Pobierz artykuł - Wrocławskie Studia Wschodnie
Transkrypt
Pobierz artykuł - Wrocławskie Studia Wschodnie
Wrocławskie Studia Wschodnie 17 (2013) Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego Ewa Pałasz-Rutkowska Uniwersytet Warszawski Polska Bronisława Piłsudskiego i Japonia1 Bronisław Piłsudski (1866–1918), wybitny etnograf, badacz ludów Dalekiego Wschodu, a przede wszystkim języka i kultury Ajnów zamieszkujących Sachalin i japońską wyspę Hokkaido, nie należy do tematów moich badań szczegółowych. Od lat natomiast zgłębiam historię stosunków polsko-japońskich2, w której nie sposób pominąć tej postaci, tak ważnej dla Polski, dla świata i jego dziedzictwa kulturowego. Postanowiłam więc raz jeszcze prześledzić wydarzenia z kontaktów Polski z Japonią w kontekście życia i działalności Piłsudskiego na Dalekim Wschodzie, a także nakreślić ich tło historyczne, by jasny stał się zarówno charakter tych kontaktów, jak i miejsce w nich naszego badacza. Każdy, nawet ten, kto nie interesuje się kulturami Europy i Azji, może raczej bez wahania stwierdzić, że Polska i Japonia to kraje odległe od siebie, zarówno geograficznie (dzieli je ponad 10 tys. km), jak i kulturowo. Ta 1 Artykuł powstał na podstawie wykładu o tym samym tytule, który wygłosiłam na sympozjum „Dzieło Piłsudskiego, polskiego badacza Ajnów”, zorganizowanym na Uniwersytecie Hokkaido między innymi przez Centrum Badań Słowiańskich Uniwersytetu Hokkaido i Towarzystwo Miłośników Kultury Polskiej na Hokkaido z okazji odsłonięcia 19 X 2013 r. w Muzeum Ajnów w Shiraoi popiersia Bronisława Piłsudskiego. Inicjatywa uwiecznienia Piłsudskiego w Japonii powstała wiele lat temu w Ambasadzie Rzeczypospolitej Polskiej w Tokio, a jej realizacja była możliwa dzięki dotacji Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP oraz wsparciu Ambasady i Instytutu Polskiego w Tokio. W tym miejscu chciałabym serdecznie podziękować za zaproszenie na to ważne wydarzenie J.E. Ambasadorowi RP w Japonii, Panu Cyrylowi Kozaczewskiemu oraz Prof. Inoue Kōichiemu, głównemu organizatorowi sympozjum. Tekst wykładu: E. Pałasz-Rutkowska, Buronisuwafu Piusutsuki no Pōrando to Nihon, [w:] Pōrando no Ainu kenkyūsha Piusutsuki no shigoto (Dzieło Piłsudskiego, polskiego badacza Ajnów), red. Inoue Kōichi, Hokkaidō Pōrando Bunka Kyōkai, Hokkaidō Daigaku Surabu Kenkyū Sentā, Sapporo 2013, s. 1–6. Szczegóły na temat sympozjum, w tym także teksty wystąpień uczestników (w języku japońskim) zob. http://eprints.lib.hokudai.ac.jp/journals/index.php?jname=381 [dostęp: 10.05.2014]. 2 Zob. m.in. E. Pałasz-Rutkowska, A.T. Romer, Historia stosunków polsko-japońskich 1904–1945, Warszawa 2009. W wersji japońskiej jako: Nihon Pōrando kankeishi 1904–1945, tłum. Shiba Riko, Tōkyō 2009. Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013 © for this edition by CNS WSW 17.indb 25 2014-12-12 12:25:20 26 Ewa Pałasz-Rutkowska odległość oraz bieg historii nie sprzyjały z pewnością zbliżeniu. Polska od trzeciego rozbioru w 1795 roku do roku 1918, czyli do końca I wojny światowej, nie istniała jako państwo, nie prowadziła więc oficjalnej polityki zagranicznej, nie nawiązywała oficjalnych stosunków dyplomatycznych. Japonia od połowy wieku XVII przez ponad dwieście lat, znajdując się w świadomej izolacji, nie utrzymywała kontaktów z resztą świata3. Z powyższych powodów niewiele także o sobie wiedzieliśmy. Polska i Japonia do początku XX wieku — Japonia w Polsce Prawdopodobnie Polacy usłyszeli po raz pierwszy o Japonii, nazywanej Zipingu lub Zipangu — co wywodzi się z nazwy chińskiej Ribenguo — w XV wieku z łacińskich odpisów opisu podróży Marco Polo (1254–1324), które zawarł w Il Millione, pracy znanej u nas jako Opisanie świata4. Ten kupiec wenecki jako wysłannik papieża do mongolskiego władcy, chana Kubilaja (1215–1294), wyruszył w 1271 roku wraz z ojcem i stryjem na wyprawę do Chin. Polo nigdy nie dojechał do Japonii, a to, co o niej wiedział, pochodziło z zasłyszanych, niesprawdzonych opowieści. Najwcześniejsze wiadomości o Japonii polskiego autora znajdziemy w Żywotach Świętych jezuity Piotra Skargi-Pawęskiego (1536–1612), wydanych po raz pierwszy w 1579 roku i wielokrotnie wznawianych z licz nymi uzupełnieniami5. Znajduje się tam opis życia Franciszka Ksawerego (Francisco de Javier, 1506–1552), jezuity, który dotarł do Japonii z pierwszą misją chrześcijańską w 1549 roku, wkrótce po kupcach portugalskich, pierwszych Europejczykach, przedstawicielach kultur zachodnich w Japonii, zwanych tu „południowymi barbarzyńcami”6. Zanim po raz kolejny Skarga wspomniał o Japonii w swoim drugim dziele, w Kazaniach sejmowych (1597), prawdopodobnie doszło do pierwszego spotkania Polaka z Japończykami7. Było to 23 marca 1585 roku w Watykanie podczas audiencji u papieża 3 Wyjątkiem była Holandia, z którą od początków lat 40. XVII w. Japonia prowadziła oficjalny handel. Holendrzy mogli jednak przebywać tylko na Dejimie, małej sztucznej wyspie u wybrzeży Nagasaki, w północno-zachodniej części wyspy Kiusiu. Na temat historii Japonii tamtego okresu zob. J. Tubielewicz, Historia Japonii, Wrocław 1984, s. 257–344. 4 M. Polo, Opisanie świata, tłum. A.L. Czerny, Warszawa 2010. 5 P. Skarga-Pawęski, Żywoty Świętych Starego i Nowego Zakonu na każdy dzień przez cały rok, Kraków 1936. 6 Na temat „południowych barbarzyńców” zob. E. Pałasz-Rutkowska, Japońskie reakcje na spotkania z Zachodem, [w:] Wizerunek Europejczyków i kultury Zachodu w Azji i Afryce, Warszawa 2005, s. 21–39. 7 L. Jermakowa, Tenshō ken’ō shisetsu to Pōrando (Misja ery Tenshō do Europy a Polska), „Nihon Kenyū” 2003, nr 27, s. 71–90. Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013 © for this edition by CNS WSW 17.indb 26 2014-12-12 12:25:20 Polska Bronisława Piłsudskiego i Japonia27 Grzegorza XIII (1502–1585; jako papież od 1572). Polakiem tym okazał się wysłannik królewski przebywający na studiach teologicznych w Rzymie Bernard Maciejowski (1548–1608), późniejszy arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski, a głównymi gośćmi czterej nawróceni młodzi Japończycy: Itō Mancio, Chijiwa Miguel, Nakaura Juliao i Hara Martinho. Tworzyli oni pierwszą w historii japońską misję chrześcijańską, którą zorganizowali panowie feudalni, samuraje-chrześcijanie — Ōtomo Yoshishige (1530–1587)8, Arima Harunobu (1567–1612) i Ōmura Sumitada (1533–1587) — z inicjatywy jezuity i misjonarza Alessandra Valignano (1539–1606). Misja w 1582 roku wyruszyła z Nagasaki i przez Makao, Malakkę, Goa i Mozambik dotarła do Portugalii, skąd udała się do Hiszpanii, a następnie do Włoch. Do Japonii powróciła w roku 1590. Maciejowski podczas spotkania poprosił o przełożenie na język japoński dwóch psalmów, a tłumaczenie to zabrał potem do Polski i w 1599 roku ofiarował Bibliotece Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przez następne kilkadziesiąt lat o Japonii w Polsce pisali głównie jezuici, przede wszystkim jednak o misji swojego zakonu oraz o męczeńskiej śmierci misjonarzy. Pod koniec XVI wieku władze Japonii zmieniły bowiem stosunek do chrześcijaństwa, uznając je za podstawę cywilizacji Zachodu i do „południowych barbarzyńców”, którzy ingerując w życie polityczne Japonii, zagrażali jej stabilizacji. Zaczęły się prześladowania i egzekucje nawróconych Japończyków oraz misjonarzy-cudzoziemców. Pierwszej dokonano w 1597 roku. Szerokim echem w Polsce odbił się fakt męczeńskiej śmierci jezuity Wojciecha Męcińskiego (1598–1643), pierwszego Polaka, który dotarł do Japonii. Historia ta opisana została między innymi w książce Vita et mors gloriose suscepta R.P. Alberti Mecinski (Kraków, 1661)9. Dopiero w wieku XVIII do Polski zaczęły docierać informacje niezwiązane z działalnością misyjną, ale były one nadal bardzo ogólne i często mało wiarygodne10. O Japonii wspomniał na przykład Maurycy August Beniowski (1746–1786) w Historii podróży i osobliwych zdarzeń (1797). Jako uczestnik konfederacji barskiej (1768) dostał się do niewoli rosyjskiej i został zesłany na Kamczatkę, skąd uciekł w 1771 roku, a w drodze powrotnej do Europy dotarł także do Japonii. Choć jego opowieści są przekoloryzowane i czasami zmyślone, stanowią ciekawy materiał badawczy, również w kontekście międzykulturowym. Nieco więcej informacji o Japonii dostarczyła Polakom książka O Japonii uwagi Wasilija Gołownina (1776–1831; wersja polska 1823), rosyjskiego 8 Imiona i nazwiska japońskie podane są w kolejności przyjętej w Japonii, czyli nazwisko poprzedza imię. 9 K. Nowak, Pierwszy Polak w Japonii — Wojciech Męciński, „Japonica” 2000, nr 12, s. 165–179. 