Prezentacja dr K. Puchalski

Stosunek Polaków do zdrowia i choroby
– perspektywa „zwykłego człowieka”
czyli:
dlaczego często nie stosujemy się
do medycznych zaleceń?
Krzysztof Puchalski
Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi
Krajowe Centrum Promocji Zdrowia w Miejscu Pracy
Sercowe warsztaty w ramach kampanii Ciśnienie na życie
Warszawa, 23 czerwca 2015 r.
Motto
(dlaczego perspektywa „życia codziennego
zwykłego człowieka”)
„Na nadciśnienie się nie choruje,
nadciśnienie się ma – jak krzywy nos,
ładną żonę, pracę, różne ważne cele,
zmartwienia i przyjemności…”
(M, 54, wyższe)
W ocenie eksperckiej znaczące grupy Polaków:
• Nie kontrolują regularnie stanu własnego zdrowia (np.
imienne zaproszenia na badania ignoruje 55-85% zaproszonych)
• W chorobie unikają kontaktu z lekarzem, opóźniają ten
kontakt (ok. 70%), przyznają, że nie przestrzegają
konsekwentnie zaleceń medycznych (ok. 50% chorujących)
• Niezdrowo się odżywiają (ponad ½ ma nadwagę), są mało
aktywne fizycznie (ok. 3/4), palą tytoń (ok. 30%),
nadużywają alkoholu […]
Problem nierówności społecznych
Problem niedostatku i niespójności ustaleń
Co zazwyczaj najpierw robią Polacy, gdy
czują się chorzy, odczuwają dolegliwości?
•
•
•
•
Idą do lekarza i stosują przepisane leki: 25-40%
Stosują domowe sposoby leczenia: 20-30%
Biorą lekarstwo dostępne bez recepty: 15-25%
Próbują przeczekać dolegliwości: 10-25% (45% uważa,
że większość problemów ze zdrowiem rozwiązuje się samo – Philips, 2010)
• Korzystają z lecznictwa alternatywnego: 1-5%
• Zwracają się o pomoc do najbliższych: 10-20%
• Szukają informacji w internecie: 20-55%
O czym będzie wystąpienie?
O powodach, jakie mają Polacy, by w swym
codziennym życiu nie zawsze postępować
zgodnie z medycznymi zaleceniami – jakie to
powody? (spojrzenie z perspektywy „życia codziennego
zwykłego człowieka”)
Prośba o refleksję: Czy wystarczy przekazywać
wiedzę o chorobach, by zmienić zachowania
Polaków niezgodne z medycznymi
zaleceniami?
Główne powody – m.in.:
• Specyfika myślenia potocznego
• Ugruntowane przekonania na temat
zdrowia i choroby
• Czynniki społeczno-kulturowe
Specyfika myślenia potocznego
• Okazjonalna, rzadka refleksja o sprawach zdrowia (2/3-3/4
rzadko lub w ogóle nie myśli, jak ich postępowanie wpływa na stan zdrowia)
• Tendencja do unikania informacji powodujących
dyskomfort; poczucie spokoju płynące z niewiedzy (reakcja
na nadmierne straszenie chorobą; ponad 50% woli czasami mniej wiedzieć o
własnym zdrowiu)
• Kontekstualna zmienność przekonań i emocji, niedostatki
konsekwencji w myśleniu oraz działaniach („wzór logicznego
niechlujstwa” - Czerwiński)
• Niechęć do wyrzeczeń, reżimów, zmiany wygodnych i
funkcjonalnych przekonań i praktyk
• Tendencja do łatwych wytłumaczeń bierności (racjonalizacje
redukujące dysonans poznawczy)
Przekonania
• Priorytet dla wartości innych niż własne zdrowie
• Dobra ocena stanu własnego zdrowia (i tendencja do zawyżania
samooceny)
• Przekonanie że dba się o własne zdrowie (ok. 80% uważa, że
dba o swoje zdrowie; 1/3 ocenia, że dba bardziej, niż kilka lat temu)
• Niestabilne (m.in. fatalistyczne) przekonania o
uwarunkowaniach stanu zdrowia (co innego zdrowie ogólne lub
innych, a co innego własne)
• Ograniczone (i malejące) zaufanie do lekarzy, wiedzy
medycznej
• […]
Czynniki społeczne
• Niedostatki wsparcia i mobilizacji ze strony innych
znaczących osób, deficyt pozytywnych wzorów
• Zaabsorbowanie rutyną codziennych działań, celami
innymi niż zdrowie
• Trudności w komunikacji medyk-pacjent (lekarze nie
nawiązujący dobrego kontaktu)
• Mało „przyjazny” system usług medycznych (trudny dostęp,
poruszanie się w systemie), technologie
i procedury
• Uwarunkowania społ.- strukturalne (wykształcenie,
status ekonomiczny, zawodowy, wiek, miejsce zamieszkania)
potrzeba heroizmu, by przezwyciężyć te bariery
Czynniki kulturowe
• Rozwój internetu: łatwy i szybki dostęp do
informacji, kreacja wiedzy przez „laików”, pluralizm
poglądów
• Wzrost autonomii pacjenta (m.in. współpraca warunkiem
skuteczności leczenia, możliwość dochodzenia praw pacjenta,
samoorganizacja społeczna)
• Wzrost świadomości krytycznej (m.in. wzrost
wykształcenia społeczeństwa, portale oceniające lekarzy)
• Wzrastająca samowystarczalność (np. usługi online,
przemysł leków OTC)
• [vs.] Ucieczka od autonomii (Beck: „abstrakcyjne systemy”;
Illich: „jatrogeneza społeczna”; e-medycyna, etc.)
