stres

Temat: Psychologia dla
słuchaczy Studiów
Pomostowych na kierunku:
Pielęgniarstwo
Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
WALTER BRADFORD
CANNON
Fizjolog
eksperymentalny
1871-1945
Autor pojęcia:
„homeostaza”
„szok traumatyczny”
STRES FIZJOLOGICZNY W.B. Cannon
reakcja „walcz lub uciekaj”
Stres jako tzw. stan pogotowia, pełniący funkcje
adaptacyjne (nastawia i przygotowuje organizm
do radzenia sobie z niebezpieczeństwem).
Stymulacja współczulnego układu nerwowego i
hormonalnego prowadzi do gwałtownego wzrostu
poziomu epinefryny (adrenaliny) i norepinefryny
(noradrenaliny)
oraz
pobudzeniem
układu
sympatycznego.
• Prowadzi to do wzmożenia akcji serca, wzrostu
ciśnienia krwi, wzrostu poziomu cukru we krwi
przyspieszenia oddechu, wzrostu napięcia mięśni
szkieletowych, zmniejszenia dopływu krwi do
skóry i mięśni szkieletowych.
•Jednak, kiedy stan taki trwa długi czas może
doprowadzić
do
wyczerpania
zasobów
energetycznych organizmu i stanowić potencjalne
zagrożenie
zdrowia
(tzw.
choroby
psychosomatyczne)
STRES FIZJOLOGICZNY
Hans Selye ogólny zespół adaptacyjny GAS
•
•
•
•
Stres to niespecyficzna reakcja organizmu, powstająca w
odpowiedzi na działanie bodźców szkodliwych (stresorów).
Wywołuje ona w organizmie istot żywych tak zwany Ogólny
Zespół Adaptacyjny, tzn. zespół zmian o postaci niezależnej
od rodzaju urazu.
Zespół ten przebiega w trzech kolejnych stadiach:
stadium reakcji alarmowej – podczas której zostają
zmobilizowane siły obronne. Jest inicjowane przez fazę
szoku. Obok zmian specyficznych wywołuje zmiany
niespecyficzne (spadek ciśnienia krwi, spadek ciepłoty ciała)
stadium odporności – czyli pełnego przystosowania do
stresora. Organizm podejmuje wysiłki obronne (rośnie
ciśnienie krwi, rośnie ciepłota ciała).
stadium wyczerpania: pojawiające się w sytuacji gdy stresor
jest odpowiednio nasilony i działa przez odpowiednio długi
czas. Następuje wzrost uogólnionego pobudzenia organizmu,
które nie jest korzystne do zwalczania stresowa. Następuje
rozregulowanie funkcji fizjologicznych i spadek zdolności
obronnych. W skrajnych wypadkach zmiany mogą prowadzić
do śmierci
STRES FIZJOLOGICZNY Hans Selye
dystres = stres deprywacji, przeciążenia
prowadzącego do choroby, niesie
cierpienie i dezintegrację psychiczną,
może powodować frustrację, zachowania
agresywne
eustres = stan zadowolenia, motywuje
człowieka do podejmowania wysiłku i
dążenia do osiągnięć życiowych
STRES FIZJOLOGICZNY Hans Selye
STRESOR
REAKCJA
ALARMOWA
ODPORNOŚĆ:
USUWANIE
STRESORA
CHOROBA
ADAPTACJI
CHOROBY NEREK,
WIEŃCOWA,
ALERGIE
WYCZERPANIE:
UTRATA
ZDOLNOSCI
OBRONY
GRINKER, ROY R. LT. COL.; SPIEGEL, JOHN P.
MAJOR, 1945
„Men under stress in and after combat”
Symptomy w reakcji na stres walki (combat fatigue, operational fatique)
Zdenerwowanie (restlesness)
Drażliwość i zachowania agresywne
Zmęczenie po obudzeniu się i ospałość
Trudności z zasypianiem, subiektywny lęk
Łatwe męczenie się
Reakcja przestrachu
Depresja
Zmiany osobowości i zakłócenia pamięci
Drżenie i objawy nadaktywności układu sympatycznego
Trudności w koncentracji uwagi
Poczucie zagubienia (confusion)
Zwiększono spożycie alkoholu
STRES PSYCHOLOGICZNY
• Gringer i Spigel z 1945: pewne aspekty walki, mimo, iż nie
wywołują uszkodzeń fizycznych przyczyniały się do
powstawania zaburzeń psychicznych i fizjologicznych u
żołnierzy.
• Stres psychologiczny to całokształt czynników, które wpływają
na człowieka wykonującego działania bojowe (zagrożenie
życia, zdrowia, zależność od przełożonych, izolacja od
bliskich, brak snu i odżywiania)
STRES PSYCHOLOGICZNY
• Współcześnie stres nie jest lokalizowany ani w jednostce
ani w otoczeniu, ale dotyczy określonego rodzaju relacji
(interakcji, transakcji) między nimi.
• Transakcja ta zwykle ujmowana jest jako zakłócenie lub
zapowiedź zakłócenia równowagi pomiędzy zasobami
bądź możliwościami jednostki z jednej strony a
wymaganiami otoczenia z drugiej
• Stres nie jest więc immanentną cechą bodźca, istniejącą
poza jego stosunkiem do aktualnych dążeń i oczekiwań
człowieka oraz do stałych jego cech, takich jak potrzeby,
schematy poznawcze, cechy fizyczne, wartości.
TRANSAKCYJNA TEORIA STRESU
R. Lazarus i S. Folkman
• Stres psychiczny jest to szczególny rodzaj transakcji
pomiędzy człowiekiem a otoczeniem, które to otoczenie
człowiek ocenia jako nadwerężające lub przekraczające jego
zasoby i jako zagrażające jego dobrostanowi. Dotyczy to
także „otoczenia wewnętrznego” człowieka.
• Podstawowym mechanizmem odpowiadającym za stres
psychologiczny jest ocena poznawcza otoczenia (ocena
pierwotna), rozumiana jako mechanizm oceniający,
uświadamiający i interpretujący zdarzenia „co to dla mnie
znaczy?”. Po niej następuje ocena wtórna: „co mogę z
tym zrobić?”
• Wynikiem oceny może być wniosek w postaci:
Brak zagrożenia, sytuacja bez znaczenia, nie istotna (brak
stresu)
Krzywda/strata (stres)
Zagrożenie (stres)
• Wyzwanie, sytuacja sprzyjająco – pozytywna (stres).
TRANSAKCYJNA TEORIA STRESU
R. Lazarusa i S. Folkman
• Krzywda/strata dotyczy już zaistniałej szkody w postaci
utraty wartościowych obiektów (samoocena, bliska osoba).
Towarzyszą jej emocje: złość, żal, smutek.
• Zagrożenie odnosi się do takich samych szkód, które jednak
dopiero mogą zaistnieć, aktualnie natomiast są
antycypowane. Towarzyszą emocje: strach, lęk, zamartwianie
się.
• Wyzwanie ma również charakter antycypacyjny, ale dotyczy
sytuacji, w których możliwe są zarówno szkody i straty, jak i
korzyści. Towarzyszą jej emocje: wspomniane wyżej ale i
nadzieja, zapał, podniecenie.
TRANSAKCYJNA TEORIA STRESU
R. Lazarus i S. Folkman
Brak
stresu
SYTUACJA
Brak
stresu
OCENA PIERWOTNA
OCENA WTÓRNA
co to dla mnie
znaczy?
co mogę z tym
zrobić?
RADZENIE SOBIE
COPING
STRES
TRANSAKCYJNA TEORIA STRESU
R. Lazarusa i S. Folkman
To jak przebiegnie ocena wtórna zależy, od:
•
Wcześniejszych doświadczeń z podobnymi sytuacjami
•
Uogólnionych przekonań na temat siebie i świata
•
Dostępności takich zasobów, jak: morale, hart ducha
•
Oszacowania zdrowia i energii
•
Umiejętności rozwiązywania problemów
•
Wsparcia społecznego, czyli zasobów społecznych
•
Zasobów materialnych.
