Ogólne zasady oceny szkodliwości procesów technologicznych

BEZPIECZEÑSTWO PRACY 7-8/2000
dr in¿. ZOFIA PAW£OWSKA
dr in¿. LESZEK PIETRZAK
Centralny Instytut Ochrony Pracy
Ogólne zasady oceny szkodliwoœci
procesów technologicznych
roces technologiczny stanowi zasadnicz¹ czêœæ procesu produkcyjnego przedsiêbiorstwa i mo¿e obejmowaæ zmianê kszta³tów, w³aœciwoœci fizykochemicznych, wygl¹du zewnêtrznego przetwarzanego materia³u lub trwa³¹
zmianê wzajemnego po³o¿enia poszczególnych czêœci wchodz¹cych w sk³ad produkowanego wyrobu, czyli monta¿ podzespo³ów i wyrobów. Zmiany te mog¹ byæ
dokonywane poprzez oddzia³ywanie narzêdzi b¹dŸ na skutek wp³ywu energii w
jakiejkolwiek postaci – na przyk³ad energii elektrycznej, cieplnej, œwietlnej itp. [1].
Stosowanie procesów technologicznych
zwi¹zane jest z zagro¿eniami [2], powoduj¹cymi np.:
– ryzyko indywidualne, wynikaj¹ce z
wp³ywu zagro¿eñ na poszczególnych
cz³onków ogó³u spo³ecznoœci zwi¹zanej
z procesem,
– ryzyko zawodowe, zwi¹zane z wykonywan¹ prac¹,
– ryzyko utraty mienia i strat ekonomicznych,
– ryzyko œrodowiskowe, wynikaj¹ce z
wp³ywu na ziemiê, powietrze, wodê, faunê i florê oraz dziedzictwo kulturowe.
Rys. 1. Przebieg oceny szkodliwoœci procesu technologicznego
20
Szkodliwoœæ procesu technologicznego jest pojêciem odnosz¹cym siê do konsekwencji wystêpuj¹cych w tym procesie
zagro¿eñ dla zdrowia i ¿ycia pracowników.
Zale¿y ona w ogólnym przypadku od:
– liczby zagro¿eñ, których Ÿród³em jest
proces,
– poziomu ryzyka zawodowego zwi¹zanego z tymi zagro¿eniami,
– liczby osób ponosz¹cych ryzyko zawodowe zwi¹zane z tymi zagro¿eniami.
Okreœlaj¹c stopieñ szkodliwoœci procesu technologicznego nale¿y uwzglêdniæ
wszystkie przedstawione wczeœniej czynniki. Przy analizie procesu szczególn¹
uwagê nale¿y zwróciæ na te zagro¿enia, z
którymi zwi¹zane jest ryzyko uznane za
niedopuszczalne. O dopuszczeniu procesu do stosowania bêdzie decydowa³a bowiem mo¿liwoœæ ograniczenia ryzyka niedopuszczalnego do poziomu uznanego za
akceptowalny.
Cele oceny szkodliwoœci
procesu technologicznego
Podstawowym celem oceny szkodliwoœci procesu technologicznego jest dostarczenie informacji niezbêdnych w procesie podejmowania decyzji dotycz¹cych
zarz¹dzania bezpieczeñstwem. Ocena taka
powinna byæ przeprowadzana zarówno na
etapie projektowania procesu, uruchamiania, jak i podczas jego eksploatacji.
Na etapie projektowania ocena szkodliwoœci powinna w szczególnoœci umo¿liwiaæ:
– zidentyfikowanie zagro¿eñ stwarzanych przez proces i ich Ÿróde³,
– okreœlenie zagro¿eñ, z którymi jest
zwi¹zane ryzyko zawodowe uznane za
niedopuszczalne, maj¹cych najwiêkszy
wp³yw na szkodliwoœæ procesu,
– porównanie ró¿nych wariantów projektowych procesu i przyjêcie rozwi¹zania optymalnego zarówno ze wzglêdów
produkcyjnych, jak i ze wzglêdów bezpieczeñstwa,
– zapewnienie zgodnoœci z obowi¹zuj¹cymi przepisami prawa,
– zidentyfikowanie potrzebnych œrodków ochrony i ich zaprojektowanie lub
dobranie (z uwzglêdnieniem obowi¹zuj¹cej hierarchii stosowania tych œrodków).