– „nie wiem komu wierzyć, bo eksperci różnie mówią, co jest zdrowe (50%)
Kilka ilustracji…
Potoczne koncepcje zdrowia
Dobry nastrój, samopoczucie,
harmonia psychiczna
Sprawność, energia, witalność
Brak uciążliwych
dolegliwości
i niepokojących chorób
Prawidłowe
wyniki
badań medycznych
Długie
życie
Na podst. Puchalski 1997
Powszechne (i wzrastające) poczucie dobrego
stanu zdrowia
• tylko 17% nisko ocenia swój stan zdrowia (ESS 2012)
• tylko 20% niezadowolonych ze stanu swojego zdrowia,
natomiast 60% zadowolonych i 20% średnio
zadowolonych (CBOS 2014)
Dobra samoocena stanu zdrowia pomimo doświadczania chorób
C, Herzlich: „zdrowie w próżni” vs. „rezerwy zdrowia”
Powszechne przekonanie, że dbam o zdrowie
Style dbania o zdrowie:
• Reagowanie tylko w sytuacji poczucia choroby,
dolegliwości, dyskomfortu (Philips 2010: „zwykle, jak tylko
mogę, unikam wizyt u lekarza” – 3/5; „regularnie chodzę do lekarza” – 2/5)
(1/5 – 1/4 dba o zdrowie gł. poprzez kontakt z medycyną – to osoby starsze,
niżej wykształcone, o niskim SES)
• Oszczędzający/zabezpieczający styl życia („nie
nadużywam, nie męczę się, ubieram się ciepło, spaceruję w
drodze do pracy, jem w domu”)
• Aktywnie prozdrowotny styl życia: badania
kontrolne, aktywność fizyczna, zdrowa dieta –
często motywy „dla siebie”, „wspólnie z innymi”, „dla
przyjemności”
Przykłady stylu mieszanego
• „Dbam. Ja zdrowiu nie szkodzę, poza tym, że palę. Czasem lubię wypić, ale
rzadko. Zęby myję często. Wychodząc z domu za każdym razem się golę.
Badania okresowe robię na bieżąco. Leki na nadciśnienie. Piję ziółka.” (M, 56,
zawodowe)
• „Pracuję zawodowo i co rok chodzę do lekarza na badania kontrolne, no i
staram się unikać różnych chorób. Jem czosnek, cebulę, od czasu do czasu piję
też mleko, choć ono jest nie za bardzo, ale przegotowane przeważnie. Unikam
osób palących, bo sam nie palę. Alkoholu tylko wtedy, kiedy trzeba. Preferuję
szampan, lampkę szampana, od czasu do czasu. I jeszcze bardzo ważny
składnik - chleb i wino czerwone. Lampka wina czerwonego. I jeszcze, co
powiem, to jedno jabłko dziennie. Uważam, że to by było na tyle” (M, 52,
zawodowe)
• „Zwracam uwagę na żywność. Ubieram się ciepło, nigdy nie wychodzę z
mokrą głową, używam krem ochronny w zimie. Jestem za sportem, sama nie
korzystam specjalnie, ale cieszę się że moje dzieci trenują.” (K, 37, wyższe)
• „Higieniczny tryb życia, utrzymywanie higieny ciała. Nie przemęczenie
organizmu, nie forsowanie go. Harmonia z tym co mnie otacza”. (M, 54,
wyższe)
Sprzeczne przekonania o przyczynach
zdrowia/choroby
Aktywistyczne („mój stan zdrowia zależy głównie ode mnie,
od mojego postępowania, stylu życia”, „choroby wynikają głównie
z nierozsądnych zachowań, złych przyzwyczajeń”): 60-90%
Fatalistyczne: „Dieta, ruch czy
badania nie uchronią mnie
przed chorobami, które są mi
przeznaczone” (68% Polek),
„Tyle rzeczy może zaszkodzić
zdrowiu, że przestałam się tym
przejmować” (67% Polek) (Czas
na Polki 2010) „Choroba po
prostu się zdarza i nie można
jej zapobiec” (75%), „Zdrowie i
choroba to efekt planu
boskiego, opatrzności” (48%)
(Popadiak-Kuligowska, 2012)
Techno-optymistyczne:
„Technologie stosowane w
medycynie pozwolą mi
zachować dobre zdrowie”
(78%), „Technologie
medyczne pozwolą mi dłużej
żyć” (76%)
(Philips 2010)
Palenie tytoniu najczęściej oceniane jako jeden z głównych
czynników ryzyka dla zdrowia społeczeństwa (84%) (IMP 2007}
Vs.