TRANSAKCYJNA TEORIA STRESU
R. Lazarusa i S. Folkman
• Po dokonaniu oceny człowiek podejmuje działania tzw.
radzenia sobie ze stresem (coping).
• Są to poznawcze i behawioralne działania podmiotu, aby
sprostać specyficznym zewnętrznym lub wewnętrznym
wymaganiom.
• Działania skoncentrowane na problemie, zmiana
stresogennej sytuacji po przez zmianę działania lub
zagrażającego, szkodliwego otoczenia np. zmienić sytuację,
zaakceptować ja, przewartościować, poszukiwać większej
ilości informacji, szukać pomocy we wsparciu społecznym,
powstrzymać się od działań impulsywnych,
• Skoncentrowane na redukcji napięcia emocjonalnego, (to
radzenie sobie skoncentrowane na emocjach, lub obronie JA)
np. wycofanie się z sytuacji
• Ich skuteczność zależy od celu oraz elastyczności stosowania
• Zazwyczaj sposoby radzenia sobie pochodzą naprzemiennie
lub równolegle z obu grup
TRANSAKCYJNA TEORIA STRESU
R. Lazarusa i S. Folkman
Osiem głównych strategii radzenia sobie:
1. konfrontacja
2. dystansowanie się
3. samokontrola
4. poszukiwanie wsparcia społecznego
5. przyjmowanie odpowiedzialności
6. ucieczka-unikanie
7. planowe rozwiązywanie problemów
8. pozytywne przewartościowanie. ( a bardziej konkretnie:
okazywanie złości, przyjmowanie współczucia, ćwiczenia
fizyczne, szukanie rady i pomocy, krytykowanie kogoś, sen,
modlitwa, zapominanie, wewnętrzne uspokajanie się,
deprecjonowanie wartości zdarzenia).
BEZPOŚREDNIE I ODLEGŁE SKUTKI STRESU
• STRES MOŻE NEGATYWNIE ODDZIAŁYWAĆ NA SPRAWNOŚĆ
DZIAŁANIA
• STRES MOŻE PRZYCZYNIĆ SIĘ DO POWSTAWANIA KONTUZJI
• MOŻE PROWADZIĆ DO WZROSTU PODATNOŚCI NA INFEKCJE
(REDUKCJA POTENCJAŁU OBRONEGO)
• MOŻE POBUDZIĆ ROZWÓJ NIEKTÓREGO TYPU
NOWOTWORÓW, NADCIŚNIENIA, ARTERIOSKLEROZY I
ARYTMII SERCA
• STRES JEST WAŻNYM CZYNNIKIEM SPRZYJAJĄCYM
CHOROBIE WRZODOWEJ
• STRES MOŻE PRZYCZYNIĆ SIĘ DO WYZWOLENIA ATAKÓW
ASTMY
Typologia stresu
Rodzaj stresu
Codzienne
przeciwności losu
tzw. daily hasless
Stres po
krytycznym
wydarzeniu
życiowym
Czas trwania
Minuty, godziny
(może się
kumulować)
Dni, tygodnie
Nasilenie
Niskie
Rodzaj pomocy
Samopomoc,
zdrowy tryb życia
Wysokie, może
przekształcić się w
kryzys psychiczny
Samopomoc,
wsparcie
społeczne,
interwencja
kryzysowa
Wsparcie
społeczne,
interwencja
kryzysowa, terapia
pourazowa
Interwencja
kryzysowa,
psychoterapia
Stres pourazowy
Dni, tygodnie,
miesiące, lata
Wysokie, skrajnie
wysokie
Stres chroniczny
Miesiące, lata
Wysokie, skrajnie
wysokie
Skala Wydarzeń Życiowych Holmesa i Rahe’a (Social Readjustment Rating Scale)
Wydarzenie
Śmierć współmałżonka
Rozwód
Separacja małżeńska
Pozbawienie wolności
Śmierć bliskiego członka rodziny
Obrażenie cielesne lub choroba
Małżeństwo
Zwolnienie z pracy
Pojednanie ze współmałżonkiem
Przejście na emeryturę
Zmiana stanu zdrowia członka rodziny
Ciąża
Trudności seksualne
Powiększenie rodziny
Zmiana w interesach
Zmiana pozycji materialnej
Śmierć bliskiego przyjaciela
Zmiana rodzaju pracy
Zmiana liczby nieporozumień małżeńskich
Zadłużenie ponad kwotę półrocznych dochodów
Postępowanie egzekucyjne w związku z zadłużeniem
Zmiana stopnia odpowiedzialności w pracy
Odejście z domu syna lub córki
Kłopoty z rodziną współmałżonka
Znaczący sukces osobisty
Podjęcie lub zakończenie pracy przez współmałżonka
Podjęcie lub zakończenie nauki w szkole
Zmiana warunków życia
Wprowadzenie zmian do osobistych przyzwyczajeń
Kłopoty z szefem
Zmiana godzin lub warunków pracy
Zmiana miejsca zamieszkania
Zmiana szkoły
Zmiana przyzwyczajeń w sposobie odpoczynku
Zmiana aktywności religijnej
Zmiana aktywności społeczno-towarzyskiej
Zadłużenie poniżej sześciomiesięcznych dochodów
Zmiana godzin snu
Zmiana liczby spotkań towarzyskich
Zmiana przyzwyczajeń żywieniowych
Wakacje
Bożę Narodzenie
Drobna kolizja z prawem, wykroczenie
Na podstawie: Simonton O.C., Mathews-Simonton S. i Creighton J.L., (1993) Triumf życia. Med. Tour Press International, Warszawa.
Punkty
100
73
65
63
63
53
50
47
45
45
44
40
39
39
38
38
37
36
36
31
30
29
29
29
28
26
26
25
24
23
20
20
20
19
19
18
17
16
15
15
13
12
11
RADZENIE SOBIE ZE STRESEM
•
•
•
•
R.S Lazarus rozróżnia cztery strategie
zaradcze (coping):
poszukiwanie informacji,
bezpośrednie działanie,
powstrzymywanie się od działania,
procesy intrapsychiczne.
RADZENIE SOBIE ZE STRESEM, LAZARUS
•
poszukiwanie informacji: o sytuacji, o wiedzy potrzebnej do podjęcia
decyzji, jak zachować się, co zrobić, aby zmienić sytuację. Informacje mogą
służyć przewartościowaniu pierwotnej oceny, potwierdzeniu słuszności
wcześniejszej decyzji, samouspokojeniu.
•
pozostawanie w niepewności, zwłaszcza w sytuacjach „beznadziejnych”,
kiedy niewiele można zrobić może podtrzymać nadzieję i odporność
psychiczną. Niepewność rodzi często nadzieję, że zło przeminie, że wszystko
• jeszcze się ułoży.
•
są ludzie, którzy wolą pozostać w niepewności oraz tacy, którzy
zawsze i w każdych okolicznościach wolą znać prawdę, nawet jeżeli
jest okrutna, wolą mieć pełną świadomość tego co ich czeka. Pozwala
im to na przystosowanie się do sytuacji, pomaga przetrwać bądź
pogodzić się z losem. Ważne jest, aby inni ludzie z otoczenia takiego
człowieka potrafili rozszyfrować, czego się od nich oczekuje: prawdy,
która może załamać czy też zatajenia szczegółów, dając tym samym
nieprawdziwy obraz sytuacji, ale jednocześnie i nadzieję.
RADZENIE SOBIE ZE STRESEM, LAZARUS
• podejmowanie bezpośrednich działań: służy zmianie tej sytuacji.
Mogą one być bardzo zróżnicowane i mogą służyć zarówno
przezwyciężeniu skutków zdarzenia jak również „odsunięciu” od
siebie problemów, z którymi nie potrafi sobie poradzić. Są więc
adaptacyjne na „krótszą” (np. alkohol) lub „dłuższą” metę.
