1068_tom II_DRUK_NOWY.indd

Transkrypt

ZASADY USTROJOWE
UNII EUROPEJSKIEJ
Niniejsze drugie wydanie podręcznika – Zasady ustrojowe Unii Europejskiej – dotyczy podstaw ustrojowych Unii. Zebrano tu podstawowe zagadnienia odnoszące się do kwestii strukturalnych ustroju Unii, tj. określających istotę jej bytu prawno-politycznego oraz przenikających
wszystkie obszary regulacyjne Unii.
EP
Tom ten wchodzi w skład serii podręczników „System prawa Unii Europejskiej”, które Instytut Wydawniczy EuroPrawo zaczął publikować w 2009 r. Autorami wszystkich publikacji
są wybitni specjaliści z zakresu prawa UE i prawa międzynarodowego, wywodzący się ze środowiska akademickiego oraz reprezentujący instytucje unijne i urzędy krajowe zajmujące się
w Polsce sprawami Unii Europejskiej.
EM
O
IW
Tom ten reprezentuje pierwszą grupę podręczników (tomy od I do IX), obejmujących ustrój
Unii Europejskiej. Pozostałe tomy tej grupy dotyczą: rozwoju podstaw prawnych integracji
europejskiej, systemu instytucjonalnego Unii, źródeł prawa, systemu ochrony prawnej, obywatelstwa Unii, aspektów instytucjonalnych i prawnych finansów Unii Europejskiej, stosunków zewnętrznych, prawnych aspektów członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Druga grupa
podręczników (tomy od X do XII) poświęcona jest Wspólnej Polityce Zagranicznej i Bezpieczeństwa, Przestrzeni Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości oraz Unii Gospodarczej
i Walutowej.
Zwracamy również uwagę Państwa na to, że od końca 2009 r. zaczęły ukazywać się tomy podręcznika (od XIII do XXVIII) obejmujące prawo rynku wewnętrznego i polityki UE.
Więcej informacji można znaleźć na stronie internetowej
www.iweuroprawo.pl
PROFESJONALNIE O PRAWIE UNII EUROPEJSKIEJ
księgarnia internetowa
http://iwep.pl
www.iweuroprawo.eu
e-mail: [email protected]
tel. 22 494 34 63
9 788376 270401
D
pod redakcją
er
ia
ły
Jana Barcza
M
at
Zamiarem Instytutu Wydawniczego EuroPrawo oraz autorów serii jest przedstawienie w sposób fachowy i nowoczesny – a zarazem przystępny i przejrzysty – najważniejszych zagadnień
ustrojowych oraz prawa rynku wewnętrznego i polityk Unii Europejskiej. Podręczniki są dostosowane do potrzeb studentów prawa, administracji, zarządzania, politologii, europeistyki
i stosunków międzynarodowych – słuchaczy przedmiotów z zakresu prawa UE. Publikacje te
mogą również stać się pomocą dla praktyków: prawników, urzędników, biznesmenów i polityków, pragnących pogłębić wiedzę na temat poszczególnych dziedzin prawa Unii Europejskiej.
pod redakcją
EM
O
Jana Barcza
IW
EP
ZASADY USTROJOWE
UNII EUROPEJSKIEJ
Autorzy:
M
at
er
ia
ły
D
Jan Barcz
Patrycja Dąbrowska
Anastazja Gajda
Agnieszka Grzelak
Adam Łazowski
Justyna Maliszewska-Nienartowicz
Dawid Miąsik
Rudolf Ostrihansky
Przemysław Saganek
Monika Szwarc-Kuczer
Anna Zawidzka
1068_tom II_DRUK_NOWY.indd i
TOM II
2011-09-21 17:49:11
© Instytut Wydawniczy EuroPrawo Sp. z o.o., 2010
Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszej publikacji nie może
być reprodukowana, przechowywana i przetwarzana jako źródło danych
w jakiejkolwiek formie zapisu bez pisemnej zgody wydawcy.
IW
EP
Seria podręczników „System prawa Unii Europejskiej”
Redaktor naukowy
Jan Barcz
O
Redaktor prowadzący
Magdalena Wanot
EM
Redakcja i korekta
Agnieszka Nowak
książka do nabycia:
M
at
er
ia
ły
D
Opracowanie typograficzne, skład i łamanie
AMGRAF Anna Milczanowska
http://iwep.pl
Warszawa 2010
ISBN: 978-83-7627-040-1
1068_tom II_DRUK_NOWY.indd ii
2011-09-21 17:49:17
Informacje o autorach:
Jan Barcz – profesor doktor habilitowany, kierownik Katedry Prawa Międzynarodowego i Prawa Unii Europejskiej w Kolegium Prawa Akademii Leona
Koźmińskiego, doświadczony dyplomata, m.in. ambasador RP w Wiedniu.
Rozdziały: 1, 2
IW
EP
Patrycja Dąbrowska – doktor nauk prawnych, adiunkt w Centrum Europejskim Uniwersytetu Warszawskiego, redaktor zarządzający czasopisma „Yearbook of Polish European Studies”.
Rozdział: 13
EM
O
Anastazja Gajda – doktor nauk prawnych, adiunkt w Katedrze Prawa Europejskiego w Kolegium Ekonomiczno-Społecznym Szkoły Głównej Handlowej
w Warszawie.
Rozdziały: 7, 11
er
ia
Rozdział: 9
ły
D
Agnieszka Grzelak – doktor nauk prawnych, adiunkt w Katedrze Prawa Europejskiego Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, ekspert do spraw legislacji
w Biurze Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu.
Adam Łazowski – doktor nauk prawnych, pracownik naukowy (Reader in
Law) na Wydziale Prawa Uniwersytetu Westminster w Londynie.
at
Rozdział: 5
M
Justyna Maliszewska-Nienartowicz – doktor habilitowany, kierownik Katedry Prawa Międzynarodowego i Wspólnotowego na Wydziale Politologii i Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.
Rozdziały: 10, 12
Dawid Miąsik – doktor nauk prawnych, adiunkt w Zakładzie Prawa Konkurencji Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk, asystent specjalista
do spraw orzecznictwa, członek Biura Studiów i Analiz Sądu Najwyższego.
Rozdział: 8
1068_tom II_DRUK_NOWY.indd iii
2011-09-21 17:49:17
Rudolf Ostrihansky – doktor nauk prawnych, docent w Katedrze Prawa Europejskiego Uniwersytetu Warszawskiego, radca prawny, partner zarządzający
kancelarii Sołtysiński Kawecki & Szlęzak.
Rozdział: 3
IW
EP
Przemysław Saganek – doktor nauk prawnych, adiunkt w Instytucie Nauk
Prawnych Polskiej Akademii Nauk, prodziekan Wydziału Prawa Europejskiej
Wyższej Szkoły Prawa i Administracji.
Rozdział: 4
O
Monika Szwarc-Kuczer – doktor nauk prawnych, adiunkt w Zakładzie Prawa
Unii Europejskiej Instytutu Nauk Prawnych PAN i Szkole Wyższej Prawa
i Dyplomacji w Gdyni.
EM
Rozdział: 14
M
at
er
ia
ły
Rozdział: 6
D
Anna Zawidzka – doktor nauk prawnych, adiunkt w Katedrze Prawa Europejskiego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego,
kierownik Podyplomowego Studium Prawa Europejskiego (tamże).
1068_tom II_DRUK_NOWY.indd iv
2011-09-21 17:49:17
IW
EP
O
EM
D
ły
er
ia
at
M
1068_tom II_DRUK_NOWY.indd v
Niniejszy tom poświęcamy pamięci
Profesora Eugeniusza Piontka,
naszego Mistrza, Kolegi, Przyjaciela
2011-09-21 17:49:17
IW
EP
Spis treści
Wykaz akronimów ........................................................................ xv
Wykaz skrótów ............................................................................ xvii
Wstęp do wydania drugiego ........................................................... xix
O
Wstęp do wydania pierwszego ....................................................... xxi
M
at
er
ia
ły
D
EM
1. Struktura Unii Europejskiej (Jan Barcz) .................................... II-1
1.1. Rozwój strukturalny procesu integracji europejskiej:
od Wspólnot Europejskich do Unii Europejskiej ...................... II-1
1.2. Ustanowienie Unii Europejskiej i reforma jej struktury
na mocy Traktatu z Lizbony .................................................. II-3
1.3. Obecna struktura Unii Europejskiej, jej wspólne
wartości i cele ..................................................................... II- 6
1.3.1. Obecna struktura Unii Europejskiej ............................... II- 6
1.3.2. Wspólne wartości Unii Europejskiej .............................. II-7
1.3.3. Cele Unii Europejskiej .................................................. II-9
1.4. Członkostwo w Unii Europejskiej ........................................ II-10
1.4.1. Przystąpienie do Unii Europejskiej .............................. II-10
1.4.2. Zawieszenie w prawach państwa członkowskiego ........... II-10
1.4.3. Wystąpienie z Unii Europejskiej .................................. II-11
1.4.4. Wykluczenie z Unii Europejskiej ................................. II-13
1.5. Zmiana Traktatów stanowiących podstawę
Unii Europejskiej .............................................................. II-14
1.5.1. Zwykła procedura zmiany ........................................... II-14
1.5.2. Uproszczona procedura zmiany ................................... II-15
1.6. Jak długo będzie istniała Unia Europejska
– problem jej rozwiązania ................................................... II-17
1.7. Inne ważniejsze sprawy strukturalne ................................... II-18
1.7.1. Symbole Unii Europejskiej .......................................... II-18
1068_tom II_DRUK_NOWY.indd vii
2011-09-21 17:49:17
viii
Spis treści
1.7.2. Status języków państw członkowskich
Unii Europejskiej ......................................................
Literatura uzupełniająca ..............................................................
Podstawowe dokumenty ...............................................................
Pytania podsumowujące ...............................................................
II-18
II-19
II-20
II-20
er
ia
ły
D
EM
O
IW
EP
2. Charakter prawny Unii Europejskiej (Jan Barcz) ...................... II-22
2.1. Pojęcie organizacji międzynarodowej .................................... II-22
2.2. Klasyfikacja charakteru prawnego Unii Europejskiej .............. II-23
2.3. Próby klasyfikacji Unii Europejskiej w kategoriach państwa .... II-26
2.3.1. Uwarunkowania polityczne i prawne ............................ II-26
2.3.2. Klasyfikacja Unii Europejskiej w świetle
pojęcia konfederacji (związku państw, związku
państwowego) ............................................................ II-27
2.3.3. Klasyfikacja Unii Europejskiej w świetle pojęcia
państwa federalnego (państwa związkowego) ................. II-28
2.4. Znaczenie idei federalizmu dla procesu
integracji europejskiej ......................................................... II-32
2.5. Organizacja międzynarodowa typu ponadnarodowego
jako finalny model prawny procesu integracji europejskiej ....... II-33
2.6. Kompleksowa współzależność integracyjna:
zarządzanie wspólnymi sprawami w Unii Europejskiej ........... II-35
Literatura uzupełniająca .............................................................. II-39
Podstawowe dokumenty ............................................................... II-39
Pytania podsumowujące ............................................................... II- 40
M
at
3. Rozszerzenie Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej
(Rudolf Ostrihansky) ............................................................... II- 41
3.1. Wprowadzenie ................................................................... II- 41
3.2. Rozszerzenie Unii Europejskiej jako zmiana podmiotowa
wielostronnej umowy międzynarodowej ............................... II- 42
3.3. Warunki rozszerzenia Unii Europejskiej ............................... II- 43
3.3.1. Państwa europejskie ................................................... II- 44
3.3.2. Kryteria kopenhaskie ................................................. II- 45
3.4. Proces akcesyjny ................................................................ II- 46
3.4.1. Postępowanie w Unii Europejskiej przed rozpoczęciem
negocjacji akcesyjnych ................................................ II- 46
3.4.2. Negocjacje akcesyjne .................................................. II- 47
3.4.2.1. Screening ........................................................ II- 48
3.4.2.2. Negocjowanie warunków członkostwa ............... II- 48
3.4.3. Dostosowanie prawa państwa kandydującego ................ II-50
1068_tom II_DRUK_NOWY.indd viii
2011-09-21 17:49:17
Spis treści
ix
IW
EP
3.4.4. Postępowanie po zakończeniu negocjacji
akcesyjnych .............................................................. II-52
3.5. Traktat akcesyjny ............................................................... II-54
3.6. Historia i perspektywy rozszerzenia Unii Europejskiej ........... II-55
3.6.1. Fazy rozszerzenia przed rokiem 2004 ........................... II-55
3.6.2. Akcesja dziesięciu państw w roku 2004 ......................... II-57
3.6.3. Akcesja Bułgarii i Rumunii w roku 2007 ...................... II-59
3.6.4. Obecne negocjacje akcesyjne ....................................... II- 60
Literatura uzupełniająca .............................................................. II- 61
Podstawowe dokumenty ............................................................... II- 62
Pytania podsumowujące ............................................................... II- 62
M
at
er
ia
ły
D
EM
O
4. Podział kompetencji pomiędzy Unię Europejską
a państwa członkowskie oraz w ramach Unii Europejskiej
(Przemysław Saganek) ............................................................. II- 63
4.1. Uwagi wstępne ................................................................... II- 63
4.2. Dwa fundamenty podziału kompetencji
pomiędzy Unię Europejską a jej państwa członkowskie ........... II- 64
4.3. Zasada kompetencji przyznanych ......................................... II- 65
4.4. Przepisy kompetencyjne dotyczące wydawania aktów UE ....... II- 66
4.5. Obszary kompetencji Unii ................................................... II- 68
4.6. Kompetencje dorozumiane Unii Europejskiej ....................... II-70
4.7. Istota i wybór podstawy prawnej aktu ................................... II-73
4.8. Granice kompetencji Unii Europejskiej. Kompetencje
państw członkowskich ........................................................ II-74
4.9. Rodzaje kompetencji Unii Europejskiej ................................ II-76
4.10. Obszary objęte kompetencjami wyłącznymi UE ..................... II-78
4.11. Kompetencje Unii Europejskiej inne niż wyłączne ................. II-80
4.12. Zasady równowagi instytucjonalnej i autonomii
instytucjonalnej ................................................................. II-80
Literatura uzupełniająca: ............................................................. II-83
Pytania podsumowujące ............................................................... II-85
