KOMENTARZ

KOMENTARZ
DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ
W SKALI 1:50 000
ARKUSZ N-34-86-C
GRUDZIĄDZ-MNISZEK
Opracowała:
Katarzyna Kubiak-Wójcicka
dy pomorskie (Stellario-Carpinetum). Lasy bukowe występują wyspowo. Cechą charakterystyczną Krainy Chełmińsko-Dobrzyńskiej jest brak kontynentalnych borów
mieszanych zespołu Serratulo-Pinetum (Matuszkiewicz, 1993).
Na obszarze objętym arkuszem mapy znajdują się różne formy ochrony przyrody. Należy do nich zaliczyć Zespół Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego. Został on powołany w celu ochrony oraz zachowania walorów przyrodniczych, historycznych i kulturowych części Doliny Dolnej Wisły w 1993 roku jako
Zespół Nadwiślańskich Parków Krajobrazowych. W kolejnych latach był on powiększany i wielokrotnie zmieniał nazwę. Obecnie swym zasięgiem obejmuje część doliny Wisły wraz z przyległymi fragmentami wysoczyzny na odcinku od Bydgoszczy
do miejscowości Nowe.
Wśród innych form ochrony przyrody znajdują się 2 rezerwaty przyrody: Śnieżynka i Grabowiec. Rezerwat Śnieżynka jest rezerwatem florystycznym, który został
utworzony ze względu na bogactwo występowania roślin naczyniowych, w tym stanowisko śnieżyczki przebiśniegu. Rezerwat Grabowiec jest z kolei rezerwatem leśnym, który obejmuje fragment naturalnego lasu liściastego z przewagą grabu, z
rzadkimi gatunkami roślin zielonych i bogatego runa.
szaru objętego arkuszem Grudziądz-Mniszek. Obszar położony na północ od Wisły
jest odwadniany przez Czerwoną Wodę i Mątawę. Bieg rzeki Mątawy ma kształt litery „U”. Mątawa wypływa z jeziora Mątasek (poza arkuszem mapy) i płynie w kierunku południowym. W połowie swojego biegu, poniżej miejscowości Święte, rzeka
zmienia kierunek płynięcia na północny. Mątawa jest rzeką II rzędu, uchodzi do Wisły w 852,4 kilometrze jej biegu, w pobliżu miejscowości Nowe. Górny bieg Mątawy
ma charakter rzeki górskiej. Mątawa w obszarze doliny Wisły (tzw. dolna Mątawa)
pominającym kanał (Kopczyński, 1982). Na tym odcinku rzeka ma charakter spokojny i nizinny. Przyjmuje swój jedyny dopływ – Mniszek (zwany Dopływem z Mniszek)
oraz sieć rowów melioracyjnych odwadniających dolinę Wisły.
Czerwona Woda, podobnie jak Mątawa, w swoim górnym biegu płynie w kierunku południowym, w głęboko wciętym wąwozie. Miejscami ściany zboczy osiągają 35 m wysokości i nachylenie ponad 45 stopni (Kordowski, Tyszkowski, 2008).
Przepływa ona przez jezioro Radon, a następnie w swoim dolnym biegu, na terenie
ten uchodzi do Wisły poprzez starorzecza. W okresach suchych Czerwona Woda
jest ciekiem okresowym.
Obszar objęty arkuszem mapy Grudziądz-Mniszek według podziału fizycznogeograficznego Polski J. Kondrackiego (1998) leży w zasięgu podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie. Centralna część obszaru objętego arkuszem leży w zasięgu mezoregionu Kotlina Grudziądzka (314.82), będącego częścią makroregionu
Dolina dolnej Wisły (314.8). Południową część regionu zajmuje Pojezierze Chełmińskie (315.11) należące do makroregionu Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie
(315.1). Niewielki fragment obszaru położony w północno-zachodniej części zajmuje mezoregion Bory Tucholskie (314.71) i Wysoczyzna Świecka (314.73) – rys. 1.
Rys. 1 Położenie obszaru opracowania na tle jednostek fizycznogeograficznych
Pod względem hipsometrycznym analizowany obszar cechuje się znacznym
urozmaiceniem rzeźby, która w swych zasadniczych zarysach wykształciła się podczas ostatniego zlodowacenia. Teren położony jest na wysokości od około 17,7 m
n.p.m. do 107,7 m n.p.m. Najwyżej położony obszar znajduje się na wysoczyźnie
Pojezierza Chełmińskiego, w rejonie miejscowości Płąchawy (południowowschodnia
część obszaru). Najniżej położony obszar (17,7 m n.p.m.) położony jest w obrębie
doliny dolnej Wisły, na wschód od miejscowości Dolna Grupa. Deniwelacje terenu
wynoszą 90 m.
Obszar objęty arkuszem mapy Grudziądz-Mniszek obejmuje dolinę dolnej Wisły na odcinku od okolic Chełmna do Grudziądza, który ogranicza od północy fragment Równiny Świeckiej i Borów Tucholskich, natomiast od południa Pojezierze
Chełmińskie. Centralną część obszaru zajmuje strefa współczesnej doliny Wisły,
stanowiąca część Kotliny Grudziądzkiej. Jest to obniżenie terenu, które na prawym
brzegu przechodzi w rozległe kilkunastokilometrowe rozszerzenie określone w literaturze jako Basen Grudziądzki. Najniższa część doliny Wisły to terasa zalewowa
osiągająca szerokość od 4 do 6 km, natomiast wysokości bezwzględne wahają się
od 17 do 25 m n.p.m. W obrębie terasy zalewowej głównie w zachodniej i centralnej
części obszaru występują niewielkie wydmy. Terasy nadzalewowe, położone powyżej terasy zalewowej, tworzą system listew różnej wielkości i wysokości bezwzględnej. Szczególnie rozbudowany system teras rzecznych jest w północno-wschodniej
części obszaru. Wśród teras rzecznych występują 3 kępy: Kępa Strzemięcińska,
Kępa Górnej Grupy i Kępa Forteczna.
