FULL TEXT - Antropomotoryka

PRACE PRZEGLĄDOWE
-
-
-
-
-
REVIEW PAPERS
NR 34
AN TRO PO MO TO RY KA
2006
SOMATYCZNE UWARUNKOWANIA MOŻLIWOŚCI
MOTORYCZNYCH KOBIET I MĘŻCZYZN
MOTOR ABILITIES OF WOMEN AND MEN CONDITIONED
BY SOMATIC FEATURES
Adam Haleczko*
* dr, Polsko-Czeska Wyższa Szkoła Biznesu i Sportu „Collegium Glacense”, Nowa Ruda, ul. Kłodzka 16
Słowa kluczowe: kobiety, mężczyźni, zróżnicowanie płciowe, sprawność motoryczna,
cechy somatyczne
Key words: women, man, sexual dimorphism, motor fitness, somatic traits
Spośród cech somatycznych przyczyniających się do wyższych osiągnięć motorycznych mężczyzn przede
wszystkim wyróżnia się: większe wymiary wysokości i masy ciała oraz korzystne proporcje tkanki aktywnej do
biernej, tłuszczowej. W badaniach przyjęto założenie, że wiarygodne może być tylko porównanie sprawności
motorycznej osobników obojga płci o tych samych parametrach somatycznych. Stąd grupy badawcze tworzono poprzez dobieranie parami osób przeciwnej płci o identycznych wartościach przyjętych do analizy cech
budowy ciała. Wyniki badań przedstawiono w dwóch opracowaniach [2, 3]. W pierwszym omówiono różnice
w sprawności motorycznej po wyeliminowaniu przewagi mężczyzn w wysokości i masie ciała, w drugim
wyodrębniono różnice w sprawności między kobietami i mężczyznami o jednakowym stopniu otłuszczenia.
Podsumowanie wyników tych dwóch badań zawarto w zbiorczej publikacji [4].
W kolejnym opracowaniu grupy badawcze składały się ze studentek i studentów I roku wychowania
fizycznego. W pomiarach uwzględniono wysokość i masę ciała oraz pięć fałd skórno-tłuszczowych później
przekształconych logarytmicznie. Na tej podstawie obliczono tłuszcz całkowity i masę ciała beztłuszczowego,
które z kolei posłużyły do konstrukcji wskaźników ilorazowych pomocnych w definiowaniu płci. Sprawność
motoryczną oceniono wynikami i sumą pięciu prób z siedmiu przeprowadzonych. Opracowanie statystyczne
materiału z zastosowaniem analizy korelacyjnej umożliwiło określenie wartości diagnostycznej uwzględnionych
cech i wskaźników somatycznych. Stopień i kierunek ich oddziaływania na sferę ruchową badanych zależał od
płci i charakteru próby. Szczególnie znaczącym okazał się tłuszcz, którego rozkłady w grupie męskiej odznaczały
się skośnością. Transformacja logarytmiczna nie zmieniła istotnie wartości współczynników korelacji, co wskazuje na małą jej skuteczność. Związki tej cechy z motoryką świadczą, iż stopień otłuszczenia studentek jest
zjawiskiem naturalnym charakterystycznym dla płci. W przeciwieństwie ilości tłuszczu przekraczające normę
zdecydowanie negatywnie wpłynęły na wyniki studentów. Wyniki badań potwierdzają publikacje podające
przykłady o predyspozycjach kobiet do konkurencji wytrzymałościowych dzięki zdolności organizmu żeńskiego
do utylizacji tłuszczu.
Negatywny wpływ większej ilości tkanki tłuszczowej na wyniki biegów wytrzymałościowych obserwuje się
u dzieci rozpoczynających szkolenie sportowe. Mając na uwadze, iż większość ćwiczeń w szkole podstawowej
ma charakter szybkościowo-siłowy, podjęto badania, w jakim stopniu działania o takim charakterze są zależne
od typu budowy ciała i czy występują w nich różnice międzypłciowe. Pomiarami objęto dziewczęta i chłopców
z klas IV-VIII kilku szkół. Próby motoryczne składały się z rzutów piłkami lekarskimi 1 i 2 kg oburącz do przodu
i piłkami gumowymi o wadze 22 g do 340 g wykonywanymi na wzór rzutu piłką palantową. Opracowanie
statystyczne materiału umożliwiło ocenę predyspozycji szybkościowo-siłowych dzieci. W młodszych klasach
zaznaczyła się przewaga dzieci w szybkości, w starszych siły. W rzutach lekkim sprzętem korzystna, szczególnie
dla dziewcząt, okazała się drobna budowa i smukła sylwetka. Niewielka liczebność badanych i niecałkowicie
jednoznaczne wyniki skłaniają do podjęcia dalszych badań nad tym zagadnieniem.
-
-
-
-
STRESZCZENIE • SUMMARY
-
– 83 –
Adam Haleczko
W rywalizacji sportowej we wszystkich wymiernych
dyscyplinach i konkurencjach mężczyźni w porównaniu z kobietami uzyskują lepsze wyniki. Odnosi
się to jednak do osób o podobnym poziomie wytrenowania. W indywidualnych przypadkach, zarówno wśród nietrenujących, jak i zawodniczek,
spotyka się kobiety osiągające wyższe niż mężczyźni
rezultaty. Ich supremacja może być spowodowana
talentem sportowym lub korzystną dla danej konkurencji budową somatyczną wyrażającą się bardziej
męskimi zarówno antropometrycznymi, jak i tkankowymi, proporcjami ciała. Cechy budowy ciała
przedstawicieli obu płci na ogół charakteryzują się
rozkładem normalnym, przy czym cechy przeciętnie większe u mężczyzn, osiągając wysokie wartości
u kobiet i niskie u mężczyzn, wzajemnie nakładają
się na siebie. W efekcie spotyka się osoby o budowie
ciała zbliżonej do płci przeciwnej. Podobieństwo to
wyraża się ogólnie większymi rozmiarami, ilością
tkanki aktywnej, ilością i dystrybucją tłuszczowej,
proporcjami miedniczno-barkowymi i tułowiowo-kończynowymi. Takie warunki stwarzają znaczne
możliwości osiągnięć sportowych kobietom o męskich cechach somatycznych dając niewielkie szanse osobom o klasycznej dla swojej płci budowie
ciała [1].