5. Zasada lojalności (Adam Łazowski) .........................................
5.1. Wprowadzenie ...................................................................
5.2. Podstawy prawne ...............................................................
5.2.1. Artykuł 4.3 Traktatu o Unii Europejskiej ......................
5.2.2. Artykuł 192 Traktatu ustanawiającego
Europejską Wspólnotę Energii Atomowej .....................
5.3. Charakter prawny ..............................................................
5.4. Zakres podmiotowy ...........................................................
1068_tom II_DRUK_NOWY.indd ix
II- 86
II- 86
II- 89
II-90
II-91
II-92
II-97
2011-09-21 17:49:17
x
Spis treści
IW
EP
5.5. Obowiązki państw członkowskich wynikające
z zasady lojalnej współpracy ................................................ II-98
5.5.1. Obowiązki o charakterze pozytywnym ......................... II-99
5.5.2. Obowiązki o charakterze negatywnym ........................ II-104
5.6. Podsumowanie .................................................................. II-107
Literatura uzupełniająca ............................................................. II-107
Podstawowe dokumenty .............................................................. II-108
Pytania podsumowujące .............................................................. II-108
ły
D
EM
O
6. Zasada niedyskryminacji (Anna Zawidzka) ............................. II-109
6.1. Wprowadzenie .................................................................. II-109
6.2. Zakaz dyskryminacji ze względu na przynależność
państwową ........................................................................ II-110
6.3. Dyskryminacja odwrotna ................................................... II-115
6.4. Równe traktowanie kobiet i mężczyzn
w zakresie zatrudnienia ...................................................... II-116
6.5. Zwalczanie dyskryminacji ze względu na płeć,
rasę lub pochodzenie etniczne, religię lub światopogląd,
niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną ................. II-117
6.6. Podsumowanie .................................................................. II-119
M
at
er
ia
7. Zasada pomocniczości (Anastazja Gajda) ................................ II-121
7.1. Geneza ............................................................................. II-121
7.2. Ewolucja i zakres stosowania w prawie Unii Europejskiej ....... II-122
7.3. Zasada pomocniczości w orzecznictwie sądów unijnych ......... II-134
7.4. Zasada pomocniczości a regiony .......................................... II-136
8. Zasada proporcjonalności (Dawid Miąsik) .............................. II-140
8.1. Pojęcie i charakter ............................................................ II-140
8.2. Źródła ............................................................................. II-141
8.3. Geneza i ewolucja ............................................................. II-141
8.4. Test proporcjonalności ....................................................... II-144
8.5. Zasada proporcjonalności jako zasada ustrojowa
Unii Europejskiej .............................................................. II-146
8.6. Zasada proporcjonalności jako zasada ogólna
wiążąca instytucje Wspólnoty ............................................. II-149
1068_tom II_DRUK_NOWY.indd x
2011-09-21 17:49:17
Spis treści
xi
8.7. Zasada proporcjonalności jako zasada ogólna
wiążąca państwa członkowskie ............................................ II-151
IW
EP
9. Ramy instytucjonalne Unii Europejskiej (Agnieszka Grzelak) ... II-157
9.1. Wprowadzenie .................................................................. II-157
9.2. Zasada jednolitych ram instytucjonalnych
przed Traktatem z Lizbony ................................................ II-158
9.3. Ramy instytucjonalne Unii po Traktacie z Lizbony .............. II-161
M
at
er
ia
ły
D
EM
O
10. Zasada zachowania tożsamości narodowej
państw członkowskich (Justyna Maliszewska-Nienartowicz) .... II-165
10.1. Tożsamość narodowa a tożsamość europejska ...................... II-165
10.2. Rozwój idei poszanowania tożsamości narodowej
w Unii Europejskiej ......................................................... II-167
10.2.1. Postanowienia aktów prawych ................................. II-167
10.2.2. Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości
Unii Europejskiej ................................................... II-170
10.3. Charakter i sposoby poszanowania tożsamości
narodowej przez Unię Europejską ...................................... II-172
10.4. Ochrona wybranych elementów tożsamości narodowej ........ II-173
10.4.1. Ochrona kultury narodowej .................................... II-173
10.4.2. Zachowanie różnorodności językowej ....................... II-177
11. Wspólne wartości Unii i poszanowanie praw człowieka
(Anastazja Gajda) .................................................................. II-182
11.1. Wspólna aksjologia Unii ................................................... II-182
11.2. Poszanowanie praw człowieka ........................................... II-183
11.2.1. Rozwój ochrony praw podstawowych
w prawie unijnym .................................................. II-184
11.2.2. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej ............ II-189
11.2.3. Problem przystąpienia Unii Europejskiej
do europejskiej Konwencji o ochronie
praw człowieka i podstawowych wolności .................. II-193
1068_tom II_DRUK_NOWY.indd xi
2011-09-21 17:49:17
xii
Spis treści
ły
D
EM
O
IW
EP
12. Zasada rządów prawa w Unii Europejskiej
(Justyna Maliszewska-Nienartowicz) ...................................... II-199
12.1. Wprowadzenie ................................................................. II-199
12.2. Rozwój zasady rządów prawa w Unii Europejskiej
– orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości UE
i postanowienia traktatowe ............................................... II-200
12.3. Zakres zastosowania zasady rządów prawa
do działań Unii Europejskiej ............................................. II-202
12.4. Najważniejsze aspekty zasady rządów prawa
w Unii Europejskiej ......................................................... II-203
12.4.1. Zasada legalizmu ................................................... II-203
12.4.2. Bezpieczeństwo prawne sensu largo .......................... II-204
12.5. Skutki naruszenia zasady rządów prawa oraz
jej elementów składowych ................................................ II-207
12.6. Szczególna rola zasady rządów prawa w zewnętrznych
działaniach Unii Europejskiej .......................................... II-208
M
at
er
ia
13. Nowe rządzenie w Unii Europejskiej (Patrycja Dąbrowska) ...... II-212
13.1. Wprowadzenie ................................................................. II-212
13.2. Terminologia i istota koncepcji .......................................... II-213
13.2.1. Definiowanie pojęcia „rządzenie”
w teoriach dotyczących państwa ............................... II-213
13.2.2. Terminy „rządzenie” i „nowe rządzenie”
w odniesieniu do Unii Europejskiej .......................... II-214
13.2.3. Nowe rządzenie a tzw. klasyczna metoda wspólnotowa ..... II-215
13.2.4. Kontrowersje wokół koncepcji nowego rządzenia ....... II-217
13.3. Geneza ........................................................................... II-217
13.3.1. Potrzeba reform i nowych form realizowania
polityk Unii Europejskiej ....................................... II-218
13.3.2. Strategia lizbońska ................................................ II-220
13.4. Ogólne założenia koncepcji nowego rządzenia
w prawie Unii Europejskiej ............................................... II-221
13.4.1. Deklaracje i programy instytucji ............................. II-221
13.4.2. Zasady prawa Unii Europejskiej o szczególnym
znaczeniu ............................................................. II-222
1068_tom II_DRUK_NOWY.indd xii
2011-09-21 17:49:17
Spis treści
xiii
IW
EP
13.4.2.1. Zasada pomocniczości i proporcjonalności ... II-222
13.4.2.2. Zasada otwartości i wzrost roli
społeczeństwa obywatelskiego .................... II-224
13.5. Instrumenty prawne i nowatorskie sposoby
realizowania polityk Unii Europejskiej ............................... II-225
13.5.1. Wzrost znaczenia prawa miękkiego ......................... II-226
13.5.2. Dyrektywy nowego podejścia – dyrektywy ramowe ... II-227
13.5.3. Otwarta Metoda Koordynacji ................................ II-228
13.5.4. Formy instytucjonalne .......................................... II-230
13.6. Zakończenie ................................................................... II-230
M
at
er
ia
ły
D
EM
O
14. Wzmocniona współpraca w prawie Unii Europejskiej
(Monika Szwarc-Kuczer) ....................................................... II-234
14.1. Wprowadzenie ............................................................... II-234
14.2. Wyrażenie zgody na rozpoczęcie wzmocnionej
współpracy w ramach instytucjonalnych
Unii Europejskiej ............................................................ II-238
14.2.1. Procedura wyrażenia zgody ..................................... II-238
14.2.2. Warunki dopuszczalności wzmocnionej
współpracy w ramach Unii Europejskiej ................... II-241
14.3. Funkcjonowanie wzmocnionej współpracy ......................... II-242
14.3.1. Rozwiązania instytucjonalne .................................. II-242
14.3.2. Przystąpienie państw członkowskich
w późniejszym czasie ............................................. II-243
14.4. Szczególne formy wzmocnionej współpracy ...................... II-246
14.4.1. Wzmocniona współpraca w dziedzinie
Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony ............ II-246
14.4.2. Wzmocniona współpraca w ramach
Współpracy Policyjnej i Sądowej w Sprawach
Karnych ............................................................. II-248
14.5. Znaczenie wzmocnionej współpracy dla procesów
integracyjnych w ramach Unii Europejskiej ............................ II-249
Pytania podsumowujące ............................................................. II-252
Indeks ...................................................................................... II-253
1068_tom II_DRUK_NOWY.indd xiii
2011-09-21 17:49:18
IW
EP
Wykaz akronimów
O
EM
er
ia
Dz. U.