• niereagowanie, brak działania: może przynieść więcej korzyści i
okazać się skuteczniejszym sposobem poradzenia sobie z sytuacją
stresową niż to, co mielibyśmy ochotę zrobić.
stąd waga wyboru najwłaściwszego w określonej sytuacji
sposobu zachowania. Czasem jednak sytuacja nie
pozwala na wybór sposobu zachowania.
RADZENIE SOBIE ZE STRESEM, LAZARUS
wewnątrzpsychiczne metody zaradcze:
1.
2.
3.
4.
sposoby służące zarówno samooszukiwaniu się poprzez zaprzeczanie („to
nieprawdą”, „nie wierzę”, „to nie może być prawda”)
pozorowanie reakcji, udawanie, „nadrabianie miną”. Są to zachowania
przeciwne do rzeczywiście przeżywanych uczuć a służą unikaniu
zagrożenia, oddzieleniu się od niego.
wycofywanie się, racjonalizacja (przyjmowanie pozornie rozsądnego
wytłumaczenia własnego działania) czy
intelektualizacja (nadmiernie logiczne analizowanie, rozważanie tego, co
zagraża).
Wszystkie te działania mają znaczenie przede wszystkim uspokajające,
poprawiające samopoczucie poprzez redukcję przykrych emocji. Nie
zmienia to jednak obiektywnej relacji człowiek – środowisko, czyli nie
zmienia samej sytuacji stresowej.
STYLE RADZENIA SOBIE ZE STRESEM
N.S. Endler i J. D. A. Parker
1. Skoncentrowany na zadaniu. Podejmowanie wysiłków zmierzających
do rozwiązania problemu, poprzez poznawcze przekształcenie lub próby
zmiany sytuacji. Główny nacisk położony jest na zadanie lub planowanie
rozwiązania problemu.
2. Skoncentrowany na emocjach. Styl ten charakterystyczny jest dla
osób, które w sytuacjach stresowych mają tendencję do koncentracji na
sobie, na własnych przeżyciach emocjonalnych, takich jak: złość, poczucie
winy, napięcie. Osoby te mają także tendencję do myślenia życzeniowego i
fantazjowania. Działania takie mają na celu zmniejszenie napięcia
emocjonalnego związanego z sytuacją stresową. Czasami jednak mogą
powiększać poczucie stresu, wzrost napięcia lub przygnębienie.
3. Skoncentrowany na unikaniu. Tendencja do wystrzegania się
myślenia, przeżywania i doświadczania tych sytuacji. Styl ten może
przyjmować dwie formy:
a) angażowanie się w czynności zastępcze, np. oglądanie telewizji,
objadanie się, myślenie o sprawach przyjemnych,
b) poszukiwanie kontaktów towarzyskich
Gerald Caplan
Principles of Preventive Psychiatry 1964
KRYZYS PSYCHICZNY wg. CAPLANA
• Sytuacja, która powstaje wtedy, gdy jakaś osoba na drodze do
osiągnięcia ważnych celów życiowych napotyka przeszkody i
nie jest w stanie tych przeszkód przezwyciężyć za pomocą
dotychczasowych metod rozwiązywania problemów, kryzys
powoduje, że osoba traci równowagę w jakiej zazwyczaj się
znajduje i wchodzi w stan braku równowagi i dezorganizacji
• Stan przejściowej nierównowagi wewnętrznej cechujący się
narastającym poczuciem napięcia wewnętrznego, zaburzeniami
myślenia i zachowania włącznie z całkowitym zablokowaniem
działania, którego rozwiązanie wymaga dokonania zmiany w
dotychczas dostępnych sposobach zachowania, myślenia,
przeżywania.
• Kryzys wywołany jest przez krytyczne wydarzenie życiowe,
wymagające istotnych rozstrzygnięć
• Kryzys ujawnia się zazwyczaj jako kontynuacja stresu , gdy ten
przechodzi w stan wyczerpania lub jest wobec stresu
równolegle przeżywany, jak w przypadku ostrej reakcji na stres
pourazowy.
KRYZYS PSYCHICZNY
Rozpoznawanie reakcji kryzysowej
Bloom
Występowanie zdarzenia krytycznego
Zmienność reakcji w krótkim czasie (np. w trakcie rozmowy)
Określony czas trwania (zwykle 6 – 8 tygodni)
Zachowany krytycyzm wobec własnego stanu psychicznego
Samorzutne wiązanie stanu psychicznego ze zdarzeniem
Ustąpienie reakcji wraz z ustaniem sytuacji kryzysowej
Nagłość wydarzenia
Poczucie dyskomfortu psychicznego
Załamanie się dotychczasowych wzorców zachowania
Na podstawie: D. Kubacka-Jasiecka, (1992), materiały ze szkolenia dyżurnych w Ośrodku Interwencji Kryzysowej w Krakowie,; W. BaduraMadej, (1999) Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej, Katowice, Biblioteka Pracownika Socjalnego
ŹRÓDŁA KRYZYSU
Krytyczne wydarzenia życiowe, to:
1.
2.
3.
wydarzenia emocjonalnie znaczące, wyodrębnione z
toku codzienności (urodzenie dziecka, śmierć osoby
bliskiej)
Wydarzenie wymuszające zmianę w dotychczasowym
funkcjonowaniu osoby w rodzinie, życiu społecznym, w
stosunku do świata i swojej osoby
Wydarzenia mogące mieć zarówno pozytywne jak i
negatywne zabarwienie emocjonalne
RODZAJE KRYZYSÓW
ZE WZGLĘDU NA CZYNNIK WYWOŁUJĄCY:
PRZEMIANY (ROZWOJOWE, NORMATYWNE) Caplan, Erikson
SYTUACYJNY (TRAUMATYCZNY, LOSOWY, INCYDENTALNY)
Linemann, Lifton, Kępiński
SUICYDALNY Schneidman, Ringel
CZAS TRWANIA:
OSTRY
CHRONICZNY
ODROCZONY
MANIFESTACJE KRYZYSU
• wszechogarniające uczucie bezradności i
beznadziejności
• uczucie niezdolności, aby działać dalej
• utrata kontroli nad własnym życiem
• niezdolność do znoszenia ciężaru i aktywności
codziennego życia
• zwiększenie się zależności od innych ludzi
• wysoki poziom lęku, który może prowadzić do
stanu paniki
• niezdolność do pracy oraz wypełniania
pełnionych ról społecznych
• nasilenie się objawów somatycznych
Klasyczne ujęcie dynamiki kryzysu wg Caplana
Faza Narastające poczucie niepokoju i napięcia prowadzi do
uruchomienia znanych już sposobów utrzymania homeostazy
I
Faza Pojawia się dezorganizacja działania i silna potrzeba pomocy.
Faza najsilniejszej podatności na zmianę
II
Faza Wprowadzanie nowych sposobów rozwiązywania problemów
III
Faza Uzyskanie adaptacyjnych bądź nieprzystosowawczych
IV
sposobów utrzymania homeostazy
Na podstawie: J. Bomba, (1994), Wokół pojęcia kryzysu – implikacje diagnostyczne i
terapeutyczne, Zeszyty Interwencji Kryzysowej, Kraków, 2.
Źródło: Gersons, 2009
etapy reakcji człowieka na sytuację kryzysową
spowodowaną ciężką chorobą lub kalectwem
•
Odrzucenia, zaprzeczenia - "Nie, to nie może być prawda, to nie może
dotyczyć mnie”. Jest to reakcja większości chorych na diagnozę o
ciężkiej chorobie.
Odrzucenie - jest swego rodzaju barierą przed straszną wiadomością,
pozwala ono choremu na pewien dystans i na poszukiwanie innych
środków obrony. Jest etapem przejściowym i dość szybko zostaje
zastąpione przez częściową akceptację. Wyparcie prawdy, przynajmniej
częściowe, następuje u prawie wszystkich chorych nie tylko w
pierwszych stadiach, choroby, ale także i później. Jest to często jedyny
sposób dawania sobie rady z bolesną sytuacją.