Mając na uwadze szczególne znaczenie związanego z płcią czynnika somatycznego w sposób
istotny różnicującego osiągnięcia ruchowe wydaje
się celowe uzyskanie dalszych informacji o jego oddziaływaniu na motorykę. W somatycznych uwarunkowaniach wyników sportowych kobiet wyróżnia się jako najbardziej znaczące: wysokość i masę
ciała oraz ilość tkanki tłuszczowej w jego składzie.
Determinuje to sposób tworzenia grup badawczych poprzez dobieranie parami osób przeciwnej
płci o jednakowych parametrach wymienionych
uprzednio cech. Ze względu na trudności organizacyjne w zebraniu materiału o liczebności odpowiadającej wymogom statystyki grupy badawcze
-
-
-
-
Among somatic features which contribute to higher motor achievements of men in comparison with those of
women first of all the greater body height and mass as well as more favorable proportions of the active tissue
to the passive (fat) are pointed out. It was assumed that only comparison of motor ability in both sexes on the
same level of somatic parameters could give credible results. Therefore the experimental groups were formed
from couples of individuals of opposite gender and identical values of respective features of body build. The
results of investigations were presented in two studies [2, 3]. In the first of them the differences of motor ability
between both sexes were discussed after elimination of prevailing body height and mass of men, in the second
study differences between motor ability of women and men with the same amount of body fat. Results of these
both studies were summarized in [4].
In next study the sample under consideration consisted of students of physical education (first year of education). In analysis the following somatic traits were taken into account: body height and body mass and five
skinfolds then logarithmically transformed. First the total body fat and the lean body mass were evaluated on
the basis of these features, next quotient indices from them were calculated. These indices were helpful in sex
definition. The motor ability was estimated with help of results of five motor tests as well as their sum from the
seven performed. The use of correlation analysis made possible to evaluate the diagnostic value of traits and
indices under consideration. The level and the direction of their influence on motor sphere was depended on
gender and character of a motor task. The body fat occurred to be very important factor. Its distribution in men
group was clearly skew. Nevertheless the logarithmic transformation of fat amount didn’t change significantly
the values of correlation coefficients what proves its small effectiveness in improvement of correlation picture.
The connections of this feature with motor ability shows that contentl of body fat in women presents a natural
phenomenon which is characteristic for the sex. In contrary, the amount of fat which exceeds the norms definitely influenced negatively the results of men. The findings prove the occurrence of special predisposition of
women to endurance events , due to the ability of woman’s organism to utilize the fat, the examples of which
were reported in some previous studies.
The negative influence of a greater amount of fat tissue on results in endurance runs was observed in children which began their sports training. Taking into account that majority of physical tasks in grammar schools
has a speed-strength character, the study was undertaken to establish to what extend such physical activity
are influenced by body build and whether there are some differences between sexes. The sample under study
consisted of group of girls and boys from IV-VIII grades. The motor tests involved: forward throws with both
hands of medicine ball 1 and 2 kg as well as throws of smaller rubber ball weighting 22 g – 340 g performed in
a manner of baseball throws. The evaluation of speed-strength predisposition of children was done on a basis
of statistical analysis. In younger grades the advantage of speed was evident while the domination of strength
was observed in older grades. In the light ball throws the small and slim body build was favorable, especially
in girls. Nevertheless relatively small sample volume and rather ambiguous results require to undertake further
research on this field.
-
– 84 –
Somatyczne uwarunkowania możliwości motorycznych kobiet i mężczyzn
składały się z osób o mniejszej aktywności ruchowej – studentów wychowania fizycznego. Wyniki
badań przedstawiono w dwóch opracowaniach
[2, 3]. W pierwszym omówiono różnice międzypłciowe w sprawności motorycznej po wyeliminowaniu przewagi mężczyzn w podstawowych wy-
miarach somatycznych –wysokości i masie ciała.
Tematem drugiej były różnice w sprawności kobiet
i mężczyzn o jednakowym stopniu otłuszczenia.
Rezultaty obu badań zawarto w zbiorczej publikacji stanowiącej próbę określenia poziomu sprawności reprezentantów obu płci nie różniących się
Tabela 1. Wartości przeciętne pomiarów, rozsiew oraz różnice międzygrupowe (Kobiety N = 52, Mężczyźni M = 28)
Table 1. Mean values, dispersion and differences between groups (Women N = 52, Men N = 28)
Lp.
No
1.
Wysokość ciała (cm)
Body height in cm
2.
-
Mk
Sk
Sm
D
t
6,04
179,88
4,92
–12,22
9,18
Masa ciała (kg)
Body mass in kg
57,63
5,61
72,50
9,08
–14,87
“7,89”
kg 5
˜10 )
cm 3
kg
Rohrer index ( 3 ˜ 105 )
cm
1,227
0,136
1,244
0,115
–0,017
4.
Suma 4 fałdów (mm)
Sum of 4 skinfolds in mm
36,12
8,48
27,79
10,53
8,3
“3,85”
5.
Log sumy 4 fałdów
Lof of sum of 4 skinfolds
254,7
9,7
243,3
12,7
11,4
“4,50”
6.
Log sumy 4 fałdów bez skóry
Log sum of 4 skinfolds without skin
244,4
12,1
227,7
17,0
16,7
4,62
7.
Tłuszcz w % masy ciała
Fat in % of body mass
21,68
3,13
11,39
3,52
10,29
“13,42”
8.
Tłuszcz (kg)
Body fat in kg
12,59
2,72
8,47
3,88
4,12
“5,00”
9.
Ciało beztłuszczowe (kg)
Fat-free mass in kg
45,04
3,71
64,02
6,18
–18,98
14,88
10.
Ciało beztłuszczowe/tłuszcz
Fat-free mass/fat
3,71
0,66
8,51
2,66
–4,80
9,40
11.
Fałda pod łopatką/fałda na brzuchu
Suprascapular fold/abdomen fold
72,5
20,1
97,4
25,1
–24,9
4,85
12.
Suma 4 fałdów/masa ciała
Sum of 4 skinfolds/body mass
62,5
12,3
37,8
9,5
24,7
“9,25”
13.
Tor przeszkód (s)
Obstacle race in s
18,29
1,36
16,56
1,06
1,73
5,81
14.
Przejście drabinek (s)
Wall bar cross in s
4,51
0,73
2,86
0,59
1,65
“10,32”
15.
Rzut piłką lekarską 2 kg (m)
Medicine ball throw in m
8,00
1,07
12,50
1,71
–4,50
“12,63”
16.