Dz. Urz. UE
Dz. Urz. WE
EFTA
EKPCz
D
COREPER
COSAC
– gąbczaste zwyrodnienie mózgu (choroba szalonych krów)
– główna organizacja normalizacyjna w Unii Europejskiej
– organizacja normalizacyjna w Unii Europejskiej
zajmująca się artykułami elektrycznymi
– Komitet Stałych Przedstawicieli
– Konferencja Komisji Wyspecjalizowanych
w Sprawach Wspólnotowych
– Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej
– Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej
– Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich
– Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu
– Europejska Konwencja o ochronie praw człowieka
i podstawowych wolności
– Europejski Trybunał Praw Człowieka
– Europejski Trybunał Sprawiedliwości (do 1 grudnia
2009 r. – Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot
Europejskich, po 1 grudnia 2009 r. – Trybunał
Sprawiedliwości Unii Europejskiej
– Europejska Wspólnota Energii Atomowej
– Europejska Wspólnota Gospodarcza
– Europejska Wspólnota Węgla i Stali
– organizacje międzypaństwowe (międzyrządowe)
– Instrument Przedakcesyjnej Polityki Strukturalnej
– Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości
– organizacje pozarządowe
ły
BSE
CEN
CENELEC
M
at
ETPC
ETS
EWEA
EWG
EWWiS
GO
ISPA
MTS
NGO
1068_tom II_DRUK_NOWY.indd xv
2011-09-21 17:49:18
Wykaz akronimów
TEWWiS
TFUE
TL
TS UE
TS WE
M
at
er
ia
TUE
TWE
UE
UKIE
WE
WTC
WPZiB
Zb. Orz.
IW
EP
TEWG
O
TEWEA
EM
PWBiS
RFN
RP
SAPARD
– Organizacja Narodów Zjednoczonych
– program pomocy materialnej dla państw kandydujących
do Wspólnot Europejskich (obecnie „Phare”)
– Przestrzeń Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości
– Republika Federalna Niemiec
– Rzeczpospolita Polska
– program finansowego wspierania programów
dostosowywania rolnictwa do gospodarki rynkowej
państw kandydujących do Wspólnot Europejskich
– Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii
Atomowej
– Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę
Gospodarczą
– Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla
i Stali
– Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej
– Traktat z Lizbony
– Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (zob. ETS)
– Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich
(zob. ETS)
– Traktat o Unii Europejskiej
– Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską
– Unia Europejska
– Urząd Komitetu Integracji Europejskiej
– Wspólnota Europejska (Wspólnoty Europejskie)
– Wspólna Taryfa Celna
– Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa
– Zbiór Orzeczeń
D
ONZ
PHARE
ły
xvi
1068_tom II_DRUK_NOWY.indd xvi
2011-09-21 17:49:18
IW
EP
ły
D
EM
– angielski
– artykuł
– część
– dokument
– dzieło cytowane
– francuski
– i tym podobne
– litera
– między innymi
– następny
– następny
– niemiecki
– numer (ang.)
– na przykład
– numer (niem.)
– numer
– opracowanie
– punkt
– porównaj
– pozycja
– późniejszy
– redakcja
M
at
er
ia
ang.
art.
cz.
dok.
dz. cyt.
fr.
itp.
lit.
m.in.
n.
nast.
niem.
No.
np.
Nr.
nr
oprac.
pkt
por.
poz.
późn.
red.
O
Wykaz skrótów
1068_tom II_DRUK_NOWY.indd xvii
2011-09-21 17:49:18
Wykaz skrótów
– rok
– strona
– tom
– to jest
– tak zwany
– ustęp
– tom (ang.)
– wiek
– zeszyt
– zmiana
– zobacz
M
at
er
ia
ły
D
EM
O
r.
s.
t.
tj.
tzw.
ust.
Vol.
w.
z.
zm.
zob.
IW
EP
xviii
1068_tom II_DRUK_NOWY.indd xviii
2011-09-21 17:49:18
IW
EP
Wstęp do wydania drugiego
M
at
er
ia
ły
D
EM
O
Niniejszy podręcznik – drugi tom serii „System prawa Unii Europejskiej”
– dotyczy podstaw ustrojowych Unii. Zebrano tu podstawowe zagadnienia
odnoszące się do kwestii strukturalnych ustroju Unii, tj. określających istotę
jej bytu prawno-politycznego oraz przenikających wszystkie obszary regulacyjne Unii.
Drugie wydanie niniejszego tomu, uwzględniające stan prawny wprowadzony do Unii Europejskiej na mocy Traktatu z Lizbony, siłą rzeczy musiało
ulec gruntownej zmianie w stosunku do wydania pierwszego, które odwoływało się jeszcze do trójfilarowej struktury Unii Europejskiej.
Zwłaszcza rozdziały dotyczące struktury Unii Europejskiej (rozdział 1),
jej charakteru prawnego (rozdział 2), kompetencji Unii (rozdział 4) i zasady
jednolitych ram instytucjonalnych (rozdział 9) zostały na nowo opracowane w
związku z przekształceniem się Unii Europejskiej w spójną organizację międzynarodową.
Treść pozostałych rozdziałów została dopasowana do nowej rzeczywistości
prawnej w Unii Europejskiej po 1 grudnia 2009 r., tj. po wejściu w życie Traktatu z Lizbony, przy czym nie zrezygnowano z ukazania rozwoju poszczególnych
zasad ustrojowych w ich historycznym przekroju.
Jan Barcz
1068_tom II_DRUK_NOWY.indd xix
2011-09-21 17:49:18
IW
EP
1.
Struktura Unii Europejskiej
EM
O
1.1. Rozwój strukturalny procesu integracji
europejskiej: od Wspólnot Europejskich do Unii
Europejskiej
M
at
er
ia
ły
D
Tworzenie struktur formalnych procesu integracji europejskiej rozpoczęło
się wraz z ustanowieniem Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (EWWiS) na
mocy traktatu podpisanego w Paryżu 18 kwietnia 1951 r. TEWWiS, określany
także jako Traktat paryski, wszedł w życie w dniu 23 lipca 1952 r. Następnie ustanowiono Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG) i Europejską
Wspólnotę Energii Atomowej (EWEA, Euratom).
Traktaty ustanawiające dwie ostatnie organizacje (TEWG i TEWEA), określane jako Traktaty rzymskie, zostały podpisane w Rzymie 25 marca 1957 r.
i weszły w życie 1 stycznia 1958 r. Plany rozszerzenia procesu integracji na
dziedzinę polityczną i obronną sformułowane na początku lat 50. XX w. (Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Polityczną i Traktat ustanawiający
Europejską Wspólnotę Obronną) zakończyły się niepowodzeniem1.
Traktaty ustanawiające trzy Wspólnoty były następnie wielokrotnie zmieniane na mocy tzw. traktatów rewizyjnych. Do traktatów rewizyjnych, które
w istotny sposób zmieniły strukturę procesu integracji, należy zaliczyć przede
wszystkim:
• Traktat o fuzji – podpisany w Brukseli 8 kwietnia 1965 r. (wszedł w życie 1 lipca 1967 r.), był istotnym krokiem na drodze do unifikacji trzech
Wspólnot (formalnie odrębnych organizacji) poprzez ustanowienie
1
Szerzej na ten temat zob.: tom I – Rozwój podstaw prawnych Unii Europejskiej,
wydanie 2.
1068_tom II_DRUK_NOWY.indd Sek1:23
2011-09-21 17:49:18
1. Struktura Unii Europejskiej
•
•
er
ia
ły
D
•
EM
O
•
wspólnych instytucji (Rady i Komisji); uprzednio wspólnymi instytucjami były już Trybunał Sprawiedliwości i Parlament Europejski oraz
organ doradczy – Komitet Ekonomiczno-Społeczny; instytucje i organy
powstające później były już wspólne dla trzech Wspólnot,
Jednolity Akt Europejski – podpisany 17 i 28 lutego 1986 r. (wszedł w życie 1 lipca 1987 r.), spełnił istotną rolą w ustanowieniu rynku wewnętrznego,
przyspieszył prace nad ustanowieniem Unii Gospodarczej i Walutowej
oraz Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa (WPZiB),
Traktat o Unii Europejskiej (tzw. Traktat z Maastricht) – podpisany
w Maastricht 7 lutego 1992 r. (wszedł w życie 1 listopada 1993 r.), ustanowił Unię Europejską i wprowadzał ważne zmiany w TEWG, m.in.
zmieniał nazwę „EWG” na „Wspólnota Europejska” oraz ustanawiał
etapy tworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej,
Traktat z Amsterdamu – podpisany 2 października 1997 r. (wszedł
w życie 1 maja 1999 r.), wprowadzał ważne zmiany w Traktacie o Unii
Europejskiej (TUE) i Traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską
(TWE), m.in. dokonywał „uwspólnotowienia” (tj. przeniesienia z filaru
III do filaru I) istotnych dziedzin III filaru Unii Europejskiej (tzw. acquis
Schengen),
Traktat z Nicei – podpisany 26 lutego 2001 r. (wszedł w życie 1 lutego
2003 r.), jego głównym zadaniem było przygotowanie Unii Europejskiej
do przyjęcia dużej grupy nowych państw członkowskich (łącznie 12
w toku rozszerzenia 1 maja 2004 r. i 1 stycznia 2007 r.); równolegle do
prac nad tym traktatem uzgodniono również wygaśnięcie TEWWiS,
co nastąpiło 23 lipca 2002 r. (tym samym Europejska Wspólnota Węgla i Stali przestała istnieć, a objęte nią dziedziny przejęła Wspólnota
Europejska),
Traktat z Lizbony – podpisany 13 grudnia 2007 r., wszedł w życie 1 grudnia 2009 r.; Traktat ten dokonuje rewizji TUE i TWE (w tym ostatnim
przypadku następuje zmiana nazwy na „Traktat o funkcjonowaniu
Unii Europejskiej” – TFUE) oraz TEWEA; przejął on pakiet reform
ustrojowym Unii zaproponowany uprzednio w odrzuconym Traktacie
konstytucyjnym2.
IW
EP
II-2
M
at
•
2
Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy (tzw. Traktat konstytucyjny),
podpisany 29 października 2004 r., ostatecznie nie wszedł w życie wskutek zablokowania procedury ratyfikacyjnej w 2005 r. we Francji i w Niderlandach w następstwie
negatywnych wyników referendów. W Traktacie proponowano dokonanie głębokiej
reformy ustrojowej Unii poprzez zastąpienie dotychczasowych Traktatów stanowiących Unię Europejską jednym traktatem oraz przekształcenie Unii w jednolitą organizację międzynarodową (poza Unią miałby jednak pozostawać Euratom).
2011-09-21 17:49:18
1.2. Ustanowienie Unii Europejskiej…
II-3
EM
O
IW
EP
Na mocy Traktatu z Lizbony przeprowadzono głęboką reformę ustrojową Unii. Zmiany obejmują przede wszystkim:
• przekształcenie Unii Europejskiej w jednolitą organizację międzynarodową (likwidacja struktury filarowej),
• ujednolicenie mechanizmu decyzyjnego i katalogu źródeł prawa UE,
• sprecyzowanie zasad podziału kompetencji między UE a jej państwa
członkowskie,
• reformę instytucji, w tym wprowadzenie nowej formuły podejmowania decyzji w Radzie UE większością kwalifikowaną,
• umocnienie ochrony praw podstawowych w UE poprzez nadanie
Karcie Praw Podstawowych charakteru prawnego i przystąpienie
Unii do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności,
• umocnienie roli parlamentów państw członkowskich w sprawach UE
(mechanizm monitorowania zasady pomocniczości oraz kontrolowania procesu decyzyjnego w UE w najważniejszych dziedzinach).
D
1.2. Ustanowienie Unii Europejskiej i reforma
jej struktury na mocy Traktatu z Lizbony
er
ia
ły
Unia Europejska została ustanowiona w 1993 r. na mocy art. 1 (art. A w pierwotnym brzmieniu Traktatu z Maastricht) Traktatu o Unii Europejskiej.
M
at
W dawnym art. 1 akapit trzeci TUE określono strukturę Unii Europejskiej: „Unię stanowią Wspólnoty Europejskie, uzupełnione politykami
i formami współpracy przewidzianymi niniejszym Traktatem. Jej zadaniem jest kształtowanie w sposób spójny i solidarny stosunków między
Państwami Członkowskimi oraz między ich narodami”.
Pierwotnie struktura Unii Europejskiej była więc złożona pod względem
strukturalnym i prawnym. Przedstawia ją poniższy wykres.