•
Gniewu- Kiedy wypieranie prawdy nie może być dłużej utrzymane,
zostaje zastąpione przez uczucia gniewu, zawiści, urazy. Najczęściej
wyłania się pytanie: dlaczego właśnie ja?. Gniew zostaje skierowany do
siebie. Gniew bywa tłumiony albo przeniesiony (projekcja) na otoczenie,
a więc na lekarzy, (że nie mają wystarczającej wiedzy, nie są dobrzy, nie
pełnią dobrze swojej roli), na pielęgniarki i inny personel medyczny, na
rodzinę. Swój gniew chory kieruje na tych, którzy cieszą się zdrowiem, a
więc cieszą się tym co zostało mu zabrane (odjęte).
etapy reakcji człowieka na sytuację kryzysową
spowodowaną ciężką chorobą lub kalectwem
•
•
Układy i pertraktacje. Człowiek stara się pertraktować ze swoim
losem sądząc, że za pewne zachowanie w chorobie, za
przezwyciężenie siebie spotka go nagroda i zostanie wyleczony.
Są to próby układania się z losem, z opatrznością, z Bogiem.
Zawierają w sobie myśl o nagrodzie ofiarowanej za dobre
zachowanie oraz nie wypowiedzianą obietnicę nieproszenia o
więcej, jeśli uzyska się jedno.
Depresja. Na tym etapie przychodzi moment, kiedy człowiek nie
może już dłużej zaprzeczać chorobie. Po wykonaniu
odpowiednich badań i upewnieniu się, co do ostatecznej diagnozy
następuje obniżenie nastroju, przygnębienie, poczucie straty depresja. Jest to reakcja na utratę zdrowia, a więc czegoś bardzo
ważnego i konkretnego. Najczęściej występują dwa rodzaje
depresji: Depresja reaktywna - jako reakcja na utratę kogoś lub
czegoś ważnego. - Depresja przygotowawcza - poprzedzająca
traumatyczne wydarzenie - często śmierć.
etapy reakcji człowieka na sytuację kryzysową
spowodowaną ciężką chorobą lub kalectwem
•
Akceptacja. Osoby, które zaakceptowały
swoją chorobę wykazują na tym etapie
poczucie równowagi emocjonalnej
(uczuciowej) i spokoju. Ci, którzy nie
zaakceptowali są zgorzkniali i niespokojni.
Oczywiście nie wszyscy chorzy podlegają
temu modelowi. Czasem dwa lub trzy etapy
występują jednocześnie lub pojawiają się w
innym porządku
Za: Kubler-Ross 1969, Dolińska-Zygmunt 1996
ZACHOWANIA ADAPTACYJNE W CHOROBIE
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Chory stara się zdobyć jak najwięcej informacji chorobie i realnie
odnieść się do swojej sytuacji.
Ujawnia negatywne uczucia dzięki czemu rozładowuje napięcie
emocjonalne.
W zmaganiu się z chorobą szuka pomocy innych ludzi, a przeje
wszystkim lekarzy. Człowiek dostrzega złożoność problemu i
zaczyna go rozwiązywać etapami (najpierw badania, potem
wybór leka-rza, metody leczenia itp.)
Ma świadomość stanu znużenia i potrzeby odpoczynku.
Jest aktywny w wybranych dziedzinach życia.
Kontroluje swoje uczucia.
Ocenia sytuację i zgodnie z nią dokonuje wyboru działań.
Ma motywację do dokonania zmian w swoim życiu.
Ma zaufanie do siebie i do innych oraz nadzieję, że chorobę
można przezwyciężyć.
ZACHOWANIA NIEADAPTACYJNE W CHOROBIE
•
Człowiek nie bada aktywnie sytuacji problemowej, zaprzecza jej
istnienia, wyraża życzenia, których nie można odnieść do
rzeczywistości.
•
Wypiera negatywne uczucia lub zaprzecza ich istnieniu, radzi
sobie posługując się mechanizmem projekcji i oskarża innych za
własne kłopoty.
•
Pozwala sobie na dezorganizację codziennego życia (ogranicza
aktywność zawodową, życie towarzyskie, zaburza rytm dobowy,
godziny przyjmowania posiłków, higienę osobistą itp.).
•
Nie potrafi panować nad sobą, znieść zmęczenia i wyczerpania,
pozwala sobie na wybuchy gwałtownych emocji lub rezygnuje z
jakiejkolwiek aktywności.
•
Nie szuka pomocy u innych (u osób kompetentnych), nie
akceptuje oferowanej pomocy, chociaż ci ją oferują.
•
Reaguje na własne problemy w sposób stereotypowy i czuje się
nimi przytłoczony
Za: (Czapiński 1984, Kępiński 1989, Kubacka-Jasiecka 1997.
OBRAZ CHOROBY/KONCEPCJA CHOROBY
• ISTOTA CHOROBY (czym jest, jak się
objawia?)
• PRZYCZYNY CHOROBY
• PRZEBIEG CHOROBY I JEGO
UWARUNKOWANIA
• PRZYPUSZCZALNE NASTĘPSTWA
CHOROBY
• OCENA STANU ZDROWIA W WYNIKU
CHOROBY
OBRAZ CHOROBY/KONCEPCJA CHOROBY
• PEŁNY I BOGATY OBRAZ CHOROBY POZWALA
WIEDZIEĆ:
Jaką pomoc można oczekiwać od innych
Co należy samemu wykonać
Jakie są konieczne środki zaradcze?
Co należy zrobić natychmiast, a co później?
Czy choroba jest trudnością, czy udogodnieniem?
Czy mamy na nią wpływ, czy jest poza naszym wpływem?
• REALISTYCZNY OBRAZ CHOROBY, CZY ZAWSZE?
Psychosomatyka
Franz Aleksander, lekarz i psychoanalityk jako pierwszy badał wpływ
fizjologii na psychikę, zachowanie i rozwój człowieka. Użył pojęcia:
koncepcja choroby do oceny funkcjonowania w sferach
społecznej, rodzinne i indywidualnej. Tzw. Siódemka Chicagowska:
wrzody dwunastnicy, astma bronchoidalna, wrzodziejące zapalenie
jelita grubego, reumatoidalne zapalenie stawów, choroba
nadciśnieniowa, dermatozy, nadczynność tarczycy.
Flanders Dunbar (1935) badała indywidualna podatność na chorobę
(jak czynniki osobowości wpływając poprzez zachowanie wpływają
na podatność na chorobę ?) Badała chorych na chorobę wieńcową
(osobowość wieńcowa), alergie, choroby wrzodowe i astmę.
Stworzyła listę 8- jednostek psychosomatycznych i opisała.
Medycyna psychosomatyczna.
Sifneos – aleksytymia (analfabetyzm emocjonalny) (12 cech
charakteru) koreluje z chorobami psychosomatycznymi, gdyż
emocje zamiast słowami są wyrażane somatycznie
Neurofizjologia – brak fantazji wynika z braku połączeń w mózgu lub
dysfunkcji prawej i lewej półkuli)
Psychosomatyka
Hamilton – cechy osobowości: tłumienie emocji (zwłaszcza gniewu i
złości), wysoka potrzeba osiągnięć, poczucie odpowiedzialności,
tendencja do depresji.
Brody – badania fizjologiczne na małpach („odpowiedzialny
wykonawca”), rola pośrednicząca emocji
Holmes – Rahe – także pozytywne emocje wywołują stres
Tzw. przypadek Rosetto (USA), ludność endemiczna z Włoch nie
choruje na serce, ich dzieci już tak
Psychoneuroimmunologia – (1964) George Salomon, Rudolf Moos:
zaangażowanie centralnego układu nerwowego w regulacji funkcji
systemu immunologicznego: w zdrowym ciele zdrowy duch, zdrowe
ciało poprzez zdrowy umysł. Wpływ stresu na aktywność limfocytów
T i B, antygenów i cytokinin: stres prowadzi do supresji układu
immunologicznego. Rober Ader: warunkowanie odpowiedzi
immunologicznej.
Psychosomatyka
Friedmann, Rosenmann: Wzór Zachowania A (WZA):
Wzór zachowania określany jako A manifestuje się niecierpliwością,
poczuciem braku czasu, nadmiernym współzawodnictwem,
agresywnością, często wrogością wobec otoczenia.