Na południe od doliny Wisły leży Pojezierze Chełmińskie, które tworzy wysoczyzna morenowa falista z licznymi pagórkami morenowymi. Obszar położony na
północ od doliny Wisły zajmuje wysoczyzna morenowa płaska oraz równiny sandrowe. Wśród innych form terenu występują rynny subglacjalne, doliny wód roztopowych oraz równiny erozyjne i zagłębienia powstałe po martwym lodzie.
Analizowany obszar jest typowo rolniczy, z wysokim udziałem gruntów ornych,
niską lesistością i niewielkim udziałem użytków zielonych. Grunty orne zajmują prawie 70% powierzchni. Tereny leśne zajmują niewielkie obszary (15%) i występują na
zboczach doliny Wisły, jej terasach i częściowo na Wysoczyźnie. Największy zwarty
kompleks leśny zajmuje południowy fragment Borów Tucholskich, w północnej części arkusza oraz w strefie krawędziowej doliny Wisły w pasie od miejscowości Klamry do miejscowości Wielkie Łunawy.
Rozmieszczenie gleb i ich charakter są ściśle związane z budową geologiczną
i geomorfologią omawianego obszaru. Największy obszar zajmują mady, które występują w obrębie równiny zalewowej Wisły. Są to gleby żyzne. Gleby rdzawe
i
bielicowe występują w obrębie Borów Tucholskich w północnej części oraz niewielkie fragmenty Basenu Grudziądzkiego. Są to gleby, które wykształciły się na piaskach i żwirach wodnolodowcowych. Na terenie pomiędzy górnym odcinkiem Mątawy i Czerwonej Wody występują gleby rdzawe. Gleby płowe i deluwialne występują
na terenie Wysoczyzny Świeckiej oraz Pojezierza Chełmińskiego. Są to gleby średnio żyzne i żyzne, wytworzone głównie z glin zwałowych. W dnach dolin mniejszych
dopływów wykształciły się gleby glejowe i organiczne. Gleby glejowe powstają pod
wpływem silnego uwilgotnienia i słabego natlenienia, wywołanego wysokim poziomem wód gruntowych. Do gleb organicznych należą gleby torfowe, które wytworzyły się w warunkach bagiennych oraz gleby murszowe, które powstają z gleb torfowych podczas zmieniających się stosunków wilgotnościowych (wahania poziomu
wody gruntowej).
Według podziału rolniczo-klimatycznego Polski R. Gumińskiego (1951) obszar
opracowania znajduje się w zasięgu dzielnicy Środkowej (VII). Dzielnica Środkowa
obejmuje wschodnią część niziny Wielkopolsko-Kujawskiej oraz zachodnią część niziny Mazowiecko-Podlaskiej. Jest to dzielnica charakteryzująca się najniższym w
Polsce opadem rocznym (na ogół poniżej 550 mm), w części zachodniej jest on nieco większy (do 560 mm). Pokrywa śnieżna utrzymuje się od 38 do 60 dni. Łącznie
dni z przymrozkami jest od 100 do 110, z czego dni mroźnych jest od 30 do 50, a
dni bardzo mroźnych 3-4. Długość okresu wegetacyjnego wynosi 170-180 dni (Gumiński, 1951).
Zgodnie z podziałem klimatycznym Polski A. Wosia (2010) omawiany obszar
znajduje się w obrębie regionu Mazurskiego Zachodniego (9). Średnia roczna temperatura powietrza w regionie wynosi 7,7oC. Minimalna średnia miesięczna temperatura w styczniu wynosi -2,5oC, natomiast maksymalna średnia w lipcu 17,6oC. Pierwszy dzień z przymrozkiem przypada na 13.X, natomiast ostatni dzień na 2.V. Przeciętnie w ciągu roku występuje 74 dni z przymrozkiem, a dni mroźnych jest 43. Najczęściej pierwszy dzień z mrozem pojawia się 27.XI, a ostatni 4 III. Pierwszy dzień z
pokrywą śnieżną zwykle pojawia się 26.XI, a ostatni 24.III, a średnia roczna liczba
dni z pokrywą śnieżną wynosi 64.
Średnia roczna suma opadów w regionie 9 wynosi 545 mm, z najwyższą wartością zarejestrowaną w lipcu (84 mm), natomiast najniższą w lutym (27 mm).
Dni pogodnych przeciętnie w roku jest 33, z czego najmniej występuje ich w listopadzie (tylko 1), a najwięcej w sierpniu (3). Dni pochmurnych zwykle w roku jest
136. Najmniej występuje ich w czerwcu (8), a najwięcej w grudniu (19).
Według podziału Polski na regiony geobotaniczne (Matuszkiewicz, 2008), analizowany obszar należy do Działu Mazowiecko-Poleskiego (E) Poddział Mazowiecki
(E), Kraina Chełmińsko-Dobrzyńska (E.1). W obrębie tej krainy znajduje się Okręg
Wysoczyzny Świeckiej (E.1.1.) i Okręg Doliny Dolnej Wisły (E.1.2.). Podokręg Doliny
Wisły „Fordon-Grudziądz” (E.1.2.e.) zajmuje centralną część analizowanego obszaru. Na północ od tego podokręgu znajduje się podokręg osiecki (E.1.1.c.), natomiast na południe podokręg grudziądzki (E.1.2.d.).