2011-09-21 17:49:18
II-4
Dach Unii
Ustanowienie Unii
Cele Unii
Jednolite ramy instytucjonalne
Zasady demokracji, ochrona praw podstawowych i tożsamość narodowa państw
II filar UE
III filar UE
Wspólnota Europejska
Wspólna
Polityka Zagraniczna
i
Bezpieczeństwa
Współpraca
Policyjna i Sądowa
w Sprawach Karnych
metoda
międzyrządowa
metoda
międzyrządowa
(hybryda z udziałem
metody wspólnotowej)
IW
EP
I filar UE
Euratom
Europejska Wspólnota
Węgla i Stali
(do 23 lipca 2002 r.)
EM
O
metoda
wspólnotowa
er
ia
ły
D
Fundament Unii
Wzmocniona współpraca
Rewizja traktatów
Przyjęcie nowego państwa
M
at
Wyżej wskazana pierwotna struktura Unii Europejskiej obejmowała dwa
obszary o różnym charakterze prawnym podzielone na trzy filary. Stąd strukturę Unii określano wówczas jako strukturę filarową lub strukturę świątyni:
• dwie Wspólnoty Europejskie – Wspólnota Europejska (dawna Europejska Wspólnota Gospodarcza) oraz Europejska Wspólnota Energii Atomowej (Euratom) stanowiły I filar UE; jak pamiętamy, trzecia Wspólnota – EWWiS – przestała istnieć 23 lipca 2002 r.; Wspólnota Europejska
(WE) – pierwotna nazwa: Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG)
– odgrywała zasadniczą rolę ze względu na zakres kompetencji; jej podstawowym zadaniem było ustanowienie rynku wewnętrznego poprzez
liberalizację w ramach czterech swobód: przepływu towarów, przepływu pracowników i przedsiębiorczości, świadczenia usług i przepływu
kapitału; dalsze zadania to: prowadzenie wspólnych polityk (Wspólnej
Polityki Handlowej, Wspólnej Polityki Rolnej, Wspólnej Polityki Transportowej), innych polityk oraz realizowanie reguł konkurencji; w ramach WE była również realizowana Unia Gospodarcza i Walutowa;
2011-09-21 17:49:18
1.2. Ustanowienie Unii Europejskiej…
II-5
Europejska Wspólnota Energii Atomowej (EWEA) – Euratom (która nadal istnieje po wejściu w życie Traktatu z Lizbony), zajmuje się
kontrolą i koordynacją w dziedzinie pokojowego wykorzystania energii
jądrowej.
ły
D
EM
O
IW
EP
Wspólnoty – jako organizacje międzynarodowe – spełniały specyficzne kryteria, pozwalające na zakwalifikowanie ich jako organizacji ponadnarodowych. Na rzecz takiej kwalifikacji przemawiała zwłaszcza
okoliczność, że utworzyły one samodzielny, autonomiczny porządek
prawny oraz mogły stanowić prawo, które wywoływało skutek bezpośredni w sferze wewnętrznej państw członkowskich i miało pierwszeństwo wobec prawa krajowego. Stwierdził to Trybunał Sprawiedliwości w precedensowym wyroku z dnia 15 lipca 1964 r. w sprawie
Flaminio Costa przeciwko ENEL. Trybunał podkreślił, że:
• państwa członkowskie, ustanawiając WE, utworzyły „samodzielną, europejską władzę publiczną”,
• w odróżnieniu od zwykłych umów międzynarodowych „Traktat
ustanawiający EWG stworzył własny porządek prawny”,
• prawo „wywodzące się z Traktatu […] nie może być – ze względu na
swój specjalny i oryginalny charakter – podważane przez krajowe
przepisy prawne”, ponieważ „podważałoby to podstawy prawne
Wspólnoty”.
M
at
er
ia
• „Polityki i inne formy współpracy” przewidziane w TUE obejmowały
dalsze dwa filary; chodziło o tzw. obszary międzyrządowe, tj. o Wspólną
Politykę Zagraniczną i Bezpieczeństwa (II filar UE) oraz o Współpracę Policyjną i Sądową w Sprawach Karnych (III filar UE); zasadniczym zadaniem WPZiB było umocnienie tożsamości UE w stosunkach
międzynarodowych, w tym również w dziedzinie polityki bezpieczeństwa i obrony. W ostatnich latach rozwój w dziedzinie objętej II filarem
UE jest wyjątkowo dynamiczny. Miał on zapewnić Unii status partnera
w procesie decyzyjnym w stosunkach międzynarodowych w skali globalnej3; filar III UE, który obejmował Współpracę Policyjną i Sądową
w Sprawach Karnych, pierwotnie nosił on nazwę „Współpraca w dziedzinie Wymiaru Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych”. Również
w tej dziedzinie rozwój był wyjątkowo dynamiczny. Na mocy Traktatu
z Amsterdamu część materii pierwotnego III filaru UE została „uwspólnotowiona” (tzn. przeniesiona do I filaru UE – włączona do ówczesnego
TWE). Od końca lat 90. III filaru UE wraz z niektórymi obszarami
3
Szerzej na ten temat zob.: tom X – Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa.
2011-09-21 17:49:18
II-6
EM
O
IW
EP
ówczesnego TWE (Tytuł IV – „Wizy, azyl, imigracja i inne polityki związane ze swobodnym przepływem osób”) określano wspólnym terminem
– Przestrzeni Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości UE4.
Podstawowa różnica między tymi dwoma obszarami Unii Europejskiej polegała na tym, że Wspólnoty działające w ramach I filaru UE były organizacjami międzynarodowymi, rządzonymi tzw. reżimem wspólnotowym (a zasób
prawny związany z tym obszarem określano jako prawo wspólnotowe, stanowiące główny składnik tzw. zasobu wspólnotowego – acquis communautaire).
W obszarach UE obejmujących „polityki i inne formy współpracy” (tj. w II
i III filarze UE) państwa członkowskie współpracowały natomiast na mocy
prawa międzynarodowego – Traktatu o Unii Europejskiej (w ramach tzw.
współpracy międzyrządowej).
Na mocy Traktatu z Lizbony zlikwidowano strukturę filarową Unii i przekształcono ją w jednolitą organizację międzynarodową5. Konsekwencją tej
decyzji jest ujednolicenie struktury instytucjonalnej Unii, źródeł prawa pochodnego, mechanizmu decyzyjnego oraz umocnienie jej spójności.
D
1.3. Obecna struktura Unii Europejskiej, jej wspólne
wartości i cele
1.3.1. Obecna struktura Unii Europejskiej
M
at
er
ia
ły
Po wejściu w życie Traktatu z Lizbony podstawę prawną Unii tworzą dwa
traktaty (art. 1 akapit trzeci TUE i art. 1 ust. 2 TFUE) – Traktat o Unii Europejskiej (TUE) i Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE).
Podział materii między oba te traktaty nie jest całkowicie jednoznaczny, choć
TUE zawiera głównie postanowienia dotyczące zasad ustrojowych Unii, natomiast TFUE – postanowienia dotyczące działania dziedzin objętych jej kompetencją.
TUE zawiera więc przepisy odnoszące się do: ustanowienia Unii, katalogu jej wartości, określenia celów Unii, głównych zasad podziału kompetencji
między Unię a jej państwa członkowskie, ochrony praw podstawowych, zasad
demokratycznych przestrzeganych w Unii. Zawiera także postanowienia odnoszące się do: zasad działania instytucji unijnych, wzmocnionej współpracy,
rewizji traktatów stanowiących podstawę Unii, akcesji do Unii i dobrowolnego
z niej wystąpienia. TUE reguluje również jedną z polityk UE, mianowicie
Wspólną Politykę Zagraniczną i Bezpieczeństwa (dawny II filar). Politykę
4
Szerzej na ten temat zob.: tom XI – Przestrzeń Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości.
5 Szerzej na ten temat zob.: rozdział 2.
2011-09-21 17:49:18
1.3. Obecna struktura Unii Europejskiej…
II-7
er
ia
ły
D
EM
O
IW
EP
tę pozostawiono w TUE chyba głównie ze względu na chęć podkreślenia jej
szczególnego charakteru w ramach Unii, rządzi się ona bowiem „szczególnymi
zasadami i procedurami” (art. 24 ust. 1 TUE).
TFUE natomiast również zawiera postanowienia horyzontalne – dotyczące
zasad działania UE, zwłaszcza jej kompetencji (część pierwsza), obywatelstwa
Unii (część druga) oraz instytucji i finansowania (część szósta). Przede wszystkim reguluje jednak dziedziny objęte kompetencją UE, które dotyczą dwóch
zasadniczych obszarów:
• polityk i działań wewnętrznych Unii: rynku wewnętrznego wraz ze
swobodami unijnymi (swobodą przepływu towarów, osób, usług i kapitału), tzw. polityk, które obejmują polityki wspólne, istniejące od
początku ustanawiania rynku wewnętrznego (Wspólną Politykę Rolną, Wspólną Politykę Transportową, Wspólną Politykę Handlową,
zaliczoną w TFUE do „działań zewnętrznych”), oraz inne polityki
unijne, ustanawiane wraz z rozwojem procesu integracji: Przestrzeń
Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości, Unię Gospodarczą i Walutową, polityki sektora infrastrukturalnego (politykę transportową,
energetyczną, sieci transeuropejskich), polityki społeczne (polityka
społeczna, edukacja, kształcenie zawodowe, młodzież i sport, kultura,
zdrowie publiczne, ochrona konsumentów, przemysł, spójność gospodarcza, społeczna i terytorialna, badania i rozwój technologiczny oraz
przestrzeń kosmiczna, środowisko naturalne, turystyka, ochrona ludności, współpraca administracyjna); w tej dziedzinie TFUE zawarte są
również reguły konkurencji.
• działań zewnętrznych Unii: Wspólnej Polityki Handlowej, współpracy z państwami trzecimi, środków restrykcyjnych (nakładania sankcji),
zawierania umów międzynarodowych, stosunków z państwami trzecimi
i organizacjami międzynarodowymi, klauzuli solidarności.
M
at
Jak wspomniano, Traktat z Lizbony co prawda nie wprowadził jednoznacznej spójności między obu Traktatami, niemniej jednak nadał
zakresowi regulacyjnemu UE stosunkowo przejrzysty charakter, systematyzacji zakresu regulacyjnego towarzyszyły bowiem istotne uzupełnienia w poszczególnych dziedzinach.
1.3.2. Wspólne wartości Unii Europejskiej
Katalog wspólnych wartości, na których budowana jest UE, formułuje
art. 2 TUE:
2011-09-21 17:49:18
II-8
IW
EP
„Unia opiera się na wartościach poszanowania godności osoby ludzkiej,
wolności, demokracji, równości, państwa prawnego, jak również poszanowania praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości.
Wartości te są wspólne Państwom Członkowskim w społeczeństwie
opartym na pluralizmie, niedyskryminacji, tolerancji, sprawiedliwości,
solidarności oraz na równości kobiet i mężczyzn”.
Należy podkreślić, że Traktat z Lizbony – określając katalog wspólnych
wartości, na których budowana jest Unia – nakazuje ukierunkować polityki
i działania Unii w sposób uwzględniający jej „wymiar społeczny”:
EM
O
Artykuł 9 TFUE stwierdza: „Przy określaniu i realizacji swoich polityk i działań Unia bierze pod uwagę wymogi związane ze wspieraniem
wysokiego poziomu zatrudnienia, zapewnianiem odpowiedniej ochrony
socjalnej, zwalczaniem wyłączenia społecznego, a także z wysokim poziomem kształcenia, szkolenia oraz ochrony zdrowia ludzkiego”.
er
ia
ły
D
Niezależnie od tego Traktat z Lizbony wprowadził do Traktatów społeczne
klauzule horyzontalne, nakierowane na zapewnienie większej skuteczności
„wymiarowi społecznemu” UE. Poza postanowieniami wskazanego wyżej
art. 9 TFUE do tego rodzaju społecznych klauzul horyzontalnych należą postanowienia art. 3 ust. 3 akapit pierwszy i drugi TFUE:
M
at
„Unia ustanawia rynek wewnętrzny. Działa na rzecz trwałego rozwoju
Europy, którego podstawą jest zrównoważony wzrost gospodarczy oraz
stabilność cen, społeczna gospodarka rynkowa o wysokiej konkurencyjności zmierzająca do pełnego zatrudnienia i postępu społecznego
oraz wysoki poziom ochrony i poprawy jakości środowiska naturalnego.