Opis cech charakterystycznych dla wzoru Al (nasilony)
Ogólne wrażenie wigoru, energii, czujności, pewności siebie - Silny
uścisk dłoni, szybki chód· - Głośny głos - Lapidarny, skrótowy
sposób wyrażania się - Ucinanie ostatnich sylab - Szybka mowa Mowa z dużą ekspresją, częste przekleństwa - Wtrącanie się Przyspieszanie, gdy ktoś mówi (tak, tak - potakiwanie, i co dalej?,
rozumiem ... ) Wybuchowe reakcje na sytuacje, które zwalniają
działanie (powolna jazda autobusem, stanie w kolejce) - Częste
zaciskanie pięści, pokazywanie palcem, gestykulacja .Wzdychanie
Częste emfatyczne odpowiedzi (Oczywiście!
Absolutnie!
Zdecydowanie! )
Wzór zachowania H (hostility)
Spektakularne badania przeprowadzono w USA
na grupie 225 lekarzy (Shakelle i wsp., 1993),
których 25 lat wcześniej w czasie ich studiów
przebadano Skalą Wrogości (z Kwestionariusza
MMPJ). Okazało się, że te osoby, które uzyskały
wynik wyższy niż średni w skali wrogości, w
okresie 25 lat 5-6 razy częściej zapadały na
chorobę wieńcową serca i 6-7 razy częściej
umierały z powodów kardiologicznych niż osoby
o niskim poziomie wrogości.
Psychosomatyka
Friedmann, Rosenmann: Wzór Zachowania B (WZB):
Wzór zachowania określany jako B: mniej nasilone poczucie braku
czasu, niechęć do współzawodnictwa, brak agresywności w
zachowaniu, jednostka bardziej zrelaksowana i cierpliwa, niższy
koszt i wydatek energii. Żadziej choruje, ale ma gorsze rokowania w
chorobie.
Opis cech charakterystycznych dla wzoru B
Chodzi wolno, łagodny uścisk dłoni, cichy, miękki głos, wolno mówi, nie
przyspiesza na końcu zdania, mowa dość monotonna, rzadko
przerywa, nie zaciska pieści, nie pokazuje palcem, nie wzdycha,
brak emfatycznych wypowiedzi, rzadko przejawia niechęć do ludzi
OSOBOWOŚĆ TYPU C (PODATNA NA RAKA)
MORRIS, 1980
Mała asertywność, cierpliwość, gotowość do współpracy,
pokora wobec autorytetów, konformizm/zgodność (Temochok i Fox,
1984).
Zaprzeczanie emocjom, zwłaszcza złości, prowadzi do
wzrostu reaktywności układu autonomicznego,
endokrynalnego i immunologiocznego w sytuacji stresu
W trakcie wywiadu przytłoczony, niedopuszczający, wyparcie
emocji podczas nagłego wybuchu, racjonalizacja, niski lęk
przed operacją lub jego brak, demonstrowany optymizm,
samowystarczalność, zachowania altruistyczne,
harmonizacja i unikanie konfliktów (Wirsching i inni 1982).
OSOBOWOŚĆ TYPU D (PODATNA NA DYSTRES)
DENOLLET, 1995
Charakteryzuje ją doświadczanie negatywnych emocji (zamartwianie się), zahamowana ekspresja
oraz unikanie relacji z otoczeniem.
Osoby są: przygnębione, zalęknione i nie mają satysfakcjonujących relacji z innymi (wrogość,
złość), zahamowane społecznie (napięte, zakłopotane, oczekujące dezaprobaty).
Prowadzi do: silnej reaktywności układu sercowo-naczyniowego, mniej efektywnej i wolniejszej
rekonwalescencji po incydentach wieńcowych, zaburzeń rytmu serca, nasilenia miażdżycy tętnic
szyjnych, choroby wieńcowej i umieralności z powodów kardiologicznych ( występuje kilkakrotnie
większe ryzyko nagłego zgonu sercowego).
U pacjentów z osobowością typu D podczas rehabilitacji po incydencie kardiologicznym ryzyko
zgonu z powodów sercowych wzrasta 4-krotnie. Jest czynnikiem ryzyka niezakończonego zgonem
zawału serca oraz chirurgicznej i niechirurgicznej rewaskularyzacji tętnic wieńcowych.
Osobowość typu D oraz starszy wiek są czynnikami zwiększającymi ryzyko rozwoju choroby
nowotworowej u pacjentów z chorobą wieńcową. Wiąże się z obecnością objawów depresyjnych i
lękowych u pacjentów ze wszczepionym kardiowerterem-defibrylatorem. Pojawiają się również
badania podkreślające zmiany regulacji osi p-p-n u osób z osobowością typu D: nadmierne
wydzielanie kortyzolu w sytuacji stresowej oraz podczas codziennej aktywności.
Czterokrotnie wzrasta ryzyko wystąpienia zaburzeń stresu pourazowego po przeżytym zawale
serca.
Denollet J. Type D personality. A potential risk factor refined. J. Psychosom. Res. 2000; 49: 255–266.
Somatopsychologia
Bada wpływ choroby na funkcjonowanie człowieka:
• Na drodze bezpośredniej: toksyczne działanie na c.u.n
(temperatura, zaburzenia metaboliczne, mocznik, cukier, zaburzenia
krążenia po zawale serca prowadzące do objawów splątania,
zamącenia, śpiączki.
• Na drodze pośredniej: wpływ psychologiczny – choroba jako źródło
stresu, kryzysu, sytuacja trudna emocjonalnie. Tworzy się obraz
choroby. Typowa reakcja na choroby serca to zaprzeczanie (3040%). Pomoc polega na koncentrowaniu się na emocjach –
obniżaniu lęku, wsparciu, zwiększeniu poczucia bezpieczeństwa.
Praca nad obrazem choroby by zapobiec „fotelowemu stylowi życia”.
Jak radzić sobie z dolegliwościami (np. z bólem wieńcowym).
Indywidualizm postępowania z pacjentem nowotworowym. Wtórne
zyski z choroby – nadmierne eksponowanie objawów choroby.
Waga indywidualnej odporności na sytuację (Reykowski) – uczenie
się złych reakcji emocjonalnych a więc i fizjologicznych.
Potocznie zdrowie rozumiane jest jako brak choroby, ale to podejście
już dawno zostało uznane za niewystarczające.
Część badaczy ujmuje zdrowie jako stan równowagi pomiędzy
człowiekiem a otoczeniem oraz odpowiadającą jej równowagę
wewnętrzną (Hipokrates)
Inni traktują zdrowie jako zespół pozytywnych cech, pozwalających na
wykorzystanie wszelkich możliwości twórczych oraz osiągnięcie siły
i szczęścia (Dubos).
Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), zdrowie jest
stanem pełnego dobrostanu fizyczne, psychicznego i
społecznego a nie tylko brakiem choroby.
Najnowsze definicje, nawiązujące do podejścia biopsychospołecznego
traktują zdrowie jako: poddającą się zmianom zdolność człowieka
do osiągania szczytu własnych możliwości fizycznych, psychicznych
i społecznych, jaki i pozytywnego reagowania na wyzwania
środowiska.
Psychologia Zdrowia podkreśla, że zdrowie nie jest stanem, lecz
procesem. Jest aktywnym poszukiwaniem i utrzymywaniem
równowagi psychofizycznej, rozumianej jako pełnia sił życia
George Engel, Adolf Meyer
opisał model biopsychospołeczny, który poszerza
model biomedyczny o czynniki i uwarunkowania
psychologiczne, społeczne i kulturowe
wpływające na powstawanie choroby.
"Engel zwrócił uwagę, że zmiana biochemiczna
nie przekłada się bezpośrednio na chorobę.
Pojawienie się choroby jest konsekwencją
interakcji różnorodnych czynników sprawczych
na poziome molekularnym, indywidualnym i
społecznym."