Kraina Chełmińsko-Dobrzyńska wykazuje cechy przejściowe do Działu Pomorskiego. Odznacza się ona występowaniem kontynentalnych borów sosnowych (Peucedano-Pinetum) w odmianie sarmackiej. Na większości obszaru występują grądy
(Tilio-Carpinetum) w odmianie mazowieckiej, natomiast wyspowo pojawiają się grą-
Na obszarze objęty arkuszem mapy Grudziądz-Mniszek najstarszymi rozpoznanymi osadami są osady trzeciorzędowe, wśród których wyróżniono utwory paleocenu, oligocenu i miocenu. Osady te budują powierzchnię podczwartorzędową,
która jest powierzchnią poligenetyczną powstałą w wyniku złożonych procesów
związanych głównie z egzaracyjno-glacitektoniczną działalnością lądolodów oraz
erozyjną działalnością rzek. Największe miąższości osadów czwartorzędowych wynoszą 130 m i występują na obszarach współczesnych wysoczyzn. W dolinie Wisły
maksymalne miąższości czwartorzędu nie przekraczają 91 m. Wśród osadów plejstoceńskich największe miąższości przypadają na osady należące do zlodowacenia
północnopolskiego. W ramach omawianego obszaru wyróżniono: dwudzielne osady
zlodowacenia południowopolskiego, serię osadów interglacjału mazowieckiego,
dwa poziomy glacjalne zlodowacenia środkowopolskiego, osady cykli sedymentacyjnych interglacjału eemskiego oraz trzy poziomy glacjalne wraz z towarzyszącymi
im miąższymi seriami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi zlodowacenia północnopolskiego (Maksiak, 1983; Wysota 2002).
Lądolód zlodowacenia południowopolskiego dwukrotnie wkroczył na omawiany teren, czego pozostałością są dwa poziomy glin zwałowych szarych, których
strop został nawiercony na wysokości 17,4 m p.p.m. W tym okresie powstały także
największe zagłębienia w podłożu podczwartorzędowym m.in. w Podwiesku i Grudziądzu. W interglacjale mazowieckim zaznaczyła się intensywna erozja rzeczna,
skutkiem czego miejscami całkowicie zostały usunięte osady zlodowacenia południowopolskiego oraz trzeciorzędowe. Osady z interglacjału mazowieckiego najlepiej zostały rozpoznane w Mniszku. Są to osady rzeczne (piaski i żwiry), które wypełniają dolinę rzeczną w postaci 3 cyklów akumulacyjnych, o łącznej miąższości
około 40 m. Osady zlodowacenia środkowopolskiego występują w postaci iłów i piasków przykrywających gliny zwałowe. W osadach interglacjału eemskiego występują osady facji korytowej, starorzeczy i powodziowej. W osadach zlodowacenia północnopolskiego wydzielono osady należące do dolnego, środkowego i górnego vistulianu. Głównie są to mułki, iły i piaski zastoiskowe oraz gliny zwałowe. Osady
pierwszej fazy glacjalnej górnego vistulianu stanowią gliny zwałowe, które występują
prawie na całym omawianym obszarze, odsłaniając się głównie w krawędziach doliny Wisły. Miąższość glin nie przekracza kilkunastu metrów, a ich strop występuje
przeważnie na wysokości 80-60 m n.p.m. Z kolei gliny zwałowe fazy poznańskiej
występują na Pojezierzu Chełmińskim, Równinie Świeckiej oraz w najwyższej partii
Kępy Strzemięcińskiej i Kępy Górnej Grupy. Wśród innych utworów fazy poznańskiej
występują piaski i żwiry lodowcowe, piaski i mułki kemów. Utwory fazy pomorskiej
reprezentowane są przez piaski i żwiry wodnolodowcowe, które występują w północnej części obszaru, na wschód od Równiny Świeckiej. Schyłek fazy pomorskiej
zlodowacenia był okresem formowania się dolin rzecznych i powstania erozyjno-akumulacyjnych teras rzecznych w Basenie Grudziądzkim. Rozwinęły się procesy
denudacyjne, wydmotwórcze, a w krawędziach dolin i rynien subglacjalnych zapoczątkowane zostały ruchy masowe. Ostateczne ukształtowanie doliny Wisły nastąpiło w holocenie. Na terasie zalewowej powstały gytie i torfy (Maksiak, 1983). Szczegółowe rozpoznanie budowy geologicznej terasy zalewowej przedstawili E. Drozdowski (1974) oraz J. Kordowski (2005, 2013).
Na analizowanym obszarze w strefie powierzchniowej dominują grunty o słabej
przepuszczalności, głównie są to gliny zawałowe.
TOPOGRAFICZNE DZIAŁY WODNE
Obszar objęty arkuszem mapy Grudziądz-Mniszek w całości położony jest w
obrębie dorzecza Wisły (I rząd), w jej biegu dolnym. W obrębie dorzecza lewostronnego znajduje się system rzeczny Mątawy (rzeka II rzędu), który zajmuje północną
część obszaru. Na analizowanym obszarze Mątawa przyjmuje lewostronny Dopływ
z Mniszka (III rzędu), natomiast jej odcinek ujściowy do Wisły znajduje się w okolicy
miejscowości Nowe (poza arkuszem mapy).
Południową część obszaru zajmuje zlewnia Kanału Głównego, w obrębie której działami wodnymi III rzędu wydzielono zlewnie jego dopływów: Żackiej Strugi,
Rudniczanki, Dopływu z Osiedla Podleśnego oraz Młynówki wraz z Dopływem z
Płąchew (IV rząd). Zlewnia Kanału Głównego zajmuje największą część analizowanego obszaru.
Przebieg działów wodnych został poprowadzony po najwyższych wzniesieniach terenu i ma charakter działu wodnego pewnego. Wyjątek stanowi wododział Kanału
Głównego i Strugi Młyńskiej, gdzie zaznaczono bramę wodną. Przyrzecze Wisły zostało wyznaczone na podstawie przebiegu wałów przeciwpowodziowych, które położone są na prawym i lewym brzegu Wisły.
Poza tym w obrębie wydzielonych zlewni występują pojedyncze, izolowane zagłębienia bezodpływowe, zarówno typu chłonnego jak i ewapotranspiracyjnego.
OPADY
Warunki zasilania atmosferycznego omawianego obszaru prezentowane są na
podstawie średnich sum miesięcznych pomiarów wykonywanych na stacji meteorologicznej IMGW w Grudziądzu w latach 1986-2010 (rys. 2).