Skok w dal z miejsca (cm)
Standing broad jump in cm
213,8
13,5
263,3
12,5
–49,5
16,04
17.
Bieg wahadłowy (odcinki)
Shuttle run (sections)
72,7
14,4
107,1
13,1
–34,4
10,48
18.
Suma pkt T 5 prób
Sum of pts T 5 tests
297,1
34,7
288,7
27,1
8,4
19.
Siady z leżenia w 30 s (liczba)
Sit-ups 30 s
20,8
4,1
24,5
4,4
–3,7
3,75
20.
Siady z leżenia w 60 s (liczba)
Sit-ups 60 s
38,2
7,4
43,6
7,4
–5,4
3,11
Wsk. Rohrera (
-
t0,05 – 1,99
t0,01 – 2,64
k – women/ m – men
Suma pkt T 5 prób – nieporównywalne ze względu na odmienność skal / Sum of pts T 5 tests – incomparable
– 85 –
-
Mm
167,66
3.
-
Cecha
Trait
żadnym z trzech analizowanych parametrów somatycznych [4].
Spośród licznych prac poświęconych przejawom dymorfizmu płciowego w wychowaniu fizycznym i sporcie większość publikacji dotyczy bezpośredniego porównania wyników przedstawicieli
obojga płci. Stosunkowo niewiele jest opracowań
ujmujących związki między pomiarami ciała wyrażonymi wskaźnikami dymorfizmu a jego funkcją
przedstawioną efektami działań motorycznych.
Stąd celem kolejnej pracy [5] jest ocena kilku wybranych, somatycznych wskaźników dymorfizmu
płciowego pozwalających określić zarówno wpływ
stopnia muskulinizacji kobiet, jak i stopnia feminizacji mężczyzn na ich osiągnięcia ruchowe.
W opracowaniu [5] wykorzystano metody stosowane w definiowania różnic płciowych przedstawione przez Skibińską [6]. Wartość tej pracy wzbogaciły wyniki badań własnych autorki, która poprzez
konstrukcję ilorazowych wskaźników dymorfizmu
stworzyła funkcję dyskryminacyjną całkowicie rozdzielającą grupę mieszaną, złożoną z kobiet i mężczyzn, na dwa nie zachodzące na siebie zespoły.
Zdaniem Ważnego [7] w tego typu badaniach
ograniczenie liczby cech budowy ciała upraszcza
analizę i stwarza przejrzysty obraz zależności między strukturą organizmu a jego funkcją. Kierując się
tymi zaleceniami w badaniach uwzględniono dwie
podstawowe cechy człowieka – wysokość i masę
ciała. Uzupełniono je pomiarami tkanki tłuszczowej
określonej przez Milicerową [8] jako „martwy ciężar” nieprzydatny w działaniach ruchowych i wywierający negatywny wpływ na ich efekty.
Badana grupa składała się z 28 studentów i 52
studentek I roku Akademii Wychowania Fizycznego
we Wrocławiu. Wiek badanych wahał się w granicach od 18 do 22 lat. W opracowaniu uwzględniono pomiary somatyczne i wyniki sprawdzianu
wszechstronnej sprawności fizycznej uzyskane podczas egzaminów wstępnych na uczelnię w 1995
roku. Pomiary dotyczyły podstawowych cech somatycznych i fałdów skórno-tłuszczowych zalecanych
instrukcją „Eurofitu” i uzupełnionych fałdem na
brzuchu [9]. Do analizy włączono, oprócz wysokości
i masy ciała, wskaźnik Rohrera oraz sumę 4 fałdów
w mm i w transformacji logarytmicznej (tab. 1).
Korzystając z zamieszczonej w pracy Durnina
i Womersley’a [10] tablicy na podstawie sumy czterech fałdów skórno-tłuszczowych (biceps, triceps,
subscapular, supra-iliac) obliczono tłuszcz całkowity oraz masę ciała beztłuszczowego FFM (fat-free mass). Według autorów tej metody można
przyjąć, iż gęstość FFM jest wielkością stałą i można wyznaczyć równania regresji dla różnych grup
wiekowych służące wyliczaniu gęstości ciała i ilości
tłuszczu w ciele na podstawie grubości fałdów skórno-tłuszczowych. Określone tą metodą składniki
ciała (tab. 1) uzupełniono wskaźnikiem ilorazowym
ciao beztuszczowe
w zasadzie analogicznym do
tuszcz cakowity
zastosowanego przez Skibińską [6], w ujęciu
której wskaźnik wyraża stosunek ciała szczupłego
(LBM) do tłuszczu podskórnego. Ponadto dołączonowskaźnik
sprawdzono w jednej z poprzednich prac [7].
Sprawdzian wszechstronne j sprawności fizycznej składał się z 5 prób [12]:
1. Zwinnościowy tor przeszkód [12, 13].
2. Przejście drabinek w zwisie [12].
3. Rzut piłką lekarską 2 kg w przód [12].
4. Skok w dal z miejsca [12].
5. Wytrzymałościowy bieg wahadłowy [9, 12, 14].
Globalną ocenę sprawdzianu stanowiła suma
pkt T wymienionych 5 prób. Mając na uwadze
szczególne znaczenie (m.in. dla funkcji biologicznej kobiet) mięśni brzucha, uzupełniono istniejący
zestaw, przeprowadzając z początkiem I semestru
siady z leżenia w ciągu 30 s i 60 s [9, 15].
Materiał opracowano obliczając średnie arytmetyczne, odchylenia standardowe, istotność różnic oraz współczynniki korelacji Pearsona.
Charakterystyki liczbowe cech i wskaźników
somatycznych oraz prób motorycznych przedstawiono w tab. 1. Współczynniki korelacji określające
związki budowy ciała z osiągnięciami ruchowymi
zamieszczono w tab. 2.
Przedstawione w tab. 1 dane wskazują na bardziej zwartą pod względem budowy ciała grupę kobiet. W przypadku sprawności motorycznej stopień
zróżnicowania wyników w obu zespołach jest zbliżony, przy nieco większym rozproszeniu rezultatów
w zespole żeńskim. Należy zaznaczyć, iż na ten stan
niewątpliwie wpłynęła selekcja podczas kwalifikacji
na studia (na I rok przyjęto co drugiego kandydata
i co trzecią kandydatkę). W grupie męskiej masę
ciała charakteryzuje rozkład skośny. Dotyczy to
również w jeszcze większym stopniu ocen tłuszczu,
mimo przeprowadzonej transformacji logarytmicznej. Skośność występuje również w rozkładach wyników kilku prób motorycznych. W tych przypadkach przyjmując wartości „t” jedynie orientacyjnie,
oznaczono je cudzysłowem (tab. 1).
Już pobieżne spojrzenie na dane tab. 2 pozwala stwierdzić, iż wszystkie przekształcenia sumy 4
– 86 –
-
fada pod opatk
oraz wskaźnik,
fada na brzuchu
suma 4 fadow
którego wartość diagnostyczną
masa ciaa
-
-
-
-
Adam Haleczko
-
-
-
-
– 87 –
Masa ciała
Body mass
Wskaźnik Rohrera
Rohrer index
Suma 4 fałd w mm
Sum of 4 skinfolds in mm
Log sumy 4 fałd
Log of sum of
4 skinfolds
Log sumy 4 fałd bez skóry
Log sum of 4 skinfolds without skin
Tłuszcz w % masy ciała
Fat in % of body mass
Tłuszcz w kg
Body fat in kg
Ciało beztłuszczowe w kg
Fat–free mass in kg
Ciało beztłuszczowe / tłuszcz
Fat–free mass/fat
Fałda pod łopatką/fałda na brzuchu
Suprascapular fold/abdomen fold
Suma 4 fałd/masa ciała
Sum of 4 skinfolds/body mass
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
18
04
–15
–13
07
14
14
14
13
–15
–05
10
K
27
–13
–19
37
40
32
30
32
40
–11
43
47
M
18
–07
–16
00
16
18
17
18
18
00
08
07
K
r0,05 – 27
r0,05 – 37
Kobiety / Women
Mężczyźni / Men
r001 – 48
r001 – 35
Correlation coefficients are expressed as integers after multiplying by 100
58
–15
–44
13
55
56
54
55
59
18
33
26
M
Przejście
drabinek
Wall bar cross
Współczynniki korelacji przedstawiono w liczbach całkowitych mnożąc je przez 100
Wysokość ciała
Body height
Cecha
Trait
1.
Lp.
No
Tor przeszkód
Obstacle race
–20
05
–09
58
27
06
07
07
05
19
52
27
K
–27
03
17
58
08
–08
–11
–06
–02
15
43
47
M
Rzut piłką
lekarską
Medicine ball
throw
Table 2. Relations between body build features and results of motor tests (Women N–52; Men N–28)
–08
44
21
15
–36
15
49
15
–52
–19
–50
–38
–18
–49
–18
18
–20
–49
26
–09
–20
22
14
–50
M
K
Skok w dal
z miejsca
Standing broad
jump
Tabela 2. Związki między cechami budowy ciała a wynikami prób motorycznych (kobiety N–52; mężczyźni N–28)
-
–27
10
28
01
–25
–29
–29
–29
–28
06
–12
–18
K
–43
49
56
–41
–55
–55
–56
–56
–49
–60
–51
–08
M
Bieg
wahadłowy
Shuttle run
–39
11
30
23
–20
–32
–32
–32
–31
06
–06
00
K
–70
38
61
00
–57
–64
–64
–64
–62
–26
–24
–05
M
Suma pkt T
5 prób
Sum of pts T
5 tests
–10
–06
13
–07
–14
–13
–13
–13
–13
20
–11
–31
K
–50
19
53
–18
–50
–54
–54
–54
–49
–32
–34
–11
M
Siady
z leżenia 30 s
Sit–ups 30 s
–06
–04
10
–14
–16
–11
–12
–12
–13
21
–17
–37
K
–46
12
45
–26
–51
–51
–50
–50
–50
–27
–39
–25
M
Siady
z leżenia 60 s
Sit–ups 60 s
Somatyczne uwarunkowania możliwości motorycznych kobiet i mężczyzn
Adam Haleczko
fałdów skórno-tłuszczowych, niezależnie od tego,
czy są wyrażone w milimetrach, logarytmach, czy
procentach praktycznie nie wpływają na wartość
współczynników korelacji. Potwierdza to opinię
Durnina i Womersley’a [10] o nieprzydatności takich działań.
Oddziaływanie czynnika somatycznego na poszczególne próby w większości przypadków różni
się stopniem intensywności. We wszystkich próbach, za wyjątkiem jednej, współczynniki korelacji
w grupie męskiej są znacznie wyższe niż w zespole
żeńskim. Kierunki zależności wskazują na negatywny wpływ kobiecej budowy ciała na motorykę
mężczyzn. W torze przeszkód ogólna wielkość ciała, jak i jego składowe przyczyniają się do gorszych
osiągnięć studentów. Przejściu drabinek najbardziej
szkodzi tłuszcz, pozytywny zaś okazuje się stosunek
ciała beztłuszczowego do tłuszczu. W obu tych próbach cechy somatyczne zachowują się „neutralnie”
względem sprawności studentek. W rzucie piłką
lekarską przedstawicielom obu płci sprzyjają duże
wartości wysokości i masy ciała, a przede wszystkim
ciała beztłuszczowego; tłuszcz zachowuje się „obojętnie”. Jedyną próbą zdecydowanie niekorzystną
dla studentek o kobiecej budowie jest skok w dal
z miejsca. Przyczyną tego jest tłuszcz, co szczególnie uwidacznia się w ujemnych korelacjach tego
składnika ciała z wynikami tej próby. Natomiast dodatni, stosunkowo wysoki, współczynnik „r” z odległością skoku tworzy wskaźnik
ciao beztuszczowe
.
tuszcz cakowity
Wskaźnik ten również bardzo wyraźnie określa predyspozycje wytrzymałościowe badanych obojga
płci, przy czym w znacznie większym stopniu możliwości mężczyzn. Bieg wahadłowy stwarza preferencje osobnikom bardzo szczupłym (wsk. Rohrera)
o znikomym otłuszczeniu, znacznie niższe wymagania stawiając kobietom. Sumę punktów uzyskaną
za wyniki pięciu prób, a stanowiącą ocenę wszechstronnej sprawności, można traktować jako obiektywne motoryczne kryterium sposobu estymacji
tłuszczu, a tym samym określenia masy ciała beztłuszczowego. Wysokie, uzyskane współczynniki
korelacji, dochodzące nawet do 70 w przypadku
suma 4 fadow
potwierdzają
masa ciaa
celowość zastosowanych rozwiązań. Dwie ostatnie
próby, różniące się jedynie czasem wykonania, zbliżone są konfiguracją współczynników korelacji do
toru przeszkód i przejścia drabinek. W grupie męskiej nie odbiegają one od wspomnianych układów,
natomiast jedynym elementem różniącym grupę
żeńską jest statystycznie istotny związek siadów z leżenia z wysokością ciała.
-
-
-
-
związków wskaźnika
Wszystkie pomiary somatyczne włączone do
analizy, zarówno pojedyncze, jak i ujęte w ilorazy,
cechował znaczny wpływ na sferę ruchową badanych. Stopień i kierunek oddziaływania czynnika
somatycznego zależał od płci i charakteru próby.
Mężczyźni okazali się bardziej wrażliwi na przejawy
dymorfizmu płciowego. Powodem tego jest przede
wszystkim tłuszcz, naturalny dla organizmów żeńskich, w ilościach przekraczających normę, destrukcyjnie wpływający na osiągnięcia motoryczne mężczyzn. O roli tego składnika ciała w osiągnięciach
kobiet w sporcie wyczynowym świadczą przykłady
lekkoatletek. Wyjątkowo trafnie wyraża merytoryczną treść publikacji Ullyotowej [16] jej tytuł – „Tajna
broń biegaczek na długie dystanse: tłuszcz”. Autorka
podaje przykłady świadczące o wybitnych predyspozycjach kobiet do wysiłków wytrzymałościowych.
Na podstawie tych wyników wysuwa tezę o posiadaniu przez kobiety sprawniejszego niż mężczyźni
systemu enzymatycznego uczestniczącego w oksydacji tłuszczów. Z kolei również Costill [17] przedstawia biegaczki na długie dystanse reprezentujące światową klasę, posiadające tkankę tłuszczową
w ilości 15,2% (średnia), trzykrotnie przewyższającą
tę wartość (5,6%) u mężczyzn. U kilku zawodniczek
zawartość tłuszczu była taka sama (5-6%) jak u najlepszych maratończyków świata.
Rozkłady tłuszczu charakteryzują się, szczególnie w grupie męskiej, znaczną skośnością. Po
przekształceniach logarytmicznych zmniejszył się
jedynie stopień asymetrii. Nie zmieniło to jednak
istotnie wartości współczynników korelacji, co
wskazywałoby na małą skuteczność transformacji.
Na zakończenie konieczna jest uwaga, iż przejawy
dymorfizmu płciowego w działaniach ruchowych
nie wynikają jedynie ze zróżnicowania morfologicznego, ale również ze zróżnicowania fizjologicznego
i psychologicznego obu płci.
Ostatnie opracowanie [18] związane z różnicami międzypłciowymi w budowie ciała, a w konsekwencji z możliwościami motorycznymi, dotyczy
dziewcząt i chłopców rozpoczynających szkolenie
sportowe. Łaska-Mierzejewska [1] przedstawiła wyniki naboru do klas sportowych o profilu lekkoatletycznym, podczas którego 7% dzieci nie ukończyło biegu wytrzymałościowego. Grupę tę stanowili
osobnicy o znacznej tęgości budowy ciała. Wskazuje
to na naturalną eliminację dziewcząt i chłopców
o dużych ilościach tkanki tłuszczowej. Świadczy to,
że już na początkowym etapie selekcji większe preferencje do sportu mają osobnicy smukli.
W szkolnym wychowaniu fizycznym w klasach
młodszych przeważają ćwiczenia szybkościowo-siłowe. Stwarza to potrzebę określenia stopnia udzia-
-
– 88 –
-
-
-
-
[lata]
[years]
[cm]
[cm]
[kg]
[kg]
Wiek morfologiczny
Morphological age
Wysokość ciała
Body height
Masa ciała
Body mass
Wskaźnik Queteleta I
Quetelet index I
2.
3.
4.
5.
– 89 –
[kg/cm3]105
[m]
[m]
[m]
[m]
[m]
Wskaźnik Rohrera
Rohrer index
Rzut piłką lek. 2 kg
Throw of 2 kg medicine
ball
Rzut piłką lek. 1 kg
Throw of 1 kg medicine
ball
Rzut piłką gum. 125 g
Throw of 125 g rubber ball
Rzut piłką gum. 55 g
Throw of 55 g rubber ball
Rzut piłką gum. 22 g
Throww of 22 g rubber ball
7.
8.
9.
10.
11.
12.
10,0–26,0
12,0–23,0
11,0–23,0
3,08–5,86
2,80–4,60
1,01–1,54
14,0–23,2
194–352
27,0–56,0
134–160
9,5–13,4
10,5–11,5
Min.–Maks.
Min–Max
Correlation coefficients are expressed as integers after multiplying by 100
Współczynniki korelacji przedstawiono jako liczby całkowite, mnożąc je przez 100
[kg/cm2]104
Wskaźnik Queteleta II
Quetelet index II
6.
[kg/cm]103
[lata]
[years]
Wiek metrykalny
Age of a register
Cecha
Trait
1.
Lp.
No
18,03
17,70
17,27
5,43
3,68
1,204
17,41
252,5
36,7
144,5
10,92
10,85
x–
3,53
2,99
3,27
0,80
0,51
0,124
2,25
42,2
7,8
7,0
0,90
0,29
S
4,9
8,3
2,7
V
19,6
16,9
18,9
14,7
13,8
10,3
12,9
16,7
21,2
r0,01 – 36
Table 3. Basic statistical characteristics and correlation of age, body build and results of throws, girls (N=30)
Tabela 3. Charakterystyka liczbowa oraz korelacje wieku, budowy ciała i wyników rzutów, dziewczęta kl. IV (N=30)
-
r005 – 46
34
22
25
80
26
28
28
26
18
24
13
8
47
40
43
80
07
06
05
04
01
01
–08
9
79
90
43
25
–15
–28
–34
–37
–38
–40
–09
10
r
85
90
40
22
–17
–31
–39
–43
–45
–47
–21
11
85
79
47
34
–15
–25
–30
–33
–33
–40
–21
12
Somatyczne uwarunkowania możliwości motorycznych kobiet i mężczyzn
łu tych dwóch podstawowych zdolności motorycznych w formach ruchowych typowych dla tego
okresu nauki. Rzuty należą do tych konkurencji,
które znajdują się w programach zajęć szkolnych,
a w których za dominujące uważa się szybkość i siłę
[19]. Niezależnie od wpływu tych dwóch zdolności na motorykę dzieci nasuwa się pytanie, jaki typ
budowy somatycznej okaże się korzystniejszy dla
konkurencji rzutowych i czy zaznaczą się różnice
międzypłciowe.