BIOLOGIA
genetyka i reakcje
biologiczne
ZACHOWANIE
ŚRODOWISKO
radzenie sobie i
niemoc
wydarzenia życiowe
i czynniki
wzmacniające
ASPEKT
POZNAWCZY
percepcja, ocena,
znaczenie i modele
wyjaśniające
Źródło: Witold Skrzypczyk
ASPEKT
SOCJOKULTUROWY
wsparcie społeczne,
zwyczaje, wartości i
sankcje
„medycyna najpierw zajęła się człowiekiem chorym, potem
zagrożonym chorobą, a teraz zdrowym”
Orientacja patogenetyczna
• Korzysta z koncepcji homeostazy organizmu i
koncepcji choroby jako przejawu zakłóceń tej
homeostazy
• Uważa, że zdrowie jest równoznaczne z brakiem
choroby, stąd przedmiotem badań staje się choroba,
jej uwarunkowania.
•Stąd celem jest prowadzenie walki z chorobą, walki o
utrzymanie i przedłużenie życia, oraz powstanie tzw.
profilaktyki negatywnej, czyli prewencji służącej
zabezpieczeniu człowieka przed chorobą.
•Prowadzi to do ideologii medycznego profesjonalizmu,
który daje lekarzowi prawo do rozpoznawania
obiektywnego dobra pacjenta. Może prowadzić do
uprzedmiotawiania
pacjenta,
paternalistycznego
stosunku do pacjenta, co nie zawsze może dobrze
wpływać na samopoczucie chorych.
•Zrodziło myślenie psychosomatyczne, oraz model
zachowań zdrowotnych
„medycyna najpierw zajęła się człowiekiem chorym, potem
zagrożonym chorobą, a teraz zdrowym”
Ewolucja myślenia o zdrowiu
Model biomedyczny (BMM) – tezy:
Choroby i ich symptomy mają swe źródło w
nieprawidłowościach w obrębie struktur ciała (zmiany
biochemiczne).
Choroba powoduje wystąpienie symptomów. Chociaż pewne
czynniki mogą oddziaływać na konsekwencje choroby, to
jednak nie są one związane z samym rozwojem choroby ani
sposobem w jaki się ona przejawia
Zdrowie definiowane jest jako nieobecność choroby
Zjawiska psychologiczne, stany psychiczne nie są związane
z funkcjami ciała
Pacjent jest „ofiarą” nieszczęśliwego trafu” i nie ponosi
odpowiedzialności za pojawienie się choroby i jej przebieg
Pacjent jest przedmiotem oddziaływań profesjonalistów i
wymagana jest od niego pełna gotowość do wypełniania ich
zaleceń
„medycyna najpierw zajęła się człowiekiem chorym, potem
zagrożonym chorobą, a teraz zdrowym”
Korzyści BMM
Lepsze
poznanie
mechanizmów
biologicznych leżących u podstaw budowy i
funkcjonowania naszego ciała
Rozwój chirurgii i wysokospecjalistycznych
technik medycznych
Postępy w leczeniu chorób genetycznych
„medycyna najpierw zajęła się człowiekiem chorym, potem
zagrożonym chorobą, a teraz zdrowym”
Krytyka BMM w ujęciu Georga Engela
Zmiana biochemiczna nie przekłada się bezpośrednio
na
chorobę. Pojawienie się choroby jest konsekwencją
interakcji różnorodnych czynników sprawczych na
poziome molekularnym, indywidualnym i społecznym.
Co więcej zmiany o charakterze psychicznym mogą, w
pewnych okolicznościach prowadzić do problemów
zdrowotnych o charakterze somatycznym, a w raz z
upływem czasu oddziaływać na procesy biochemiczne
Obecność zaburzeń biologicznych nie wyjaśnia
znaczenia doświadczanych symptomów dla pacjenta.
Na jej podstawie nie można też wnioskować jakimi
umiejętnościami powinien
odznaczać się klinicysta aby zebrać stosowne
informacje i dobrze je wykorzystać w procesie leczenia
„medycyna najpierw zajęła się człowiekiem chorym, potem
zagrożonym chorobą, a teraz zdrowym”
Założenia modelu biopsychospołecznego BPSM
Zmienne
psychospołeczne
determinantami podatności na
choroby i jej przebiegu.
są
istotnymi
choroby, ostrości
Wejście przez pacjenta w rolę chorego nie musi wiązać
się ze zmianami biochemicznymi w jego organizmie.
Sukces większości klasycznych terapii medycznych
jest
zapośredniczony
w
zmiennych
psychospołecznych.
Relacja pacjent – lekarz wpływa na uzyskiwane efekty
leczenia
W przeciwieństwie do obiektów nieożywionych,
pacjenci poddają się wpływowi tych, którzy ich badają,
sami zaś lekarze często bezwiednie poddają się
wpływowi pacjentów.
„medycyna najpierw zajęła się człowiekiem chorym, potem
zagrożonym chorobą, a teraz zdrowym”
Założenia modelu biopsychospołecznego BPSM
Właściwa diagnoza biomedyczna jest częścią procesu
leczniczego
Patologia „proces chorobowy” wymaga diagnozy
biomedycznej i dotyczy narządu, układu. Natomiast
choroba dotyka całego człowieka, jego najbliższe
otoczenie, grupę społeczną
Klinicysta zajmuje się leczeniem chorób więc w jego
spektrum zainteresowania zawiera się również człowiek i
jego otoczenie
Ważnym elementem pracy klinicysty jest dopuszczenie
do głosu pacjenta poprzez uznanie jego spojrzenia na
zdrowie i chorobę, poprzez umożliwienie mu wyrażenia
swoich trosk, niepokojów i oczekiwań
„medycyna najpierw zajęła się człowiekiem chorym, potem
zagrożonym chorobą, a teraz zdrowym”
Podejście biomedyczne
Poród jak poród- po prostu kilka godzin
wyciętych z życia kobiety.
Koncentracja na patologii
Poród
naturalny
jest
barbarzyństwem.
Analgesia i anesthesia są konieczne.
Personel medyczny jest niezbędny dla
prawidłowego wyniku ciąży. Personel ma
kontrolę
Ciąża i poród są okresem podwyższonego
ryzyka dla kobiety, który wymaga stosownej
asysty medycznej.
Duchowość
i
seksualność
nie
są
uwzględniane
Poród jest procesem fizycznym, który można
kontrolować za pomocą leków lub interwencji
Leki i narzędzia/urządzenia są nie zbędne dla
zabezpieczenia prawidłowego porodu.
Poród jest sytuacją kryzysową wymagającą
wsparcia medycznego
Podejście holistyczne
Narodziny są etapem rytualnym, silnie
oddziałującym na kobietę i jej życie
Koncentracja na pięknie i mocy aktu
narodzin
Świadoma kobieta posiadająca stosowne
wsparcie emocjonalne i fizyczne jest w
stanie rodzić komfortowo z niewielkim
wsparciem farmakologicznym
Ciało kobiety wie jak rodzić. Kobieta ma
kontrolę
Ciąża i urodzenie dziecka są wyrazem
zdrowia
Poród zawiera komponenty seksualne i
duchowe
Instynkt i emocje są składowymi procesu
narodzin.
Leki
i
narzędzia/urządzenia
wykorzystywane są jedynie gdy zachodzi
taka potrzeba
Poród jest naturalnym i normalnym
procesem zarządzania dla utrzymania
bezpieczeństwa.
„medycyna najpierw zajęła się człowiekiem chorym, potem
zagrożonym chorobą, a teraz zdrowym”
Orientacja patogenetyczna
•Nie ma jednoznacznych zależności pomiędzy wzorem
zachowania A a zapadalnością na chorobę wieńcową,
•Prowadzi do dychotomicznego podziału ludzi na
zdrowych i chorych, a za tym i instytucji zajmujących
się tylko osobami zdrowymi i tylko chorymi
•Prowadzi do koncentracji na przypadku i grupach
ryzyka, ale pomija „odstępstwa od reguły”
•Dyskusyjny jest aksjomat, że patogeny (stres) są
szkodliwe dla człowieka.