Średni roczny opad, na rozpatrywanym obszarze, dla roku przeciętnego (P)
wynosi 496 mm w analizowanym wieloleciu. Najwyższe średnie miesięczne opady
miesięczne występują w lipcu, a najniższe w lutym i styczniu. Suma opadów półro cza letniego jest wyższa od sumy opadów półrocza zimowego. W półroczu letnim
na omawiany obszar spada około 66% rocznych opadów. Opady w roku mokrym
(2001), stanowią około 158% opadów roku przeciętnego, natomiast w roku suchym
(1989) około 67% (tab. 1).
WODY PODZIEMNE
jest uregulowanym ciekiem, chronionym obwałowaniem z korytem sztucznym przy-
dolinnym, zmienia kierunek płynięcia na północny i płynie równolegle do Wisły. Ciek
BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA OBSZARU
Według opracowania pt.: „Wyznaczenie granic obszarów bezpośredniego zagrożenia powodzią w celu uzasadnionego odtworzenia terenów zalewowych” (2004/2005)
średnie wartości przepływu Mątawy w profilu Święte przyjęto na podstawie analogii
do rzeki Wdy i zostały określone na 1,8 m3s-1km-2, co daje odpływ jednostkowy na
poziomie 7,2 dm3s-1km-2.
Obszar wysoczyznowy położony na południe od Wisły jest odwadniany głównie przez Żacką Strugę (zwaną Struga Żaki), która przyjmuje Dopływ z Wabcza oraz
Strugę Młyńską wraz z Dopływem z Płąchaw. Cieki te prowadzą swoje wody w kierunku północnym i uchodzą do Kanału Głównego. W odcinku ujściowym kanał
przyjmuje Rudniczankę z Dopływem z Osiedla Podleśnego oraz na całym odcinku
przyjmuje liczne rowy melioracyjne odwadniające obszar zawala w dolinie Wisły. W
części północno-wschodniej analizowanego obszaru do Wisły uchodzi Kanał Trynka i Rów Hermana, których odcinki ujściowe znajdują się na terenie miasta Grudziądza.
Gęstość sieci rzecznej na obszarze badań jest dość duża i w zasadzie równomierna. W znacznym stopniu sieć rzeczna na omawianym terenie została ukształtowana w wyniku działalności człowieka. Podmokły obszar doliny Wisły został objęty
systemem melioracyjnym, który składał się z sieci rowów melioracyjnych, kanałów
oraz urządzeń hydrotechnicznych, które regulują poziom wody. Największy kompleks melioracyjny odwadniający prawostronny obszar doliny Wisły obejmuje Kanał
Główny, natomiast część lewostronna doliny odwadnia kompleks melioracyjny związany z dolnym odcinkiem Mątawy.
Obszarom tym towarzyszą wały przeciwpowodziowe, które chronią równinę zalewową przed powodziami.
Ponadto na rzekach analizowanego obszaru funkcjonują urządzenia hydrotechniczne regulujące sztucznie poziom wody w ich korytach. Są to nieliczne zastawki na Mątawie i jej dopływach oraz na Kanale Głównym i jego dopływach. W
odcinku ujściowym Kanału Głównego funkcjonuje pompownia, która odprowadza
nadmiar wody w przypadku powstania cofki. Obszary nie objęte zabiegami melioracyjnymi nadal są okresowo podmokłe i w czasie wysokich wezbrań znajdują się w
zasięgu zalewów.
Na analizowanym obszarze występują zaledwie 3 jeziora o powierzchni powyżej 10 ha, natomiast 3 są podpiętrzone: Robakowskie, Rudnickie Wielkie, Rządz.
Podstawowe parametry tych jezior zamieszczono w tabeli 2.
Wśród innych jezior umieszczonych na mapie występują liczne starorzecza,
położone wzdłuż koryta Wisły zarówno po prawej, jak i lewej stronie rzeki. Powierzchnia starorzeczy w dużej mierze zależy od stanów wody Wisły.
Starorzecza powstały w wyniku odcięcia ramion bocznych koryta Wisły, które
związane są ze szczegółowymi pracami regulacyjnymi rzeki przeprowadzonymi na
analizowanym terenie pod koniec XIX wieku. Przykładem takiego odcięcia jest Stara
Wisła na lewym brzegu Wisły w okolicy miejscowości Bratwin oraz Mała Wisła w pobliżu miejscowości Ostrów Świecki. Szczegółowe badania Starej Wisły prowadził
Kordowski i in. (2014).
Tabela 2. Zestawienie jezior lub zbiorników wodnych
Lp.
1.
Nazwa jeziora lub
zbiornika wodnego
Jezioro Bielskie
(Białe)
Powierzchnia [ha]
IRŚ
KJP
47,6
45,0
AJP
z planimetrowania
Obj. [tys.
3
m]
Głęb.
śred.
[m]
Głęb.
maks.
[m]
41,6
1054,8
2,2
3,6
47,6
2.
Jezioro Robakowskie (Robakowo)*
24,6
25,0
24,6
19,8
578,5
2,4
5,7
3.
Jezioro Rudnickie
Małe
-
2,1
-
0,7
-
-
-
4.
Jezioro Rudnickie
Wielkie (Rudnickie)*
160,9
150,0
160,9
150,6
7026,6
4,4
11,9
5.
Radan (Radon)
-
11,0
10,3
8,2
525,3
5,1
12,5
6.
Rządz*
-
-
-
5,6
-
-
-
7.
Topiel
-
-
-
0,9
-
-
-
Wody podziemne na obszarze opracowania związane są z utworami wodonośnymi czwartorzędu i trzeciorzędu. Według regionalizacji hydrogeologicznej B. Paczyńskiego (1995) analizowany obszar znajduje się w obrębie dwóch jednostek hydrogeologicznych. Jest to region pomorski (V) i region mazowiecki (I). Granica pomiędzy regionami przebiega wzdłuż Wisły, która stanowi główną strefę drenażu. W
świetle podziału regionalnego zwykłych wód podziemnych B. Paczyńskiego i A. Sadurskiego (2007) analizowany obszar znajduje się w obrębie prowincji niżowej regionu mazowiecko-mazursko-podlaskiego (II), w subregionie pojeziernym (II2) oraz
w obrębie regionu pomorskiego (III).