10 Np. W. Łubieński, Świat we wszystkich swoich częściach... okryślony, Kielce 1741. Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013 © for this edition by CNS WSW 17.indb 27 2014-12-12 12:25:20 28 Ewa Pałasz-Rutkowska kapitana na statku „Diana”, który w 1811 roku podczas penetracji wód wokół Kuryli i Hokkaido został zatrzymany przez strzegących izolacji Japończyków i przez niemal dwa lata żył na Hokkaido w areszcie domowym. Gdy w 1854 roku rozpoczęto w Japonii proces otwierania się na świat, zwłaszcza po 1868 roku, kiedy po zniesieniu trwających niemal 700 lat rządów wojowników przywrócono władzę cesarzowi i z wielką energią przystąpiono do modernizacji, a właściwie westernizacji kraju11, na Wyspach Japońskich stopniowo zaczęli pojawiać się cudzoziemcy: dyplomaci, badacze i podróżnicy. To dzięki nim coraz więcej informacji o Japonii docierało do Europy, a także na ziemie polskie. Już pod koniec XIX wieku zaczęły się tutaj ukazywać pierwsze pośrednie przekłady literatury japońskiej, zapoczątkowane w 1896 roku przez Wiernych aż do śmierci Tamenagi Shunsuiego (1790–1844). Powstawały też prace na temat sztuki japońskiej, która tak bardzo inspirowała młodopolskich artystów na przełomie XIX i XX wieku12. Stosunkowo liczne i chyba najbardziej miarodajne opracowania na temat sztuki japońskiej drukowano w warszawskim czasopiśmie „Chimera”, którego redaktorem był krytyk sztuki Zenon Przesmycki (1861–1944). Szczególną jednak rolę odegrał w tej dziedzinie Feliks Jasieński „Manggha” (1861–1929), wielki miłośnik, propagator i kolekcjoner sztuki japońskiej, który swe zbiory, zawierające między innymi kilka tysięcy drzeworytów, ofiarował w 1920 roku Muzeum Narodowemu w Krakowie13. W Polsce zainteresowanie budziły też literatura i teatr Japonii. Julian Adolf Święcicki napisał Historię literatury chińskiej i japońskiej (Historia literatury, 1901), Remigiusz Kwiatkowski (1884–1961) Literaturę powszechną: literaturę japońską (1908), a Jan August Kisielewski (1876–1918) stworzył takie prace, jak O teatrze japońskim (1902) i Życie dramatu (1907). Teatr japoński zaczął fascynować widownię polską na początku XX wieku, szczególnie po pierwszej wizycie japońskich aktorów, Kawakamiego Otojirō (1864–1911) i jego żony Sady Yacco (1871–1946), w Polsce14. Ważną rolę w upowszech11 Na temat tego okresu zob. E. Pałasz-Rutkowska, K. Starecka, Japonia. Historia państw świata XX wieku, Warszawa 2004, s. 26–60. 12 Ł. Kossowski, O inspiracjach japońskich w sztuce polskiej, [w:] Shōpan — Pōrando — Nihonten. Chopin — Polska — Japonia. Wystawa z okazji 80. rocznicy nawiązania stosunków oficjalnych między Polską a Japonią oraz Roku Chopinowskiego, Komitet Organizacyjny Wystawy, Tokio 1999, s. 148–150. 13 F. Jasieński, Przewodnik po Dziale Japońskim Oddziału Muzeum Narodowego, Kraków 1906; M. Martini, Feliks ‘Manggha’ Jasieński — kolekcjoner i propagator sztuki japońskiej, [w:] Shōpan — Pōrando — Nihonten…, s. 154–157. Unikatowa kolekcja Jasieńskiego znalazła stałe miejsce wystawowe w 1994 r. w stworzonym przez reżysera Andrzeja Wajdę Centrum (obecnie Muzeum) Sztuki i Techniki Japońskiej „Manggha” w Krakowie. 14 Z. Osiński, Polskie kontakty teatralne z Orientem w XX wieku, t. 1, 2, Gdańsk 2008. Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013 © for this edition by CNS WSW 17.indb 28 2014-12-12 12:25:21 Polska Bronisława Piłsudskiego i Japonia 29 nianiu Japonii w Polsce oraz w kreowaniu jej obrazu na przełomie XIX i XX wieku odegrał Bolesław Prus (1847–1912), który pisał o Japonii w Kronikach tygodniowych, drukowanych na łamach różnych gazet i czasopism, przede wszystkim w „Kurierze Warszawskim” i „Gońcu Warszawskim”. Wśród podróżników i badaczy w Japonii w drugiej połowie XIX wieku byli także Polacy. Należy tu wspomnieć choćby Karola Lanckorońskiego (1848–1933) i Pawła Sapiehę (1860–1934). Opisali oni Japonię i jej kulturę w sposób jak na owe czasy bardzo rzetelny i przemyślany15. I z pewnością wpłynęli dzięki swym pracom na przybliżenie Polakom dalekiej Japonii. Większość badaczy natomiast docierała w tamtych czasach do Japonii przeważnie przez Sybir, miejsce ich zesłania. Wśród nich byli między innymi: profesor zoologii Uniwersytetu Lwowskiego Szymon Syrski (1829–1882), etnograf i badacz Oceanii Jan Kubary (1846–1896), etnograf i pisarz Wacław Sieroszewski (1858–1945)16. Wtedy też, w 1887 roku, na Sachalinie17, czyli w okolicach Japonii, pojawił się Bronisław Piłsudski. Bronisław Piłsudski. 1887–1903 Bronisław Piłsudski został skazany na 15 lat katorgi za domniemany udział w spisku na życie cara Rosji Aleksandra III (1845–1894; na tronie 1881–1894) i zesłany na Sachalin18. Początkowo pracował jako drwal, wykonując też prace ciesielskie we wsi Rykowskoje. Potem zatrudniono go w kancelarii więziennej, a także na zlecenie lokalnych władz prowadził 15 K. Lanckoroński, Naokoło ziemi 1888–1889. Wrażenia i poglądy, Kraków 1893; P. Sapieha, Podróż na wschód Azyi 1888–1889, Lwów 1899. 16 Sieroszewski po powrocie do Polski, a szczególnie w okresie międzywojennym, popularyzował wiedzę o Japonii. Napisał m.in.: Na Daleki Wschód. Kartki z podróży, Kraków 1911; Na wulkanach Japonii, Lwów 1924; Szkice podróżnicze. Wspomnienia, [w:] idem, Dzieła, t. XVIII, Kraków 1961, s. 391–405; Z fali na falę, Warszawa 1931. 17 Sachalin znalazł się w granicach Rosji po układzie z Japonią z 1875 r. Wcześniej mogli osiedlać się tu zarówno Japończycy, jak i Rosjanie. 18 Na temat życia Bronisława powstało wiele opracowań, zob. m.in.: A Critical Biography of Bronisław Piłsudski, red. Sawada Kazuhiko, Inoue Kōichi, t. 1, 2, Saitama 2010; Bronisław Piłsudski in Japan, red. Sawada Kazuhiko, „Pilsudskiana de Sapporo” no. 5, Saitama 2008; Buronisuwafu Piusutsuki no shōgai to gyōseki no saikentō (Ponowne spojrzenie na działalność i życie Bronisława Piłsudskiego), red. Sawada Kazuhiko, „Studies in Liberal Arts” no. 5, Saitama 2013; A.F. Majewicz, Bronisław Piłsudski w Japonii, „Monograph Series” no. 6, Stęszew 1994; A. Kuczyński, Bronisław Piłsudski (1866–1918) zesłaniec i badacz kultury ludów Dalekiego Wschodu, http://www.pilsudski.jcom.pl/index.php/bronek [dostęp: 10.05.2014]; zob. też: Inoue Kōichi, Buronisuwafu Piusutsuki nenpu (Chronologia życia Bronisława Piłsudskiego), [w:] Pōrando no Ainu kenkyūsha Piusutsuki no shigoto…, s. 63–76; A.F. Majewicz, Bronisław Piłsudski — wzorcowa karta dziejów współpracy i przyjaźni polsko-japońskiej, [w:] Shōpan — Pōrando — Nihonten…, s. 71–73. Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013 © for this edition by CNS WSW 17.indb 29 2014-12-12 12:25:21 30 Ewa Pałasz-Rutkowska obserwacje meteorologiczne, co opisał w swych pierwszych publikacjach. To wtedy zetknął się po raz pierwszy z przedstawicielami jednego z tamtejszych ludów — Giliakami (obecnie Niwchowie) i zaczął badać ich język, obyczaje, folklor. Na początku lat 90. XIX wieku poznał etnografa Lwa Jakowlewicza Sternberga (1861–1927), z którym współpracował przy badaniach nad Giliakami. Na polecenie władz rosyjskich prowadził też penetracje terenowe, dzięki czemu spotkał również sachalińskich Ajnów. To wtedy powstała pierwsza praca etnograficzna Bronisława — Niedostatki i potrzeby sachalińskich Giliaków (Chabarowsk 1898). W maju 1896 roku wskutek amnestii przeprowadzonej z okazji intronizacji cara Mikołaja II (1868–1918) karę Piłsudskiego skrócono do lat 10, dzięki czemu zakończył jej odbywanie na początku roku następnego. Mógł wtedy opuścić Sachalin, przeniósł się do Władywostoku, gdzie w 1899 roku rozpoczął pracę w Muzeum do Badań Kraju Nadamurskiego. Pracował też w Przymorskim Urzędzie Regionalnym i w Przymorskim Regionalnym Komitecie Statystycznym. W 1902 roku, tym razem w dowód uznania dla dotychczasowych osiągnięć etnograficznych, jako oficjalny wysłannik Rosyjskiej Akademii Nauk wyjechał ponownie na Sachalin, gdzie do roku 1905 prowadził prace badawcze nad Ajnami. Akademia wyposażyła go także w fonograf Edisona, co umożliwiło nagrywanie języka Ajnów na woskowo-kauczukowych wałkach i utrwalenie w ten sposób ich folkloru oraz kultury. Zebrał też bardzo cenną dokumentację fotograficzną, a także zabytki kultury materialnej. Wyniki przeprowadzonych wówczas badań zostały później wykorzystane w wielu ważnych pracach antropologicznych. Należy dodać, że wtedy na Sachalinie, w wiosce Ai poznał Chuhsammę, bratanicę wodza Kimury Bafunke, którą poślubił zgodnie z miejscowymi zwyczajami. W 1903 roku urodził się ich pierowrodny syn, Sukezo, a w 1905 córka Kiyo. W 1902 roku Piłsudski udał się po raz pierwszy do Japonii, na wyspę Hokkaido, gdzie w Hakodate spędził trzy tygodnie. Po raz kolejny pojechał tam latem następnego roku — dołączył do finansowanej przez Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne ekspedycji naukowej, na której czele stał Wacław Sieroszewski, ceniony już wtedy etnograf. Jako tłumacz towarzyszył im Ajn Taronci (jap. Sentoku Tarōji). Celem wyprawy było zebranie kolekcji kultury materialnej i duchowej Ajnów19. Odwiedzili wtedy także Sapporo, Biratori i Shiraoi, gdzie w październiku 2013 roku odsłonięto popiersie Piłsudskiego20. Przebieg wspólnych badań na Hokkaido Sieroszewski opisał 19 Zob. Inoue Kōichi, The Ainu Expedition to Hokkaido in 1903, [w:] A Critical Biography of Bronisław Piłsudski…, t. 2, s. 3–37; por. Z.J. Wójcik, Wacław Sieroszewski o Bronisławie Piłsudskim. Karta z dziejów współpracy i przyjaźni, [w:] Wacław Sieroszewski zesłaniec — etnograf — literat – polityk, red. A. Kuczyński, M. Marczyk, Wrocław 2011, s. 73–78. 20 Zob. przypis 1. Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013 © for this edition by CNS WSW 17.indb 30 2014-12-12 12:25:21 Polska Bronisława Piłsudskiego i Japonia31 po latach w książce Wśród kosmatych ludzi21. Wynika z niej, że znaleźli się w Japonii w niezbyt sprzyjających okolicznościach. Jako wysłannicy carskiej instytucji byli podejrzewani o szpiegostwo — w tym czasie bowiem stosunki z Rosją układały się coraz gorzej i Japonia szykowała się do wojny. Ostatecznie ekspedycję przerwano. Piłsudski wrócił na Sachalin, a Sieroszewski przez Tokio, Kioto, Osakę, Kobe i Nagasaki, a następnie przez Koreę, Chiny, Cejlon, Egipt powrócił do Europy, do Warszawy. Polska w Japonii W Japonii o Polsce usłyszano prawdopodobnie po raz pierwszy pod koniec XVI wieku, po powrocie z podróży do Europy wspomnianej już misji czterech młodych japońskich chrześcijan. Późniejsze, choć nadal bardzo ograniczone wiadomości o Polsce docierały do Japończyków dzięki misjonarzom. W 1622 roku w Nagasaki ukazała się napisana przez jezuitę Matteo Ricciego (1552–1610) geografia świata, w której wspomniał o Polsce i jej miastach. Na wydanych w 1648 roku mapach świata Polska zajmuje obszar od Morza Czarnego po Bałtyk. Również w Nagasaki, które w czasie izolacji Japonii było jedynym oficjalnym oknem na świat, wydano obrazki przedstawiające typy ludzkie z 42 krajów świata, wśród których znaleźli się też Polacy. Ponieważ właśnie Nagasaki stanowiło centrum działalności misjonarskiej do czasu prześladowań wyznawców religii chrześcijańskiej i misjonarzy, tu znajdują się dokumenty na ten temat, a wśród nich również te dotyczące męczeńskiej śmierci Wojciecha Męcińskiego. Należy wspomnieć, że to właśnie dzięki misjonarzom Japończycy dowiedzieli się o Mikołaju Koperniku (1473–1543). Jego książka o astronomii trafiła tu po uwięzieniu w 1643 roku jezuity portugalskiego, została przetłumaczona na język japoński i stała się dla uczonych japońskich podstawą do badań. W latach 1714 i 1725 Arai Hakuseki (1657–1725), wybitny konfucjanista i historyk, wydawał pracę Seiyō kibun (Zapiski o Zachodzie) na temat między innymi Europy, w której dzięki informacjom uzyskanym od uwięzionego misjonarza włoskiego Jana Baptysty Sidottiego (1668–1714) wspomniał również o Polsce, jednym z najpotężniejszych wówczas krajów europejskich. Japonia otworzyła swoje granice na początku drugiej połowy XIX wieku. W 1868 roku doszło do obalenia dotychczasowych rządów wojowników i restauracji władzy cesarskiej. Ponieważ nowa władza zdawała sobie sprawę z zacofania cywilizacyjnego Japonii, zaczęła działania w celu likwidacji feudalizmu i szybkiej modernizacji opartej na europejskich i amerykańskich wzorach. Bardzo aktywnym propagatorem kultur Zachodu oraz zmian w kraju 21 W. Sieroszewski, Wśród kosmatych ludzi, Warszawa 1927. Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013 © for this edition by CNS WSW 17.indb 31 2014-12-12 12:25:21 32 Ewa Pałasz-Rutkowska był Fukuzawa Yukichi (1834–1901). Prawdopodobnie to z jego książek Seiyō jijō (Sytuacja na Zachodzie; 1866–1870) Japończycy usłyszeli o Polsce jako kraju, który przestał istnieć. W tym kontekście o Polsce, która straciła niepodległość podzielona między Rosję, Prusy i Austrię, pisali też inni Japończycy. Tragedia Polski stała się dobrym przykładem dla tych zwolenników modernizacji, którzy uważali, że reformy są konieczne do wzmocnienia państwa i ochrony suwerenności Japonii. Starano się jednak uniknąć błędów popełnionych przez inne narody. Na przykład pisarz i działacz polityczny Tōkai Sanshi (1852–1922) opublikował w 1885 roku powieść Kajin no kigu (Niespodziewane spotkania z pięknymi kobietami), w której znalazły się pierwsze wzmianki o tragedii narodu polskiego, o zaborach i ruchu niepodległościowym. Autor, podkreślając swą solidarność z ciemiężonymi przez lata Polakami, starał się przestrzec Japonię, nawiązującą dopiero kontakty ze światem, przed wielkimi mocarstwami i ich polityką kolonizatorską. W tym samym duchu poeta Ochiai Naobumi (1861–1903) napisał wiersz Pōrando kaiko (Wspomnienie Polski)22, stanowiący część dłuższego poematu Kiba ryokō (Podróż na koniu, 1893). Wiersz w czasie II wojny światowej stanie się popularny jako pieśń wojskowa. Autora zainspirowały wspomnienia i raporty majora Fukushimy Yasumasy (1852–1919) z samotnej podróży konnej z Berlina do Władywostoku przez będącą pod zaborami Polskę23. Fukushima wyruszył 11 lutego 1892 roku i już trzeciego dnia dotarł do Kostrzynia, niegdyś granicznego miasta Polski. Następnym