Artykuł 09 (Mleczko).indd

NR 31
AN TRO PO MO TO RY KA
2005
ROZWÓJ SOMATYCZNY, FUNKCJONALNY
I MOTORYCZNY W KSIĄŻCE A. JOPKIEWICZA
ORAZ E. SULIGI „BIOMEDYCZNE PODSTAWY
ROZWOJU I WYCHOWANIA”1
THE SOMATIC, FUNCTIONAL AND MOTOR
DEVELOPMENT IN A. JOPKIEWICZ
AND E. SULIGA’S BOOK „THE BIOMEDICAL BASIC
OF THE DEVELOPMENT AND PEDAGOGICS”
Edward Mleczko*
W cieniu wielkich nazwisk i opracowań (bardziej
lub mniej całościowych) problematyki rozwoju
biologicznego człowieka, od kilkunastu już lat dojrzewał w środowisku naukowym Kielc akademicki
podręcznik, przeznaczony dla studiujących kierunki pedagogiczne, najpierw w Wyższej Szkole Pedagogicznej – a później – już w szacownej Akademii
Świętokrzyskiej i w innych uczelniach, które rodzą
się jak grzyby po deszczu w mieście Stefana Żeromskiego. Nosi on tytuł „Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania”.
Przekazaną braci studenckiej pozycję książkową
na progu nowego roku akademickiego 2005/2006,
w niebieskiej (atramentowej) okładce, ozdobiono
czerwonymi literami nazwisk autorów, a białymi tytułu i miejsca wydawcy. Na obwolucie znalazła się
też podobizną pary osób, być może małżeństwa,
w wieku już sędziwym i ich wizerunku (lub wnuków)
w okresie dzieciństwa. Ciekawa to (i bardzo oryginalna!) ilustracja zawartości treściowej ksiązki. Jej
autorami jest dwójka znanych kieleckich naukowców, prof. dr hab. Andrzej Jopkiewicz i dr Edyta
Suliga. Nie jest to ich debiut autorski. W 1995 roku
w oficynie wydawniczej, dawnej WSP w Kielcach,
ukazał się w zielonej okładce pierwowzór recenzowanego podręcznika. Był to skrypt akademicki pn.
1
A. Jopkiewicz, E. Suliga, Biomedyczne podstawy rozwoju
i wychowania. Instytut Technologii i Eksploatacji – Państwowy
Instytut Badawczy, Radom-Kielce2005.
„Biologiczne podstawy rozwoju”. W trzy lata później, po szybkim wyczerpaniu się nakładu, pod takim
samym tytułem skierowano do rąk studiujących (już
w żółtej obwolucie) znacznie udoskonaloną jego
wersję podręcznikową. W porównaniu z poprzednim wydaniem można było zauważyć w przekazie
informacji zmiany ilościowe i jakościowe. Poza tym
na zakończenie każdej z XV części, które obejmowały materiał przewidziany na taką samą liczbę ćwiczeń, pojawiła się literatura uzupełniająca i pytania
kontrolne dla studiujących. Zmieniono również
wydawcę na Wydawnictwo Instytutu Technologii
Eksploatacji w Radomiu. Wydrukowano w nim
również recenzowaną pozycję książkową. W ten
sposób powstało (a można też powiedzieć, jak wyżej
– dojrzało) nowe jakościowo dzieło w zgodnej kooperacji nauczycieli akademickich, która przetrwała kilkanaście lat. Czym się różnią „Biomedyczne
podstawy rozwoju i wychowania” od poprzednich
wydań?