Obszar ten charakteryzuje się znacznym zróżnicowaniem warunków hydrostrukturalnych i hydrodynamicznych. System wodonośny składający się z kilku pięter obejmuje poziomy wodonośne w utworach czwartorzędu, neogenu i paleogenu.
Najszerzej rozprzestrzenione jest czwartorzędowe piętro wodonośne zawierające
poziomy międzyglinowe (międzymorenowe), dolinne i sandrowe. Z uwagi na dużą
zasobność piętra czwartorzędowego stanowią one ważne źródło zaopatrzenia ludności i przemysłu w wodę.
Na terenie objętym arkuszem mapy Grudziądz-Mniszek nie są prowadzone obserwacje wód podziemnych. Najbliższy posterunek wód podziemnych znajduje się
w Rogóźnie (II/524/1).
Na obszarze objętym arkuszem mapy według podziału obowiązującego w
2014 r. wyznaczono 3 jednolite części wód podziemnych: 30, 31 i 39.
JCWPd nr 31 została wyznaczona na obszarze Doliny Dolnej Wisły oraz częściowo na okalających ją wysoczyznach. Obszar ten zajmuje największą część analizowanego terenu. Na obszarze tym wyróżniono cztery poziomy wodonośne: poziom wód gruntowych wysoczyzny, poziom dolinny, poziomy międzymorenowe
i
poziom paleogeńsko-kredowy. Poziom wód gruntowych wysoczyzny budują piaski
lodowcowe, wodnolodowcowe i dolinne występujące na powierzchni oraz przewarstwienia piaszczyste wśród glin zwałowych. Pierwszy poziom wód podziemnych występuje na głębokości od 1 m w dolinie rzecznej do 20 m w obrębie sandrów i na
wysoczyźnie morenowej. Poziom dolinny związany jest z występowaniem w dolinie
Wisły holoceńskich osadów aluwialnych i podścielających je osadów piaszczystych
plejstocenu i miocenu. Głębokość do poziomu wodonośnego wynosi mniej niż 5 m,
jedynie w obrębie teras nadzalewowych jest większa. Poziomy międzymorenowe
występują lokalnie, natomiast poziom paleogeńsko-kredowy występuje powszechnie
na obszarze całej JCWPd nr 31. JCWPd nr 30 zajmuje północno-zachodnią część
analizowanego obszaru, południową część Borów Tucholskich. JCWPd 39 obejmuje
wody gruntowe, międzymorenowy poziom wodonośny i poziom mioceński. Międzymorenowy poziom wodnonośny występuje powszechnie i stanowi główny użytkowy
poziom wodonośny (http://mjwp.gios.gov.pl/g2/oryginal/2012_11/d0fc6606e52c55
00dc75e1d3617aa9b2.pdf).
W obrębie analizowanego obszaru wydzielono również Główne Zbiorniki Wód
Podziemnych (GZWP). Jest to GZWP 129 – dolina rzeki dolna Osa. Najczęściej ujmowana jest warstwa wodonośna o miąższości od 6 do 16 m, której zwierciadło
wody jest na głębokości od 19 do 34 m (Pomianowska, 1999).
CHARAKTERYSTYKA OKRESU BADAŃ
Stany wód powierzchniowych i podziemnych w okresie wykonywania badań
terenowych były zróżnicowane. Pomiary terenowe przepływów oraz głębokości
zalegania wód podziemnych w studniach gospodarskich wykonano w lipcu 2014
roku. Zestawienie wyników pomiarów przepływów chwilowych w ciekach zawiera
tabela 4. Nie wykonano pomiaru natężenia przepływu Czerwonej Wody, ponieważ w
okresie od czerwca do grudnia 2014 r. ciek ten pozostawał suchy.
Tabela 4. Zestawienie pomiarów przepływów chwilowych
Lp.*
Nazwa Cieku
Profil
Objętość przepływu
3 -1
[m s ]
Data pomiaru
1.
Mątawa
Grupa
0,20
16.07.2014
2.
Mątawa
Święte
0,25
16.07.2014
3.
Rudniczanka
Grudziądz
0,40
16.07.2014
4.
Kanał Główny
Szynych
0,25
16.07.2014
5.
Młynówka
6.
Kanał Główny
7.
Młynówka
8.
Kanał Główny
Ruda
0,25
16.07.2014
Małe Łunawy
0,14
16.07.2014
Ruda
0,50
16.07.2014
Górne Wymiary
0,10
16.07.2014
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
IRŚ – Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie
KJP – Katalog jezior Polski A. Choińskiego, 2006
AJP – Atlas Jezior Polski J. Jańczak - red., 1997
* - zbiornik wodny podpiętrzony
Ocenę jakości wód powierzchniowych na obszarze objętym arkuszem mapy
CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA
prowadzi Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Bydgoszczy. Wyniki baCieki omawianego obszaru, według I. Dynowskiej (1972), charakteryzują się
reżimem wyrównanym z wezbraniem wiosennym i gruntowo-deszczowo-śnieżnym
zasilaniem. Według klasyfikacji M. Parde, rzeki omawianego obszaru należałoby zaliczyć do ustrojów prostych odznaczających się tylko jednym wezbraniem i jednym
okresem niskich przepływów.
Ustrój uwarunkowany jest klimatem oceanicznym i stosunkowo przepuszczalnymi osadami plejstoceńskimi, a także licznymi zagłębieniami bezodpływowymi, co
sprzyja wsiąkaniu wody, przez co rzeki odznaczają się najbardziej wyrównanymi
przepływami spośród wszystkich rzek polskich.