Wspiera postęp naukowo-techniczny.
Zwalcza wyłączenie społeczne i dyskryminację oraz wspiera sprawiedliwość społeczną i ochronę socjalną, równość kobiet i mężczyzn, solidarność między pokoleniami i ochronę praw dziecka”.
Istotne znaczenie w omawianym kontekście ma nadanie charakteru prawnego (na mocy art. 6 ust. 1 TUE) Karcie Praw Podstawowych oraz przystąpie-
2011-09-21 17:49:18
1.3. Obecna struktura Unii Europejskiej…
II-9
nie Unii Europejskiej do Europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka
i podstawowych wolności (art. 6 ust. 2 TUE).
1.3.3. Cele Unii Europejskiej
at
er
ia
ły
D
EM
O
IW
EP
W ramach Tytułu I (Postanowienia wspólne) art. 3 TUE precyzuje cele
Unii Europejskiej. Należą do nich (art. 3 ust. 1 TUE):
• wspieranie pokoju, wartości Unii i dobrobytu jej narodów,
• zapewnienie obywatelom Unii Przestrzeni Wolności, Bezpieczeństwa
i Sprawiedliwości bez granic wewnętrznych, w której zagwarantowana
jest swoboda przepływu osób, w powiązaniu z właściwymi środkami
w odniesieniu do kontroli granic zewnętrznych, azylu, imigracji, jak
również zapobiegania przestępczości i zwalczania jej,
• ustanowienie rynku wewnętrznego, przy czym Unia działa na rzecz
trwałego rozwoju Europy, którego podstawę stanowią: zrównoważony
wzrost gospodarczy oraz stabilność cen, społeczna gospodarka rynkowa o wysokiej konkurencyjności zmierzająca do pełnego zatrudnienia
i postępu społecznego oraz wysoki poziom ochrony i poprawy jakości
środowiska naturalnego; Unia wspiera postęp naukowo-techniczny,
• zwalczanie wyłączenia społecznego i dyskryminacji oraz wspieranie
sprawiedliwości społecznej i ochrony socjalnej, równości kobiet i mężczyzn, solidarności między pokoleniami i ochrony praw dziecka,
• wspieranie spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej oraz solidarności między państwami członkowskimi,
• szanowanie swojej bogatej różnorodności kulturowej i językowej oraz
czuwanie nad ochroną i rozwojem dziedzictwa kulturowego Europy.
Cele powyższe UE realizuje również w stosunkach z państwami trzecimi
i innymi organizacjami międzynarodowymi. Stosownie do ust. 5 art. 3 TUE:
M
„W stosunkach zewnętrznych Unia umacnia i propaguje swoje wartości
i interesy oraz wnosi wkład w ochronę swoich obywateli. Przyczynia się
do pokoju, bezpieczeństwa, trwałego rozwoju Ziemi, do solidarności
i wzajemnego szacunku między narodami, do swobodnego i uczciwego
handlu, do wyeliminowania ubóstwa oraz do ochrony praw człowieka,
w szczególności praw dziecka, a także do ścisłego przestrzegania i rozwoju prawa międzynarodowego, w szczególności zasad Karty Narodów
Zjednoczonych”.
2011-09-21 17:49:18
II-10
1.4. Członkostwo w Unii Europejskiej
1.4.1. Przystąpienie do Unii Europejskiej
ły
D
EM
O
IW
EP
Państwami założycielami Wspólnot było sześć państw: Belgia, Francja,
Luksemburg, Niderlandy, Republika Federalna Niemiec i Włochy. W dniu
1 stycznia 1973 r. przyjęto do Wspólnot Wielką Brytanię, Danię i Irlandię,
1 stycznia 1981 r. – Grecję, 1 stycznia 1986 r. – Hiszpanię i Portugalię, 1 stycznia
1995 r. (już do Unii Europejskiej) – Austrię, Szwecję i Finlandię. Polska – wraz
z dziewięcioma innymi państwami: Czechami, Cyprem, Estonią, Litwą, Łotwą, Maltą, Słowacją, Słowenią i Węgrami – stała się członkiem Unii 1 maja
2004 r. W dniu 1 stycznia 2007 r. do Unii przystąpiły Bułgaria i Rumunia.
Obecnie Unia Europejska obejmuje 27 państw członkowskich. W najbliższych
latach na członkostwo mogą liczyć państwa Bałkanów Zachodnich, w pierwszej kolejności Chorwacja, oraz Islandia.
Traktat o Unii Europejskiej określa obecnie jednolite warunki i procedurę
przyjęcia nowego państwa członkowskiego (art. 49 TUE). Uprzednio (przed
ustanowieniem Unii) inna była formuła przyjęcia do Europejskiej Wspólnoty
Węgla i Stali (na mocy decyzji Rady), a inna – do Europejskiej Wspólnoty
Gospodarczej i Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej (na mocy traktatu
akcesyjnego). Obecnie podstawą uzyskania członkostwa w Unii Europejskiej
jest traktat akcesyjny6.
er
ia
1.4.2. Zawieszenie w prawach państwa członkowskiego
M
at
Na mocy Traktatu z Amsterdamu wprowadzono do TUE postanowienia
(ówczesny art. 7), na których podstawie możliwe było zawieszenie praw państwa członkowskiego w przypadku, gdy naruszałoby ono w sposób „poważny
i trwały” zasady wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności (określone w ówczesnym art. 6 ust. 1 TUE). Traktat z Nicei
– pod wpływem kazusu Austrii (2000 r.) – rozszerzył nieco katalog środków,
które można było zastosować w stosunku do takiego państwa (zalecenia, badanie sytuacji przez specjalnych wysłanników). Na mocy Traktatu z Lizbony
postanowienia te z niewielkimi modyfikacjami włączono do TUE (obecny
art. 7), przy czym zasady podejmowania decyzji w kwestii zawieszenia praw
państwa członkowskiego sprecyzowane są w art. 354 TFUE.
Zastosowanie omawianych sankcji w stosunku do państwa członkowskiego
przebiega w następujących etapach (art. 7 TUE):
6
Szerzej na ten temat zob.: rozdział 3.
2011-09-21 17:49:18
II-11
at
er
ia
ły
D
EM
O
IW
EP
• punktem odniesienia oceny działań państwa członkowskiego jest katalog wartości określony w art. 2 TUE;
• na uzasadniony wniosek jednej trzeciej państw członkowskich, Parlamentu Europejskiego lub Komisji Europejskiej, Rada, stanowiąc
większością czterech piątych swych członków i po uzyskaniu zgody
Parlamentu Europejskiego, może stwierdzić istnienie wyraźnego ryzyka poważnego naruszenia przez państwo członkowskie powyższych
wartości;
• przed dokonaniem takiego stwierdzenia Rada wysłuchuje dane państwo
członkowskie i, stanowiąc zgodnie z tą samą procedurą , może skierować
do niego zalecenia; Rada regularnie bada, czy przyczyny dokonania
takiego stwierdzenia pozostają aktualne;
• Rada Europejska, stanowiąc jednomyślnie na wniosek jednej trzeciej
państw członkowskich lub Komisji Europejskiej i po uzyskaniu zgody Parlamentu Europejskiego, może stwierdzić, po wezwaniu państwa
członkowskiego do przedstawienia swoich uwag, poważne i stałe naruszenie przez to państwo wartości, określonych w art. 2 TUE;
• w przypadku dokonania takiego stwierdzenia Rada, stanowiąc większością kwalifikowaną, może zdecydować o zawieszeniu niektórych praw
tego państwa członkowskiego wynikających ze stosowania Traktatów, łącznie z prawem do głosowania w Radzie przez przedstawiciela
rządu tego państwa;
• Rada powinna przy tym uwzględnić możliwe skutki takiego zawieszenia
w zakresie praw i obowiązków osób fizycznych i prawnych; obowiązki,
które ciążą na tym państwie członkowskim, pozostają wiążące dla tego
państwa;
• Rada może następnie, stanowiąc większością kwalifikowaną, zdecydować o zmianie lub uchyleniu podjętych środków w przypadku zmiany
sytuacji, która doprowadziła do ich ustanowienia.
M
Postanowienia tego artykułu nie zostały dotychczas zastosowane. Już jednak samo wskazanie postępowania państwa członkowskiego w kontekście
art. 7 TUE stanowi istotny sygnał ostrzegawczy i środek nacisku.
1.4.3. Wystąpienie z Unii Europejskiej
Wcześniejsze traktaty nie przewidywały wyraźnie możliwości wystąpienia ze Wspólnot, a następnie z Unii Europejskiej. Nie istniała też w tej mierze praktyka, abstrahując od przypadku, który w istocie oznaczał ograniczenie terytorialnego obowiązywania traktatów (kazus Grenlandii). Możliwość
2011-09-21 17:49:18
II-12
IW
EP
wystąpienia istniała jednak na mocy ogólnych zasad międzynarodowego prawa traktatów. Przede wszystkim możliwe było wystąpienie jednego z państw
członkowskich w drodze uzgodnienia warunków wystąpienia z pozostałymi
państwami członkowskimi (nie budziło to większych kontrowersji). W takim
przypadku należałoby zastosować albo procedurę określoną w dawnym art. 48
TUE do zmiany traktatów, albo – w sposób odpowiedni – zastosować procedurę
akcesyjną określoną w dawnym art. 49 TUE.
Dyskusyjna była natomiast możliwość jednostronnego wystąpienia z Unii
Europejskiej z powołaniem się na klauzulę zasadniczej zmiany okoliczności
(rebus sic stantibus). Również w takim przypadku musiałoby w istocie dojść
do porozumienia między państwem występującym a pozostałymi państwami
członkowskimi w sprawie politycznych, a przede wszystkim ekonomicznych
następstw wystąpienia.
D
EM
O
Trudno sobie wyobrazić faktyczne samowolne wystąpienie z Unii.
W takim przypadku państwo samowolnie opuszczające Unię naruszyłoby traktaty stanowiące Unię, a tym samym popełniłoby delikt międzynarodowy. Pociągnęłoby to daleko idące konsekwencje polityczne,
ekonomiczne i finansowe.
ły
Na mocy Traktatu z Lizbony do TUE (art. 50) wprowadzono klauzulę
dotyczącą „dobrowolnego wystąpienia z Unii”.
M
at
er
ia
„1. Każde Państwo Członkowskie może, zgodnie ze swoimi wymogami
konstytucyjnymi, podjąć decyzję o wystąpieniu z Unii.
2. Państwo Członkowskie, które podjęło decyzję o wystąpieniu, notyfikuje swój zamiar Radzie Europejskiej. W świetle wytycznych Rady
Europejskiej Unia prowadzi negocjacje i zawiera z tym Państwem
umowę określającą warunki jego wystąpienia, uwzględniając ramy jego przyszłych stosunków z Unią. Umowę tę negocjuje się zgodnie z artykułem 218 ustęp 3 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej.
Jest ona zawierana w imieniu Unii przez Radę, stanowiącą większością kwalifikowaną po uzyskaniu zgody Parlamentu Europejskiego.
3. Traktaty przestają mieć zastosowanie do tego Państwa od dnia wejścia
w życie umowy o wystąpieniu lub, w przypadku jej braku, dwa lata
po notyfikacji, o której mowa w ustępie 2, chyba że Rada Europejska
w porozumieniu z danym Państwem Członkowskim podejmie jednomyślnie decyzję o przedłużeniu tego okresu.
2011-09-21 17:49:19
II-13
IW
EP
4. Do celów ustępów 2 i 3 członek Rady Europejskiej i Rady reprezentujący występujące Państwo Członkowskie nie bierze udziału
w obradach ani w podejmowaniu decyzji Rady Europejskiej i Rady
dotyczących tego Państwa.
Większość kwalifikowaną określa się zgodnie z artykułem 238 ustęp 3
litera b) Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej.