Na pewno nie można przyjąć, że tak jak bliźniaków MZ najczęściej różni tylko strój, tak ww. wydania
książkowe odznaczają się przede wszystkim innym
tytułem i kolorem obwoluty. Wydaje się, że bardzo
ciekawie i treściwie zakres zmian oraz sens wydania
nowego jakościowo dzieła, scharakteryzowali sami
Autorzy, w słowie wstępnym oraz w notce promocyjnej, stwierdzając: „Podręcznik ten opiera się na
treściach zawartych w skrypcie naszego autorstwa
pt. „Biologiczne podstawy rozwoju człowieka” (wy-
-
-
-
-
*prof. dr hab., Katedra Teorii i Metodyki Lekkiej Atletyki AWF, Kraków, al. Jana Pawła II 78
-
– 103 –
danie I z 1995 roku, wydanie II rozszerzone z 1998
roku). Zmiany, które wprowadzono, spowodowane
zostały nie tylko powrotem do starej nazwy przedmiotu, ale przede wszystkim założeniami programowymi w tzw. „planach minimum”, zgodnie z Uchwałą Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego, obowiązującymi od 2000 roku. Wszystkie rozdziały zostały
zmienione i poszerzone, zwłaszcza o zagadnienia
dotyczące żywienia człowieka, zaburzeń w rozwoju somatycznym i stanie zdrowia dzieci i młodzieży,
istoty zdrowia i warunków zdrowotnych”. I dalej:
„Postępy w dziedzinie biologii i medycyny sprawiają, że konieczna jest stała weryfikacja wiedzy o mechanizmach rozwoju człowieka. Rozwijają się też
nowe dyscypliny naukowe, a zwłaszcza auksologia
– mająca szczególne znaczenie dla pediatrii, czy także geriatrii i gerontologii” [1].
Do tego należałoby dodać, że w dużym stopniu
zagadnienia biologicznego rozwoju człowieka są
także ważne nie tylko dla takich nauk, jak anatomia,
biochemia, fizjologia, auksologia czy antropologia,
ale również dla dziedziny wiedzy, nazywanej najczęściej antropomotoryka, która z trudem wychodzi
w naszym kraju ze stanu in statu nastendi. O tym, że
problemy działalności ruchowej są ważne dla nauk
biologicznych, świadczyć może analiza zawartości
recenzowanej książki. W ten sposób nawiązano
twórczo do dobrych tradycji. Ich źródeł w naszym
kraju należałoby poszukać w pracach N. Wolańskiego [2, 3] sprzed 50 lat. Tak, pół wieku temu,
o czym bardzo często się zapomina, zwrócono już
uwagę w Polsce na to, że mówiąc o biologicznym
rozwoju człowieka nie można zapominać o jego
aspekcie motorycznym. Taki nurt poznawczy nabrał
sił na przełomie wieków za sprawą przede wszystkim „krakowskiej szkoły antropomotoryki” [4] i jest
coraz bardziej dostrzegany. Trudno przecież oderwać rozwój motoryczny od rozwoju biologicznego
człowieka. Klasyczne ujęcie przyjmuje przecież, że
jego strukturę tworzą: rozwój somatyczny, funkcjonalny i motoryczny, z wyjątkiem psychicznego
[5]. Nie inaczej pojmują go autorzy podręcznika,
stwierdzając: „Przez pojęcie rozwoju fizycznego (lub
somatycznego czy biologicznego) należy rozumieć
całokształt procesów biologicznych, jakie zachodzą
w rozwijającym się organizmie z wyłączeniem sfery
psychicznej”[ 1].
W związku z tym nasuwa się pytanie: w jakim
zakresie problematyka motoryczności człowieka
została uwzględniona w książce A. Jopkiewicza i E.
Suligi? W subiektywnym odczuciu recenzenta nie
należy przeceniać jej roli. Ustalając rangowo udział
poszczególnych struktur rozwoju biologicznego,
na pewno zagadnienia motoryki człowieka znala-
złyby się na ostatnim miejscu. Ich analiza wskazuje
jednak, iż zamieszczone informacje są na tyle interesujące i ważne, że można przypisać im funkcję
uzupełniającą zakres materiałów pomocniczych do
nauczania antropomotoryki, głównie na studiach
wychowania fizycznego, które wprowadziły obligatoryjnie taki przedmiot. „Biomedyczne podstawy
rozwoju i wychowania” nie zastąpią podręcznika
do antropomotoryki. Mają swój profil. Nie znajdziemy w nich nawet wiedzy, jaką przekazał A.