Na obszarze opracowania funkcjonuje jeden posterunek wodowskazowy
IMGW. Posterunek wodowskazowy w Grudziądzu położony jest w 835,0 km biegu
Wisły i zamyka zlewnię o powierzchni 190291 km2. Rzędna zera wodowskazu znajduje się na wysokości 13,81 m n.p.m. Średni wieloletni stan wody (SSW) dla lat
1981-2010 wynosi 305 cm. Najwyższe średnie miesięczne stany Wisły występują w
kwietniu (410 cm), a najniższe we wrześniu (241 cm) (rys. 3).
ny
Suma
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
25
27
8
51
334
roczna
S
1989
36
42
11
24
25
13
27
45
P
1986-2010
31
33
26
22
29
29
49
54
81
61
48
33
496
M
2001
50
52
22
20
59
71
38
61
233
58
101
21
786
października 2014 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód
powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych
(Dz. U. 2014, poz. 1482), które wprowadziło zmianę klasyfikacji wskaźników jakości
WODY POWIERZCHNIOWE
Analizowany obszar w całości należy do dorzecza Wisły. Główną rzeką odwadniającą omawiany obszar jest Wisła, która przepływa przez środkową część ob-
bd/bd
Mątawa
mechaniczne grunt
*numeracja zgodna z numeracją na mapie
PRZEOBRAŻENIA STOSUNKÓW WODNYCH
Przekształcanie stosunków wodnych na analizowanym terenie jest związane z
początkiem osadnictwa w dolinie Wisły. Według S. Kopczyńskiego (1982) zmiany te
można śledzić już od XIV wieku. Największy zakres zmian związany był z przeprowadzeniem szczegółowych prac regulacyjnych i melioracyjnych w dolinie Wisły w
XIX wieku. Zmiany stosunków wodnych polegały na:
−
budowie Rowu Hermana w 1386 r. i kanału Trynki w 1552 r., które dostarczały
wodę pitną i napędzały młyny wodne (Trynka) oraz osuszały tereny podmokłe
(Kopczyński, 1982),
−
budowie rowów melioracyjnych odwadniających tereny podmokłe doliny Wisły
np. Główny Kanał,
−
likwidacji lub przekształceniu (pogłębienie, wyprostowanie) koryt małych cieków oraz włączenie ich do systemu melioracyjnego,
−
obniżeniu zwierciadła płytko zalegających wód podziemnych poprzez prowadzone prace melioracyjne,
−
zabudowie hydrotechnicznej cieków m.in. budowie jazu na Mątawie oraz zastawek na Żackiej Strudze,
−
budowie wałów przeciwpowodziowych w XVI w i późniejszej ich rozbudowie
i modernizacji, co doprowadziło do ograniczenia terenów zalewanych przez
Wisłę,
−
regulacji całego odcinka koryta Wisły polegającej na zwężeniu koryta, odcięciu ramion bocznych, wzmocnieniu brzegów, budowie ostróg rzecznych pod
koniec XVIII wieku, powstanie licznych starorzeczy,
−
budowie pompowni w miejscowości Rządz, której zadaniem jest odwadnianie
terenów zalewowych przy wysokich stanach Wisły,
−
budowie elektrowni wodnej na Kanale Trynka w miejscu ujścia do Wisły oraz
na Mątawie w miejscowości Święte,
−
zmianie przepływów małych cieków, związanej z dużą ilością wód obcych
zrzucanych w postaci wód pościekowych np. Mątawa i Struga Młyńska,
−
pogorszeniu jakości wód powierzchniowych poprzez dopływ zanieczyszczeń
obszarowych z terenów rolniczych, wód pościekowych lub ścieków bytowych
−
przerzutach wody czystej i zanieczyszczonej,
−
zaburzeniu ustroju hydrologicznego Wisły w wyniku budowy stopnia wodnego
we Włocławku (1970 r.).
Literatura:
1.
Choiński A., 2006, Katalog jezior Polski. Wyd. Nauk., Poznań
2.
Dorzecze Wisły. Monografia powodzi maj czerwiec 2010. 2011, Maciejewski M.,
Ostojski M. S., Walczykiewcz T. (red.), Wyd. IMGW PIB, Warszawa.
3.
Drozdowski E., 1974, Geneza Basenu Grudziądzkiego w świetle osadów i form gla-
4.
Dynowska I., 1972, Typy reżimów rzecznych w Polsce. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
cjalnych. Prace Geograficzne PAN, z. 104
5.
Gumiński R., 1951, Meteorologia i klimatologia dla rolników. Państwowe Wydawnictwo
6.
http://mjwp.gios.gov.pl/g2/oryginal/2012_11/d0fc6606e52c5500dc75e1d3617aa9b2.p
Tabela 3. Stany ekstremalne Wisły na posterunku w Grudziądzu w całym okresie
obserwacji do 2013r (według danych IMGW)
NNW
Data wystąpienia
(cm)
absolutnego min.
105
9.09.1992 r.
Średni odpływ jednostkowy, będący miarą zasobności wodnej zlewni, obliczony dla
badanego obszaru, kształtuje się na poziomie q = 5–5,5 dm3s-1km-2 w zlewni dolnej
Wisły.
Pozostałe cieki znajdujące się w obrębie arkusza Grudziądz-Mniszek nie zostały objęte obserwacjami hydrologicznymi przez IMGW. Zakłada się, że średni odpływ jednostkowy dla zlewni położonych w obrębie wysoczyzny jest nieco wyższy
od wartości średniej krajowej.
df
Poznań
Societatis Scientiarum Torunensis, Sectio C, vol. IX, nr 4, PWN, Warszawa-Poznań-Toruń
10. Kordowski J., 2005, Problemy interpretacji rzeźby dna doliny dolnej Wisły w Basenie
Świeckim w świetle ostatnich badań geomorfologicznych. Przegl. Geogr., 77, 3, 321 –
333
iments in a large valley: A case study from the Vistula River Valley in the Grudziądz
rowych.