5. Jeżeli Państwo, które wystąpiło z Unii, zwraca się o ponowne przyjęcie,
jego wniosek podlega procedurze, o której mowa w artykule 49”.
at
er
ia
ły
D
EM
O
Stosownie do powyższych postanowień art. 50 TUE każde z państw
członkowskich może podjąć decyzję o wystąpieniu z UE. Podstawą wystąpienia jest umowa międzynarodowa, która nie tylko określa warunki
wystąpienia, lecz także wyznacza ramy przyszłych stosunków występującego
państwa z Unią. Artykuł 50 TUE formułuje również mechanizm „przymuszający” do wynegocjowania umowy: jeśli nie wejdzie ona w życie w ciągu
dwóch lat od notyfikowania decyzji o wystąpieniu, decyzja taka staje się skuteczna (choć termin dwuletni może być przedłużony). Państwo występujące
z Unii musi być również świadome, że uprzednie członkostwo nie stworzy
dla niego żadnej uprzywilejowanej pozycji, gdyby państwo to zdecydowało
się ponownie przystąpić do Unii: będzie wówczas obowiązywała normalna
procedura akcesu.
Określenie w TUE procedury dobrowolnego wystąpienia z Unii oznacza,
że inne możliwości wynikające z powszechnego prawa międzynarodowego
zostały wyłączone. Nie jest zwłaszcza możliwe jednostronne wystąpienie z
Unii. W istocie postanowienia art. 50 TUE są tak skonstruowane, że pociągają
za sobą konieczność uzgodnienia warunków wystąpienia. Gdyby jednak któreś z państw członkowskich stosowało obstrukcję w negocjacjach, wystąpienie
staje się skuteczne (przeradza się więc w rodzaj wystąpienia jednostronnego).
M
1.4.4. Wykluczenie z Unii Europejskiej
Również w odniesieniu do wykluczenia państwa członkowskiego z Unii
Europejskiej traktaty stanowiące Unię nie zawierały i nadal (po wejściu w życie
Traktatu z Lizbony) nie zawierają żadnych postanowień. Wykluczenie jednego
z państw członkowskich zasadniczo nie jest więc możliwe, tym bardziej że
w takim przypadku – ze względów oczywistych – nie ma możliwości zgodnego
podjęcia decyzji co do warunków opuszczenia Unii. W skrajnym przypadku
można się jednak odwołać do powszechnego prawa międzynarodowego.
Artykuł 60 Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów z 23 maja 1969 r.
przewiduje, że w przypadku „ciężkiego naruszenia” traktatu wielostronnego
2011-09-21 17:49:19
II-14
IW
EP
przez jedno z państw członkowskich pozostałe państwa członkowskie mogą się
porozumieć m.in. co do wygaśnięcia lub zawieszenia traktatu w odniesieniu
do takiego państwa (w przypadku umowy ustanawiającej organizację międzynarodową będzie to oznaczać wykluczenie z organizacji lub zawieszenie
w prawach członka). Można więc sobie wyobrazić sytuację, w której jedno
z państw członkowskich przestaje przestrzegać zasad działania Unii. Pozostałe państwa mogłyby wówczas podjąć stosowną decyzję na podstawie art. 60
Konwencji wiedeńskiej.
1.5. Zmiana Traktatów stanowiących podstawę
Unii Europejskiej
M
at
er
ia
ły
D
EM
O
Traktaty stanowiące podstawę Unii mogą być zmieniane przez państwa
członkowskie. Zmiany takie przeprowadzane są w drodze rewizji postanowień traktatów, na mocy odrębnych traktatów rewizyjnych (przykładem
jest Traktat z Amsterdamu, Traktat z Nicei czy Traktat z Lizbony). Traktaty
rewizyjne mogą mieć charakter zwykłych traktatów rewizyjnych – dokonują one wówczas zmiany postanowień traktatów stanowiących podstawę UE.
Specyficznym charakterem odznaczał się (odrzucony) Traktat konstytucyjny,
który miał zastąpić ówczesny TUE i TWE; w związku z tym określano go
jako duży traktat rewizyjny.
Specyficznym, mieszanym charakterem cechuje się Traktat z Lizbony. Z jednej strony jest on tradycyjnym traktatem rewizyjnym, dokonuje bowiem zmiany postanowień TUE, TWE i TEWEA, z drugiej – kreuje Unię
Europejską jako organizację międzynarodową, która zastępuje dotychczasową
Wspólnotę Europejską. Istota prawna tego zabiegu polega na rozszerzeniu
uprzedniego reżimu wspólnotowego na cały obszar nowej Unii Europejskiej
jako organizacji międzynarodowej.
Traktat z Lizbony w istotnym zakresie zmienia procedurę rewizji traktatów stanowiących Unię (dawny art. 48 TUE), wprowadzając dwie procedury
rewizji: zwykłą procedurę zmiany i uproszczoną procedurę zmiany.
1.5.1. Zwykła procedura zmiany
Dotychczasowa procedura zawierania traktatów rewizyjnych (zawarta
w uprzednim art. 48 TUE) zostaje określona jako „zwykła procedura zmiany” i uzupełniona trzema elementami (art. 48 ust. 2–5 TUE).
2011-09-21 17:49:19
1.5. Zmiana traktatów stanowiących podstawę Unii Europejskiej
II-15
IW
EP
Przypomnijmy, że dotychczas każde z państw członkowskich lub Komisja mogły przedkładać Radzie propozycje zmiany Traktatów. Następnie
Rada, po zasięgnięciu opinii Parlamentu Europejskiego i – jeśli było to
celowe – Komisji, podejmowała decyzję o zwołaniu posiedzenia Konferencji Międzyrządowej. Rada zasięgała również opinii EBC w przypadku zmian instytucjonalnych w „dziedzinie pieniądza”. Konferencja
– „za wspólnym porozumieniem” – opracowywała zmiany, które miały
być wprowadzone w Traktatach. Zmiany te ujmowano w formę traktatu
rewizyjnego, który wchodził w życie po dokonaniu we wszystkich państwach członkowskich ratyfikacji „zgodnie z ich odpowiednimi wymogami konstytucyjnymi”.
M
at
er
ia
ły
D
EM
O
Zwykła procedura zmiany (art. 48 ust. 2–5 TUE) przejmuje powyższą
procedurę zawierania traktatów rewizyjnych i uzupełnia ją istotnymi elementami:
• propozycję zmiany traktatów stanowiących podstawę UE może przedkładać również Parlament Europejski,
• propozycje zmiany Traktatów muszą być notyfikowane parlamentom
narodowym państw członkowskich,
• Rada Europejska może (ale nie musi) zwołać Konwent poprzedzający
obrady Konferencji Międzyrządowej, a w przypadku zwołania Konwent
może kierować do Konferencji jedynie „zalecenia”,
• wprowadza się rodzaj procedury monitorującej postęp w procesie ratyfikacji traktatu rewizyjnego: jeżeli po upływie dwóch lat cztery piąte
państw ratyfikowałyby traktat, a pozostałe miałaby trudności w tej mierze, sprawę kieruje się do Rady Europejskiej.
Uzupełnienia te nawiązują do doświadczeń związanych z Traktatem konstytucyjnym: wskazują na ostrożność co do zwołania Konwentu i jego kompetencji
oraz potwierdzają polityczny mechanizm monitorowania procedury ratyfikacji
traktatu (opisany w deklaracji dołączonej do Traktatu konstytucyjnego).
1.5.2. Uproszczona procedura zmiany
Na mocy Traktatu z Lizbony ustanowiono nowe, tzw. uproszczone procedury zmiany (art. 48 ust. 6 i 7 TUE), obejmujące możliwość modyfikacji traktatów stanowiących podstawę Unii bez konieczności zawierania traktatu
rewizyjnego, tj. przeprowadzenie zmian na mocy specjalnych postanowień
Traktatów, które upoważniają Radę do dokonania stosownej zmiany Traktatów w ściśle określonym przedmiocie. Procedura taka określana jest mianem
2011-09-21 17:49:19
II-16
ły
D
EM
O
IW
EP
procedury kładki (ang. footbridge, fr. passerelle). Obejmuje ona dwa zasadnicze
przypadki:
• procedurę kładki z zastrzeżeniem ratyfikacji (art. 48 ust. 6 TUE) – przewiduje ona zmianę postanowień Części III TFUE (Polityki wewnętrzne
i działania Unii); zmiana taka następuje na wniosek państwa członkowskiego, Parlamentu Europejskiego lub Komisji Europejskiej; decyzję podejmuje jednomyślnie Rada Europejska po konsultacji z Parlamentem
Europejskim, Komisją i EBC (w dziedzinie polityki pieniężnej); decyzja
Rady Europejskiej wymaga zatwierdzenia przez państwa członkowskie zgodnie z ich „odpowiednimi wymogami konstytucyjnymi”; nie
może ona zwiększać kompetencji UE przyznanej w Traktatach;
• procedurę kładki sensu stricto (art. 48 ust. 7 TUE) – umożliwia ona – po
pierwsze – zmianę jednomyślności w Radzie na podejmowanie decyzji
większością kwalifikowaną (nie dotyczy kwestii wojskowych lub obronnych); po drugie – zmianę specjalnej procedury ustawodawczej na zwykłą procedurę ustawodawczą (w której Rada działa większością kwalifikowaną). W obu przypadkach decyzje jednomyślnie podejmuje Rada
Europejska po uzyskaniu zgody Parlamentu Europejskiego, udzielonej
przez większość jego członków. O zamiarze podjęcia takiej decyzji muszą
być poinformowane parlamenty narodowe państw członkowskich. Decyzja może być podjęta przez Radę Europejską, jeżeli w terminie sześciu
miesięcy od chwili powiadomienia żaden z nich nie notyfikuje swojego
sprzeciwu. Jeśli natomiast choć jeden parlament notyfikuje sprzeciw,
decyzja nie może być podjęta.
M
at
er
ia
Procedury kładki występowały również uprzednio w TWE i TUE,
niemniej – na mocy Traktatu z Lizbony – nadano tej procedurze
charakter strukturalny, umożliwiający dokonywane istotnych zmian
ustrojowych w UE. Niezależnie od art. 48 ust. 6 i 7 TUE, występują
one jako tzw. procedury kładki ad hoc w szeregu innych, istotnych
postanowień TFUE i TUE. Nadanie procedurom kładki takiego znaczenia ustrojowego (zwłaszcza procedurom kładki bez zastrzeżenia
ratyfikacji) sprawiło, że niezbędne stało się umocnienie współpracy
między parlamentem a rządem państwa członkowskiego przy kreowaniu stanowiska państwa w tej dziedzinie (przyzwolić na skorzystanie z procedury kładki czy nie wyrazić na nie zgody). Jako pierwszy
zwrócił na to uwagę niemiecki Federalny Trybunał Konstytucyjny
w wyroku z dnia 30 czerwca 2009 r.
2011-09-21 17:49:19
1.6. Jak długo będzie istniała Unia…
II-17
1.6. Jak długo będzie istniała Unia Europejska –
problem jej rozwiązania
at
er
ia
ły
D
EM
O
IW
EP
W kategoriach politycznych i gospodarczych ocenia się z reguły, że rozwój
Unii Europejskiej osiągnął taki etap, z którego nie ma już powrotu (ang. point
of no return). Z prawnego punktu widzenia wyłania się jednak szereg istotnych
kwestii.
Dotychczas wszystkie Traktaty stanowiące podstawę Wspólnot, a następnie
Unii zawarte były na czas nieokreślony. Wyjątkiem był – jak pamiętamy –
TEWWiS, który został zawarty na czas określony (50 lat) i wygasł po upływie
tego okresu 23 lipca 2002 r. Traktat z Lizbony nic nie zmienił w tej dziedzinie.
Zarówno TUE (art. 53), jak i TFUE (art. 356) zawierają klauzule, że zostały
zawarte „na czas nieograniczony”.
Z prawnego punktu widzenia zawarcie obecnie wiążących Traktatów stanowiących podstawę Unii Europejskiej (TUE i TFUE) oraz TEWEA na czas
nieograniczony nie oznacza, że państwa członkowskie nie mogą doprowadzić do wygaśnięcia tych Traktatów. Ponieważ same Traktaty nie zawierają stosownych postanowień, w grę wchodziłyby zasady powszechnego prawa
międzynarodowego: na mocy zgody wszystkich państw stron Traktatów
stanowiących Unię (państw członkowskich UE) zawsze można ustalić ich
wygaśnięcie, a tym samym położyć kres istnieniu Unii.
W takim przypadku należałoby zastosować zwykłą procedurę zmiany
przewidzianą w art. 48 TUE do rewizji traktatów, względnie odpowiednio
dostosować procedurę określoną w art. 49 TUE dotyczącą przyjęcia nowego
państwa członkowskiego. Można się również zastanawiać się nad odpowiednim zastosowaniem procedury odnoszącej się do dobrowolnego wystąpienia
z Unii (art. 50 TUE). W każdym razie niezbędne byłoby zawarcie w tej sprawie
umowy międzynarodowej między państwami członkowskimi Unii.
M
W najbliższych latach może dojść do wygaśnięcia Traktatu ustanawiającego Euratom. Traktat z Lizbony nie włączył bowiem Euratomu do
Unii – pozostaje on odrębną organizacją, połączoną z UE analogiczne
jak uprzednio ze Wspólnotą Europejską. Grupa państw członkowskich
złożyła jednak wniosek w sprawie „możliwie szybkiego” (deklaracja
nr 54 zawarta w Akcie końcowym związanym z Traktatem z Lizbony)
zwołania Konferencji Międzyrządowej w celu wyjaśnienia losu Euratomu. Można zakładać, że albo zostanie on włączony do Unii, albo przekształcony w unijną agencję: w obu przypadkach będzie się to wiązało
z wygaśnięciem TEWEA.
2011-09-21 17:49:19
II-18
1.7. Inne ważniejsze sprawy strukturalne
1.7.1. Symbole Unii Europejskiej
EM
O
IW
EP
Od 1986 r. Wspólnoty przejęły od Rady Europy jako swój symbol flagę
(12 złotych gwiazd na granatowym tle – liczba gwiazd nie odpowiada liczbie
państw członkowskich, lecz jest stała i ma znaczenie symboliczne) oraz hymn
(czwarta część IX symfonii Ludwiga van Beethovena – Oda do radości). Z kolei
9 maja (dzień ogłoszenia w 1950 r. deklaracji przez Roberta Schumana) został
uznany za Dzień Europejski.
W Traktacie konstytucyjnym zaproponowano wyraźne wymienienie
w tekście Traktatu (art. I-8) przywołanych symboli Unii oraz dodanie do
nich dewizy Unii („Zjednoczona w różnorodności”) i euro jako waluty Unii.
W związku z odrzuceniem w toku debat politycznych konstytucyjnego charakteru traktatu rewizyjnego w Traktacie z Lizbony zrezygnowano z artykułu
ustanawiającego symbole Unii.
M
at
er
ia
ły
D
Można jednak znaleźć wśród artykułów postanowienia stwierdzające
wyraźnie, że „Unia ustanawia unię gospodarczą i monetarną, której
walutą jest euro” (art. 3 ust. 4 TUE). Grupa 16 państw członkowskich
(nie było wśród nich Polski) złożyła deklarację (nr 52 – zamieszczoną w
Akcie końcowym związanym z Traktatem z Lizbony), że wyżej wymienione symbole „pozostają dla nich symbolami wyrażającymi poczucie
wspólnoty obywateli Unii Europejskiej oraz ich związek z nią”. Niezależnie od tego niektóre instytucje unijne i organy doradcze w swoich
regulaminach wprowadziły postanowienia „uznające i przyjmujące”
powyższe symbole Unii (por. art. 213 regulaminu Parlamentu Europejskiego, wersja z grudnia 2009 r.).
1.7.2. Status języków państw członkowskich Unii Europejskiej
Określenie statusu języków państw członkowskich w UE jest problemem
delikatnym – dotyczy prestiżu i tożsamości narodowej państw członkowskich
– oraz kosztownym (tłumaczenia pochłaniają duże sumy).
Języki państw członkowskich mają w UE status trojakiego rodzaju:
• języki autentyczne traktatów – obecnie (po ostatnim rozszerzeniu UE
1 stycznia 2007 r.) są to 23 języki, którymi posługuje się 27 państw
stron Traktatów ustanawiających UE (art. 55 TUE); liczba ta będzie
wzrastać w toku kolejnych akcesji do UE; niezależnie od tego każde z
2011-09-21 17:49:19
1.7. Inne ważniejsze sprawy strukturalne
II-19
ły
D
EM
O
IW
EP
państw członkowskich może wnioskować o przetłumaczenie Traktatów
na inne języki, o ile mają one status języków urzędowych w tym państwie; języki te są autentyczne w tym sensie, że mają jednakową moc
i jednakowe znaczenie przy interpretacji Traktatów; język polski stał się
językiem autentycznym Traktatów – podobnie jak języki pozostałych
dziewięciu państw, które przystąpiły wraz z Polską do UE – z chwilą
uzyskania przez członkostwa w UE w dniu 1 maja 2004 r. (art. 61 Aktu
dotyczącego warunków przystąpienia, będącego częścią składową Traktatu akcesyjnego);
• języki urzędowe (oficjalne) – są ustalane (stosownie do art. 342 TFUE)
przez Radę stanowiącą jednogłośnie; w rozporządzeniu Rady nr 1
z 1958 r. wraz z późniejszymi zmianami ustalono, że obecnie jest 23 języków urzędowych (od 1 stycznia 2007 r. do tej grupy zaliczono również język irlandzki); język polski stał się językiem urzędowym UE
– podobnie jak języki pozostałych dziewięciu „nowych” państw członkowskich – z chwilą uzyskania przez Polskę członkostwa w UE (art. 58
Aktu dotyczącego warunków przystąpienia); we wszystkich językach
urzędowych jest publikowany Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej;
szczegóły używania języków urzędowych są określone w regulaminach
poszczególnych instytucji;
• języki robocze – są używane w bieżącej pracy; są to – według wewnętrznych ustaleń – angielski, francuski i niemiecki; językiem roboczym
sędziów sądów unijnych jest francuski.
M
at
er
ia
Z punktu widzenia obywatela Unii podstawowe znaczenie ma zasada
(art. 24 akapit czwarty TFUE), że może on zwracać się do wszystkich
instytucji i organów Unii w jednym z języków autentycznych i w takim
samym języku musi otrzymać odpowiedź.
Literatura uzupełniająca
• Barcz J., Traktat z Nicei. Zagadnienia prawne i instytucjonalne, Warszawa
2005.
• Barcz J., Unia Europejska na rozstajach. Traktat z Lizbony. Dynamika
i główne kierunki reformy ustrojowej, Warszawa 2010.
• Czapliński W., Wyrozumska A., Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe, Warszawa 2004.
2011-09-21 17:49:19
II-20
• Łazowski A., Traktat z Lizbony, Warszawa 2010.
• Milton G., Keller-Noëllet J., Bartol-Saurel A., The European Constitution.
Its Origins, Negotiation and Meaning, London 2005.
• Streinz R., Ohler Ch., Herrmann Ch., Der Vertrag von Lissabon zur Reform
der EU. Einführung mit Synopse, München 2010.
IW
EP
Podstawowe dokumenty
M
at
er
ia
ły
D
EM
O
• Dawne teksty skonsolidowane (sprzed wejścia w życie Traktatu
z Lizbony) Traktatu o Unii Europejskiej i Traktatu ustanawiającego
Wspólnotę Europejską [w:] Podstawy prawne Unii Europejskiej. Traktaty
stanowiące UE – wersja skonsolidowana uwzględniająca Traktat z Nicei oraz
traktaty akcesyjne z 1 maja 2004 r. i 1 stycznia 2007 r. Orzeczenia Trybunału
Konstytucyjnego. Ustawy dotyczące członkostwa Polski w UE, Warszawa
2008.
• Obecnie obowiązujące (po wejściu w życie Traktatu z Lizbony) – Traktat o Unii Europejskiej i Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej
(wersje skonsolidowane) z uwzględnieniem poprawek językowych
w tekstach polskich [w:]
Traktat z Lizbony. Podstawy prawne Unii Europejskiej. Traktat o Unii
Europejskiej oraz Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej wraz z protokołami i deklaracjami. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej.
Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego. Ustawy dotyczące członkostwa
Polski w UE, wyd. 3, wprowadzenie, wybór i opracowanie J. Barcz,
Warszawa 2010 (wybór brązowy).
Traktat z Lizbony. Podstawy prawne Unii Europejskiej. Traktat o Unii Europejskiej oraz Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej wraz z protokołami i deklaracjami. Karta Praw Podstawowych, wyd. 1, wprowadzenie,
wybór i opracowanie J. Barcz, Warszawa 2010 (wybór zielony).
Traktat z Lizbony. Traktat o Unii Europejskiej oraz Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (teksty skonsolidowane), wyd. 2, Warszawa 2010
(wybór czerwony).
Pytania podsumowujące
• Wymień Traktaty stanowiące Unię Europejską i omów ich strukturę.
• Wymień najważniejsze traktaty rewizyjne i omów ich znaczenie dla rozwoju Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej.
2011-09-21 17:49:19
Pytania podsumowujące
II-21
M
at
er
ia
ły
D
EM
O
IW
EP
• Na czym polegała tzw. filarowa struktura Unii Europejskiej przed wejściem w życie Traktatu z Lizbony? Co zawierały poszczególne filary
Unii?
• Omów katalog wspólnych wartości, na których zbudowana jest Unia
Europejska, oraz jej cele.
• Jakie sankcje mogą spotkać państwo członkowskie Unii Europejskiej,
naruszające podstawowe wartości, na których zbudowana jest Unia?
• Omów problem charakteru prawnego Unii Europejskiej. Na czym
w związku z tym problemem polega zasadnicza reforma ustrojowa UE
wprowadzona na mocy Traktatu z Lizbony?
• Omów problem terytorialnego zakresu obowiązywania Traktatów stanowiących Unię Europejską.
• Czy państwo członkowskie może wystąpić z Unii?
• Czy państwa członkowskie mogą Unię rozwiązać?
• Zasady reżimu językowego w Unii Europejskiej.
2011-09-21 17:49:19
E
acquis communautaire
II-134, II-160, II-216
Agenda 2000
II-48, II-50, II-127,
II-45
EKPCz, zob. Konwencja o ochronie
praw człowieka i podstawowych
wolności
O
A
IW
EP
Indeks
Europejska Polityka Sąsiedztwa
II-209–210
akt końcowy (traktatu akcesyjnego)
Europejski Trybunał Praw Człowieka
II-194–196
EM
akt dotyczący warunków przystąpienia
II-19, II-54, II-55
D
C
II-55
D
er
ia
ły
cele Unii II-4, II-6, II-9, II-24, II-65, II-69,
II-87–88, II-90, II-103–107, II-117, II-123,
II-131, II-146, II-157 II-163, II-183, II-220,
II-228, II-234, II-236, II-241
II-2–5,
at
dorobek (acquis) Schengen
II-236–241, II-249
M
dyrektywa równości rasowej
dyskryminacja bezpośrednia
II-117–118
II-118
II-111–113,
G
Grupa Refleksyjna
II-124
I
integracja europejska II-1, II-25–37,
II-91, II-104, II-122, II-161, II-167,
II-183, II-187, II-213, II-236–237
J
jednolite ramy instytucjonalne
II-157–161, II-163
dyskryminacja jawna, zob.