„medycyna najpierw zajęła się człowiekiem chorym, potem
zagrożonym chorobą, a teraz zdrowym”
Orientacja salutogenetyczna (od ok. 20 lat)
ZDROWIE
STAN NIERÓWNOWAGI
CHOROBA
•Normalny stan organizmu, to stan nierównowagi,
nieporządku, entropii, ruchu, zmiany.
•Zdrowie jest jednym końcem bieguna drugim jest
choroba, człowiek stale balansuje między tymi dwoma
biegunami.
•Istotnym staje się odpowiedź na pytanie: jakie
czynniki przesuwają człowieka w stronę jednego lub
drugiego bieguna?
•Nie chodzi o czynniki specyficzne dla konkretnej
choroby, ale o czynniki globalne: „tajemnicę zdrowia”
•Co ułatwia człowiekowi bycie zdrowym, jakie zasoby ,
potencjały zdrowia? Jest to tzw. immunologia
behawioralna.
•Wg. Antonovskiego istotne są zarówno rodzaje
stresorów, zasoby odpornościowe, a w szczególności
poczucie koherencji
„medycyna najpierw zajęła się człowiekiem chorym, potem
zagrożonym chorobą, a teraz zdrowym”
Arron ANTONOVSKI
•Poczucie koherencji to globalna orientacja człowieka
(emocjonalno-poznawczy sposób patrzenia na świat),
wyrażająca stopień jego ogólnego przekonania, że:
•Świat jest zrozumiały – napływające informacje są
uporządkowane, spójne, dające się informacyjnie
ogarnąć. Świat, mimo, że nie jest prosty i jasny, jest
zdolny do ogarnięcia i wyjaśnienia. To co może
wydarzyć się w przyszłości też będzie mogło zostać
zrozumiałe i uporządkowane.
•Człowiek jest zaradny – dysponuje zasobami,
możliwościami do radzenia sobie z wymaganiami
życia, może aktywnie wpływać na sytuację, może
liczyć na oparcie w innych ludziach.
•Człowiek ma poczucie sensowności, z czego
wynika chęć do angażowania się w życie, może
spostrzegać życie jako wyzwanie, a stąd wzrasta jego
wola życia.
„medycyna najpierw zajęła się człowiekiem chorym, potem
zagrożonym chorobą, a teraz zdrowym”
Arron ANTONOVSKI
Ważny jest również zakres granic, czyli
przekonanie, że nie wszystko, co
człowieka otacza musi być przez niego
uznawane za ważne. Granice mogą się
zmieniać. W obrębie granic zawsze musi
znaleźć się obszar:
1. własnego życia emocjonalnego
2. bezpośrednich
kontaktów
emocjonalnych z innymi ludźmi
3. podstawowej aktywności życiowej
4. zadań egzystencjalnych (porażka,
śmierć).
Istotnym wydaje się wyłączanie do granic
życiowych obszarów uważanych za
ważne.
„medycyna najpierw zajęła się człowiekiem chorym, potem
zagrożonym chorobą, a teraz zdrowym”
Arron ANTONOVSKI
Poczucie koherencji buduje się w drodze
życiowych.
własnych
doświadczeń
Doświadczenia te powinny być:
1. w swej historii spójne ( logiczne,
podobne
doświadczenia,
co
daje
poczucie przewidywalności, mniej jest w
życiu zaskoczenia)
2. cechować się równowagą pomiędzy
niedociążeniem a przeciążeniem
3. wymagać od nas samych podejmowania
decyzji
(to
kształtuje
poczcie
sensowności).
Życie jest:
7.
2
3
4
5
6
7
.,
bardzo
zupełnie
ciekawe
jednostajne
Do tej pory w Twoim życiu:
8.
2
3
4
5
6
nie było żadnych
7
były bardzo
wyraźnych celów
wyraźne cele
i dążenia
czy dążeń
Czy masz poczucie, że jesteś traktowany niesprawiedliwie?
9.
2
3
4
5
6
bardzo często
7
bardzo rzadko
lub nigdy
10.
W ciągu ostatnich dziesięciu lat Twoje życie było:
1
3
2
4
5
6
pełne zmian i nie
wiedziałeś co się
całkowicie
uporządkowane
i
jasne
za chwilę przydarzy
11.
7
Większość tego, co będziesz robił w przyszłości będzie prawdopodobnie:
2
3
4
5
6
niezwykle
7
śmiertelnie
fascynująca
12.
nudna
Czy miewasz wrażenie, że jesteś w"nieznanej CI sytuacji i nie wiesz, co robić?
2
,',
3
4
5
6
bardzo Często
7
bardzo rzadko
lub nigdy
13.
Co najlepiej opisuje Twój sposób patrzenia na życie?
2
1.
3
4
5
6
zawsze można znaleźć
wyjście z przykrych
nie ma wyjścia
z przykrych
sytuacji życiowych
14.
7
sytuacji życiowych
Kiedy myślisz o swoim życiu, bardzo często:
2
czujesz. jak
dobrze jest żyć
3
4
5
6
7
zadajesz sobie
pytanie, po co
w ogóle żyjesz
„medycyna najpierw zajęła się człowiekiem chorym, potem
zagrożonym chorobą, a teraz zdrowym”
Steven Hobfoll
Ludzie dążą do zachowania, ochrony oraz
powiększania zasobów, a tym, co wywołuje stres,
to rzeczywista, lub potencjalna utrata zasobów.
Stres jest reakcją na zagrożenie utraty, rzeczywistą
utratę, a nawet brak przyrostu zasobów lub sił
spowodowany wyeksploatowaniem.
Stres pojawia się, gdy człowiek nie otrzymuje zysku
netto z zainwestowanych zasobów.
Liczy się zarówno ważność cenionych zasobów, ich
ilość, jak i rozmiar straty po ich utraceniu
„medycyna najpierw zajęła się człowiekiem chorym, potem
zagrożonym chorobą, a teraz zdrowym”
Steven Hobfoll
Zasoby przedmiotowe: mają charakter fizyczny i często
służą jako symbol statusu. Na przykład dom jest nie
tylko mieszkaniem, ale także konkretnym symbolem
statusu społecznego. O tego rodzaju zasobach nie
mówi się w literaturze dotyczącej stresu, lecz są one
ważne. Jak podaje Dohrenwend (1978), badania
wskazują na silny związek między statusem
socjoekonomicznym a stresem.
Warunki są to cenione przez nas "stany posiadania".
Posiadanie współmałżonka, dzieci, obywatelstwa i
pracy to przykłady warunków. Hobfoll zauważa, że
warunki jako zasoby mają dwa aspekty. Mogą mieć
wielką wartość, lecz wymagają również ogromnego
nakładu czasu, energii i innych zasobów. Jeśli nie uda
się otrzymać zysku z inwestycji, może to spowodować
stres. Na przykład można bardzo wiele zainwestować
w małżeństwo, które okazuje się nieudane.
„medycyna najpierw zajęła się człowiekiem chorym, potem
zagrożonym chorobą, a teraz zdrowym”
Steven Hobfoll
Właściwości osobiste odnoszą się do stałych cech i
umiejętności jednostki, takich jak poczucie
panowania nad sytuacją' (sense of mastery)
wysoka samoocena, pozytywne przekonania czy
umiejętności niezbędne w pracy i nauce. Badania
wykazały, że wiele osobistych cech i umiejętnośći
zwiększa odporność na stres. Oczywiście,
niektóre osobiste cechy i umiejętności nie są
zaletami. To, czy jakieś zasoby są przydatne czy
nie, często zależy od sytuacji.
Źródła energii obejmują takie zasoby, jak: czas,
pieniądze i wiedza. Zasoby te nie mają dużej
wartości same w sobie; ich znaczenie polega na
tym, że pomagają nam uzyskiwać zasoby innego
rodzaju.
„medycyna najpierw zajęła się człowiekiem chorym, potem
zagrożonym chorobą, a teraz zdrowym”
Steven Hobfoll
Poczucie, że jest się autorem przyszłych
sukcesów
Własny środek transportu (np. samochód)
Stymulujący porządek dnia
Poczucie odniesienia sukcesu
Własne zdrowie
Wystarczający czas na spanie
Warunki mieszkaniowe odpowiadające potrzebom
Dobre małżeństwo
Poczucie optymizmu
Wystarczająca ilość odzieży
Pozycja w pracy
Poczucie, że jest się wartością dla innych
Wystarczające odżywianie
Stabilna sytuacja rodzinna
Wolny czas
Więcej odzieży niż jest niezbędne
Poczucie dumy z siebie
Większy dom, niż potrzeba
Poczucie humoru
Stałe zatrudnienie
Intymność ze współmałżonkiem/partnerem
Intymność przynajmniej z jednym członkiem
rodziny
Wystarczające umeblowanie domu
Czas na pracę
Poczucie sprawowania kontroli nad własnym
Poczucie osiągania własnych celów
życiem
Dobre stosunki z dziećmi
Rola przywódcy
Czas spędzany z kochanymi osobami
Umiejętność skutecznego porozumiewania się
Niezbędne narzędzia do pracy
Dostarczanie dzieciom niezbędnego wyposażenia
Nadzieja
Poczucie życia w pokoju
Zdrowie dzieci
Uznanie dla własnych dokonań
Wigor/wytrzymałość
Niezbędne urządzenia domowe
Umiejętność organizowania zadań
Klasyfikacja sił charakteru VIA (Values In Action; Wartości w działaniu)
(Lindley, Joseph; 2007)
Mądrość i wiedza - siły poznawcze obejmujące gromadzenie i
stosowanie wiedzy
Kreatywność: Myślenie o nowych i produktywnych sposobach
robienia pewnych rzeczy; obejmuje osiągnięcia artystyczne,
jednak nie ogranicza się tylko do nich.
Ciekawość: Zainteresowanie bieżącymi doświadczeniami;
uznawanie wszystkich przedmiotów i tematów za fascynujące;
eksplorowanie i odkrywanie.
Ocena/myślenie krytyczne: Zastanawianie się nad rzeczami i
analizowanie ich ze wszystkich stron; unikanie pochopnych
wniosków; umiejętność zmiany zdania pod wpływem dowodów;
uczciwa ocena wszystkich dowodów.
Zamiłowanie do uczenia się: Doskonalenie nowych umiejętności,
poszerzanie swojej wiedzy na różne tematy oraz z różnych
dziedzin, samodzielnie lub formalnie w instytucjach edukacyjnych.
Cecha ta w oczywisty sposób jest związana z ciekawością ale
Odwaga - siły emocjonalne obejmujące ćwiczenia woli
ukierunkowane na osiągnięcie celu na przekór zewnętrznym lub
wewnętrznym barierom.
Dzielność: Nie wycofywanie się pod wpływem gróźb, wyzwań,
trudności lub bólu; opowiadanie się za tym, co dobre, nawet jeśli
wywołuje to sprzeciw; działania zgodnie z własnymi
przekonaniami, nawet jeśli są niepopularne; obejmuje dzielność
fizyczną, ale nie ogranicza się do niej.
Pilność wytrwałość: Kończenie tego, co sił zaczęto; trwanie przy
obranym kursie działań, mimo przeszkód; załatwianie rzeczy
tak, aby ,,mieć" je z głowy"; znajdowanie przyjemności w
kończeniu zadań.
Autentyczność: Mówienie prawdy, a szerzej - prezentowanie
siebie w autentyczny sposób; bycie bezpretensjonalnym;
przyjmowanie odpowiedzialności za swoje uczucia i działania.
Zapał: Podchodzenie do życia z ekscytacją i energia; nie robienie
rzeczy połowicznie lub bez pełnego zaangażowania;
traktowanie życia jako przygody; poczucie ożywienia i
Miłość - siły interpersonalne obejmujące ,,opiekowanie sił" i
,,obdarzanie sympatią" innych osób
Intymność: Cenienie bliskich relacji z innymi, w szczególności
tych, w których dzielenie sił i troska są odwzajemniane; bycie
blisko ludzi.
Życzliwość: świadczenie przysług i dobrych uczynków innym;
pomaganie im; troszczenie sił o nich.
Inteligencja społeczna: Bycie świadomym motywów i uczuć
własnych oraz innych ludzi; wiedza temat tego, co należy robić,
aby dostosować się do rożnych sytuacji społecznych; wiedza na
temat tego, co kieruje zachowaniem innych.
Sprawiedliwość - siły obywatelskie leżące u podstaw zdrowego
życia społeczności.
Postawa obywatelska/praca zespołowa: Dobra praca jako
członka grupy lub zespołu; bycie lojalnym wobec grupy;
wykonywanie przydzielonych zadań.
Uczciwość: Traktowanie wszystkich ludzi tak samo, zgodnie z
normą uczciwości i sprawiedliwości; niepozwalanie, aby uczucia
osobiste wpływały zniekształcająco na decyzje wobec innych;
dawanie każdemu uczciwej szansy.
Przywództwo: Zachęcanie grupy, której jest się członkiem, aby
wykonywała swoje zadania i jednocześnie utrzymywała dobre
relacje wewnątrz grupy, organizowanie działań grupowych i
pilnowanie, aby zostały one wykonane.
Umiar - siły chroniące przed nadmiarem.
Przebaczenie/miłosierdzie: Wybaczanie tym, którzy postąpili źle; dawanie
ludziom drugiej szansy; niebycie mściwym.
Skromność/pokora: Pozwalanie, aby własne osiągnięcia mówiły same za
siebie; nieposzukiwanie poklasku; nieuznawanie siebie za bardziej
wyjątkowego niż się jest.
Roztropność: Bycie ostrożnym w swoich wyborach; niepodejmowanie
nadmiernego ryzyka; niemówienie i nierobienie rzeczy, których można
później żałować.
Samokontrola/samoregulacja: Regulowanie tego, co sił czuje i robi; bycie
zdyscyplinowanym; kontrolowanie swoich apetytów i emocji.
Transcendencja - siły wytwarzające związki z szerszym
uniwersum i nadające sens.
Szacunek/docenienie piękna i doskonałości: Zauważanie i
docenianie piękna, doskonałości i/lub wprawnego wykonawstwa
we wszystkich obszarach życia, od natury, przez sztuki,
matematyki i nauki ścisłe, po codzienne doświadczenie.
Wdzięczność: Bycie świadomym dobrych rzeczy, które się
przydarzają i bycie wdzięcznym za nie; poświęcanie czasu na
wyrażenie podziękowań.
Nadzieja: Oczekiwanie nadejścia w przyszłości tego, co najlepsze
i praca nad tym, aby to osiągnąć; wiara, ze dobra przyszłość jest
czymś, co można osiągnąć.
Pogoda ducha: Zamiłowanie do śmiechu i przekomarzania się;
uśmiechanie sił do innych ludzi; widzenie jasnej strony; robienie
(niekoniecznie opowiadanie) żartów.
Duchowość: Spójne przekonania dotyczące wyższego celu i
znaczenia wszechświata; wiedza na temat swojego miejsca w
szerszym planie; przekonania na temat sensu życia, które
STRES FIZJOLOGICZNY
• Zdaniem Masona, Everky i Rosenfelda, człowiek jest
głównym autorem, sprawcą swojego stresu oraz, on sam
jest odpowiedzialny za jego opanowanie. Są jednak
bodźce stresogenne niezależnie od indywidualnej oceny
sytuacji, są to bodźce sypatykomimetyczne (ekstremalne
temperatury, hałas, wibracje, przyspieszenia,
nieważkość, wdychanie lub spożywanie substancji
toksycznych i inne uszkodzenia fizyczne, na które może
być narażony człowiek. Także substancje zażywane
przez człowieka w celach antystresowych lub
dopingujących, oraz intensywny wysiłek fizyczny. Jednak
to człowiek je wybiera, poza tym ma ogromne zdolności
adaptacyjne, wyucza się, oraz różni się
temperamentalnie (wrażliwość, wydolność i
zapotrzebowanie na stymulację)