Fragment Wisły znajdujący się na obszarze objętym arkuszem mapy został
Basin, North Poland. Geographia Polonica, 86, 4, 341-361
12. Kordowski J., Kubiak-Wójcicka K., Solarczyk A., Tyszkowski S., 2013, Persistence of
lower Vistula River lakes in the light of sedimentological, hydrological and hydrochem-
oznaczony Europejskim Kodem PLRW 20002129999. Obszar ten obejmuje jednolite
ical investigations. (w:) Sovremennye problemy vodohranilisc i ih vodosborov. T.2.
części wód powierzchniowych pod nazwą: Wisła od Wdy do ujścia. Odcinek ten za-
Himičemennye sostav i kačestvo vody. Trudy Mezdunarodnoj naucno-prakticeskoj
liczany jest do JCW silnie zmienionych z uwagi na zmiany morfologiczne istniejące
konferencii (28 maja - 30 maja 2013 g., Perm) Ed. A.B. Kitaev, O.V. Larcenko. Perm:
Permskij Gosudarstwiennyj Universitet, 102-108.
13. Kordowski J., Gamrat W., Gierszewski P., Kubiak-Wójcicka K., Szmańda J. B., Tyszkowski S., Solarczyk J., 2014, Zapis procesów denudacji frontalnej i biogenicznej w
osadach dna Doliny Dolnej Wisły. Landform Analysis, vol. 25, 77-93
14. Kordowski J., Tyszkowski S., 2008, Wstępne wyniki badań nad procesami osuwisko-
zadowalająca. Stan ekologiczny i chemiczny wód Wisły został określony jako dobry
wymi w wąwozie czerwonej wody Koło Świecia. Landform Analysis, vol. 9, 59-62
(Raport o stanie środowiska, 2011). Ponowna analiza jakości wody Wisły przepro-
15. Maksiak S., 1983, Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski. Arkusz
Grudziądz-Rudnik. Wyd. Geol., Warszawa
16. Matuszkiewicz J. M., 1993, Krajobrazy roślinne i regiony geobotaniczne Polski. Prace
Geograficzne, 158,
o stanie
17. Matuszkiewicz J. M., 2008, Regionalizacja geobotaniczna Polski. IGiPZ PAN, Warsza-
Mątawa na analizowanym obszarze została oznaczona Europejskim Kodem
18. Paczyński B. (red.), 1995, Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1: 500 000. Państwo-
wykonane w 2012 roku wykazały stan/potencjał ekologiczny umiarkowany, o czym
nym nie stwierdzono przekroczenia granic klasy II, natomiast ocena bakteriologiczna była niezadowalająca (wskaźnik sanitarny został określony jako IV klasa) (Raport
o stanie środowiska, 2013).
Żacka Struga będąca dopływem Głównego Kanału (PLRW200017295229), została objęta monitoringiem w zakresie fizykochemicznym. W wyniku przeprowadzonych badań w 2012 r. stwierdzono stan fizykochemiczny poniżej dobrego na całej
długości, ze względu na wysoki poziom związków biogennych, a zwłaszcza fosforanów. Z uwagi na rolnicze intensywne użytkowanie zlewni, obszar ten od roku 2004
(cm)
1053
875
rolne
biol.-mech.
stosuje się symboli dotyczących jakości wód powierzchniowych w punktach pomia-
zadecydował wynik indeksu makrobentosowego (MMI). W zakresie fizykochemicz-
Wisła
Gospodarstwo
Rolne Wabcz
Sp. z o.o.
820/bd
11. Kordowski J., 2013, The role of blocks of dead ice in the deposition of late glacial sed -
Maksymalny stan wody w analizowanym wieloleciu Wisła osiągnęła w 2010
roku. Stan ten był niższy o 27 cm w stosunku do absolutnego maksimum okresu pomiarowego odnotowanego w czerwcu 1962 r. (tab. 3). Powódź w 2010 roku została
wywołana przez obfite opady, które wystąpiły w maju w całym dorzeczu Wisły. Najintensywniejsze opady wystąpiły w dniach od 16 do 18 maja w południowej Polsce,
a ich dobowe sumy przekraczały 100 mm (Dorzecze Wisły ... 2011). Pierwsza fala
kulminacyjna w 2010 roku wystąpiła 24 maja i sięgała 848 cm, natomiast druga fala
wystąpiła 11 czerwca i sięgała 785 cm. Stan alarmowy wody Wisły na posterunku w
Grudziądzu został określony na 650 cm.
Grudziądz
2. Wabcz
komunalne
Kierunek zrzutu
wód w ciekach naturalnych, jeziorach i innych zbiornikach wodnych, na mapie nie
położony jest poniżej miejscowości Święte w 13,1 km rzeki. Badania monitoringowe
Najwyższe średnie miesięczne sumy opadów, w wysokości 233 mm, zanotowano w lipcu 2001 roku, natomiast najniższe we wrześniu 1989 r. (8 mm). Najwyższe sumy opadów miesięcznych zarejestrowane w roku wilgotnym stanowią około
287% wartości opadów przeciętnych w tym miesiącu.
1. Dolna Grupa Oczyszczalnia
gminna
Ilość ścieków
Urządzenie
3 -1
[m d ]
do oczyszcz.
maks/aktualna
Kopczyński S., 1982, Stosunki wodne Basenu Grudziądzkiego i jego otoczenia. Studia
Rysunek 3. Zmienność miesięcznych stanów charakterystycznych (w cm) Wisły w
profilu Grudziądz w okresie 1981-2010 (na podstawie danych IMGW)
Data
wystąpienia
absolutnego max.
26.03.1877 r.
12, 13.06.1962 r.
Rodzaj ścieków
9.