Jopkiewicz w monografii wydanej w 1998 r. pod
nazwą: „Zmienność sprawności fizycznej mężczyzn
oraz genetyczne i środowiskowe jej uwarunkowania”[6], świadczącej o przynależności kieleckiego
naukowca do współczesnego pokolenia badaczy
problematyki motoryczności człowieka. Z własnego
doświadczenia pedagogicznego mogę powiedzieć,
że trudno byłoby mi mówić na wykładach o zagadnieniach dotyczących motoryczności człowieka we
współczesnym, szerokim jej znaczeniu [7], gdyby
słuchacze nie znali tych zagadnień, które znaleźć
można w treści recenzowanego podręcznika. Za
rekomendacją pozycji książkowej A. Jopkiewicza
i E. Suligi przemawiają także inne względy. Przede
wszystkim to, że napisano ją bardzo przystępnie.
Całość części głównej tworzy trzynaście rozdziałów, które poprzedza spis treści i bardzo rzeczowy
wstęp, a kończy indeks nazwisk, przytaczanych
w tekście zasadniczym i w podawanej literaturze
uzupełniającej do każdego rozdziału. Już sama liczba 178 cytowanych autorów świadczy o krytycznym
i zarazem wieloaspektowym ujęciu przedstawianej
problematyki. W takim przekonaniu utwierdzi każdego czytelnika wynik analizy tematyki 259 publikacji, autorstwa wybitnych naukowców, specjalizujących się w problematyce poruszanej w poszczególnych rozdziałach pracy. W większości ukazały
się one na przełomie wieków. Tylko kilka z pozycji
bibliograficznych ma więcej niż 25 lat. Wśród szeregu wymienionych nazwisk można znaleźć najwybitniejszych polskich antropologów, z wszystkich
polskich ośrodków naukowych, którzy w różnym zakresie specjalizują się w antropologii ontogenetycznej. Nie zapomniano także o polskich publikacjach
z antropomotoryki. Pomijając „Podstawy antropomotoryki”, w większości przypadków są to jednak
pozycje bibliograficzne powstałe dawno. Przyznając autorom prawo stworzenia autorskiego ujęcia
treści podręcznika, z pozycji recenzenta należałoby
upomnieć się o zamieszczenie, chociażby tylko w literaturze uzupełniającej, podręcznika pt. „Antropomotoryka” W. Osińskiego, wydanego w latach 2000
i 2003. Poza tym uważam, że bez szkody dla wartości
książki warto by pominąć publikacje wydane w la-
-
-
-
-
Edward Mleczko
-
– 104 –
tach czterdziestych ubiegłego wieku, czy też ponad
25 lat temu. Mimo powyższych uwag należy z dużym
uznaniem odnieść się do selekcji i wyboru pozycji
bibliograficznych. W zestawie piśmiennictwa, dołączonym do niektórych rozdziałów, zwracają uwagę
wartościowe publikacje kieleckich autorów lub też
wydane w opracowaniach zbiorowych pod redakcją A. Jopkiewicza [8, 9, 10, 11] oraz A. Jopkiewicza
i J. Szejbala [12]. Trafność takich poczynań sprawiła, że podręcznik przekazuje wiedzę aktualną. Jej
zrozumienie ułatwia opracowanie graficzne i tabelaryczne danych liczbowych. Ogółem zamieszczono
w podręczniku 95 rycin oraz 28 tabel.
Układ treści jest bardzo przejrzysty. W pierwszych trzech rozdziałach omówiono wiadomości
dotyczące rozwoju osobniczego oraz (zgodnie
z koncepcją W. Wolańskiego) główne jego uwarunkowania. Zamieszczono w nich także szereg
informacji uzupełniających lub przypominających
wiedzę biologiczną z zakresu szkoły średniej (rozdz.
II i III). W kolejnych trzech rozdziałach dominuje
problematyka typowo antropologiczna. W rozdziale
czwartym mówi się o zmienności w toku ontogenezy cech strukturalnych i funkcjonalnych, a w piątej
części (po omówieniu różnych sposobów periodyzacji rozwoju osobniczego), zgodnie z ujęciem N.
Wolańskiego, scharakteryzowano główne okresy
rozwoju człowieka, począwszy od stadium rozwoju prenatalnego, a skończywszy na okresie starości.
W dużym stopniu treść rozdziału szóstego nawiązuje do wcześniej zasygnalizowanej problematyki.