Według Fidelusa [20], jeżeli czas reakcji nie
wpływa na rozpoczęcie ruchu, czyli gdy zawodnik sam decyduje o początku działania, tak jak
np. dzieje się w rzutach, to szybkość ruchu zależy
głównie od siły mięśni i techniki wykonania. Na
podstawie dotychczasowych danych o mechanizmach fizjologicznych wiadomo, iż siła mięśnia
zależy głównie od jego przekroju fizjologicznego.
W przypadku szybkości skurczu, a więc i szybkości ruchu, takiej zależności nie obserwuje się [21].
Potwierdziły to badania Gonczarowa [za 21] przeprowadzone na uczniach różniących się wiekiem.
W trakcie tych obserwacji stwierdził on występowanie maksymalnej szybkości pojedynczego ruchu u 14-15-letnich chłopców. Posiadający większą masę ciała, a więc i większą grubość mięśni,
17-18-letni młodzieńcy nie mogli uzyskać takiej
szybkości. O słuszności tych badań świadczą również ogólnie znane możliwości 12-13-letnich dzieci
w rzucaniu kamieniami na dalekie odległości [21].
Niektóre ruchy, charakteryzujące się napięciem
mięśniowym oraz występowaniem zewnętrznego
oporu, mogą określać w pewnej mierze szybkość.
W pierwszym rzędzie dotyczy to rzutów lekkimi
przedmiotami [21]. Jeżeli pcha się kule o różnym
ciężarze, mierząc prędkość wylotu i rozwijaną siłę,
to będą one odwrotnie proporcjonalne. Z większą
prędkością wylotu kuli łączy się mniejsza siła, natomiast przy mniejszej prędkości obserwuje się
większą wartość siły [22]. Na podstawie tej zależności, a ściślej relacji między przemieszczaną
masą a przyspieszeniem, Zaciorski [22] dokonał
podziału ćwiczeń na czysto-siłowe, szybkościowe
i szybkościowo-siłowe. Do tych ostatnich, między
innymi, zalicza się rzuty. Tenże autor, wspólnie
z Matwiejewem [23], określił związki między ciężarem sprzętu a odległością rzutów.
W świetle przedstawionych prac postanowiono
z pomocą takich prostych działań ruchowych, jak
rzuty piłkami o różnym ciężarze określić możliwości
szybkościowo-siłowe dzieci z uwzględnieniem ich
płci, wieku i budowy ciała. Jako założenie przyjmuje się, iż ciężar sprzętu i związana z nim wielkość
nadawanego mu przyspieszenia, określona uzyska-
ną odległością, umożliwi ocenę predyspozycji, zarówno szybkościowych, jak i siłowych.
Badaniami przeprowadzonymi w roku szkolnym
1995/96 objęto ogółem 165 dziewcząt i 177 chłopców z klas IV-VII czterech szkół podstawowych
(szkoły podstawowe – nr 4 w Lubinie, w Miłoszycach, nr 8 i nr 45 we Wrocławiu). Rozwój fizyczny
dzieci oceniano pomiarami wysokości i masy ciała,
pochodnymi tym cechom wskaźnikami oraz wiekiem morfologicznym [24, 25]. Na próby motoryczne składały się rzuty do przodu piłkami lekarskimi
1 kg i 2 kg oraz rzuty piłkami gumowymi o ciężarze
od 22 g do 340 g wykonywanymi z miejsca w sposób podobny do rzutu piłką palantową. Materiał
opracowano statystycznie, jednak ze względu na
bardzo dużą ilość tablic przedstawiono w tab. 3
ujęcie syntetyczne, prezentując jako przykładowe
dane liczbowe tylko jednej klasy (klasa IV, Szkoła
Podstawowa nr 45 we Wrocławiu).
We wszystkich przeprowadzonych rzutach
chłopcy uzyskali lepsze wyniki niż dziewczęta.
Wyrażenie przeciętnych rezultatów uczennic każdej
klasy w odsetkach osiągnięć chłopców i zbiorcze
ich ujęcie (ze wszystkich szkół) wykazało najniższą
przewagę chłopców w rzutach piłką lekarską 1 kg
– 91,2%, nieco większą w piłce najcięższej 2 kg –
88,2%; natomiast w rzutach piłkami gumowymi od
22 g do 340 g wartość 69,9% oznacza zdecydowaną
supremację chłopców. Uzyskane wartości odsetkowe w poszczególnych klasach kolejno, począwszy od czwartych – 65,4% poprzez 67,7% i 72,8%
w piątych i szóstych aż do 73,4% w najstarszych,
mogą sugerować występowanie trendu zmniejszania się wraz z wiekiem różnic międzypłciowych.
Stosunkowo niewielkie liczebności dzieci w części
badanych klas nie upoważniają jednak, aby traktować to jako prawidłowość. Przedstawione w tab. 3
i 4 średnie arytmetyczne rzutów piłkami lekkimi po
obliczeniu różnic wskazują, iż wraz ze zmniejszaniem się ciężaru sprzętu wzrasta przewaga chłopców w uzyskiwanych odległościach. Podobne zjawisko obserwuje się jeszcze w kilku innych klasach,
w części proporcje między długościami poszczególnych rzutów utrzymują się na tym samym poziomie, a w niektórych wyższość chłopców w próbach
wykonywanych najlżejszym sprzętem okazywała
się najmniejsza. Można więc przypuszczać, iż na
relacje między osiągnięciami dzieci wpłynęły, niezależnie od przynależności do płci, inne czynniki
związane ze szkołą i środowiskiem, w jakim jest ona
umiejscowiona. Między innymi dotyczy to statusu
społecznego rodziców większości dzieci, wyposażenia szkoły w obiekty i sprzęt, a przede wszystkim
poziomu realizacji zajęć z wychowania fizycznego.