W związku z obowiązującym rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 22
i fizyko-chemiczna wód Wisły jest dobra, natomiast ocena bakteriologiczna jest nie-
WWW
Zakład
(Raport o stanie środowiska … 2011, 2013, 2014).
sły). Badania monitoringowe wykonane w 2009 roku wykazały, że ocena biologiczna
Rzeka
Miejscowość
Kondracki J., 1998, Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa
Punkt kontrolny jakości wody dla tej JCW położony jest w Sartowicach (822,0 km Wi-
Posterunek wodowskazowy
*
8.
od kilkuset lat, mające znaczenie dla ochrony dużych obszarów przed powodzią.
S-rok suchy, P-rok przeciętny, M-rok mokry
Lp
stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego z 2010, 2012 i 2013 roku
zwą: Mątawa od Sinowej Strugi do ujścia. Punkt kontrolny jakości wody dla tej JCW
I
Tabela 5. Ważniejsze zrzuty ścieków
Jańczak J. (red.), 1997, Atlas jezior Polski. IMGW, Bogucki Wydawnictwo Naukowe,
PLRW200019297299. Obejmuje on jednolite części wód powierzchniowych pod na-
XII
Pozostałe wody powierzchniowe, na obszarze objętym arkuszem mapy Grudziądz-Mniszek, nie są objęte badaniami jakości wód dlatego trudno określić stan
ich czystości.
Źródłem zanieczyszczeń wód powierzchniowych są niekontrolowane zrzuty
ścieków oraz nieszczelne zbiorniki ściekowe gospodarstw domowych. Na analizowanym obszarze długość sieci wodociągowej nie pokrywa się z długością sieci kanalizacyjnej. Miejscowości takie jak: Wałdowo Szlacheckie, Podwiesk, Gorzuchowo,
Sosnówka, Małe i Wielkie Łunawy oraz wiele mniejszych pozbawiona jest sieci kanalizacyjnej. Znaczna część analizowanego obszaru jest intensywnie użytkowana rolniczo, co powoduje zanieczyszczenie azotem pochodzenia rolniczego. Dodatkowo
cieki odbierały wody pościekowe (tab. 5). Stąd też obserwowano niezadowalający
stan sanitarny wody w ujściowym odcinku Mątawy i Żackiej Strugi. W przypadku kanału Trynka i Rowu Hermana jakość wody w dużej mierze jest wynikiem presji ze
strony infrastruktury miejskiej Grudziądza.
Zanieczyszczenie wód powierzchniowych, zwłaszcza Wisły w profilu Sartowice, jest efektem przyjmowania dużych ilości wód z oczyszczalni ścieków z Chełmna
i Świecia (poza arkuszem mapy).
dań, które zostały umieszczone w niniejszym opracowaniu pochodzą z Raportów o
środowiska, 2013).
XI
o stanie środowiska, 2013).
7.
uległ pogorszeniu z oceny zadowalającej na niezadowalającą (Raport
Rok hydrologicz-
2002 roku stwierdzono poprawę jakości wód w zakresie fizykochemicznym (Raport
Rolnicze i Leśne, Warszawa.
ków fizykochemicznych. W porównaniu z badaniami z 2011 roku stan sanitarny
Tabela 1. Sumy miesięczne opadów (mm)
wego) oraz zły stan bakteriologiczny. W porównaniu z badaniami prowadzonymi w
Jagiellońskiego, z. 28, Kraków
STAN CZYSTOŚCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH
wadzona w 2012 roku wykazała utrzymanie wymogów II klasy w zakresie wskaźni-
Rysunek 2. Średnie miesięczne sumy opadów (mm) w wieloleciu 1986-2010 na posterunku w Grudziądzu
ły słaby stan/potencjał ekologiczny (przekroczony wskaźnik indeksu makrobentoso-
zakwalifikowano jako wrażliwy na zanieczyszczenia azotem pochodzenia rolnicze-
wa
wy Instytut Geologiczny, Warszawa
19. Paczyński B., Sadurski A. (red.), 2007, Hydrogeologia regionalna Polski. t. I, Państw.
Inst. Geol., Warszawa
20. Pomianowska H., 1999, Charakterystyka Głównych Zbiorników Wód Podziemnych
(GZWP) w rejonie zachodniej części Pojezierza Chełmińskiego. AUNC, Geografia
XXIX, z. 103, 189-195
21. Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2010 roku. 2011,
Bibl. Monit. Środ., Bydgoszcz
22. Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2012 roku. 2013,
Bibl. Monit. Środ., Bydgoszcz
23. Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2013 roku. 2014,
Bibl. Monit. Środ., Bydgoszcz
24. Woś A., 2010, Klimat Polski w drugiej połowie XX wieku. Wydawnictwo Naukowe UAM,
Poznań
25. Wysota W., 2002, Stratygrafia i środowiska sedymentacji zlodowacenia wisły w południowej części dolnego Powiśla. Wyd. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń
26. Wyznaczenie granic obszarów bezpośredniego zagrożenia powodzią w celu uzasad-
go. Poza tym struga jest odbiornikiem wody z oczyszczalni ścieków w Stolnie (poza
nionego odtworzenia terenów zalewowych, 2004/2005. cz. II, IMGW, Oddział Morski
arkuszem mapy).
Gdynia
Na analizowanym terenie prowadzone są badania jakości wody na kanale
Trynka i Rowie Hermana (północno-wschodnia cześć analizowanego obszaru), które to cieki są pochodzenia sztucznego i odwadniają teren miasta Grudziądza.
Rów Hermana (PLRW2000172954) został objęty badaniem jakości wody
w odcinku ujściowym do Wisły w Grudziądzu (0,1 km rzeki) w 2012 roku. Badania
wody w zakresie fizykochemicznym wykazały warunki odpowiednie dla II klasy, natomiast stan sanitarny oceniono jako zły.
Kanał Trynka (PLRW2000172956) został objęty badaniem jakości wody w 0,1
km rzeki, w miejscu ujścia kanału do Wisły. Badania jakości wody w 2012 r. wykaza-
© Copyright by Katarzyna Kubiak-Wójcicka, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu