Wpływ emigracji poakcesyjnej na polski rynek pracy

Karolina Czekańska (Kowalska)
„Wpływ emigracji poakcesyjnej na polski rynek pracy”
AUTOREFERAT
Prezentowana rozprawa doktorska obejmuje tematykę wpływu emigracji z Polski w
okresie po wstąpieniu do Unii Europejskiej na polski rynek pracy. Szczególna uwaga została
poświęcona analizie związku między masowym odpływem ludności w wieku produkcyjnym
obserwowanym po 2004 roku z Polski a kształtowaniem się płac. W rozprawie podjęto także
próbę skonfrontowania zależności obserwowanych w Polsce z tymi, które mają miejsce w
państwach ościennych, które podobnie jak Polska przystąpiły do Unii Europejskiej w 2004
roku. Badania o charakterze komparatywnym zostały przeprowadzone dla Polski, Czech oraz
Słowacji, w przypadku których autorka podjęła próbę odpowiedzi na pytanie nieco odmienne
niż postawione w trakcie badań prowadzonych tylko dla Polski. Mianowicie, analizie została
poddana relacja pomiędzy warunkami na lokalnych rynkach pracy a kierunkiem i siłą ruchów
migracyjnych. Dzięki tak postawionemu pytaniu badawczemu w odniesieniu do analiz o
charakterze porównawczym, w prezentowanej rozprawie doktorskiej podejmuje się nie tylko
problem skutków dla rynku pracy, jakie niesie za sobą masowa emigracja, ale także wychodzi
się o krok dalej analizując skutki w zakresie odpływu ludności, jakie powoduje konkretna
sytuacja na rynku pracy. Zatem, autorka stara się w sposób kompleksowy analizować
wzajemne relacje między ruchami migracyjnymi a zjawiskami obserwowanymi na rynkach
pracy.
Należy jednak podkreślić, że nadrzędnym celem i głównym tematem pracy jest
określenie charakteru i siły związku pomiędzy poakcesyjnym odpływem ludności z Polski a
polskim rynkiem pracy, a w szczególności wpływu emigracji na kształtowanie się płac. Stąd
też, najwięcej uwagi w rozprawie poświęcono badaniu tegoż właśnie aspektu. Badania o
charakterze komparatywnym ujmujące problem z nieco innej perspektywy należy traktować
jako rozwinięcie mające na celu osadzenie badań dla Polski w kontekście międzynarodowym.
Podstawowa hipoteza, która leży u podstaw całej rozprawy wynika z podstaw ekonomii
neoklasycznej, zgodnie z którą w wyniku masowego odpływu siły roboczej na rynku pracy
kraju wysyłającego występuje spadek podaży pracy, który z kolei skutkuje stopniowym
wzrostem płac realnych. Tak sformułowana hipoteza główna, będąca stwierdzeniem
stosunkowo szerokim oraz ogólnym, wymaga dookreślenia w celu zaprojektowania
1
szczegółowych badań analizujących badany problem z różnych perspektyw. Tym samym, do
każdej części pracy wprowadzone zostały hipotezy pomocnicze związane z obustronnymi
relacjami między masowym odpływem siły roboczej a aktywnością ekonomiczną ludności,
które uwzględniają aspekty geograficzne oraz charakterystyki indywidualne zarówno
pracowników niemigrujących jak i migrantów. Można zatem przyjąć, że hipoteza główna
każdorazowo znajduje swoje uszczegółowienie w hipotezach pomocniczych tak, aby odnieść
się do tego aspektu zjawiska, który jest poddawany szerszej analizie w danym fragmencie
pracy.
W zakres rozprawy doktorskiej wchodzi pięć artykułów opublikowanych w języku
polskim lub angielskim, samodzielnie lub we współautorstwie z badaczami z Polski, Czech
oraz Słowacji. Każdy z prezentowanych tekstów odnosi się do różnych aspektów
analizowanego problemu. Zbiór przedstawionych artykułów należy traktować jako logiczną
całość, w której każdy z kolejnych tekstów może być czytany nie tylko jako niezależny
artykuł, ale także jako kolejny rozdział lub podrozdział rozprawy.
Artykuły wchodzące w skład rozprawy doktorskiej:
1. Janicka-Żylicz Anna, Kowalska Karolina. „Współczesne migracje zagraniczne Polaków a
polski rynek pracy”. Studia Migracyjne-Przegląd Polonijny. XXXVI, 2010/4
2. Kowalska Karolina. „Does post-enlargement emigration from Poland impact on the wages
of Poles?”. emecon, Employment and Economy in Central and Eastern Europe, 2012/1
3. Kowalska Karolina. “Wpływ poakcesyjnej emigracji z Polski na poziom płac na polskim
rynku pracy w ujęciu regionalnym”. Studia Migracyjne-Przegląd Polonijny. (przyjęty do
druku w numerze 2013/3 lub 2013/4)
4. Kowalska Karolina, Strielkowski Wadim. “Propensity to Migration in CEECs: Comparison
of Migration Potential in the Czech Republic and Poland”. Prague Economic Papers, nr
3/2013 (przyjęty do druku)
5. Strielkowski Wadim, Filipec Petr, Štefánik Miroslav, Kowalska Karolina. „Outward labour
migration in the Czech Republic, Poland and Slovakia after the EU Enlargement in 2004”.
AUCO Czech Economic Review, volume 7, issue 1, 2013
W kontekście rozprawy doktorskiej artykuł pierwszy może być traktowany jako
wprowadzenie, czy też rozdział pierwszy zaznajamiający z omawianą problematyką. Zawiera
on bowiem szczegółową charakterystykę emigracji poakcesyjnej i wskazuje na jej
zróżnicowany i wieloaspektowy wpływ na rynek pracy. Z drugiej jednak strony, analiza
problemu jest ogólna. Pokazane są mechanizmy zachodzące w różnych obszarach rynku
2
pracy, a zmiany płac wymieniane są w tym tekście jedynie jako jeden z szeregu skutków
emigracji poakcesyjnej z Polski.
Trzon rozprawy stanowią artykuły drugi oraz trzeci. W pierwszym z nich poświęcono
dużo
miejsca
na
szczegółową
prezentację
metody
ilościowej
zastosowanej
do
przeprowadzenia badań przedstawionych w obu tekstach. W artykule drugim autorka
zamieszcza pierwsze wyniki uzyskane w wyniku analizy zjawiska przy różnych założeniach.
W zakończeniu tekstu wskazuje się na potrzebę prowadzenia dalszych badań, które bazując
na modelu i wynikach prezentowanych w tej pracy stanowiłyby jego naturalne dopełnienie.
Zadanie to zostaje zrealizowane w artykule trzecim, w którym badany problem zostaje ujęty
w kontekście zróżnicowania regionalnego. Wnioski z przeprowadzonego badania pozwalają
zauważyć, że zróżnicowanie regionalne zarówno jeśli chodzi o występowanie zjawiska
migracji, jak i o charakterystyki rynku pracy odgrywa znaczącą rolę dla badania wpływu
emigracji na kształtowanie się płac w Polsce.
Aby całość rozprawy miała dużo pełniejszy i bardziej uniwersalny charakter, badania
stricte dla Polski zostały osadzone w kontekście międzynarodowym. W tym celu analizie
poddano przykłady innych gospodarek. W kontekście rozprawy doktorskiej artykuły czwarty
oraz piąty możemy wspólnie traktować jako trzecią część rozprawy, w której skupiono się na
analizie opisywanego zjawiska z zupełnie innej perspektywy. Ze względu na fakt, że w
badaniach dla Polski analizowane ruchy migracyjne mają charakter poakcesyjny to dla
badania komparatywnego wybrano gospodarki tych państw, które razem z Polską przystąpiły
do Unii Europejskiej w 2004 roku. Z dziewięciu państw, które razem z Polską stały się
członkami UE wybrano Czechy oraz Słowację. O ostatecznym wyborze zadecydowały
bliskość geograficzna, kulturowa oraz historyczna trzech analizowanych państw. Nie bez
znaczenia były również różnice, których wystąpienia spodziewano się w relacjach między
ruchami migracyjnymi a różnymi charakterystykami rynków pracy ze względu na
obserwowane różnice w sile i kierunkach ruchów migracyjnych.