-
-
-
-
Adam Haleczko
-
– 90 –
-
-
-
-
– 91 –
Wiek morfologiczny
Morphological age
Wysokość ciała
Body height
Masa ciała
Body mass
Wskaźnik Queteleta I
Quetelet index I
Wskaźnik Queteleta II
Quetelet index II
Wskaźnik Rohrera
Rohrer index
Rzut piłką lek. 2 kg
Throw of 2 kg medicine ball
Rzut piłką lek. 1 kg
Throw of 1 kg medicine ball
Rzut piłką gum. 125 g
Throw of 125 g rubber ball
Rzut piłką gum. 55 g
Throw of 55 g rubber ball
Rzut piłką gum. 22 g
Throww of 22 g rubber ball
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
[m]
[m]
[m]
[m]
12,5–39,5
13,0–37,5
10,5–34,0
4,50–7,60
3,30–5,40
0,93–1,57
[kg/cm3]105
[m]
14,1–23,2
209–352
29,0–23,5
138–160
9,8–12,3
10,5–11,3
[kg/cm2]104
[kg/cm]103
[kg]
[kg]
[cm]
[cm]
[lata]
[years]
[lata]
[years]
Min.–Maks.
Min–Max
Correlation coefficients are expressed as integers after multiplying by 100
Współczynniki korelacji przedstawiono jako liczby całkowite, mnożąc je przez 100
Wiek metrykalny
Age of a register
Cecha
Trait
1.
Lp.
No
25,98
24,46
22,24
5,95
4,25
1,204
17,57
256,3
37,4
145,8
11,02
10,94
x–
r0,05 – 38
7,77
7,07
6,50
0,92
0,52
0,184
2,72
41,7
6,6
4,8
0,62
0,30
S
Table 4. Basic statistical characteristics and correlation of age, body build and results of throws, boys (N=27)
Tabela 4. Charakterystyka liczbowa oraz korelacje wieku, budowy ciała i wyników rzutów, chłopcy kl. IV (N=27)
-
29,9
28,9
29,2
15,4
12,2
15,3
15,5
16,3
17,7
3,3
5,6
2,7
V
r0,01 – 49
32
35
39
74
05
10
15
19
26
26
03
8
53
59
59
74
–15
–08
–01
06
36
15
–20
9
94
95
59
39
–31
–27
–20
–14
22
00
08
10
r
96
95
59
35
–33
–34
–28
–22
22
–06
11
11
96
94
53
32
–37
–39
–28
–22
19
–09
03
12
Somatyczne uwarunkowania możliwości motorycznych kobiet i mężczyzn
Adam Haleczko
Niezwykle istotne w pracy nauczyciela, a szczególnie trenera, jest określenie predyspozycji motorycznych wychowanków. Kierując się wstępnym
założeniem, przyjęto traktować rzuty piłkami najlżejszymi (22 g) jako przejaw szybkości, a najcięższą
(2 kg) siły. Ujęcie tych dwu wyników rzutów w jedno wyrażenie ilorazowe z umieszczeniem w liczniku
odległości uzyskanej piłką najlżejszą, a w mianowniku najcięższą obrazuje proporcje współwystępowania badanych zdolności. Mało różniące się pod
względem wartości korelacje cech macierzystych
z utworzonym przez nie ilorazem w znacznej mierze spełniają postulat Góralskiego [26] o wnoszeniu
przez licznik i mianownik tej samej ilości informacji do wskaźnika. Wysokie jego wartości oznaczają
dominację szybkości – niskie siły. Średnie arytmetyczne wskaźnika niższe są u dzieci starszych, przy
czym we wszystkich kategoriach wieku dziewczęta
uzyskiwały od 65% do 85% wartości osiąganych
przez chłopców. W ocenach indywidualnych przodowały dzieci z klas młodszych. Na przykład uczeń
klasy V o wysokości 136,0 cm i masie 30,4 kg piłką
22 g rzucił 43,0 m, a lekarską 4,30 m, przez co jego
wskaźnik wyniósł 10,0. Podobnie uczennica klasy IV
uzyskała wartość wskaźnika 7,1, mając parametry
somatyczne 131,0 cm i 24,9 kg, a rzuty 24,0 i 3,40
m. Natomiast wskaźniki wielu dzieci z klas VII przewyższających poprzedników o przeszło 30 cm i posiadających dwukrotnie większą masę ciała oscylowały w granicach 4,0 – 5,0. Wyniki analizy korelacyjnej przeprowadzonej w połączonych klasach
potwierdziły większe znaczenie szybkości, a mniejsze siły u dzieci młodszych, natomiast występowanie odwrotnego układu u starszych. Współczynniki
korelacji określające związki w poszczególnych klasach w przypadku dzieci najmłodszych, szczególnie
dziewcząt, wskazują, tak jak to ilustrują tab. 3 i 4, na
negatywny wpływ większych wartości masy i wysokości ciała na wyniki rzutów piłkami gumowymi.
Dalszą tego konsekwencją są ujemne znaki w korelacjach wskaźników somatycznych. W większości
klas obserwuje się wysoką moc związków między
rzutami piłką lekarską 2 kg i 1 kg. Korelacje jednak wyraźnie się obniżają, gdy w miejsce piłki 1 kg
wchodzą najcięższe w danym badaniu piłki gumowe 125 g. Rzuty tym sprzętem charakteryzują ścisłe
więzi, przy czym najwyższe współczynniki tworzą
próby wykonywane piłkami o zbliżonym ciężarze.
Wspomniane wahania w wartościach korelacji dotyczą dzieci obojga płci i występują niezależnie od
wieku badanych. Prawdopodobnie spowodowane są inną strukturą ruchu, niemniej niewątpliwie
wyrażają również stopień zaangażowania w danej
próbie szybkości i siły.
Reasumując wykorzystanie rzutów piłkami
o różnym ciężarze umożliwiło ocenę predyspozycji
szybkościowo-siłowych dzieci. Najniższe różnice
międzypłciowe stwierdzono w próbach wykonywanych piłkami ciężkimi. Zdecydowana przewaga
chłopców w rzutach piłkami lekkimi wykonywanymi jednorącz może wynikać z różnic w stosunkach
morfo-funkcjonalnych kończyny górnej powstałych
z przyczyn genetycznych, sięgających okresu zróżnicowania podstawowych funkcji życiowych obu
płci [27, 28]. Zmienne relacje między dziewczętami
a chłopcami w uzyskiwanych odległościach piłkami gumowymi, zależne od uczęszczania do danej
klasy i szkoły, sugerują istnienie czynników środowiskowych niwelujących wpływ płci na osiągnięcia
ruchowe. Powstały jako stosunek dwóch rzutów
wskaźnik szybkościowo-siłowy umożliwia ocenę
predyspozycji motorycznych dzieci. W młodszych
klasach uwidoczniła się przewaga szybkości, w starszych siły. Wpływ cech somatycznych najbardziej
zaznaczył się w klasach młodszych, szczególnie
w osiągnięciach dziewcząt w rzutach lekkim sprzętem preferując dzieci drobne o smukłej sylwetce.