Podejmuje ona zagadnienia wiążące się: z kinetyką
i dynamiką wzrastania, zmianami proporcji ciała, zjawiskami dymorfizmu płciowego i skutkami
oddziaływania czynnika środowiskowego na dwa
rodzaje zmienności, jakimi są gradienty społeczne
i trendy sekularne (nazywane również długookresowymi tendencjami przemian lub zmianami międzypokoleniowymi).
W rozdziałach siódmym i ósmym czytelnik zostanie wprowadzony: do problematyki zdrowia,
jego promocji, zaburzeń w rozwoju somatycznym
i oceny u dzieci i młodzieży. Według mnie powyższe
zagadnienia wyraźnie łączą się z problematyką procesu posturogenezy i wad postawy, które omówiono
w rozdziale dziewiątym, oraz z tematyką odnosząca
się do znaczenia aktywności ruchowej w rozwoju
fizycznym człowieka, którą poruszono w rozdziale
dwunastym. Powyższe teoretyczne zagadnienia zostały przedzielone częścią, nazwijmy ją – „ćwiczeniową” – ponieważ rozdział dziesiąty wprowadza
do zagadnień pomiarów antropometrycznych oraz
oceny procesu wzrastania, odżywia się, wieku biologicznego rozwoju itp.
Treści zamieszczone w rozdziałach: siódmym
(„Pojęcie zdrowia i warunków zdrowotnych”), dwunastym ( „Znaczenie aktywności ruchowej w rozwoju fizycznym człowieka”) i szczególnie w trzynastym („Metody oceny rozwoju czynnościowego
człowieka”) – odnoszą się do problematyki będącej
obecnie w centrum uwagi badaczy motoryczności
człowieka. Świadczy o tym nie tylko problematyka
omawiana w najnowszym polskim podręczniku
do antropomotoryki [7], ale nade wszystko amerykańska koncepcja testowania sprawności fizycznej w koncepcji zdrowia H-RF. Należy podkreślić,
że zwrócono na nią też uwagę w recenzowanej
pracy przy okazji omawiania „typów sprawności”.
Wśród nich wymieniono „sprawność zdrowotną”
Health-Related Physical Fitness) i „sprawność wyczynową” (Performance Related Physical Fitness)
[1]. Wydaje się, że dobrze byłoby, aby nowoczesne
koncepcje pomiaru omawianego zjawiska zostały
szerzej omówione w rozdziale trzynastym. Analiza
zamieszczonych w nim informacji pozwala zauważyć, że rekomenduje się czytelnikowi tradycyjny
sposób podejścia do rozumienia istoty sprawności
fizycznej i jej oceny. W. Osiński nazywa ten sposób
„motorycznym” [7] . Do takiej postaci sprowadzono
także testowanie sprawności fizycznej w koncepcji
Eurofitu [13]2. Trudno to uważać za jakieś uchybienie metodologiczne czy poznawcze. Przecież taka
jest polska rzeczywistość! W większości publikacji
naukowych, a także w postępowaniu praktycznym
w pracy szkolnej postulowane są nadal metody
pomiaru stworzone przez nestorów polskiej antropomotoryki. Ich źródeł należy szukać w pierwszym
na świecie teście sprawności fizycznej, który został
opracowany (i przeprowadzony) w latach trzydziestych ubiegłego wieku przez polskiego lekarza J. Mydlarskiego [7]. Jego śladem poszli inni. Rezultatami
tych wysiłków było tworzenie bardziej lub mniej
doskonałych polskich propozycji pomiaru sprawności fizycznej. Autorzy dokonali własnego, ich
wyboru i polecają go czytelnikowi. Jak się wydaje,
świadomie nie poddali krytycznej ocenie tradycją
uświęconych metod, technik narzędzi pomiarowych, pozostawiając takie zagadnienie doświadczeniu badacza motoryki człowieka. Świadczyć o tym
może następująca ich wypowiedź: „Dysponujemy
ogromną liczbą testów, różnych prób i ich zestawów
(baterii), czynione są próby ich unifikacji. Tworzone
są ponadto metody relatywnej oceny sprawności
motorycznej, w których zestaw prób jest uzupełniany pomiarami antropometrycznymi obejmującymi,
oprócz wysokości i masy ciała, również fałdy skórno-tłuszczowe (Szopa 1996). Dlatego podajemy
tylko najczęściej stosowane obecnie w Polsce testy,
-
-
-
-
Rozwój somatyczny, funkcjonalny i motoryczny w książce A. Jopkiewicza oraz E. Suligi „Biomedyczne podstawy...”