„Jest dużo przesady w tym, co mówi się
o szkodliwości palenia”
•
•
•
•
zgadzam się zdecydowanie 38%
raczej zgadzam się 19%
raczej nie zgadzam się 15%
zdecydowanie nie zgadzam się 28%
Zgadza się (zdecydowanie i raczej):
52% nigdy niepalących i 71% aktualnie palących;
62% z wykształceniem zasadniczym oraz 30% z wyższym
(Headlines, 2009)
Czy klasyczna edukacja zdrowotna jest wystarczająco skuteczna?
Zaufanie do wiedzy medycznej
Są różne opinie, jak zdrowo żyć, jak dbać o zdrowie.
Komu P. najbardziej ufa w takich sprawach? (SWPS Praga, 2009 )
• najbardziej ufam samemu sobie i temu, co
podpowiada mi organizm 52%
• najbardziej wierzę w to, co mówią lekarze i inni
specjaliści 24%
• najbardziej polegam na opiniach i doświadczeniach
bliskich mi osób 20%
• najbardziej ufam komuś innemu 1%
• trudno powiedzieć 3%
Potoczne oceny lekarzy
CBOS 2014
1/3 uważa, że osobiście doświadczyła błędów medycznych
55% uważa za ważne, by weryfikować opinię lekarza
(i robi to w różnych źródłach: u innego lekarza, znajomych, w
sieci, innych mediach, poradnikach etc.)
Potoczne oceny dostępności usług
medycznych
CBOS 2014
Jak zachęcić do respektowania
medycznych zaleceń?
• Przewartościować dotychczasową edukację zdrowotną –
w miejsce pouczania dialog
• Dostosować komunikację do (uprzednio rozpoznanych)
sposobów myślenia i sytuacji życiowej adresatów
• Podążać z przekazem ścieżkami, którymi poruszają się
„zwykli ludzie” i tam umożliwiać im oraz ułatwiać
realizację zdrowych wyborów
• Kreować szersze warunki społeczno-kulturowe
sprzyjające zdrowym wyborom (i ograniczać odwrotnie
działające)
• […]
W celu rozwinięcia tematu można zajrzeć do:
• Korzeniowska E., Puchalski K. (red). Nisko wykształceni pracownicy
a zdrowie – wyzwania dla edukacji zdrowotnej. Riga 2010
http://promocjazdrowiawpracy.pl/wpcontent/uploads/2011/05/Nisko-wykszta%C5%82ceni-pracownicya-zdrowie-wyzwania-dla-edukacji-zdrowotnej.pdf
• Puchalski K. Zdrowie w świadomości społecznej. Łódź 1997
http://promocjazdrowiawpracy.pl/wpcontent/uploads/2011/02/Zdrowie-w%C5%9Bwiadomo%C5%9Bci-spo%C5%82ecznej.pdf
• Puchalski K. Opinie Polaków dotyczące palenia tytoniu – czy
wpływają na zahamowanie spadku jego rozpowszechnienia?
Problemy Higieny i Epidemiologii 2013, 94(2)
http://www.phie.pl/pdf/phe-2013/phe-2013-2-215.pdf
• Puchalski K. Internet a możliwości poprawy efektów edukacji
zdrowotnej. Studia Edukacyjne 2012, 23
https://repozytorium.amu.edu.pl/jspui/bitstream/10593/5905/1/s
tudia_eduk_23_s_119-140.pdf
Dziękuję za uwagę
…i proszę o dyskusję
[email protected]
[email protected]