Stosunkowo niewielkie liczebności badanych oraz
niecałkowita jednoznaczność wyników stwarzają
konieczność dalszych prac na większych kontygentach dzieci o rozszerzonych kategoriach wieku.
[1] Łaska-Mierzejewska T: Rola dymorfizmu płciowego
w sporcie; w Skierska E (red.): Sport Kobiet. Warszawa,
Polskie Stowarzyszenie Sportu Kobiet, 1996; 61-72.
[2] Haleczko A: Różnice w sprawności motorycznej między
kobietami a mężczyznami o podobnych wymiarach
ciała; w Socha S (red.): Problemy dymorfizmu płciowego
w sporcie. Katowice, AWF, 1999; 307-312.
[3] Misiołek E, Haleczko A: Różnice międzypłciowe
w sprawności motorycznej osób o jednakowym stopniu
otłuszczenia; w Socha T (red.): Problemy dymorfizmu
płciowego w sporcie. Katowice, AWF, 2002; 227-233.
[4] Haleczko A: Różnice międzypłciowe w sprawności
motorycznej po wyeliminowaniu przewagi somatycznej
mężczyzn. Antropomotoryka, 2003; 25:39-46.
[5] Haleczko A, Jezierski R: Dymorfizm płciowy cech somatycznych i jego przejawy w próbach sprawności motorycznej; w Socha S (red.): Problemy dymorfizmu płciowego
w sporcie. Katowice, AWF, 1996: 160-166.
-
-
-
-
PIŚMIENNICTWO • LITERATURE
-
– 92 –
Somatyczne uwarunkowania możliwości motorycznych kobiet i mężczyzn
[17] Costill DL: Naukowe podstawy treningu długodystansowca.
Sport Wyczynowy, 1976; 8: 4-76.
[18] Haleczko A: Możliwości szybkościowo-siłowe 10-14-letnich dziewcząt i chłopców; w Socha S (red.): Problemy
dymorfizmu płciowego w sporcie. Katowice, AWF, 1997:
149-154.
[19] Bompa OT: Cechy biometryczne i metodyka ich rozwoju.
Warszawa, RCMSKFiS, 1987.
[20] Fidelus K: Próba ustalenia podstawowych czynników motorycznych wpływających na rezultat sportowy. Roczniki
Naukowe, Warszawa, AWF, 1972; 16, 143-146.
[21] Farfel’ VS: Fizjologija sporta. Očerki. Moskva, Fizkul’tura
i Sport, 1960.
[22] Zaciorski WM: Kształcenie cech motorycznych sportowca.
Warszawa, Sport i Turystyka, 1970.
[23] Matveev EN, Zaciorskij WM: Skorostno-silovye zavisimosti v metanijach v svjazi s vyborom trenirovočnych
i kontrol’nych otjagoščenij. Teorija i Praktika Fizičeskoj
Kul’tury, 1964; 8, 24-28.
[24] Haleczko A: Morfologiczne przesłanki oceny sprawności
motorycznej. Zeszyty Naukowe, Wrocław, AWF, 1987; 47,
277-284.
[25] Przewęda R: Rozwój somatyczny i motoryczny. Warszawa, Sport i Turystyka, 1973.
[26] Góralski A: Some formal criteria of goodness of ratios as
indices of shape. Studies in Physical Anthropology, 1978;
4, 61-68.
[27] Haleczko A, Socha T: Przejawy dymorfizmu płciowego
w wielobojach lekkoatletycznych; w Socha S (red.):
Problemy dymorfizmu płciowego w sporcie. Katowice,
AWF, 1994, 163-142.
[28] Jasiński R: Różnice płciowe w rozwoju cech mierzalnych
ręki. Studia i Monografie AWF we Wrocławiu, 1993; 36:
109-122.
-
-
-
-
[6] Skibińska A: Dymorfizm cech somatycznych młodzieży
dojrzałej. Materiały i Prace Antropologiczne, 1964; 65,
19-90.
[7] Ważny Z: Związek między budową somatyczną
a sprawnością w wybranych konkurencjach lekkoatletycznych. Wychowanie Fizyczne i Sport, 1963; 4, 429-446.
[8] Milicerowa H: Budowa somatyczna jako kryterium selekcji
sportowej; w Pilicz S (red.): Wybrane zagadnienia selekcji
w sporcie. Warszawa, PKOL, 1971; 51-109.
[9] Eurofit”. Europejski test sprawności fizycznej. Kraków,
AWF, 1989.
[10] Durnin JVGA, Womersley J: Body fat assessed from total
body density and its estimation from skinfold thickness:
measurements on 481 men and women aged from 16 to
72 years. Br.J.Nutrition, 1974; 32, 77-97.
[11] Haleczko A, Listos E, Misiołek E: Energetyczne
predyspozycje do konkurencji biegowych; w Kowalski
P (red.): Problemy badawcze w lekkoatletyce. Wrocław,
AWF, 1995, 121-128.
[12] Informator dla kandydatów na stacjonarne i zaoczne studia w Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu
w roku akademickim 1995/1996. Wrocław, AWF, 1995:
16-31.
[13] Haleczko A, Jezierski R: Zwinnościowy tor przeszkód
jako kompleksowy test sprawności motorycznej. Zeszyty
Naukowe, Wrocław, AWF, 1982; 28: 95-117.
[14] Haleczko A, Listos E: Wielostopniowy 20-metrowy
wytrzymałościowy bieg wahadłowy. Kwartalnik Naukowy,
AWF, Wrocław, 1995; 1-2, 51-62.
[15] Haleczko A, Jezierski R: Vergleichende Analyse des
Konditiostestes und Testes des Ressortsproblems 101.
Acta Universitatis Palackianae Olomucensis Gymnica,
1992; XXII, 123-128.
[16] Ullyotová J: Tajná zbraň vytrvalkyň: tuk. Atletika, 1975;
8:21-22 (Przedruk z Runner’s World, 1974; 12).
-
– 93 –