Identyfikacja pola badawczego
Polska jest krajem, którego tradycje migracyjne sięgają XIX wieku. Początkowo
migracja miała jednak podłoże głównie polityczne (Kalembka 1982). Dopiero od lat 70-tych
XIX wieku obserwowano ruchy ludnościowe motywowane chęcią poprawy ekonomicznych
warunków życia (Gawryszewski 1997). Trend odpływowy obserwowany na przełomie XIX i
3
XX wieku utrzymywał lub wręcz nasilił się w okresie 20-lecia międzywojennego, kiedy ok.
miliona Polaków wyemigrowało na stałe głównie do Stanów Zjednoczonych, Francji oraz
Brazylii (Zubrzycki 1953). W okresie tym miały miejsce również migracje o charakterze
cyrkulacyjnym, a krajami docelowymi migrantów były głównie Niemcy oraz Łotwa
(Dustman i in. 2012). Kolejnym okresem wzmożonego odpływu ludności z Polski był okres
Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Szacuje się, że ze względów politycznych w okresie od
1950 do 1992 roku Polskę opuściły około 2 miliony osób (Fassmann i Munz 1994).
Upadek żelaznej kurtyny w 1989 roku nie zmienił znacząco skali wychodźstwa,
jednakże obserwowano zmiany w zakresie formy i struktury migracji. Jak zauważył Marek
Okólski (2001, 2009) pod koniec lat 80-tych pojawiło się zjawisko migracji niepełnej, której
forma miała rozwinąć się i całkowicie zdominować wzorce migracji międzynarodowych w
latach 1990-tych.
Dopiero XXI wiek i poszerzenie granic Unii Europejskiej przyczyniły się do
odmienienia tego trendu. Warto zauważyć, że akcesja nowych państw do Unii Europejskiej w
2004 i 2007 roku stała się impulsem do wystąpienia licznych zmian o charakterze zarówno
demograficznym,
gospodarczym,
jak
i
społecznym
na
terenie
całej
Europy.
Wieloaspektowych zmian doświadczały zarówno kraje tzw. Starej Unii, jak i nowe państwa
członkowskie, w tym Polska. Poszerzenie Unii Europejskiej wiązało się z nowymi
regulacjami o charakterze instytucjonalnym (Grabowska-Lusińska i Okólski 2009), w tym
między innymi z liberalizacją i stopniowym otwieraniem rynków pracy państw Europy
Zachodniej dla pracowników z państw nowoprzyjętych. Jak się miało okazać, otwarcie
rynków pracy stało się skutecznym bodźcem dla masowych migracji zarobkowych. Zjawisko
to, będące w dużej mierze udziałem migrantów z Polski, szybko stało się motywacją dla wielu
badań mających na celu określenie zarówno przyczyn, charakteru, jak i skutków najnowszej
fali migracji.
Zadaniem o wiele trudniejszym, ale coraz częściej podejmowanym przez badaczy
polskich migracji, jest próba opisania, czy też nawet ilościowego oszacowania skutków jakich
udziałem stał się masowy odpływ siły roboczej po roku 2004. Skutków tych możemy szukać
zarówno w wymiarze społecznym (m. in. Golinowska 2008, Iglicka 2009), czy też społecznodemograficznym (m. in. Duszczyk i Wiśniewski 2007, Mioduszewska i Okólski 2007), jak i
ekonomicznym (m. in. Ministerstwo Gospodarki 2007, Mioduszewska 2008, Puzio-Wacławik
2010), w szczególności w zakresie rynku pracy (m. in. Kaczmarczyk i in. 2010, Kaczmarczyk
i Okólski 2008).
4
Kluczowym dla zrozumienia konsekwencji migracji dla Polskiego rynku pracy jest
jednak forma współczesnych migracji, tj. typ strategii migracyjnej, jaka przyjmowana jest
przez osobę przemieszczającą się. Artykuł „Współczesne migracje zagraniczne Polaków a
polski rynek pracy” zamieszczony w rozdziale pierwszym prezentowanej rozprawy jest
swoistą próbą skatalogowania różnego rodzaju bezpośrednich i pośrednich skutków
mobilności zagranicznej Polaków w zależności od czasu trwania i charakteru migracji.
Okazuje się, że w zależności od wyboru strategii migracyjnej skutki wychodźstwa
obserwowane na rynku pracy mogą się różnić. Wnioskiem z analizy zaprezentowanej w
rozdziale
pierwszym
jest
występowanie
złożonego
oraz
zróżnicowanego,
choć
niejednoznacznego, wpływu emigracji na polski rynek pracy.
Tym samym, zidentyfikowany zostaje bardzo ciekawy obszar badawczy, który zachęca
do prowadzenia dalszych, pogłębionych analiz koncentrujących się na próbie określenia,
także ilościowego, wpływu różnych typów migracji na polski rynek pracy. Zadania tego
autorka rozprawy podejmuje się w kolejnych rozdziałach pracy.
Badania dotyczące Polski na tle istniejących teorii i prac empirycznych
Migracje to zjawisko o charakterze wieloczynnikowym (Teitelbaum 1989), co
determinuje ich złożoność i niemożność wyjaśnienia w oparciu o jedną tylko teorię czy
dyscyplinę nauki. W konsekwencji wiele z prowadzonych badań nad migracjami oraz
tworzonych teorii ma charakter interdyscyplinarny. Rozważania dotyczące występowania
ruchów migracyjnych będą zatem znajdować swoje odzwierciedlenie w teoriach powstałych
na gruncie różnych dyscyplin nauki. W najogólniejszym ujęciu teorie te można podzielić na
dwie główne grupy: teorie o charakterze ekonomicznym oraz społecznym (Romaniszyn
2003).1
U podstaw ekonomicznych teorii migracji leży założenie, że migracje są determinowane
przede wszystkim zmiennymi o charakterze ekonomicznym, a czynniki innego rodzaju są
zazwyczaj pomijane. Istota ludzka utożsamiana jest z homo oeconomicus, którego decyzja o
migracji jest wypadkową kosztów i korzyści natury ekonomicznej. W ten sposób dąży on do
maksymalizacji swojej użyteczności i pozostaje wierny swoim preferencjom (Dębiec 2012,
Öberg 1995, Woods 1982).
1
Alternatywą może być podział na koncepcje teoretyczne ujmujące problematykę migracji na jednym z trzech
poziomów: makrostrukturalnym, mikrostrukturalnym lub mezostrukturalnym (Górny i Kaczmarczyk 2003). 5
Do najstarszych ekonomicznych teorii migracji należy teoria klasyczna stworzona w
połowie XIX wieku, zgodnie z którą migracja jest środkiem zapewniającym możliwość
osiągnięcia przestrzennej równowagi ekonomicznej. Dzięki ruchom migracyjnym ludności
możliwe jest przemieszczanie się jednego z podstawowych czynników produkcji – siły
roboczej i zapewnienie tym samym równowagi na rynkach pracy (Olsson 1965).
Alternatywą dla klasycznej teorii migracji jest teoria neoklasyczna. Jej źródeł możemy
upatrywać już u pioniera badań nad migracjami – Johna Hicksa (1932), który opierał się na
wnioskach wynikających z pism Adama Smitha (Bauer, Zimmermann 1999). Teoria
neoklasyczna w ujęciu makroekonomicznym zakłada, że różnice w wysokości płac
powodowane różnym poziomem podaży pracy w relacji do popytu na nią są podstawowym
bodźcem do wystąpienia mobilności. Przemieszczanie się ludności powoduje zmianę podaży
pracy na obu rynkach – przyjmującym i wysyłającym, co odzwierciedla się w dążeniu tych
rynków do wyrównania płac. Kapitał, z kolei, podążając za niższymi kosztami pracy będzie
przemieszczał się w kierunku przeciwnym do pracy (Todaro 1976, Fei, Ranis 1961, Muelher
1982). Z biegiem czasu, gdy różnice płacowe na rynkach wymieniających siłę roboczą
maleją, zanika podstawowy, ekonomiczny bodziec napędzający ruchy migracyjne. Odpływ
siły roboczej staje się coraz mniejszy aż do jego całkowitego zaniku (ceteris paribus).
W ramach nurtu ekonomii neoklasycznej największe znaczenie dla badań nad
migracjami miały jednakże koncepcje powstałe na gruncie teorii handlu zagranicznego
(Kaczmarczyk 2005), tj. model Heckschera-Ohlina wraz ze swoimi modyfikacjami
(Heckscher 1919, Ohlin 1933, Samuelson 1948, Samuelson 1949, Rybczyński 1955), model
ricardiański, model specyficznych czynników produkcji (Jones 1956), model ograniczeń
finansowych, czy też nowa teoria handlu zagranicznego (Górny i Kaczmarczyk 2003).
Zgodnie z wymienionymi teoriami rosnący handel zagraniczny jest traktowany jako substytut
dla mobilności kapitału i dla międzynarodowych ruchów migracyjnych (m.in. Kaczmarczyk
2005, Taylor 1996). Modele zbudowane w oparciu o takie założenie implikują wnioski
dotyczące kształtowania się płac na rynkach krajów wysyłającego oraz przyjmującego
zarówno w krótkim, jak i w długim okresie. W najogólniejszym ujęciu można spodziewać się,
że wolny handel między dwoma krajami na skutek pojawienia się ruchu migracyjnego z kraju
rozwijającego się do kraju rozwiniętego, będzie prowadził w krótkim okresie do spadku płac
w kraju rozwiniętym i wzrostu płac w kraju rozwijającym się. W długim okresie będziemy
spodziewać się wyrównania poziomu płac w obydwu tych krajach.
Model Heckschera-Ohlina, jednakże, charakteryzuje się stosunkowo restrykcyjnymi
założeniami, które w szeregu koncepcji teoretycznych powstałych w oparciu o teorię handlu
6
zagranicznego są uchylane. Analiza związków pomiędzy wymianą handlową a ruchami
migracyjnymi prowadzona przy różnych założeniach prowadzić może do różnych, czasem
wręcz wzajemnie sprzecznych wniosków.
Teoria neoklasyczna, zatem, nie może być używana w badaniach bezrefleksyjnie, gdyż
w zależności od przyjętych w nich założeń można spodziewać się otrzymania odmiennych
wyników. W prezentowanej rozprawie zdecydowano się na wykorzystanie podstawowych,
popytowo-podażowych zależności występujących na rynku pracy należących do omawianego
nurtu. Autorka rozprawy w swoich badaniach stawia sobie za cel analizę bezpośrednich
skutków dla rynku pracy jakie powodowane są przez masowy odpływ siły roboczej. Stąd też,
nie zdecydowano się na wykorzystanie koncepcji bazujących na teorii handlu zagranicznego.
Dotychczasowa literatura przedmiotu dowodzi, że podejście wybrane przez autorkę
może być z powodzeniem aplikowane do badania skutków występowania masowych migracji
zarobkowych zarówno z perspektywy państw przyjmujących, jak i wysyłających migrantów.
Należy zauważyć, że zdecydowanie większym zainteresowaniem cieszy się badanie skutków
imigracji dla rynków pracy państw przyjmujących w zestawieniu z badaniem skutków
emigracji dla rynków pracy państw wysyłających. Dzieje się tak przede wszystkim ze
względu na typowy kierunek migracji z państw nisko do państw wysoko rozwiniętych2 czy
też z tzw. peryferii do centrum3, które to zazwyczaj skupiają także większą ilość ośrodków
naukowych. Innym czynnikiem, który powoduje większe zainteresowanie badaniem skutków
migracji dla państw przyjmujących niźli wysyłających, i którego nie należy lekceważyć, jest
dostępność danych.
Prace empiryczne badające skutki migracji w duchu teorii neoklasycznej skupiają się
wokół analizy wpływu migracji na poziom płac. Jak zauważa Eugene M. Kulischer (1948)
migracje mogą być rozumiane jako skutek nierównowagi w sferze ekonomicznej oraz
demograficznej na danym rynku, których wystąpienie jest naturalnym dążeniem rynków
zaangażowanych w przepływ ludności do wyrównania różnic o charakterze ekonomicznym.
Zgodnie z neoklasykami to różnice w zakresie płac są głównym motorem migracji, a zatem
masowe przemieszczanie się siły roboczej, a wraz z nim nagła oraz znacząca zmiana
wielkości podaży pracy (interpretowana jako szok podażowy) będzie miała na celu stopniowe
wyrównywanie się różnic w płacach realnych.
2
Zgodnie z koncepcją Johna C. H Fei i Gustava Ranisa (1961) wejście na ścieżkę wzrostu dla gospodarek słabiej
rozwiniętych jest możliwe za sprawą emigracji nadwyżkowej siły roboczej, która znajduje miejsce na rynkach
pracy państw wysoko rozwiniętych. 3
Zgodnie z teorią centrum i peryferii autorstwa Raula Prebisch i Johna Friedman w centrum (tj. np. krajach
wysoko rozwiniętych) kumulowane są innowacje, do którego wysyłane są czynniki produkcji z peryferii (tj. np.
z krajów słabo rozwiniętych) (Prebisch 1959, Friedman 1973). 7
Opisana zależność widziana z perspektywy kraju przyjmującego migrantów znalazła
swoje odzwierciedlenie w wielu pracach powstałych na przestrzeni ostatnich 30 lat.
Początkowo skupiano się głównie na Stanach Zjednoczonych (m. in. Greenwood i McDowell
1986, Butcher i Card 1990, Card 1990, Altonji i Card 1991, Friedberg i Hunt 1995, Borjas i
in. 1996, Borjas 2003, Card i Lewis 2007, Jaeger 2007), z biegiem czasu problem poddawany
był analizie także w kontekście europejskim. Do tej grupy prac możemy zaliczyć m. in.
analizę skutków napływu repatriantów z Agierii do Francji w roku 1962 (Hunt 1992),
masowej imigracji do Izraela w latach 1990-1994 (Friedberg 2001), imigracji do Niemiec
Zachodnich w latach 1990-tych (D’Amuri i in. 2010), imigracji do Wielkiej Brytanii
(Dustman i in. 2005, Manacorda i in. 2006) oraz migracji do państw Starej Europy (Boeri i
Brücker 2004). Zdecydowany wzrost zainteresowania badaczy tą tematyką odnotowano
jednak po rozszerzeniu Unii Europejskiej o 10 nowych państw członkowskich w roku 2004.
W tym kontekście badaniem skutków imigracji dla rynków pracy państw przyjmujących, a w
tym rekcji płac, przedmiotami analizy stały się przede wszystkim rynek brytyjski (m. in.
Angrist i in. 2003, Blanchflower i Shadforth 2009, Drinkwater i in. 2006, Lemos i Portes
2006, Dustman i in. 2008), ale także irlandzki (m. in. Barrett 2006) oraz szwedzki (Wadensjö
2007).
Prace podejmujące problem związków między emigracją a rynkiem pracy kraju
wysyłającego, a w szczególności prace oparte o metody ilościowe, pojawiły się w literaturze
zdecydowanie później i często stanowiły odpowiedź, czy też lustrzane odbicie prac
analizujących gospodarki państw imigracyjnych. Stąd też, w pierwszej kolejności badacze
migracji zainteresowali się skutkami masowych migracji z państw Ameryki Środkowej do
Stanów Zjednoczonych, w tym przede wszystkim skutków dla meksykańskiego rynku pracy
(Hanson 2003, Hanson 2006) a dopiero później skutkami emigracji dla gospodarek państw
europejskich. Szczególny wzrost zainteresowania kontekstem europejskim miał miejsce po
rozszerzeniu Unii Europejskiej w 2004 roku.
Dla badania wpływu emigracji na poziom płac na rynkach krajów wysyłających
migrantów szczególnie inspirująca okazała się praca George’a J. Borjasa (2003) i
zaprezentowana w niej metodologia szacowania elastyczności płac względem migracji.
George J. Borjas, jednak, pierwotnie skupiał się na badaniu rynku przyjmującego migrantów.
Dopiero Prachi Mishra (2006) zaimplementował metodologię zaproponowaną przez George’a
J. Borjasa do zjawiska przeciwnego, tj. do badania skutków emigracji dla rynku pracy kraju
8
wysyłającego4. W tym nurcie powstał szereg prac badających wpływ emigracji na poziom
płac realnych w rejonie Ameryki Środkowej: Meksyku (Aydemir i Borjas 2006, ), Puerto
Rico (Borjas 2007), Hondurasu (Gangon 2010) oraz w Europie: Mołdawii (Bouton i in.
2009), Litwie (Elsner 2011). W kontekście europejskim znajdziemy także prace
wykorzystujące metodologie inne od tej, która została zaproponowana przez George’a J.
Borjasa. Wśród nich warto zwrócić uwagę m.in. na prace napisane pod redakcją Martina
Kahanca i Klausa F. Zimmermann (2009a, 2010), którzy podjęli się próby oszacowania
skutków migracji dla wszystkich rynków powiększonej Unii Europejskiej. Z kolei m.in.
Katarzyna B. Budnik (2007, 2008), Romuald Jończy (2006, 2010), Agnieszka Fihel i Marek
Okólski (2009) oraz Christian Dustmann i in. (2012)5 poddali analizie polski rynek pracy.
Jako ciekawostka, może zostać wymieniona także praca Zafora Mahmooda (1991) traktująca
o skutkach emigracji z Pakistanu.
Artykuł zamieszczony w rozdziale drugim rozprawy „Does post-enlargement
emigration from Poland impact on the wages of Poles?” wpisuje się w nurt badań
prowadzonych w oparciu o metodę zaproponowaną przez George’a J. Borjasa. Stanowi on
tym samym ciekawe uzupełnienie dotychczas istniejących badań stosujących tę metodologię.
Z jednej strony artykuł ten ma za zadanie zweryfikować aplikowalność metodologii świetnie
sprawdzającej się do analizy zmian zachodzących na środkowo-amerykańskich rynkach pracy
do analizy przemian zachodzących w Europie Środkowo-Wschodniej; z drugiej zaś strony,
ma on za zadanie zweryfikować zaprezentowane przez Katarzynę B. Budnik jedyne
dotychczas istniejące w literaturze wyniki badań, których przedmiotem był polski rynek
pracy. W rozdziale drugim, jednakże, poza analizą uśrednioną przeprowadzoną dla całego
społeczeństwa polskiego uwzględnione zostają także indywidualne cechy migrantów i niemigrantów.
Zwrócenie uwagi na indywidualne cechy migrantów jest typowe dla podejścia
mikroekonomicznego w teoriach migracji. Za punkt wyjścia do badań w tym nurcie uznaje się
zazwyczaj pracę Larry’ego Sjaastada (1962) napisaną w duchu teorii neoklasycznych i oparty
o nią model kapitału ludzkiego. Zakłada się tutaj, że bezpośrednim celem migracji jest
zmaksymalizowanie produktywności pracy, a przez zysk rozumie się różnicę tej
produktywności pomiędzy starym i nowym miejscem pobytu.
Analizowanie indywidualnych cech migrantów (np. kwalifikacji) stało się podstawą do
rozważań dotyczących występowania zjawiska selektywności wśród migrantów. Pierwsze
4
5
Przedmiotem analizy Prachi Mishry był rynek pracy Meksyku. Praca ukazała się później niż artykuł stanowiący rozdział drugi rozprawy. 9
próby analizy tego zjawiska zostały podjęte przez A. D. Roy’a (1951) i rozwinięte w postaci
modelu selekcji migrantów przez George’a J. Borjasa (1987). Model ten wskazuje na warunki
dotyczące nieobserwowalnych charakterystyk (tj. np. umiejętności lub produkcyjność6) jakie
powinny zostać spełnione, aby grupa migrantów zarobkowych była selekcjonowana
pozytywnie/negatywnie. Drugi zaś wskazuje na prawidłowość w zakresie odwrotnej selekcji
w grupie emigrantów i migrantów powrotnych.
Rozwinięcie pracy zawartej w rozdziale drugim o problem występowania zjawiska
selektywności7 wyróżnia ją na tle pozostałych prac opartych o metodologię zaproponowaną
przez George’a J. Borjasa. Wpływ emigracji zostaje oszacowany (za pomocą miary
elastyczności płac względem migracji) dla różnych kategorii osób charakteryzujących się
określonymi cechami o charakterze społeczno-demograficznym. Stąd też, badany problem
analizowany jest w sposób kompleksowy.
Selektywność migracji z Polski może zostać podzielona ze względu na charakterystyki
migrantów oraz ze względu na region zamieszkania (Mioduszewska 2008). Zarówno w
okresie przed- jak i poakcesyjnym mobilność Polaków była w dużym stopniu zróżnicowana
geograficznie (Ministerstwo Gospodarki 2007) o czym decydują zarówno zaszłości
historyczne sięgające czasów podziału terenów należących do Polski pomiędzy trzech
zaborców (Bukowski 2005, Herbst 2008), jak i tradycje migracyjne, których efektem było
wykształcenie się silnych sieci migracyjnych (Kaczmarczyk 2008).
Zróżnicowanie regionalne w Polsce występuje nie tylko ze względu na wielkość
migracji, ale także (lub wręcz przede wszystkim) ze względu na poziom rozwoju
ekonomicznego poszczególnych regionów. Obok nierówności płacowych zauważalny jest
także nierównomierny w skali kraju proces koncentracji aktywności ekonomicznej (Nyk
2011). Na tym tle, należy spodziewać się, że skutki występowania ruchów migracyjnych będą
niejednakowe dla różnych regionów o określonych charakterystykach.
Artykuł zawarty w rozdziale trzecim rozprawy “Wpływ poakcesyjnej emigracji z Polski
na poziom płac na polskim rynku pracy w ujęciu regionalnym” stanowi odpowiedź na
potrzebę analizowania problemu skutków emigracji mając na uwadze kwestię zróżnicowania
regionalnego. Badanie zaprezentowane w tym rozdziale pracy stanowi kontynuację rozdziału
drugiego, a u jego podstaw teoretycznych leżą fundamentalne zależności wywodzące się z
ekonomii neoklasycznej. Metodologia wykorzystana w rozdziale drugim została poddana
6
Problem asymetrii informacji w zakresie rozpoznania rzeczywistego poziomu produkcyjności pracowników w
Nowej Teorii Migracji Pracowniczych (np. Stark i Bloom 1985). 7
Selektywność badana w oparciu o indeks selektywności zaprezentowany m. in. w pracach Marty
Mioduszewskiej (2008), Pawła Kaczmarczyka i Marka Okólskiego (2008). 10
pewnym modyfikacjom tak, aby mogła zostać zaaplikowana do badania o charakterze
regionalnym. Wyniki przeprowadzonego badania zdają się być zgodne z oczekiwaniami. W
różnych regionach Polski charakteryzujących się m.in. niejednakową skalą wychodźstwa,
gęstością zaludnienia, czy stopą bezrobocia obserwujemy różnice w zakresie siły i tempa
dostosowania się płac do nowych warunków podażowych na rynkach pracy, które zostały
spowodowane masowym odpływem ludności.
W rozdziałach drugim oraz trzecim zastosowano ilościową metodę badań odwołującą
się do neoklasycznej teorii migracji. Warto jednak zauważyć, że mimo, iż udaje się ją dość
dobrze zoperacjonalizować, w skutek czego wyniki badań przynoszą wyniki prowadzące do
interesujących wniosków, to nie należy zapominać o swoistych ograniczeniach jakie teoria ta
niesie za sobą. Okazuje się, że teoria neoklasyczna nie jest wolna od założeń oddalających ją
od rzeczywistości i będących częstą przyczyną krytyki. Podążając w pełni za myślą
neoklasyków należy założyć brak występowania bezrobocia8 (tj. pełne zatrudnienie) oraz
wyłączny wpływ rynków pracy na migracje (Massey i in. 1993) (tj. brak bodźców o
charakterze czysto pozamigracyjnym wpływających na rynek pracy). Dodatkowo, jak
zauważa Hania Zlotnik (1999) zgodnie z teorią neoklasyczną istniejące na świecie
zróżnicowanie wysokości dochodów powinno prowadzić do występowania zdecydowanie
większych strumieni migracyjnych niż te, których doświadczamy w skali globalnej obecnie.
Kolejny zarzut jest związany z założeniem, że migracja powinna prowadzić zawsze do
wyrównywania się poziomu zarobków pomiędzy obszarami wymieniającymi siłę roboczą. W
praktyce założenie to często nie jest spełnione, a w skrajnych przypadkach obserwuje się
zwiększenie różnic płacowych (Arango 2000).
Czynnikami, które przyczyniają się do niespełnienia wyżej wymienionych założeń i tym
samym do oddalenia teorii neoklasycznej od rzeczywistości są: różnice technologiczne
występujące pomiędzy krajami centrum i peryferii, różnice w zakresie produktywności,
występowanie rosnących przychodów skali w krajach centrum, czas potrzebny na
dopasowanie kwalifikacji migrującej siły roboczej do potrzeb przyjmującego rynku pracy,
zmienność sytuacji na rynku pracy kraju wysyłającego, na którym mogą pojawiać się nowe
możliwości
zarobkowania
lub
inwestowania
kapitału
pozyskanego
na
emigracji,
występowanie sieci migracyjnych ograniczających działanie czynników o charakterze czysto
8
W kontraście do tego założenia można postawić model Johna R. Harrisa i Michaela Todaro (1971), w którego
zaawansowanej wersji analizuje się mobilność między terenami wiejskimi a miastami przy odejściu od założenia
o pełnym zatrudnieniu i elastycznych stawkach płac oraz założeniu występowania płacy minimalnej w miastach,
która jest wyższa od płacy możliwej do uzyskania z pracy na terenach wiejskich. 11
ekonomicznym oraz ciągły rozwój, któremu towarzyszy wzrost nierówności i zwiększenie
skali relatywnej deprywacji (Kaczmarczyk 2005).
Mimo przedstawionej krytyki paradygmaty ekonomii neoklasycznej wywarły znaczący
wpływ na całe pokolenie badaczy zjawisk migracyjnych, czego potwierdzeniem może być
również prezentowana rozprawa. Warto jednak zwrócić uwagę, że coraz częściej próbuje się
poszerzać analizy o elementy teorii powstałych na gruncie innych nauk, nadając im
interdyscyplinarny charakter.
Badania komparatywne – przypadek Czech i Słowacji
Ciekawe wyniki uzyskane z badania skutków emigracji dla rynku pracy w Polsce w
ujęciu regionalnym skłoniły do zastanowienia się nad badanym problemem w kontekście
międzynarodowym. Już na kilka lat przed rokiem 2004 możliwym było do odnotowania
zwiększone zainteresowanie badaczy (głównie z Europy Zachodniej) próbami oszacowania
skali migracji jaka miała nastąpić w kierunku ze wschodu na zachód, a czemu w
szczególności miało sprzyjać planowane na 2004 rok rozszerzenie Unii Europejskiej.
Szacowana liczba migrujących z Europy Środkowo-Wschodniej do UE-15 wahała się
znacząco w zależności od przyjętych założeń (m. in. Layard i in. 1992, Franzmeyer i Brücker
1997, Orłowski 2000, Alvarez-Plata i in. 2003, Fassmann i Hintermann 1997, Brücker 2003).
Niemniej jednak, wyniki wszystkich prognoz wskazywały na potężny potencjał i presję
migracyjną jaka miała zostać stopniowo rozładowana po rozszerzeniu Unii Europejskiej na
wschód. Później, gdy migracje stały się faktem zaczęły się pojawiać opracowania mające na
celu określenie skutków zaistniałych wędrówek siły roboczej z krajów Nowej do krajów
Starej Unii Europejskiej (Boeri i Brücker 2004, Bauer i Zimmermann 1999, Baas i in. 2010,
Bijak i in. 2005, Bijak i in. 2007, Kaczmarczyk i Okólski 2007, Kahanec i Zimmermann
2009b). Z prac tych z łatwością można wyciągnąć dwa wnioski. W ujęciu międzynarodowym
badanie skutków migracji często występuje w parze z badaniem potencjału migracyjnego
analizowanych państw oraz skutki migracji mogą znacząco różnić się pomiędzy
analizowanymi państwami.
W celu uzupełnienia badań zamieszczonych w rozdziałach drugim oraz trzecim
prezentowanej rozprawy doktorskiej zdecydowano o przeprowadzeniu badań dodatkowych o
charakterze międzynarodowym. Do analizy wybrano państwa sąsiadujące z Polską od
południa tj. Czechy oraz Słowację. Wybór akurat tych dwóch państw jest nieprzypadkowy.
12
Polska, Czechy i Słowacja to państwa Europy Środkowej znajdujące się na podobnym etapie
rozwoju gospodarczego. Wszystkie te państwa przystąpiły również razem do Unii
Europejskiej w roku 2004. Z drugiej jednak strony, okazuje się, że modele migracyjne jakie
zostały wytworzone we wszystkich tych państwach różnią się między sobą, zarówno pod
względem skali, kierunku i skutków ruchów migracyjnych. Różnice te, czynią wybór akurat
tych trzech państw bardzo ciekawym i dającym możliwość dojścia do interesujących
wniosków.
W artykule „Propensity to Migration in CEECs: Comparison of Migration Potential in
the Czech Republic and Poland” zawartym w rozdziale czwartym rozprawy postawiono za cel
zbadanie (porównanie) potencjału migracyjnego Polski oraz Czech. Zakłada się tu, że w
regionach z wysokim potencjałem migracyjnym jest dużo bardziej prawdopodobne, że reakcją
na problemy natury ekonomicznej będzie rosnąca emigracja w kierunku krajów o wyższym
dochodzie i niższym bezrobociu (patrz także Fidrmuc 2002, Glazar i Strielkowski 2010,
Strielkowski i O’Donoghue 2006). Zależność ta doskonale tłumaczy zasadność badania różnic
w zakresie potencjału migracyjnego przed przejściem do badania samej migracji i jej
skutków.
Wyniki z badania zawartego w rozdziale czwartym wskazują na występowanie różnych
wzorów migracyjnych pomiędzy Polską a Czechami. Okazuje się, że dwa państwa
doświadczające podobnych bodźców o charakterze ekonomicznym (tj. regionalne
nierówności ekonomiczne / asymetryczne szoki regionalne) mogą zupełnie odmiennie
reagować w zakresie ruchów migracyjnych. Okazuje się zatem, że czynniki ekonomiczne są
jednym z głównych motywów migracji zarobkowej, ale to potencjał migracyjny, czy też
skłonność do migracji danej społeczności mogą ostatecznie odgrywać rolę decydującą.
Jeśli zatem państwa reagują niejednakowo w zakresie odpływu ludności na zmieniające
się warunki ekonomiczne to czy można spodziewać się, że skutki występowania tychże
ruchów migracyjnych będą jednakowe pomiędzy badanymi państwami? W artykule „Outward
labour migration in the Czech Republic, Poland and Slovakia after the EU Enlargement in
2004” zamieszczonym w rozdziale piątym prezentowanej rozprawy podjęto próbę
zidentyfikowania czynników napędzających ruchy migracyjne po 2004 roku w Polsce,
Czechach oraz Słowacji. W rozdziale tym powrócono do neoklasycznych podstaw
teoretycznych (m.in. Todaro 1969, Harris i Todaro 1970, Borjas 1989), które posłużyły do
porównania relacji pomiędzy emigracją poakcesyjną a gospodarkami Polski, Czech oraz
Słowacji.
13
Uzyskane wyniki wskazują na ujemną korelację pomiędzy wzrostem płac a wielkością
emigracji we wszystkich trzech badanych gospodarkach. Wynik ten jest zgodny z teorią oraz
oczekiwaniami, zgodnie z którymi wzrost płac będący skutkiem emigracji będzie w kolejnym
etapie przyczyniał się do spadku różnic płacowych pomiędzy rynkami wysyłającym i
docelowym migrantów, co tym samym w kolejnym etapie będzie prowadzić do stopniowego
wygaszania strumienia odpływu siły roboczej. Zauważono jednak znaczące różnice w
związkach pozostałych charakterystyk rynku pracy z wielkością emigracji w trzech badanych
gospodarkach.
Wyniki te są o tyle ważne, o ile pozwalają stwierdzić, że w przypadku badania wpływu
emigracji na rynek pracy oszacowania uzyskiwane dla jednego państwa nie powinny być
bezrefleksyjnie
uogólniane
na
przypadki
innych
państw.
Badanie
o
charakterze
międzynarodowym zdaje się zatem nawiązywać do badania dla Polski w ujęciu regionalnym,
gdzie podobnie jak w badaniu międzynarodowym uzyskano znacząco różniące się wyniki dla
regionów o poszczególnych charakterystykach.
Podsumowując, prezentowana rozprawa doktorska stanowi obustronną analizę relacji
występujących pomiędzy masowym odpływem ludności w wieku produkcyjnym a rynkami
pracy krajów wysyłających. Najważniejszy wniosek płynący z zaprezentowanych badań
dotyczy określenia zależności występującej pomiędzy dwoma zmiennymi: emigracją i
płacami. Okazuje się, że przybierają one zawsze ten sam kierunek zależności9, bez względu
na to czy zależność ta jest badana dla wybranego państwa jako całości, w ujęciu regionalnym,
czy też w porównaniu międzynarodowym. Co istotne, kierunek tej zależności pozostaje w
zgodzie z podstawami teorii neoklasycznej. Tym samym, prezentowana rozprawa z jednej
strony wpisuje się w nurt badań opartych o założenia neoklasycznej teorii migracji, która
pomimo swoich rozlicznych ułomności zdaje się być cały czas bardzo dobrym narzędziem do
badania migracji, a z drugiej strony, stanowi uzupełnienie literatury przedmiotu o badania
przeprowadzone w tym nurcie dla wzajemnych relacji oraz przede wszystkim skutków
emigracji poakcesyjnej dla rynków pracy państw Europy Środkowo-Wschodniej, w tym w
szczególności Polski.
9
tj. wraz ze wzrostem emigracji rosną płace, a wraz ze wzrostem płac maleje dalsza skłonność do emigracji.
Możemy zatem obserwować cykl, w którym wytrącona z równowagi gospodarka doświadczająca masowego
odpływu siły roboczej z biegiem czasu będzie samoistnie dochodzić do nowego stanu równowagi. 14
Bibliografia
Altonji, J., Card D. (1991) “The Effects of Immigration on the Labor Market Outcomes of
Less-Skilled Natives” [w:] Abowd J., Freeman R. (red.) Immigration, Trade, and the
Labor Market, Chicago: University of Chicago Press, pp. 201–34
Alvarez-Plata P., Brücker H., Siliverstovos B. (2003) Potential Migration from Central and
Eastern Europe into the EU-15 – An Update, Report for the European Commission, DG
Employment and Social Affairs, DIW Berlin
Angrist, J. D., Kugler A. D. (2003) Protective or Counter-Productive? Labour Market
Institutions and the Effect of Immigration on EU Natives, “Economic Journal”, 113(488),
F302–F331
Arango J. (2000) Explaining migration: a critical view, Blackwell Publishers, UNESCO
Aydemir A., Borjas G. J. (2006) A Comparative Analysis of the Labor Market Impact of
International Migration: Canada, Mexico, and the United States, NBER, Working Paper
12327
Baas T., Brücker H., Hauptmann A. (2010): “Labor Mobility in the Enlarged UE: Who Wins,
Who Loses?” [w:] Kahanec M., Zimmermann K. F. (et al.) EU Labor Markets After PostEnlargement Migration, IZA
Barrett A., Bergin A., Duffy D. (2006) The Labour Market Characteristics and Labour Market
Impacts of Immigrants in Ireland, “The Economic and Social Review”, 37, ss. 1-26
Bauer T., Zimmermann K. F. (1999) Assessment of Possible Migration Pressure and its
Labour Market Impact Following EU Enlargement to Central and Eastern Europe, IZA
Research Report No. 3, Bonn, s. 13
Bijak J., Kupiszewska D., Kupiszewski M., Saczuk K. (2005) Impact of international
migration on population dynamics and labour force resources in Europe, CEFMR Working
Paper, 1/2005. Warszawa
Bijak J., Kupiszewska D., Kupiszewski M., Saczuk K., Kicinger A. (2007) Population and
labour force projections for 27 European countries, 2002-2052: impact of international
migration on population ageing, “European Journal of Population”, 23(1), ss. 1-31
Blanchflower D. G., Shadforth C. (2009) Fear, Unemployment and Migration, “The
Economic Journal”, 119, ss. 136-182
Boeri T., Brücker H. (red.) (2004) The Impact of Eastern Enlargement on Employment and
Wages in the EU Members States, European Integration Consortium: DIW, CEPR, FIEF,
IAS, IGIER, Berlin-Milano
Borjas G. J. (1987) Self-Selection and the Earnings of Immigrants, “The American Economic