Na etapie stosowania procesu technologicznego ocena jego szkodliwoœci mo¿e
byæ dokonywana na przyk³ad w celu uzyskania informacji potrzebnych do:
– sprawdzenia zgodnoœci z przyjêtymi
wymaganiami i przepisami,
– podejmowania decyzji dotycz¹cych
u¿ytkowania procesu,
– ograniczania ryzyka na stanowiskach
pracy zwi¹zanych z obs³ugiwaniem procesu,
– oceny wp³ywu wprowadzanych
zmian na szkodliwoϾ procesu.
Ocena szkodliwoœci
procesu technologicznego
Na ocenê szkodliwoœci procesu technologicznego sk³ada siê: analiza szkodliwoœci procesu technologicznego oraz dopuszczenie procesu technologicznego do
stosowania.
Analiza szkodliwoœci procesu technologicznego obejmuje: opis analizowanego procesu, identyfikacjê Ÿróde³ zagro¿eñ
i stanowisk pracy, na których te zagro¿enia wystêpuj¹, jak te¿ okreœlenie stopnia
szkodliwoœci procesu technologicznego
poprzez wyznaczenie wskaŸników stopnia szkodliwoœci.
Na etapie dopuszczenia procesu technologicznego podejmowane s¹ decyzje
dotycz¹ce mo¿liwoœci i sposobów jego
stosowania. Zasad¹ jest, ¿e stosowanie
procesu jest dopuszczalne wówczas, gdy
z ¿adnym ze zidentyfikowanych zagro¿eñ
nie jest zwi¹zane ryzyko zawodowe uznane jako niedopuszczalne lub gdy okreœlono takie warunki u¿ytkowania procesu,
które umo¿liwiaj¹ ograniczenie tego ryzyka do poziomu dopuszczalnego. Na rysunku 1 przedstawiono ogólny przebieg
oceny szkodliwoœci procesu technologicznego.
Podejmuj¹c decyzje o zmniejszeniu
szkodliwoœci procesu technologicznego
nale¿y ustaliæ: sposoby, miejsca, œrodki
BEZPIECZEÑSTWO PRACY 7-8/2000
ochrony oraz priorytety podejmowanych
w tym zakresie dzia³añ.
W przypadku, gdy zmniejszenie szkodliwoœci procesu technologicznego jest
spraw¹ trudn¹ lub bardzo kosztown¹, nale¿y zastanowiæ siê nad mo¿liwoœci¹ zast¹pienia technologii inn¹ o mniejszym
stopniu szkodliwoœci lub dokonaæ zmian
w istniej¹cym procesie.
kumentacja Ÿród³owa (w tym dokumentacja procesu, maszyn i urz¹dzeñ, badañ
œrodowiska pracy itp.), a tak¿e istniej¹ca
dokumentacja dotycz¹ca awarii i wypadków przy pracy.
Opis procesu technologicznego
Do identyfikacji stwarzanych przez
proces zagro¿eñ i ich Ÿróde³ mo¿na wykorzystywaæ metody o ró¿nym stopniu
sformalizowania [2]. Do takich metod
nale¿¹: Analiza rodzajów uszkodzeñ i ich
skutków (FMEA), Badanie Zagro¿eñ i
Gotowoœci Operacyjnej (HAZOP), Analiza Drzewa B³êdów (FTA) czy te¿ Analiza
Drzewa Zdarzeñ (ETA). Zasady doboru
tych metod oraz sposób postêpowania
przy ich stosowaniu opisano szerzej w
„Bezpieczeñstwa Pracy” nr 3/98 i 11/98
[5,6]. Najprostszym rozwi¹zaniem, które
mo¿na zastosowaæ przede wszystkim na
etapie eksploatacji procesu, jest zestawienie zagro¿eñ ju¿ znanych, zidentyfikowanych na podstawie wczeœniejszych doœwiadczeñ i/lub wiedzy eksperckiej. Zagro¿enia mo¿na zidentyfikowaæ np. na
podstawie ocen ryzyka zawodowego na
stanowiskach pracy zwi¹zanych z obs³ugiwaniem procesu.
W przeprowadzaniu oceny szkodliwoœci procesu wa¿ne jest równie¿ ustalenie
liczby osób ponosz¹cych ryzyko zwi¹zane z ka¿dym ze zidentyfikowanych zagro¿eñ i poziomu tego ryzyka. Pamiêtaæ nale¿y, ¿e to samo Ÿród³o zagro¿enia mo¿e
powodowaæ powstawanie ryzyka o ró¿nym poziomie na ró¿nych stanowiskach
pracy.