dyskryminacja bezpośrednia
Jednolity Akt Europejski
II-187
dyskryminacja odwrotna
II-115–116
dyskryminacja pośrednia
II-117–118
II-112–114,
jednostronne wystąpienie z Unii
II-12–13
II-4,
II-2, II-123,
2011-09-21 17:49:31
Indeks
M
Karta Praw Podstawowych (KKP)
II-3, II-8, II-38, II-119, II-133, II-170,
II-184, II-189–193
Karta Tożsamości Europejskiej
katalog praw podstawowych
katalog wartości
II-166
II-187–188
II-11, II-182, II-202
katalog wspólnych wartości
II-38, II-167, II-183
II-7–8,
klasyczna metoda wspólnotowa
II-215–216
kompetencja kompetencji
(Kompetenz-Kompetenz)
II-65
kompetencje dorozumiane
II-70–72
II-77, II-80,
II-77,
kompetencje kontrolne ETS
II-83
D
kompetencje konkurencyjne
II-125
II-77, II-125
ły
kompetencje równoległe
er
ia
kompetencje wyłączne II-58, II-64, II-68,
II-75–79, II-124–125, II-130, II-136,
II-219, II-239, II-241, II-246
kompleksowa współzależność
integracyjna II-34, II-35–39
at
konfederacja, zob. państwo federalne
M
Konwencja o ochronie praw człowieka
i podstawowych wolności
(EKPCz) II-3, II-8, II-38, II-44–45,
II-184, II-186–196
Konwencja z Prüm
II-14, II-42, II-87
II-248
KPP, zob. Karta Praw Podstawowych
kryteria kopenhaskie
II-50–51
model Europy à la carte
II-235
model integracji „wielu prędkości”
II-235
model integracji „zmiennej geometrii”
II-235
N
negocjacje akcesyjne
II-59, II-60–61
II-47–54, II-56–57,
nowe rządzenie II-212, II-214–226,
II-228, II-230–231
O
kompetencje horyzontalne 70, II-75
Konwencja wiedeńska
metoda sądowa
II-50–51
EM
kompetencje dzielone
II-104, II-135
II-66,
metoda legislacyjna
IW
EP
K
O
II-254
II-45–46, II-209
obywatelstwo Unii II-7, II-30, II-109,
II-114, II-116, II-168, II-187
ochrona kultury narodowej
II-173–177
ogólne zasady prawa unijnego
II-148, II-205
organizacje międzynarodowe II-2–3,
II-5–7, II-9, II-14, II-22–36, II-38–39,
II-72, II-157–158, II-161, II-177, II-188,
II-209
organizacje międzypaństwowe
II-33, II-36
II-22–25,
organizacje międzyrządowe, zob.
organizacje międzypaństwowe
organizacje ponadnarodowe
33–37, II-39
II-5, II-
organizacje pozarządowe II-22, II-214,
II-220, II-224–225, II-227
Otwarta Metoda Koordynacji
II-220, II-226, II-228–230
II-216,
2011-09-21 17:49:31
Indeks
stała współpraca strukturalna
P
państwo federalne (państwo związkowe,
konfederacja) II-26–33
państwo związkowe, zob. państwo
federalne
Partnerstwo dla Członkostwa
Partnerstwo Wschodnie
Strategia lizbońska
II-227
II-255
II-246–247
II-118, II-219–220,
T
II-59
II-210
test proporcjonalności
II-149, II-154
II-144–147,
TEWWiS, zob. Traktat ustanawiający
Europejską Wspólnotę Węgla i Stali
podmiotowość prawnomiędzynarodowa
pochodna II-23
tożsamość europejska
II-183
Porozumienie Międzyinstytucjonalne
II-123, II-126, II-222, II-225
tożsamość konstytucyjna
prawo miękkie (soft law)
II-226, II-229
procedura kładki
II-213, II-221,
II-15–16, II-38
II-128,
D
procedura współdecydowania
II-215, II-239, II-248
ły
procedura wzmocnionej współpracy,
zob. wzmocniona współpraca
er
ia
Przestrzeń Wolności, Bezpieczeństwa
i Sprawiedliwości (PWBiS) II-6–7,
II-9, II-68, II-80, II-132, II-162, II-216,
II-236–237
M
at
PWBiS, zob. Przestrzeń Wolności,
Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości
S
SAPARD
II-59
Sąd Pierwszej Instancji (SPI) II-53,
II-117, II-126, II-134, II-136, II-151,
II-160–161, II-187, II-190
screening
II-48, II-60
SPI, zob. Sąd Pierwszej Instancji,
obecnie: Sąd
II-165–167,
II-169, II-172
O
tożsamość narodowa II- 4, II-18, II-30,
II-75, II-165–173, II-177–178
tożsamość państwowa
Traktat akcesyjny
II-57, II-60
EM
prawa podstawowe II-3–4, II- 6, II-38,
II- 49, II-117, II-133, II-183–194, II-201,
II-207
IW
EP
podmiotowość prawnomiędzynarodowa
II-23, II-25, II-29
II-165, II-169
II-42–43, II-52–54,
Traktat konstytucyjny II-2, II-14–15,
II-18, II-32, II- 60, II-74, II-143
Traktat paryski
II-1
Traktat ustanawiający Europejską
Wspólnotę Węgla i Stali
(TEWWiS) II-1–2, II-17, II-56, II-122,
II-141
traktaty rewizyjne
traktaty rzymskie
II-1, II-14–15, II-18
II-1
Traktat z Amsterdamu II-2, II-5, II-10,
II-14, II-24, II-45, II-76, II-117, II-124,
II-126, II-129, II-143, II-168, II-187–188,
II-201, II-228, II-234–237, II-249
Traktat z Maastricht II-2–3, II-24,
II- 65, II-76, II-123, II-134, II-167–168,
II-187–188, II-201, II-218, II-228, II-236
Traktat z Nicei II-2, II-10, II-14, II- 88,
II-98, II-188, II-249
Trybunał Obrachunkowy
II-159, II-162, II-203
II-137,
2011-09-21 17:49:31
II-256
Indeks
U
Z
UGiW, zob. Unia Gospodarcza
i Walutowa
zakaz dyskryminacji II- 64, II-75,
II-110–112, II-114, II-118–119
Układ Europejski
zasada autonomii instytucjonalnej
II-63, II- 80, II- 83, II-162
II-58–59, II-93
Unia Gospodarcza i Walutowa
(UGiW) II-2, II-4, II-7, II-236, II-249
WPZiB, zob. Wspólna Polityka
Zagraniczna i Bezpieczeństwa
zasada jednostkowego (enumeratywnego)
upoważnienia II-65
Wspólna Polityka Bezpieczeństwa
i Obrony II-5, II-209, II-244
II-4, II-7,
II-4, II-7, II-54,
Wspólna Polityka Rybacka
II-101
II-78,
D
Wspólna Polityka Rybołówstwa
II-130
Wspólna Polityka Transportowa
II-7, II-70
II-4,
er
ia
ły
Wspólna Polityka Zagraniczna
i Bezpieczeństwa (WPZiB) II-4–6,
II-24, II-68–69, II-91, II-96, II-104,
II-160, II-162, II-201, II-209, II-238,
II-240, II-242, II-244–247
Wspólna Taryfa Celna (WTC)
II-79
M
at
Współpraca Policyjna i Sądowa
w Sprawach Karnych II-4–5, II-24,
II-133, II-161, II-240–241, II-248
WTC, zob. Wspólna Taryfa Celna
Wysoki Przedstawiciel do Spraw
Zagranicznych i Polityki
Bezpieczeństwa II-96, II-162, II-163,
II-240, II-242, II-244–246
wystąpienie z Unii Europejskiej
II-11–13, II-17
wzmocniona współpraca
zasada legalizmu
II-234–251
II-203–204
zasada lojalności (lojalnej współpracy,
solidarności) II-32, II- 86–100,
II-106–107, II-169, II-238, II-250
EM
Wspólna Polityka Rolna
II-68, II-70
zasada kompetencji przyznanych
II-64–66, II-70, II-74, II-124–125
O
Wspólna Polityka Handlowa
II-68, II-78, II-79, II-130
IW
EP
zasada jednolitych ram instytucjonalnych
II-157–161, II-163
W
zasada efektywności prawa Unii
Europejskiej II-86, II-99, II-107
zasada nadrzędności prawa
unijnego II-127
zasada niedyskryminacji
II-109–119, II-178
II-58,
zasada odpowiedzialności państw
członkowskich za naruszenia prawa
UE II-87, II-99, II-103, II-107
zasada otwartości
II-240, II-244–246
zasada prawa pacta sunt servanda
II-87
zasada pierwszeństwa (prawa
unijnego) II-32, II-34, II-38, II-87,
II-98–99, II-103, II-107
zasada podziału kompetencji
II-32
zasada pomocniczości (subsydiarności)
II-3, II-32, II-38, II-65, II-104, II-121–137,
II-141, II-143, II-146, II-168, II-220,
II-222, II-230–231
zasada poszanowania praw człowieka
i podstawowych wolności II-183
zasada poszanowania różnorodności
językowej II-179
2011-09-21 17:49:31
Indeks
zasada poszanowania tożsamości
narodowej państw członkowskich
II-168–169
zasada rządów prawa
zasada proporcjonalności II-32, II-65,
II-126–127, II-129–131, II-135, II-137,
II-140–154, II-171, II-174, II-178, II-206,
II-222
zasada skutku pośredniego
II-107
II-222–223
zasada równego traktowania
II-116–119
II-109,
II-199–209, II-217
zasada skutku bezpośredniego
II-98–99, II-103, II-107
II-87,
II-99, II-103,
zasada wzajemnej współpracy
II-88
zasady odpowiedzialności deliktowej
państw członkowskich za naruszenia
prawa unijnego II-87
IW
EP
zasada przejrzystości
II-257
M
at
er
ia
ły
D
EM
O
zasada równowagi instytucjonalnej
II-63, II-80–83, II-127, II-203
2011-09-21 17:49:31
ZASADY USTROJOWE
UNII EUROPEJSKIEJ
Niniejsze drugie wydanie podręcznika – Zasady ustrojowe Unii Europejskiej – dotyczy podstaw ustrojowych Unii. Zebrano tu podstawowe zagadnienia odnoszące się do kwestii strukturalnych ustroju Unii, tj. określających istotę jej bytu prawno-politycznego oraz przenikających
wszystkie obszary regulacyjne Unii.
EP
Tom ten wchodzi w skład serii podręczników „System prawa Unii Europejskiej”, które Instytut Wydawniczy EuroPrawo zaczął publikować w 2009 r. Autorami wszystkich publikacji
są wybitni specjaliści z zakresu prawa UE i prawa międzynarodowego, wywodzący się ze środowiska akademickiego oraz reprezentujący instytucje unijne i urzędy krajowe zajmujące się
w Polsce sprawami Unii Europejskiej.
EM
O
IW
Tom ten reprezentuje pierwszą grupę podręczników (tomy od I do IX), obejmujących ustrój
Unii Europejskiej. Pozostałe tomy tej grupy dotyczą: rozwoju podstaw prawnych integracji
europejskiej, systemu instytucjonalnego Unii, źródeł prawa, systemu ochrony prawnej, obywatelstwa Unii, aspektów instytucjonalnych i prawnych finansów Unii Europejskiej, stosunków zewnętrznych, prawnych aspektów członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Druga grupa
podręczników (tomy od X do XII) poświęcona jest Wspólnej Polityce Zagranicznej i Bezpieczeństwa, Przestrzeni Wolności, Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości oraz Unii Gospodarczej
i Walutowej.
D
Zwracamy również uwagę Państwa na to, że od końca 2009 r. zaczęły ukazywać się tomy podręcznika (od XIII do XXVIII) obejmujące prawo rynku wewnętrznego i polityki UE.
M
at
e
ria
ły
Zamiarem Instytutu Wydawniczego EuroPrawo oraz autorów serii jest przedstawienie w sposób fachowy i nowoczesny – a zarazem przystępny i przejrzysty – najważniejszych zagadnień
ustrojowych oraz prawa rynku wewnętrznego i polityk Unii Europejskiej. Podręczniki są dostosowane do potrzeb studentów prawa, administracji, zarządzania, politologii, europeistyki
i stosunków międzynarodowych – słuchaczy przedmiotów z zakresu prawa UE. Publikacje te
mogą również stać się pomocą dla praktyków: prawników, urzędników, biznesmenów i polityków, pragnących pogłębić wiedzę na temat poszczególnych dziedzin prawa Unii Europejskiej.
Więcej informacji można znaleźć na stronie internetowej
www.iweuroprawo.pl
PROFESJONALNIE O PRAWIE UNII EUROPEJSKIEJ
http://iwep.pl
www.iweuroprawo.eu
e-mail: [email protected]
tel. 22 494 34 63
9 788376 270401
pod redakcją
Jana Barcza

1068_tom II_DRUK_NOWY.indd

Transkrypt

Podobne dokumenty

w bajkowym nastroju - Enrico Zanolla | design studio

609 - Leiris_sklad.indd

Metody badań online (PDF Available)