miastem był Poznań, a potem, już na terenie zaboru rosyjskiego, Konin, Kutno, Łowicz i Warszawa, gdzie spędził kilka dni. Następnie przez Ostrołękę, Szczuczyn, Augustów i Suwałki 3 marca dojechał do Kowna. Stąd trasa wiodła dalej przez Ural, Syberię, Mongolię, Mandżurię. Przez 488 dni pokonał około 14 tys. km i 12 czerwca 1893 roku dotarł do Władywostoku. Ostatni etap podróży odbył już statkiem. W Japonii był witany jak bohater, który dzielnie pokonał taki dystans i do tego w tak trudnych warunkach. Celem podróży było przede wszystkim zdobycie informacji na temat nowoczesnych armii europejskich, a zwłaszcza armii najpotężniejszego i najbardziej wówczas niebezpiecznego sąsiada Japonii — Rosji. Wiadomości takie Fukushima pozyskiwał już wcześniej jako attaché wojskowy w Berlinie w latach 1887–1892. Odwiedził wówczas Anglię, Danię, Szwecję, Finlandię, Holandię, Belgię, Francję, Hiszpanię, Portugalię, Włochy, Szwajcarię, a także europejską część Rosji i Półwysep Bałkański. Wyjaśnić należy, że armia pruska po zwycięstwie Niemiec w wojnie z Francją w 1871 roku stała 22 Ochiai Naobumi, Pōrando kaiko, [w:] Otakebi (Okrzyk bojowy), Tōkyō 1960, s. 114–115. 23 Więcej na ten temat w: E. Pałasz-Rutkowska, Major Fukushima Yasumasa and His Influence on the Japanese Perception of Poland at the Turn of the Century, [w:] The Japanese and Europe. Images and Perceptions, red. B. Edstrom, London 2000, s. 125–135. Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013 © for this edition by CNS WSW 17.indb 32 2014-12-12 12:25:21 Polska Bronisława Piłsudskiego i Japonia33 się wzorem dla tworzonych dopiero nowoczesnych sił zbrojnych Japonii. W scentralizowanym państwie z cesarzem jako suwerennym władcą miały zastąpić one dotychczasowe oddziały samurajów, którzy służyli wyłącznie swym seniorom, panom feudalnym i utożsamiali się tylko z nimi i ich lennami. Rząd japoński uważał, że jedynie nowoczesna armia z poboru z cesarzem jako naczelnym dowódcą na czele będzie w stanie zapewnić bezpieczeństwo i suwerenność Japonii. Fukushima był pierwszym przedstawicielem władz Japonii, który nawiązał kontakty z Polakami. Uważał bowiem, że z racji wieloletnich doświadczeń w walkach przeciwko Rosji-zaborcy, to właśnie oni będą mogli się z nim podzielić dokładnymi informacjami na temat tego mocarstwa. Ze względów strategicznych szczególnie interesowała go powstająca wówczas Kolej Transsyberyjska. Polacy, a wśród nich ci, którzy doświadczyli zesłania, mogli mu nie tylko dostarczyć wiadomości na temat Syberii, lecz także pomóc w nawiązaniu kontaktów z przebywającymi tam nadal rodakami. Informacje te przekazywał do Sztabu Generalnego Wojsk Lądowych w Tokio. Wykorzystano je kilkanaście lat później w czasie wojny z Rosją, która zaczęła się w lutym 1904 roku. Polska i Japonia w okresie wojny japońsko-rosyjskiej 1904–1905 Pogarszające się stosunki między Japonią a Rosją na przełomie XIX i XX wieku sprawiły, że Japonia i Polska zwróciły na siebie baczniejszą uwagę. Niektórzy polscy działacze niepodległościowi uznali tę sytuację za dobrą okazję do wystąpienia przeciwko zaborcy, natomiast część przywódców japońskich zastanawiała się, czy nie wykorzystać opozycji wobec caratu — również w samej Rosji, w tym także na dawnych ziemiach polskich — do wewnętrznego osłabienia przeciwnika. W tym celu w 1901 roku wysłano do Europy pułkownika Akashiego Motojirō (1864–1919). Sztab Generalny polecił mu stworzenie siatki wywiadowczej do działań w Rosji, sabotaż na Kolei Transsyberyjskiej oraz poparcie dla sił rewolucyjnych i opozycji wobec caratu na terenie państw, które utraciły niepodległość i zostały włączone do Imperium Rosyjskiego. Ich wystąpienia zbrojne mogłyby skutecznie osłabić wojska carskie w Mandżurii. Dostarczano też broń lub finansowano jej zakup. Akashi nawiązał kontakty między innymi z Ligą Narodową i jej przywódcą Romanem Dmowskim (1864–1939). Jednak Dmowski nie chciał przystąpić do aktywnej współpracy — deklarował jedynie sympatię dla Japonii i niechęć do Rosji. Uważał, że tocząca się gdzieś daleko na wschodzie wojna nie może mieć bezpośredniego wpływu na sytuację w Polsce. Przestrzegał Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013 © for this edition by CNS WSW 17.indb 33 2014-12-12 12:25:22 34 Ewa Pałasz-Rutkowska nawet przed zbrojnym wystąpieniem Polaków, twierdząc, że może przynieść Polakom jedynie kolejną tragedię. Rosja bowiem stłumiłaby je szybko i wówczas mogłaby wycofać z terenów polskich część swoich sił, które zasiliłyby oddziały walczące na Dalekim Wschodzie. Groźba wybuchu powstania była według niego korzystniejsza dla Japonii. Zaproponował jednak, że Polacy w armii rosyjskiej będą poddawać się Japończykom bez walki. Pomysł ten spodobał się Akashiemu. Uznał, że mogłoby to osłabić morale całej armii rosyjskiej. Dmowski skorzystał z zaproszenia do Japonii, gdzie chciał swoje poglądy przedstawić bezpośrednio władzom wojskowym i cywilnym. Przebywał tam od 15 maja do 22 lipca 1904 roku. Akashi rozmawiał też z innymi Polakami, między innymi na temat sabotażu na Kolei Transsyberyjskiej, która stanowiła jedyne źródło zaopatrzenia wojsk rosyjskich na Dalekim Wschodzie. Pomysł ten spodobał się Polakom, gdyż zdawali sobie sprawę, że zniszczenie tej linii kolejowej znacznie utrudni, a może nawet wstrzyma wysyłanie polskich żołnierzy na Daleki Wschód. Ponieważ jednak nie znaleziono nikogo odpowiedniego w szeregach Ligi, zwrócono się o pomoc do Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). Jej przywódca Józef Piłsudski (1867–1935), młodszy brat Bronisława, uważał, że współpraca z Japończykami może doprowadzić do korzystnego dla obu stron osłabienia Rosji i ostatecznie do szybszego jej pokonania. Chciał jednocześnie wykorzystać zaangażowanie Rosji w wojnę na Dalekim Wschodzie i przeprowadzić zbrojne powstanie na ziemiach polskich w celu odzyskania niepodległości. Zanim Akashi nawiązał kontakt z PPS, jeden z jej przywódców, Witold Jodko-Narkiewicz (1864–1924), spotkał się w Londynie z przedstawicielem dyplomatycznym Japonii Hayashim Tadasu (1850–1913). Przedstawił mu propozycje dotyczące między innymi utworzenia legionu polskiego przy japońskiej armii, złożonego z jeńców polskich i Polaków z Ameryki, rozpowszechniania literatury rewolucyjnej wśród żołnierzy-Polaków w Mandżurii i poprzez nią wzywania ich do dezercji, co miało znacznie osłabić siły Rosji. Poza tym mówił także o możliwości niszczenia mostów i linii kolejowych na wschodzie Rosji oraz na Syberii. Propozycje te, a zwłaszcza dywersja na Kolei Transsyberyjskiej, która stanowiła główną drogę zaopatrzenia armii rosyjskiej w Mandżurii oraz działalność propagandowa połączona z dezercją żołnierzy-Polaków bardzo zainteresowały zarówno posła Hayashiego, jak i ówczesnego ministra spraw zagranicznych Komurę Jūtarō (1855–1911). Komura zgodził się jednak z opinią Hayashiego, że rząd japoński nie może wcielać cudzoziemców do swojej armii. Nawiązano też kontakty z attaché wojskowym w Londynie, pułkownikiem Utsunomiyą Tarō (1861–1922), oraz z japońskim Sztabem Generalnym Wojsk Lądowych. Sztab, zainteresowany przede wszystkim informacjami natury wojskowej, Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013 © for this edition by CNS WSW 17.indb 34 2014-12-12 12:25:22 Polska Bronisława Piłsudskiego i Japonia 35 zaprosił Piłsudskiego do Tokio. Przebywał tam krócej od Dmowskiego, bo od 10 do 30 lipca 1904 roku. Dmowski i Piłsudski rozmawiali z przedstawicielami władz w Tokio, jednak z racji wcześniejszego przyjazdu Dmowski osiągnął znacznie więcej. Przekazał tam dwa memoriały, w których omówił stosunki polityczne w Rosji oraz znaczenie sprawy polskiej w polityce trzech mocarstw rozbiorowych. Opracował szkic odezwy rządu japońskiego do żołnierzy-Polaków w wojsku rosyjskim, w której wzywał do opuszczania wojska i poddawania się Japończykom. Odwiedził obóz dla jeńców rosyjskich w Matsuyamie (wyspa Sikoku), gdzie także znajdowali się Polacy, również tacy, którzy przeszli na stronę japońską24. Piłsudski też przedstawił władzom Japonii memoriał oraz projekt umowy dotyczącej współpracy między stroną japońską a PPS, ale nie przyniosło to oczekiwanych rezultatów. Można sądzić, że przyczyną była interwencja Dmowskiego, który tuż przed wyjazdem z Japonii, 20 lipca, złożył w MSZ swój trzeci memoriał25. Do napisania go skłoniła Dmowskiego wymiana poglądów z Piłsudskim podczas trzech spotkań w Tokio. Upewnił się wówczas, że mają całkowicie odmienne stanowiska w sprawie wykorzystania wojny japońsko-rosyjskiej dla sprawy polskiej i nie mógł pozostawić tego bez komentarza. W memoriale przedstawił więc swoje obawy dotyczące działań rewolucyjnych na terenie Polski, które z pewnością władze rosyjskie stłumiłyby szybko i krwawo. Podkreślił też, że wszelkie zamieszki w Polsce byłyby niekorzystne dla Japonii, a pożądane dla Rosji, która czeka na jakieś zadośćuczynienie swych klęsk ponoszonych na Dalekim Wschodzie. Ostatecznie władze japońskie nie zgodziły się na współpracę proponowaną przez PPS. Główną przyczyną tej decyzji była odmienność interesów każdej strony oraz różnica poglądów na współpracę z PPS władz wojskowych, reprezentowanych przez Sztab Generalny oraz władz cywilnych, reprezentowanych przez MSZ. Piłsudskiemu zależało przede wszystkim na wsparciu politycznym, natomiast Sztabowi na informacjach wojskowych i działaniach sabotażowych wzdłuż Kolei Transsyberyjskiej, a zupełnie nie interesowały go sprawy polityczne Polski. Sprawy polityczne nie interesowały też przedstawicieli MSZ, gdyż Polska, nieistniejąca jako niepodległe państwo, nie mogła stać się partnerem oficjalnych rozmów. Japonia wchodziła dopiero na arenę światową i nie chciała 24 Zob. E. Pałasz-Rutkowska, Wojna japońsko-rosyjska a Polacy, [w:] W poszukiwaniu polskich grobów w Japonii. Nihon ni okeru Pōrandojin bohi no tansaku. In Search of Polish Graves in Japan, red. E. Pałasz-Rutkowska, Warszawa 2010, s. 48–69; Miyawaki Noboru, Polscy oficerowie, jeńcy wojenni w Matsuyamie, [w:] W poszukiwaniu polskich grobów w Japonii…, s. 124–141. 25 To His Excellency the Minister for Foreign Affairs, in Tokyo, akta 5.2.15–13, Gaimushō Gaikō Shiryōkan (Archiwum Dyplomatyczne MSZ; GGS), Tokio. Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013 © for this edition by CNS WSW 17.indb 35 2014-12-12 12:25:22 36 Ewa Pałasz-Rutkowska narażać zdobytej dotychczas pozycji dla spraw niezwiązanych bezpośrednio z przyjętymi kierunkami polityki zagranicznej. Poza tym wojska japońskie odnosiły kolejne zwycięstwa nad Rosjanami, więc stopniowo rezygnowano ze współpracy z przeciwnikami Rosji w Europie, w tym z Polakami. Japońska armia lądowa wyparła Rosjan z Korei i zdobywała kolejne tereny w Mandżurii, na półwyspie Liaodong, zdobyła Dalian, a na początku stycznia 1905 roku po długotrwałych, krwawych walkach Port Arthur. Klęską Rosji zakończyły się też dwumiesięczne walki o Mukden, po których w rękach Japonii znalazła się znaczna część Mandżurii. Największym sukcesem, a jednocześnie zaskoczeniem dla rosyjskiej i światowej opinii publicznej było pokonanie, a właściwie unicestwienie przez admirała Tōgō Heihachirō (1847–1934), głównodowodzącego Połączonej Floty w bitwie w Cieśninie Cuszimskiej pod koniec maja 1905 roku II Eskadry Floty Oceanu Spokojnego, dowodzonej przez admirała Zinowija Rożestwienskiego (1848–1909). Japonia zwyciężyła i 5 września 1905 roku w Portsmouth, w Stanach Zjednoczonych, podpisano traktat pokojowy. Zgodnie z nim Rosja uznała niezależność Korei i szczególne interesy Japonii w tym kraju oraz scedowała na rzecz Japonii swe prawa w Liaodongu oraz do Kolei Południowomandżurskiej. Japonia uzyskała też, co jest niezmiernie ważne w kontekście tej pracy, południową część Sachalinu (jap. Karafuto; granicą był 50 stopień szerokości północnej) wraz z przyległymi wyspami oraz specjalne prawa połowowe na sąsiadujących wodach. Misja Józefa Piłsudskiego w Japonii zakończyła się niepowodzeniem. Jednak mimo to cenił dokonania japońskich oficerów i morale żołnierzy. Uważał, że wiele pomysłów strategicznych i taktycznych miało charakter prekursorski i wpłynęło na strategię oraz taktykę przyjętą w pierwszej wojnie światowej oraz w wojnie 1920 roku. I dlatego postanowił odznaczyć 51 japońskich dowódców Orderami Virtuti Militari, co nastąpiło w 1925 roku26. Kontakty z Japończykami i podróż do Japonii wywarły wpływ także na poglądy Dmowskiego. Zachwycał się kulturą tego kraju, charakterem i obywatelskimi zachowaniami narodu japońskiego. Uświadomił sobie, jak ważne dla losów państwa są wartości moralne i związek jednostki ze społeczeństwem, jak duże znaczenie ma poszanowanie historii27. Wojna japońsko-rosyjska miała też wielki wpływ na stosunek Polaków do Japończyków. To właśnie wtedy wśród Polaków zrodziło się trwałe, istniejące do dziś uczucie głębokiej sympatii do Japonii — tego tak odległego, stosunkowo niewielkiego i w dodatku wkraczającego dopiero na arenę międzynarodową kraju, który tak szybko pokonał wielką Rosję, naszego odwiecznego wroga. Dowodem na tę sympatię i na znacznie większe zainteresowanie Japonią 26 Szczegóły zob. E. Pałasz-Rutkowska, A.T. Romer, Historia…, s. 135–139. o tym w cyklu artykułów Ex Oriente Lux, „Przegląd Wszechpolski” 1904, nr 9, s. 648–655; 1904, nr 10, s. 748–755; 1904, nr 12, s. 909–918. 27 Pisał Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013 © for this edition by CNS WSW 17.indb 36 2014-12-12 12:25:22 Polska Bronisława Piłsudskiego i Japonia37 są liczne artykuły w czasopismach oraz publikacje — zarówno tłumaczenia z języków obcych, jak i prace Polaków na temat Japonii — ukazujące się w latach 1904–1906. Wśród tłumaczeń znalazły się między innymi: Wilhelm Depping, Japonia (t. 1, 2, 1904), Rudyard Kipling, Listy z Japonii (1904), G. Weulersse, Współczesna Japonia (1904), Tokutomi Kenjirō (Roka), Namiko (oryg. Hototogisu, 1905), Takeda Izumo, Terakoja albo szkoła wiejska i Yamada Kakashi, Asagao (Powój, 1905), Nitobe Inazō, Bushidō (1904), Okakura Kakuzō Księga herbaty (1904) oraz Przebudzenie się Japonii (1905), Lafcadio Hearn, Kokoro (1906). Pisano również na temat samej wojny: Z powodu wojny obecnej myśli kilka (1904), Wojna rosyjsko-japońska w obrazach (1904), Parvus, Sprawa wschodnia. Zatarg japońsko-rosyjski (1904), Oficer, Jaki będzie koniec wojny rosyjsko-japońskiej (1904), Aleksander Czechowski, Historia wojny rosyjsko-japońskiej (1906). Wtedy o Japonii pisał także Bolesław Prus. Spod jego pióra wyszedł np. cykl artykułów Japonia i Japończycy, drukowany w „Kurierze Codziennym” (19 kwietnia–30 czerwca 1904). Bronisław Piłsudski. 