Do podstawowych informacji wykorzystywanych przy ocenie szkodliwoœci
procesu technologicznego (rys. 2) nale¿¹: lokalizacja procesu technologicznego
i jego powi¹zañ z innymi procesami, stosowane materia³y, surowce, pó³wyroby
wraz z ich charakterystyk¹, stosowane
maszyny i urz¹dzenia technologiczne oraz
inne wyposa¿enie techniczne wraz z charakterystyk¹ techniczn¹ i odpowiednimi
schematami i rysunkami, stosowane czynniki energetyczne i ich parametry wraz z
lokalizacj¹ i sposobem doprowadzenia do
procesu, operacje wystêpuj¹ce w procesie, operacje powi¹zane z procesem (nie
ujête w dokumentacji technologicznej), a
tak¿e wykaz czynników szkodliwych i
niebezpiecznych wystêpuj¹cych w procesie.
Okreœlenie zakresu wykonywanych
operacji i ich scharakteryzowanie pozwala unikn¹æ ró¿nic interpretacyjnych co do
zakresu oceny. Jest to szczególnie istotne
ze wzglêdu na mo¿liwoœæ traktowania –
w przypadku procesów z³o¿onych z wielu operacji – wyodrêbnionych operacji
jako oddzielnych procesów technologicznych.
Je¿eli mamy do czynienia z procesami
ju¿ stosowanymi na etapie opisywania
procesu nale¿y równie¿ zgromadziæ informacje dotycz¹ce: ryzyka zawodowego na
stanowiskach pracy zwi¹zanych z obs³ugiwaniem procesu, jak te¿ zaistnia³ych w
czasie stosowania procesu awarii, wypadków i chorób, których przyczyny mog³y
byæ zwi¹zane z jego obs³ugiwaniem.
ród³em tych informacji jest dokumentacja ocen ryzyka oraz zwi¹zana z ni¹ do-
Identyfikacja Ÿróde³
zagro¿eñ i stanowisk pracy,
na których one wystêpuj¹
Okreœlenie stopnia szkodliwoœci
procesu technologicznego
Podstaw¹ okreœlenia stopnia szkodliwoœci procesu technologicznego jest ryzyko zawodowe ponoszone przez osoby
zatrudnione przy obs³udze procesu. Zgodnie z polsk¹ norm¹ PN-N-18002 Systemy
zarz¹dzania bezpieczeñstwem i higien¹
pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka
zawodowego [3] ryzyko to mo¿na oszacowaæ przyjmuj¹c skalê trójstopniow¹ (ryzyko ma³e, ryzyko œrednie lub ryzyko
du¿e).
Do ustalenia stopnia szkodliwoœci procesu technologicznego na podstawie wyników oszacowania ryzyka na stanowiskach pracy zwi¹zanych z jego obs³ugiwaniem mo¿na zaproponowaæ wskaŸnik
szkodliwoœci W wyznaczany ze wzoru:
Rys. 2. Informacje o procesie technologicznym
gdzie:
D – liczba zagro¿eñ na i-tym stanowisku pracy, z którymi zwi¹zane jest
ryzyko du¿e
S – liczba zagro¿eñ na i-tym stanowisku pracy, z którymi zwi¹zane jest
ryzyko œrednie
M – liczba zagro¿eñ na i-tym stanowisku pracy, z którymi zwi¹zane jest
ryzyko ma³e
Li – liczba osób na i-tym stanowisku
pracy, podlegaj¹cych oddzia³ywaniu tych zagro¿eñ
N – liczba stanowisk pracy zwi¹zanych z obs³ugiwaniem procesu.
Bardzo istotne z punktu widzenia oceny szkodliwoœci procesu technologiczne-
21
BEZPIECZEÑSTWO PRACY 7-8/2000
go s¹ te zagro¿enia, które stwarzaj¹ ryzyko oszacowane jako du¿e i uznawane za
niedopuszczalne. Wagê tego ryzyka
uwzglêdniono przez odpowiedni dobór
wspó³czynników przy obliczaniu wskaŸnika szkodliwoœci. WskaŸnik szkodliwoœci procesu W mo¿e byæ wykorzystywany przy porównaniu ró¿nych procesów
pod wzglêdem ich szkodliwoœci. Ocenê
stopnia szkodliwoœci procesu technologicznego od wartoœci wskaŸnika szkodliwoœci przedstawiono w tab. 1.
