczo i wymagają specjalnego podejścia.
6. Biorąc pod uwagę, jak Pan Minister wymienia w swoim piśmie: słabości systemu
prawnego, zmiany prawa (kolejna klęska: ciągłe zmiany, niszczące jakiekolwiek
możliwości rozwinięcia i przystosowania działalności do zmieniających się ciągle
aktów prawnych), konieczność racjonalnego wydatkowania środków publicznych itd.
itp. od dwudziestu lat nie mamy planów ochrony, MPlZP i postępujący bałagan
w kraju, w konsekwencji lawinową utratę wartości przyrodniczych.
2
7. Cieszę się zatem, że podjął Pan decyzję o konieczności zmiany regulacji prawnych w
zakresie ochrony krajobrazu. Rozumiem, tak bowiem wynika z mojego
doświadczenia, że decyzja ta dotyczy wzmocnienia roli służb parków krajobrazowych,
tych właśnie gotowych kadr o bardzo wysokiej jakości merytorycznej, umiejętnościach
oraz praktyce współpracy z samorządami i inwestorami. Kadry Parków
Krajobrazowych mają tę przewagę, że są nie tylko znakomite merytorycznie, ale
również są zakorzenione w lokalnych środowiskach, znają ich specyfikę oraz tkwią w
strukturach samorządowych. To kapitał bezcenny.
8. Jest dla mnie zdumiewające, jako doktora ekologii i doktora habilitowanego nauk
biologicznych od ćwierć wieku zajmującego się ochroną przyrody i ekologią, że Pan
Minister oddziela krajobraz, jako wąską funkcję estetyczną, od ochrony przyrody.
Wydaje mi się, że w dużej mierze myli Pan również funkcje parków krajobrazowych z
obszarami chronionego krajobrazu, których funkcją jest ochrona krajobrazu (np. w
Małopolsce znakomicie się sprawdza ta forma w ochronie wąsko i szeroko
pojmowanego krajobrazu przed pasmową zabudową wzdłuż koryt rzecznych, co jest
przekleństwem rejonów górzystych – po szczegóły odsyłam do dyr. B. Kotońskiej).
Ponadto, nic nie stoi na przeszkodzie, aby było realizowane jedno i drugie,
problemem nie jest czym się kto zajmuje, ale brak jakichkolwiek istotnych regulacji
prawnych w dziedzinie ochrony funkcji estetycznej krajobrazu, wytycznych
dotyczących istniejących regulacji, praktyki ochrony krajobrazu wreszcie. Polska
ratyfikowała konwencję o ochronie krajobrazu, jednak nie ma w tej kwestii żadnych
efektywnych i wdrożonych regulacji, na podstawie których można by ograniczyć np.
rozproszoną zabudowę, na co zwracali mi wielokrotnie uwagę pracownicy RDOŚ.
Dodatkowo opóźnienie uchwalania planów ochrony dodatkowo pogarsza całą
sprawę, jak Pan Minister słusznie zauważa „w sytuacji zwiększonych możliwości
inwestycyjnych społeczeństwa”.
9. Jako pracownik naukowy Instytutu Ochrony Przyrody PAN, Przewodniczący
Polskiego Komitetu Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody, Przewodniczący Rady
Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Małopolskiego i członek Regionalnej
Rady Ochrony Przyrody wyrażam niniejszym pełną gotowość do współpracy w tym
zakresie. Wydaje mi się, że wartościową formułą, zgodną również z konwencją z
Aarhus, byłoby zorganizowanie ogólnopolskiej konferencji w tym zakresie
umożliwiającej Panu Ministrowi pełne rozeznanie sytuacji i wykorzystanie istniejącego
w kraju potencjału intelektualnego.
Z wyrazami szacunku,
Dr hab. Tadeusz Zając, prof. IOP PAN
Do wiadomości:
1. Marszalek Województwa Małopolskiego
2. Dyrektor ZPKW Małopolskiego
3
4