Review”, Vol. 77, No. 4, ss. 531-553
Borjas G. J. (1989) Economic theory and international migration, “International Migration
Review”, 23(3), ss. 457–485
Borjas G. J., Freeman R. B., Katz L. F., Searching for the Effect of Immigration on the Labor
Market, “American Economic Review Papers and Proceedings”, LXXXVI (1996), ss. 246–
251
15
Borjas G. J. (2003) The Labor Demand Curve IS Downward Sloping: Reexamining the
Impact of Immigration on the Labor Market, “The Quarterly Journal of Economics”,
118(4), ss. 1335-1374
Borjas G. J. (2007) Labor Outflows and Labor Inflows in Puerto Rico, NBER, Working Paper
No. 13669
Bouton L., Saumik P., Tiongson E. R. (2009) The impact of emigration on source country
wages: Evidence from Republic of Moldova, 3rd Migration and Development Conference,
Paris School of Economics, September 10-11, 2010
Brüker H. (coord.) (2003) Potential Migration from Central and Eastern Europe into the EU15
– An Update, Report for the European Commission, DG Employment and Social Affairs,
DIW Berlin
Budnik K. B. (2007) Migration Flows and Labour Market in Poland, National Bank of Poland
Working Paper No. 44
Budnik K. B. (2008) Search Equilibrium with Migration: the Case of Poland, National Bank
of Poland Working Paper No. 45
Bukowski M. (red.) (2005) Zatrudnienie w Polsce 2005, Warszawa: Ministerstwo Gospodarki
i Pracy
Butcher K. F., Card D. (1990) Immigration and Wages: Evidence from the 1980s, AEA
Papers and Proceedings, 81(2), ss. 292-296
Card D. (1990) The Impact of the Mariel Boatlift on the Miami Labor Market, “Industrial and
Labor Relations Review”, 43(2), ss. 245-257
Card D., Lewis E. G. (2007) “The Diffusion of Mexican Immigrants during the 1990s:
xplanations and Impacts”, [w:] Borjas G. J. (eds.) Mexican Immigration, University of
Chicago Press (for NBER), ss. 193-227
D’Amuri F., Ottaviano G. I. P., Peri G. (2010) The Labor Market Impact of Immigration in
Western Germany in the 1990s, “European Economic Review”, 54(4), ss. 550–570
Dębiec K. (2012) Ekonomiczne podstawy polityki migracyjnej, Zeszyty Naukowe Kolegium
Gospodarki Światowej, tom 33, ss. 211-236
Drinkwater S., John E., Garapich M. (2006) Poles Apart? EU Enlargement and the Labour
Market Outcomes of Immigrants in the UK, IZA Discussion Paper, 2410
Dustmann Ch., Fabbri F., Preston I. (2005) The Impact of Immigration on the British Labour
Market, “The Economic Journal”, 115, F324-F341
Dustmann Ch., Glitz A., Frattini T. (2008) The Labor Market Impact of Immigration, “Oxford
Review of Economic Policy”, 24(3), ss. 477-494
Dustman Ch., Tommaso F., Rosso A. (2012) The Effect of Emigration from Poland on Polish
Wages, CReAM Discussion Paper No 29/12, Centre for Research and Analysis of
Migration, London
Duszczyk M., Wiśniewski J. (2007) Analiza społeczno-demograficzna migracji zarobkowej
Polaków do państw EOG po 1 maja 2004, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa
Elsner B. (2011) Emigration and Wages: The EU Enlargement Experiment. Draft
Fassmann H., Rainer M. (1994) European East-West Migration, 1945–1992, “International
Migration Review”, 28(3), ss. 520–538
16
Fassmann H., Hintermann Ch.
Forschungsberichte, 15, Wien
Migrationpotential
(1997)
Ostmitteleuropa,
ISR-
Fei J. C. H., Ranis G. (1961) A theory of economic development, “The American economic
review”, Sep., ss. 533-565
Fidrmuc, J. (2002) Migration and regional adjustment to asymmetric shocks in transition
economies, CPB Discussion Paper 007
Fihel A., Okólski M. (2009) “Case study on the dimensions and effects of EU labour
migration – Poland”, [w:] Galgoczi B., Leschke J., Watt A. (red.) EU Labour Migration
since Enlargement: Trends, Impacts and Policies, Aldershot: Ashgate
Franzmeyer F., Brücker H. (1997) Eurpäische Union: Osterweiterung und Arbeitskräften,
DIW Wochenbericht 5/97, Berlin, ss. 89-96
Friedberg R. M., Hunt J. (1995) The Impact of Immigrants on Host Country Wages,
Employment and Growth, “The Journal of Economic Perspectives”, Vol. 9, No. 2. (Spring,
1995), ss. 23-44
Friedberg R. M. (2001) The Impact of Mass Migration on the Israeli Labor Market, “The
Quarterly Journal of Economics”, 116(4), ss. 1373-1408
Friedman J. (1973) Urbanisation, Planning and National Development, Beverly Hills,
California, Lonon
Gangon J. (2010) «Quédate con nosotros?» The Impact of Emigration on Wages in Honduras,
OECD Working Paper, http://www.oecd.org/dataoecd/6/42/47413923.pdf (dostęp:
29.05.2013)
Gawryszewski A. (1997) Przestrzenna ruchliwość ludności Polski. Bibliografia (lata 18961990), Wydawnictwo Continuo, Wrocław
Glazar O., Strielkowski W. (2010) Turkey and the European Union: possible incidence of the
EU accession on migration flows, “Prague Economic Papers”, Vol. 3, ss. 218-235
Górny A., Kaczmarczyk P. (2003) Uwarunkowania i mechanizmy migracji zarobkowych w
świetle wybranych koncepcji teoretycznych, Seria: Prace migracyjne, nr 49, ISS UW
Golinowska S. (2008) Społeczny wymiar emigracji w krajach wysyłajcych, „Polityka
Społeczna”, nr 11–12
Grabowska-Lusińska I., Okolski M. (2008) Migracja z Polski po 1 maja 2004 r.: jej
intensywność i kierunki geograficzne oraz alokacja migrantów na rynkach pracy krajów
Unii Europejskiej, CMR Working Papers 33/91
Grabowska-Lusińska I., Okolski M. (2009) Emigracja ostatnia?, Wydawnictwo Naukowe
Scholar, Warszawa
Greenwood M., McDowell J. (1986) The Factor Market Consequences of U.S. Immigration,
“Journal of Economic Literature”, 24, ss. 1738-72
Hanson G. H. (2003) What Has Happened to Wages in Mexico Since NAFTA? Implications
for Hemispheric Free Trade, NBER, Working Paper 9563
Hanson G. H. (2006) Emigration, Labor Supply, and Earnings in Mexico, NBER, Working
Paper 11412
Harris J. R., Todaro M. P. (1970) Migration, unemployment and development: a two-sector
analysis, “The American Economic Review”, 60 (1), ss. 126–142
17
Heckscher, E. (1919) The Effect of Foreign Trade on the Distribution of Income. Ekonomisk
Tidskrift, 497-512. Reprinted as Chapter 13 in A.E.A. (1949). Readings in the Theory of
International Trade, 272-300 (Philadelphia: Blakiston) with a Translation in H. Flam and
M.J. Flanders (Eds.). 1991. Heckscher-Ohlin Trade Theory 43-69. Cambridge: MIT Press.