Tablica 1
OKREŒLENIE STOPNIA SZKODLIWOŒCI PROCESU
TECHNOLOGICZNEGO W ZALE¯NOŒCI OD WSKANIKA SZKODLIWOŒCI PROCESU
Tablica 2
TABLICA ROZK£ADU RYZYKA DLA PROCESU TECHNOLOGICZNEGO
Korzystaj¹c z wartoœci sk³adników
wskaŸnika szkodliwoœci procesu W mo¿na sporz¹dziæ tablicê rozk³adu ryzyka. Ma
to istotne znaczenie dla procesów, których
stopieñ szkodliwoœci okreœlono jako du¿y,
wtedy podstaw¹ do podejmowania decy-
22
zji o u¿ytkowaniu procesu powinien byæ,
obok wskaŸnika szkodliwoœci, rozk³ad
ryzyka. Rozk³ad ryzyka dla procesu technologicznego zawieraj¹cy informacje o
liczbie stwarzanych zagro¿eñ, z którymi
zwi¹zany jest okreœlony poziom ryzyka
przedstawiono w tab. 2.
Dopuszczenie procesu technologicznego
do u¿ytkowania
Ka¿dy proces technologiczny, dla którego stopieñ szkodliwoœci okreœlono jako
bardzo ma³y, ma³y lub œredni mo¿e byæ
dopuszczony do u¿ytkowania. Dla procesów o du¿ym lub bardzo du¿ym stopniu
szkodliwoœci decyzjê mo¿na podj¹æ po
przeanalizowaniu tablicy rozk³adu ryzyka. Dla procesów, dla których wskaŸnik
ryzyka du¿ego jest ró¿ny od zera nale¿y
poddaæ analizie zagro¿enia stwarzaj¹ce
ryzyko du¿e i ustaliæ œrodki konieczne do
zmniejszenia ryzyka do poziomu dopuszczalnego.
Dla procesu projektowanego nale¿y
wyeliminowaæ zagro¿enia, z którymi jest
zwi¹zane ryzyko niedopuszczalne. Je¿eli
nie uda siê wyeliminowaæ zagro¿eñ, konieczne jest ustalenie œrodków, które bêd¹
stosowane w celu ograniczenia ryzyka.
Przy ustalaniu propozycji œrodków
ochrony nale¿y rozwa¿yæ kolejno:
– mo¿liwoœæ zastosowania œrodków
technicznych, a w przypadku ich zastosowania ustaliæ ich parametry,
– propozycje organizacyjnych œrodków
ograniczenia ryzyka i mo¿liwoœci ich
wprowadzenia,
– koniecznoœæ zastosowania œrodków
ochrony indywidualnej.
Gdy ograniczenie ryzyka zwi¹zanego
z obs³ugiwaniem procesu do poziomu
dopuszczalnego jest niemo¿liwe, proces
nie mo¿e byæ dopuszczony do stosowania.
Dokumentowanie oceny szkodliwoœci
procesu technologicznego
Przebieg oceny szkodliwoœci procesu
technologicznego powinien byæ udokumentowany. Dokumenty dotycz¹ce oceny szkodliwoœci procesu technologicznego mo¿na podzieliæ na: dokumenty zawieraj¹ce informacje wykorzystywane przy
ocenie szkodliwoœci procesu, dokumenty
robocze zespo³ów dokonuj¹cych oceny
szkodliwoœci, dokumenty zawieraj¹ce zestawienie wyników oceny procesu technologicznego.
Na etapie projektowania podstaw¹ oceny szkodliwoœci procesu jest dokumentacja projektowa. W przypadku procesów
ju¿ stosowanych podstawowe informacje
potrzebne do oceny szkodliwoœci procesu zawieraj¹ dokumenty z oceny ryzyka
zawodowego, takie jak np. Karta bezpieczeñstwa i ochrony zdrowia na stanowisku pracy, której wype³nienie i wykorzystanie u³atwia program komputerowy do
identyfikacji zagro¿eñ i oceny ryzyka zawodowego STER.
PIŒMIENNICTWO
[1] Wielka Internetowa Encyklopedia Multimedialna, wersja 2.03
[2] prPN-IEC 300-3-9: Zarz¹dzanie niezawodnoœci¹. Przewodnik zastosowañ. Analiza ryzyka
w systemach technicznych
[3] PN-N-18002 Systemy zarz¹dzania bezpieczeñstwem i higien¹ pracy. Ogólne wytyczne do
oceny ryzyka zawodowego
[4] Kodeks pracy. Oprac. J. Iwulski, W Sanetra,
Wydawnictwo „Librata”, Warszawa 1996
[5] Pietrzak L.: Przegl¹d wybranych metod analizy ryzyka. Bezpieczeñstwo Pracy nr 3/98
[6] Pietrzak L.: Dobór metod analizy ryzyka.
Bezpieczeñstwo Pracy nr 11/98