-
– 105 –
Edward Mleczko
zwracając uwagę na to, iż przeprowadzenie tych
testów wymaga udziału nauczyciela wychowania
fizycznego lub instruktora”[1].
W ich podejściu do wyboru i zaleceń metodycznych pomiaru motoryczności wydaje się cenne to, że
w podręczniku zwrócono uwagę na potrzebę oceny
nie tylko sprawności motorycznej, ale również wydolności fizycznej człowieka. Jest to zgodne z zalecanymi sposobami badania sprawności w koncepcji
zdrowia H-RF. Uważam takie informacje za bardzo
cenne dla studentów, tym bardziej że oprócz opisu
testów zostały podane łatwe sposoby opracowania
wyników pomiarowych z wykorzystaniem równań
regresji, nomogramów i tablic.
Sądzę, że powyższe stwierdzenia uzasadniają
wcześniej wysuniętą hipotezę, iż książka A. Jopkiewicza i E. Suligi posiada dużą wartość aplikacyjną.
Zawiera cenny materiał, ułatwiający zrozumienie
istoty i uwarunkowań rozwoju motoryczności człowieka. Świetnie uzupełnia wiadomości przekazywane na wykładach i ćwiczeniach z antropomotoryki.
Z tego też powodu należy zarekomendować pracę
pt. „Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania”
przede wszystkim studentom ( i to nie tylko z Kielc),
zainteresowanym problemami szeroko ujętej motoryczności człowieka. Przystępna forma przekazu
informacji może zachęcić także innych, niezależnie
od ich poziomu merytorycznego przygotowania, do
uważnego przestudiowania podręcznika. Wierzę
w to, że wszyscy podzielą moje zdanie, na pewnego
nie pierwszej i jedynej osoby, która uważnie przestudiowała książkę w całości, ale nade wszystko zdanie
jej Autorów, „(…) że prezentowany tekst przekona
czytelników, że biomedyczne podstawy odgrywają ważną rolę w wychowaniu młodego pokolenia
i funkcjonowaniu dorosłych” [1].
PIŚMIENNICTWO • LITERATURE
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[7] Osiński W: Antropomotoryka. AWF, Poznań, 2003.
[8] Jopkiewicz A (red.): Aktywność ruchowa osób starszych. Kielce, WSP, 1996.
[9] Jopkiewicz A (red.): Auksologia a promocja zdrowia.
Kielce, KTN, 1997, 1.
[11] Jopkiewicz A (red.): Auksologia a promocja zdrowia.
Kielce, KTN, 2000, 2.
[11] Jopkiewicz A (red.): Auksologia a promocja zdrowia.
Kielce, KTN, 2004, 3.
[12] Jopkiewicz A, Schejbal J (red.): Zdrowie dzieci
i młodzieży w aspekcie fizycznym, psychicznym,
społecznym i duchowym. Kielce, KTN, 1988.
[13] Committee of experts on sports research: EUROFIT.
Handbook for the Eurofit tests of Physical Fitness.
Second edition. Strasbourg, 1993.
-
-
-
-
[6]
Jopkiewicz A, Suliga E: Biomedyczne podstawy
rozwoju i wychowania. Radom-Kielce, Instytut Technologii i Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy,
2005.
Wolański N: Biologiczny rozwój człowieka. Warszawa,
PWN,1974.
Wolański N, Parizkowa J: Sprawność fizyczna a rozwój
człowieka. Warszawa, SiT,1976.
Szopa J, Mleczko E, Żak S: Podstawy antropomotoryki.
Kraków-Warszawa, PWN, 2000.
Malinowski A (red.): Antropologia fizyczna. Warszawa,
PWN, 1980.
Jopkiewicz A: Zmienność sprawności fizycznej
mężczyzn oraz genetyczne i środowiskowe jej
uwarunkowania. Kielce, AWF, 1998.
-
– 106 –