1904–1906 We wrześniu 1903 roku Piłsudski powrócił z Hokkaido na Sachalin, na pewien czas także do swej ajnoskiej żony, do wioski Ai. Porządkował materiały zebrane w Japonii, tłumaczył zapisane i nagrane teksty. Nadal prowadził badania terenowe i działał na rzecz edukacji Ajnów. Zakładał szkoły, opracowywał programy nauczania, dzięki czemu zyskał sympatię, a nawet przyjaźń Ajnów. Dążył do poprawienia sytuacji materialnej i społecznej rdzennej ludności Sachalinu, na co miał nawet zezwolenie władz rosyjskich. Po zakończeniu wojny z Rosją Japonia zajęła południowy Sachalin i prowadziła tu inną politykę niż Rosja, ale Japończycy także doceniali wiedzę i znaczenie badań Piłsudskiego. W październiku 1905 roku Bronisław wyjechał z Sachalinu, udał się do Kobe, na głównej wyspie Japonii, Honsiu28. Spotkał się tam i nawiązał współpracę z Nikołajem Russelem (1850–1930), rosyjskim działaczem rewolucyjnym, socjalistą, naturalizowanym na Hawajach emigrantem ze Stanów Zjednoczonych. Russel przyjechał do Japonii, by skłonić rosyjskich jeńców wojennych do walki z caratem i w tym celu odwiedził kilka obozów jenieckich na terenie Japonii29. W listopadzie Piłsudski pojechał ponownie na Sachalin, do wsi Ai, która znalazła się na terenie włączonym do Japonii. Chciał zabrać stamtąd żonę i syna, ale nie zgodzili się na to ich krewni. Chuhsamma spodzie28 Na temat podróży do Japonii zob. Sawada Kazuhiko, The Japanese Days of Bronisław Piłsudski, [w:] A Critical Biography of Bronisław Piłsudski…, s. 39–78. 29 Na temat obozów jenieckich na terenie Japonii zob. m.in. E. Pałasz-Rutkowska, W poszukiwaniu polskich grobów w Japonii, [w:] W poszukiwaniu polskich grobów w Japonii…, s. 24–31. Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013 © for this edition by CNS WSW 17.indb 37 2014-12-12 12:25:23 38 Ewa Pałasz-Rutkowska wała się drugiego dziecka. Bronisław wyjechał więc sam, tracąc na zawsze kontakt ze swą ajnoską rodziną. Nigdy nie zobaczył też córki, która urodziła się w grudniu 1905 roku. Najpierw udał się do Władywostoku, do Chabarowska i innych miejsc we wschodniej Rosji. Prawdopodobnie przez Rosję chciał wrócić do Polski, jednak zmienił plany, dowiedziawszy się o rewolucji 1905 roku. W połowie grudnia wyruszył ponownie do Japonii i do sierpnia roku następnego przebywał w kilku miastach, między innymi w Tokio, Jokohamie, Kobe i Nagasaki. Kontynuował tu działalność naukową, opublikował częściowe rezultaty badań nad Ajnami, utrzymywał kontakt z antropologami japońskimi. To właśnie wtedy otwiera się nowa karta w biografii Piłsudskiego dotycząca zainteresowań badacza sytuacją społeczną warstw najniższych. Nawiązał kontakty z działaczami lewicowymi, między innymi z: socjalistą Katayamą Senem (1859–1933), społecznikiem Yokoyamą Gennosuke (1871– 1915), pacyfistą Kinoshitą Naoe (1869–1937), feministką i aktywistką Fukudą Hideko (1865–1927). Poznał też znaczących polityków, takich jak Ōkuma Shigenobu (1838–1922) i Itagaki Taisuke (1837–1919). Prawdopodobnie chciano dowiedzieć się od nich, czy władze japońskie mają zamiar przekazać jeńców wojennych do Rosji. Bronisław utrzymywał też kontakt z rewolucjonistami chińskimi, wśród których był między innymi Sun Yatsen (1866–1925), przyszły przywódca rewolucji chińskiej 1911 roku i prezydent republiki. Niezwykle ważna była również znajomość, a nawet przyjaźń z Futabateiem Shimeiem (1864–1909), literatem, rusycystą i tłumaczem literatury rosyjskiej, tłumaczem literatury polskiej, propagatorem języka esperanto. Wszystkie te kontakty i działalność Bronisława w Japonii w tym okresie są niezmiernie ciekawe. Pomijam jednak szczegóły, zainteresowanych odsyłając do prac specjalistów30. Piłsudski opuścił Japonię na zawsze 3 sierpnia 1906 roku. Polska i Japonia 1905–1919 Jak już wspomniałam, wojnę Japonii z Rosją zakończył formalnie 5 września 1905 roku traktat pokojowy. Kontakty polsko-japońskie ustały na kilkanaście lat. Ważniejszym wydarzeniem było jedynie otwarcie 19 sierpnia 1911 roku konsulatu honorowego Japonii w Warszawie, na którego czele stanął Bronisław Goldfeder, dyrektor zarządu Towarzystwa Akcyjnego Dróg Podjazdowych w Królestwie Polskim. Japończycy uważali bowiem, że 30 Poza wymienionymi wcześniej zob. też m.in. Bronisław Piłsudski and Futabatei Shimei — an Excellent Charter in the History of Polish-Japanese Relations. Materials of the Third International Conference on Bronisław Piłsudski and His Scholarly Heritage, red. A. Majewicz, T. Wicherkiewicz, „Linguistic and Oriental Studies”. Monograph Supplement nr 7, Poznań 2001, http://www.icrap.org/ [dostęp: 10.05.2014]. Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013 © for this edition by CNS WSW 17.indb 38 2014-12-12 12:25:23 Polska Bronisława Piłsudskiego i Japonia 39 Warszawa jest ważnym punktem komunikacyjnym pomiędzy Rosją a Europą Zachodnią i ważnym ośrodkiem handlowym. Wyraźne zmiany w stosunkach polsko-japońskich przyniosła dopiero I wojna światowa. Japonia, jak wiadomo, przystąpiła do niej po stronie Ententy i szybko pokonała Niemców w Szantungu. Wzmocniła w ten sposób swą międzynarodową pozycję, uznaną zresztą przez świat już po zwycięstwie nad Rosją. Wobec tego przedstawiciele Japonii zajęli na konferencji pokojowej w Paryżu (18 stycznia 1919–21 stycznia 1920) ważne miejsce wśród pięciu głównych mocarstw światowych i państw sprzymierzonych, obok delegatów Wielkiej Brytanii, Francji, Stanów Zjednoczonych i Włoch. Wojna doprowadziła do znacznych zmian na mapie politycznej Europy. Przestały istnieć cesarstwa Niemiec, Rosji i Austro-Węgier. Pod koniec 1918 roku powstała Czechosłowacja, Węgry, Zachodnioukraińska Republika Ludowa oraz Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców, w 1929 roku przemianowane na Jugosławię. Na mapę Europy powróciły Litwa, Łotwa, Estonia i Finlandia. W czerwcu 1918 roku premierzy Wielkiej Brytanii, Francji i Włoch ogłosili w Wersalu deklarację, w której uznano, że utworzenie niepodległego, zjednoczonego państwa polskiego z wolnym dostępem do morza jest jednym z warunków istotnego i sprawiedliwego pokoju. Dnia 19 września 1918 roku przedstawiciele Komitetu Narodowego Polskiego zwrócili się do ambasadora Japonii w Paryżu Matsuiego Keishirō (1868–1946) z zapytaniem, czy rząd japoński gotów jest uznać Komitet za oficjalnego reprezentanta interesów Polski, tak jak już w drugiej połowie 1917 roku zrobiły to rządy Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych, Francji i Włoch. Polacy wiedzieli poza tym, że Japonia 16 września uznała Czechosłowacką Radę Narodową w Paryżu za formalnego przedstawiciela Czechów na arenie międzynarodowej. 15 października minister spraw zagranicznych Japonii Uchida Kōsai (1865–1936) nie zgodził się, uważając, że jest na to jeszcze zbyt wcześnie. Główną przyczyną takiej odpowiedzi była negatywna ocena udziału Polaków w ekspedycji syberyjskiej, czyli interwencji mocarstw na Syberii przeciw rewolucji radzieckiej31. Niepodległa Polska odrodziła się 11 listopada 1918 roku. Pięć dni później Józef Piłsudski jako głowa państwa i naczelny wódz wojsk polskich notyfikował oficjalnie powstanie niepodległego państwa polskiego na arenie międzynarodowej w specjalnej depeszy. Następnego dnia nowo powstałe i nadal kształtujące się Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP wystosowało noty do szefów MSZ-ów Wielkiej Brytanii, Francji, Stanów Zjednoczonych, Włoch, 31 Szczegóły na ten temat w: E. Pałasz-Rutkowska, A.T. Romer, Historia…, s. 77–81; por. Momose Hiroshi, Shinkō tōō shoshōkoku to Nihon (Nowe małe państwa w Europie Wschodniej a Japonia), [w:] Senkanki no Nihon gaikō (Dyplomacja Japonii w okresie międzywojennym), Tōkyō 1984, s. 181–182. Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013 © for this edition by CNS WSW 17.indb 39 2014-12-12 12:25:23 40 Ewa Pałasz-Rutkowska Japonii i Portugalii z propozycją nawiązania stosunków dyplomatycznych. Pod koniec stycznia 1919 roku Stany Zjednoczone jako pierwsze uznały oficjalnie niepodległe państwo polskie i nowo powstały gabinet Ignacego Paderewskiego (1860–1941). Następnie, pomiędzy 24 a 27 lutego, zrobiły to Francja, Wielka Brytania i Włochy. Rząd japoński podjął decyzję o uznaniu rządu polskiego kilka dni później, 6 marca. Matsui przekazał ją przewodniczącemu Komitetu Romanowi Dmowskiemu dopiero 22 marca i dlatego w dokumentach polskich podaje się, że właśnie tego dnia Japonia uznała de iure niepodległą Polskę32. Nie od razu jednak wysłano przedstawicieli dyplomatycznych do obu krajów. Brakowało odpowiednich kandydatów i dostatecznej wiedzy. W odrodzonej Polsce trwały rozgrywki polityczne, po latach zaborów tworzono niezależną dyplomację suwerennego państwa. Ale mimo wszystko Polsce — bardziej niż Japonii — zależało na szybkim wysłaniu swego przedstawiciela dyplomatycznego do Tokio, chciała bowiem jak najszybciej pojawić się w różnych zakątkach świata, w tym w Japonii. 7 kwietnia 1920 roku marszałek Józef Piłsudski mianował Józefa Targowskiego (1883–1956) na stanowisko chargé d’affaires ad interim, czyli tymczasowo pełniącego obowiązki szefa misji Rzeczypospolitej Polskiej przy rządzie japońskim w Tokio. Pełnił tę funkcję od sierpnia 1920 do lutego 1921 roku. Znacznie wolniej podejmowano w Tokio decyzję o wyborze kandydata na stanowisko przedstawiciela dyplomatycznego w Warszawie. W marcu 1919 roku japońskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych opracowało dokument dotyczący wysyłania przedstawicieli dyplomatycznych do nowo powstałych bądź odrodzonych po wojnie państw w Europie Środkowej i Wschodniej. Sugerowano konieczność otwarcia konsulatów generalnych w Helsinkach, w Kijowie i Odessie, skąd można by otrzymywać aktualne informacje na temat sytuacji w tej części Europy. Uwzględniono także Polskę i Czechosłowację, uważając, że Japonia, państwo zaliczane do mocarstw światowych, powinna mieć swych reprezentantów w Europie Środkowej. Postulaty te nie zostały jednak zrealizowane z powodu braku odpowiednich kandydatów. Do sprawy powrócono w sierpniu 1919 roku na skutek interwencji ambasadora Japonii w Paryżu Matsuiego, który uważał, że Japonia powinna jak najszybciej wysłać swych przedstawicieli do wszystkich państw w Europie. W odpowiedzi MSZ w sierpniu przygotowało bardziej szczegółowy dokument dotyczący ustanowienia nowych poselstw i konsulatów. Uznano, że w Polsce, Czechosłowacji, Jugosławii, Rumunii, Turcji i Grecji powinny zostać utworzone poselstwa, a na Węgrzech, w Bułgarii i Finlandii konsulaty generalne. Japonia bowiem 32 Zob. dokumenty w zespole Komitet Narodowy Polski — Paryż, Archiwum Akt Nowych, s. 31–35 i GGS, 1.4.3.17; por. Chronologia stosunków międzynarodowych Polski, 1918–1921, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 1955, t. 1. Dok. nr 225. Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013 © for this edition by CNS WSW 17.indb 40 2014-12-12 12:25:23 Polska Bronisława Piłsudskiego i Japonia 41 powinna mieć swych przedstawicieli w tych wszystkich państwach, w których mają swych reprezentantów inne mocarstwa. W dokumencie uznano także znaczącą rolę Polski w ewentualnych zmianach w europejskiej sytuacji politycznej, a poselstwo w Warszawie, dzięki możliwości zdobywania aktualnych informacji na temat trendów politycznych oraz zamierzeń mocarstw w tej części Europy, mogłoby stanowić punkt wyjścia do tworzenia japońskiej polityki europejskiej. Ostatecznie Japonia wysłała do Polski swego pierwszego oficjalnego przedstawiciela dopiero w maju 1921 roku. Został nim Kawakami Toshitsune (1861–1935). Pełnił swe obowiązki do stycznia 1923 roku. Bronisław Piłsudski. 1906–1918 3 sierpnia 1906 roku Piłsudski wypłynął z Nagasaki do Stanów Zjednoczonych i jesienią tego roku dotarł do kraju, do Krakowa. Następnie do 1914 roku mieszkał w Zakopanem i Lwowie, udając się czasami w podróż do Austrii, Belgii, Francji, Szwajcarii i Anglii. Wiele wówczas publikował, a na Podhalu zajmował się też działalnością na rzecz ludoznawstwa polskiego. Utrzymywał liczne kontakty z badaczami i ludźmi kultury, głównie pisarzami. Po wybuchu I wojny światowej, w listopadzie 1914 roku, Bronisław nie chciał angażować się w aktywne, wojskowe i niepodległościowe działania brata Józefa, wyjechał do Wiednia, a następnie do Szwajcarii. Ale tam, trochę wbrew swoim poglądom, miał też wypełniać tajną misję jako przedstawiciel Naczelnego Komitetu Narodowego, którego celem było utworzenie monarchii austro-węgiersko-polskiej. Komitet nie działał długo, a i Bronisław niezbyt angażował się na obczyźnie w realizację jego postulatów. Bardziej niż działalność polityczna pociągała go bowiem działalność charytatywna — pracował na rzecz dzieci Galicji, a także w Komitecie Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. Do polityki powrócił w sierpniu 1917 roku, kiedy to w Lozannie powstał Komitet Narodowy Polski. Wkrótce wyjechał do Paryża, do tamtejszego biura Komitetu, gdzie bardzo aktywnie uczestniczył w pracach informacyjnych. Niestety nie doczekał dnia, w którym Polska odzyskała niepodległość. Utonął w Sekwanie 17 maja 1918 roku. Powody tej śmierci są do dziś niejasne. Epilog. Polska i Japonia po 1918 roku Polska, nowe państwo na arenie międzynarodowej, dążyła na początku lat 20. do trwałego określenia swych granic i umocnienia pozycji w Europie. Przyjazne związki z Japonią mogły stanowić wówczas dobrą przeciwwagę dla tradycyjnie trudnych stosunków ze wschodnim sąsiadem. Japonia jako Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013 © for this edition by CNS WSW 17.indb 41 2014-12-12 12:25:23 42 Ewa Pałasz-Rutkowska młode mocarstwo światowe, ucząc się współpracy międzynarodowej i dbając o swe interesy na Dalekim Wschodzie, starała się nie mieszać w sprawy, które bezpośrednio jej nie dotyczyły i nie występować przeciwko innym mocarstwom. Jednak przeważnie zachowywała przychylną Polsce neutralność. Więcej zainteresowania Polską wykazywały japońskie władze wojskowe, a głównym tego powodem był nasz wspólny sąsiad — Związek Radziecki. Zapoczątkowana w latach 20. współpraca wojskowa rozwinęła się bardzo w latach 30. XX wieku. Strona japońska jeszcze bardziej zdała sobie sprawę z tego, jak ważną pozycję geopolityczną zajmuje Polska w Europie, dzięki czemu można zdobywać tu informacje ze Wschodu i Zachodu, czyli zarówno na temat ZSRR, jak i Niemiec. Poza tym na zacieśnienie współpracy dwustronnej wpłynęła też pogarszająca się sytuacja Japonii na arenie międzynarodowej — po rozpoczęciu w 1931 roku przez Armię Kwantuńską działań w Mandżurii, po powstaniu Mandżukuo i wystąpieniu Japonii z Ligi Narodów zaczęła ona szukać w Polsce wsparcia na forum międzynarodowym. Choć Polska, opowiadając się za polityką równowagi w Europie, była przeciwna tworzeniu bloków i nie zgodziła się na przystąpienie do paktu antykominternowskiego, utrzymywała nadal przyjazne stosunki z Japonią. W październiku 1937 roku nasze poselstwa w Tokio i Warszawie podniesiono do rangi ambasad. Pierwszymi ambasadorami zostali Tadeusz Romer (1894–1978) i Sakō Shūichi (1887–1949). Stosunki polsko-japońskie nie uległy zmianie także po wybuchu II wojny światowej. Rząd japoński oficjalnie ogłosił, że nie będzie się mieszał do działań w Europie, a nieoficjalnie poprzez kolejnych ministrów spraw zagranicznych zapewniał ambasadora Romera o przyjaznym nastawieniu rządu. W prasie japońskiej pisano o męstwie polskich żołnierzy i wyrażano współczucie dla narodu polskiego. Decyzję o zamknięciu ambasady RP w Tokio podjęto dopiero 4 października 1941 roku. Przyczyną były zwycięskie działania wojenne Niemiec przeciw ZSRR i pogarszające się