Herbst M. (2008) Prognoza wzrostu gospodarczego polskich regionów do 2015 roku, „Studia
regionalne i lokalne”, nr 2/2008, Warszawa
Hicks J. (1963 [1932]) The Theory of Wages, Macmillan, London
Hunt J. (1992) The Impact of the 1962 Repatriates from Algeria on the French Labor Market,
“Industrial and Labor Relations Review”, Vol. 45, No. 3., ss. 556-572
Iglicka, K. (2009) Powroty Polaków w okresie kryzysu gospodarczego. W pętli pułapki
migracyjnej, Raport z Badań, Centrum Stosunków Międzynarodowych: Raporty i Analizy,
1/09
Jaeger D. A. (2007) Skill Differences and the Effect of Immigrants on the Wages of Natives,
Mimeo, College of William and Mary, Williamsburg, VA, USA
Jones R. W. (1956) Factor Proportions and the Heckscher-Ohlin Theorem, “Review of
Economic Studies”, 24(1), ss. 1-10
Jończy R. (2006) Wpływ migracji zagranicznych na dysharmonię rozwoju województwa
opolskiego (ze szczególnym uwzględnieniem rynku pracy), Opole: Wydawnictwo Instytut
Śląski
Jończy R. (2010) Migracje zagraniczne z obszarów wiejskich województwa opolskiego po
akcesji Polski do Unii Europejskiej, Opole-Wrocław: Wydawnictwo Instytut Śląski
Kaczmarczyk P. (2005) Migracje zarobkowe Polaków w dobie przemian, Wydawnictwa
Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa
Kaczmarczyk P., Okólski M. (2007) Economic impacts of migration on Poland and the Baltic
states, Centre of Migration Research, University of Warsaw-FafoInstitute, Oslo
Kaczmarczyk P. (red) (2008). Współczesne migracje zagraniczne Polaków. Aspekty lokalne i
regionalne, Ośrodek Badań nad Migracjami UW, Warszawa
Kaczmarczyk P., Okólski M. (2008) Demographic and Labour-maket impacts of migration on
Poland, “Oxford Review of Economic Policy”, Vol 24 No 3
Kaczmarczyk P., Mioduszewska M., Żylicz A. (2010) „Impact of the post-accession
migration on the Polish labor market”, [w:] Kahanec M., Zimmermann K. F. (red.) EU
Labor Markets After Post-Enlargement Migration, Berlin Heidelberg: Springer
Kahanec M., Zimmermann K. F. (eds.) (2009a) EU Labor Markets After Post-Enlargement
Migration, Berlin: Springer Verlag
Kahanec M., Zimmermann K. F. (2009b) The Impact of Post-Enlargement Migration on the
Visegrad Countries, draft
Kahanec M., Zimmermann K. F. (2010) Migration in an Enlarged EU: A Challenging
Solution?, Five years of an enlarged EU - a positive-sum game, Springer, Berlin
Kalembka S. (1982) „Polskie wychodźstwo popowstaniowe i inne emigracje polityczne w
Europie XIX wieku” [w:] Kiniewicz S. (red.) Polska XIX wieku. Państwo – Kultura –
Społeczeństwo, Wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa
18
Kulischer M. E. (1948) War and Population Changes, 1917-1947, New York: Columbia
University Press
Layard R., Blanchard O., Dornbusch R., Krugman P. (1992) East-West Migration: The
Alternatives, MIT Press, Cambridge, Mass.-London
Lemos S., Portes, J. (2008) New Labour? The Impact of Migration from the Central and
Eastern European Countries on Unemployment and Wages in the UK, IZA Discussion
Paper, 3756
Mahmood Z. (1991) Emigration and Wages in an Open Economy: Some Evidence from
Pakistan, “The Pakistan Development Review”, 30: 3 (Autumn 1991), ss. 243-262
Manacorda M., Manning A., Wadsworth J. (2006) The Impact of Immigration on the
Structure of Male Wages: Theory and Evidence from Britain, CEP Discussion Paper, nr
754
Massey D. S., Arango J., Hugo G., Kouaouci A., Pellegrino A., Taylor J. E. (1993) Theories
of international migration: review and appraisal, “Population and Development Review”,
vol.19, ss. 431-467
Ministerstwo Gospodarki (2007) Wpływ emigracji zarobkowej na gospodarkę Polski,
Ministerstwo Gospodarki Departament Analiz i Prognoz, Warszawa
Mioduszewska M. (2008) Najnowsze migracje z Polski w świetle danych Badania
Aktywności Ekonomicznej Ludności, CMR working papers 36/94
Mishra P. (2006) Emigration and Wages in Source Countries: Evidence from Mexico, IMF
Working Paper, WP/06/86
Mueller Ch. F. (1982) The Economics of Labor Migration. A Behavioral Analysis, London
Nyk M. (2011) Regionalne zróżnicowanie wynagrodzeń w Polsce, „Regionalne aspekty rynku
pracy”, Warszawa: IPiSS
Ohlin B. (1933) Interregional and International Trade, Cambridge: Harvard University Press
Olsson G. (1965) Distance and human interaction. A migration study. Geografiska Annaler,
vol.47, ser.B, No.1, ss. 3-43, za: Odległość, a interakcja społeczna. Studium migracji.
Modele migracji. Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej, Warszawa 1972, z.3/4,
ss. 258-336
Okólski M. (2001) “The transformation of spatial mobility and new forms of international
population movements: incomplete migration in Central and Eastern Europe”, [w:] Dacyl
J. (ed.) Challenges of Cultural Diversity in Europe, Stockholm: CEIFO, ss. 57-109
Okólski M., Mioduszewska M. (2007) Direct demographic consequences of post-accession
migration for Poland, Centre of Migration Research, University of Warsaw (unpublished
paper)
Okólski M. (2009) „Polska jako aktor na europejskiej scenie migracyjnej”, [w:] Duszczyk M.,
Lesińska M. (eds), Współczesne migracje. Dylematy Europy i Polski, Warszawa 2009, ss.
7-14
Orłowski W. (2000) Migration from central and eastern European countries after the
accession: Effects for regions, labour markets, and social security systems, Research
Bulletin 2 (9), GUS, Warsaw, ss. 7-21
Öberg S. (1995) Theories on interregional migration: an overview, Luxemburg
19
Prebisch R. (1959) “Commercial Policy in the Underdeveloped Countries”, [w:] The
American Economic Review Papers and Proceedings, Menasha Wisc., nr. 49, ss. 251-273
Puzio-Wacławik B. (2010) Społeczno-ekonomiczne skutki migracji Polaków po akcesji
Polski do Unii Europejskiej, Zeszyty Naukowe nr 8, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne,
Kraków 2010
Romaniszyn K. (2003) Kulturowe implikacje migracji międzynarodowych, Instytut badań nad
Polonią i Duszpasterstwem Polonijnym, Lublin
Roy A. D. (1951) Some Thoughts on the Distribution of Earnings, “Oxford Economic
Papers”, 3, ss. 135-146
Rybczynski T. M. (1955) Factor Endowments and Relative Commodity Prices, “Economica”
22, ss. 336-41
Samuelson P. A. (1948) International Trade and the Equalization of Factor Prices, “Economic
Journal”, 58, ss. 163-84
Samuelson P. A. (1949) International Factor-Price Equalization Once Again, “Economic
Journal”, 59, ss. 181-97
Sjaastad L. A. (1962) The Costs and Returns of Human Migration, “The Journal of Political
Economy”, 70 (5, Part 2: Investment in Human Beings), ss. 80-93
Stark O., Bloom D. E. (1985) The New Economics of Labor Migration, “The American
Economic Review”, Vol. 75, No. 2, Papers and Proceedings of the Ninety-Seventh Annual
Meeting of the American Economic Association, ss. 173-178
Strielkowski W., O’Donoghue C. (2006) Ready to go? EU Enlargement and migration
potential: lessons for the Czech Republic in the context of Irish migration experience,
“Prague Economic Papers", Vol. 1, 14–28
Teitelbaum M. (1989) Skeptical Noises About the Immigration Multiplier, “International
Migration Review”, 23(4), ss. 893-89
Todaro M. P. (1969) A model of labour migration and urban unemployment in less developed
countries, “The American Economic Review”, 59 (1), ss. 138–148
Todaro M. P. (1976) Internal migration in developing countries, International Labour Office,
Geneva
Taylor J. E. (ed.) (1996) Developmente Strategy, Employment and Migration: Insights from
Models, OECD, Paris
Wadensjö E. (2007) Migration to Sweden from the New EU Member States, IZA Discussion
Paper, 3190
Wpływ emigracji zarobkowej na gospodarkę Polski, Ministerstwo Gospodarki, Departament
Analiz i Prognoz, Warszawa 2007
Zlotnik H. (1999) Trends of international migration since 1965: what existing data reveal,
“International Migration”, vol.37 (1), IOM
Zubrzycki J. (1953) Emigration from Poland in the Nineteenth and Twentieth Centuries,
“Population Studies”, 6(3), ss. 248–272
20