stosunki japońsko-amerykańskie, prowadzące do nieuchronnej wojny. Japonia, dążąc do „nowego ładu w Wielkiej Azji Wschodniej”, zgodnie z postanowieniami paktu trzech, który w 1940 roku zawarła z Niemcami i Włochami, musiała poprzeć politykę niemiecką w Europie. Nie mogła dłużej udzielać poparcia ambasadzie RP i polskiemu rządowi na uchodźstwie, skoro Niemcy zajęły okupowane dotychczas przez ZSRR tereny Polski i chciały wymazać ją z mapy świata w ramach „nowego ładu w Europie”. Po wybuchu wojny w Azji i na Pacyfiku Polska jako sojusznik Wielkiej Brytanii 11 grudnia 1941 roku wypowiedziała wojnę Japonii. Stosunki oficjalne zostały zerwane. Choć nasze oba kraje znalazły się w przeciwnych obozach, do 1945 roku trwała współpraca wywiadów wojskowych Polski i Japonii — w Kownie, Berlinie, Pradze, Królewcu i Sztokholmie, gdzie działali między innymi mjr Michał Rybikowski, por. Leszek Daszkiewicz, kpt. Alfons Jakubianiec, oraz wiceWrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013 © for this edition by CNS WSW 17.indb 42 2014-12-12 12:25:24 Polska Bronisława Piłsudskiego i Japonia 43 konsul Sugihara Chiune i gen. Onodera Makoto. Polacy nadal dostarczali cennych informacji, a w zamian Japończycy pomagali im w kontaktach z rządem na obczyźnie i polskim podziemiem. Po wojnie wskutek ukształtowania się bipolarnego układu państw Polska i Japonia znalazły się znowu w przeciwnych obozach, zależne od swoich sojuszników — Związku Radzieckiego i Stanów Zjednoczonych. Te granice jeszcze wyraźniej wyznaczyła „zimna wojna”. Dlatego też Polska wraz z ZSRR i Czechosłowacją nie podpisała 8 września 1951 roku w San Francisco traktatu pokojowego z Japonią. Po przywróceniu stosunków dyplomatycznych między Japonią a ZSRR w 1956 roku możliwe stało się unormowanie stosunków z innymi państwami „bloku wschodniego”, w tym z Polską. Podstawą do wznowienia powojennych kontaktów oficjalnych stał się Układ o przywróceniu normalnych stosunków między Polską Rzeczpospolitą Ludową a Japonią z 8 lutego 1957 roku, który wchodząc w życie 18 maja, kończył stan wojny między naszymi krajami i wznawiał oficjalne stosunki polityczne, gospodarcze i kulturalne. Pierwszymi ambasadorami zostali Tadeusz Żebrowski i Ōta Saburō. Stopniowo zaczęła się rozwijać współpraca polityczna, gospodarcza, kulturalna i naukowa, ale trwająca „zimna wojna” nie sprzyjała zacieśnieniu kontaktów. Sytuacja zmieniła się dopiero po 1989 roku, kiedy Polska powróciła na demokratyczną mapę świata. Odtąd stosunki między naszymi państwami stale się zacieśniają i rozwijają, a dzięki temu nasze geograficznie i kulturowo odległe kraje stają się sobie coraz bliższe33. Dowodem tego są również badania nad Bronisławem Piłsudskim i jego dziedzictwem naukowym zarówno w Polsce, jak i Japonii oraz współpraca Polaków i Japończyków w tej dziedzinie34. Dotyczy ona także prac nad odtworzeniem nagrań głosów Ajnów nagranych przez Piłsudskiego na woskowo-kauczukowych wałkach fonograficznych systemu Edisona. Wałki te zostały po latach, w 1976 roku, odnalezione w Polsce w bardzo złym stanie. Dzięki międzynarodowemu projektowi badawczemu International Committee for the Restoration and Assessment of B. Piłsudski Work (ICRAP)35 oraz wsparciu finansowemu strony japońskiej udało się dokonać rekonstrukcji nagrań. Zespół z Instytutu Elektrotechniki Stosowanej Uniwersytetu Hokkaido skon33 Zob. m.in. artykuły w: Shōpan — Pōrando — Nihonten…; J. Rodowicz, Promocja kultury polskiej w Japonii po wojnie. Krótkie podsumowanie pięćdziesięciolecia 1957–2007, [w:] Polska i Japonia. W 50. rocznicę wznowienia stosunków oficjalnych, red. E. Pałasz-Rutkowska, Warszawa 2009, s. 43–68. Na temat stosunków gospodarczych zob. A. Tarnowski, Polska–Japonia (1957–1991). Stosunki polityczne i gospodarcze, [w:] Polska i Japonia. W 50. rocznicę wznowienia stosunków oficjalnych…, s. 69–88. 34 Zob. A.F. Majewicz, Why? Unveiling a monument to B. Piłsudski in Shiraoi, http:// eprints.lib.hokudai.ac.jp/dspace/bitstream/2115/53486/3/Appendix1_Majewicz.pdf [dostęp: 10.05.2014]. 35 Zob. http://www.icrap.org/ [dostęp: 10.05.2014]. Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013 © for this edition by CNS WSW 17.indb 43 2014-12-12 12:25:24 44 Ewa Pałasz-Rutkowska struował do tego celu specjalne urządzenie odczytujące zapis z wałków promieniem laserowym. W ramach ICRAP organizowano też konferencje, podczas których omawiano działalność Bronisława Piłsudskiego i jej znaczenie. Współpracę taką prowadzono i przy innych okazjach, czego dowodem są wspomniane przeze mnie wcześniej publikacje. Doskonałym przykładem takiej współpracy Polaków i Japończyków, a także bardzo dobrym dowodem na stale przyjazne i pogłębiające się stosunki polsko-japońskie było odsłonięcie popiersia Bronisława w Shiraoi 19 października 2013 roku i związane z tym wydarzeniem sympozjum na jego temat na Uniwersytecie Hokkaido. Польша Бронислава Пилсудского и Япония Резюме Бронислав Пилсудский (1866–1918) — выдающийся этнограф, исследователь народов Дальнего Востока, а прежде всего языка и культуры айнов проживающих на Сахалине и японском острове Хоккайдо не является темой моих исследований. Много лет я занимаюсь историей польско-японских контактов и здесь невозможно не обойти личности, так важной для Польши и Японии, а также и всего мира и культурного наследия. Я решила проследить события в отношениях Польши и Японии в контексте жизни и деятельности Пилсудского на Дальнем Востоке и в Японии, а также показать тот исторический фон, который бы выяснил характер этих контактов и место в них нашего исследователя. Статья написана на основании лекции с этим же названием, которую я прочитала на симпозиуме «Вклад Пилсудского, польского исследователя айнов». Симпозиум был организован в университете Хоккайдо Центром Славянских Исследований и Обществом Любителей Польской Культуры в Хоккайдо по случаю открытия 19 октября 2013 г. в Музее айнов бюста Бронислава Пилсудского. Перевел Сергей Леончик Poland of Bronisław Piłsudski and Japan Summary Bronisław Piłsudski (1866–1918), the oustanding Polish ethnologist, who conducted very important research on the aboriginal population of Sakhalin and adjacent areas, particulary on the language and folklore of Ainu ethnic group, which inhabited Sakhalin and the Japanese island Hokkaido, is not the subject of my detailed studies. For years I have been explore the history of Polish-Japanese relations and I have realized that Bronisław Piłsudski is very important for these relations, important for Poland and Japan, and also for the whole world and its cultural heritage. Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013 © for this edition by CNS WSW 17.indb 44 2014-12-12 12:25:24 Polska Bronisława Piłsudskiego i Japonia 45 The aim of this article is to present the most important events from the Polish-Japanese relations in the context of Piłsudski’s life and activities in the Far East and Japan. I describe also the historical background because it is necessary for beter understanding of these relations and the role Piłsudski played in them. The article is based on a lecture I gave during the symposium „The Achievements of Bronisław Piłsudski — a Polish Ainu Researcher: On the Occasion of Unveiling His Monument in Shiraoi, Hokkaido” (19 September 2013). The symposium was organized by Slavic Research Center of Hokkaido University and Hokkaido–Poland Cultural Association. Translated by Anna Kijak Wrocławskie Studia Wschodnie 17, 2013 © for this edition by CNS WSW 17.indb 45 2014-12-12 12:25:24