Zeszyt Naukowy UWMSC nr 37 - Uczelnia Warszawska im Marii

Transkrypt

Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie
ZESZYTY
NAUKOWE
Z ZAGADNIEŃ EKONOMIKI
MIĘDZYNARODOWEJ
Nr 37
Warszawa 2012
Tłumacz: mgr Małgorzata Czaplejewicz-Kołodzińska
Rada Programowa:
dr hab. inż. Kazimierz Worwa (przewodniczący)
dr Ireneusz Michałków
dr n. farm. Leszek Borkowski
prof. dr hab. Henryk Bednarski
prof. dr hab. Henryk Kirschner
prof. dr hab. Stefan Kwiatkowski
prof. dr hab. Zbigniew Krawczyk
prof. dr hab. Wojciech Modzelewski
prof. Karl Gratzer
prof. Besrat Tesfaye
prof. dr hab. Walery Nowikow
dr hab. Alica Petrasova
prof. dr Jurij Kariagin
prof. dr hab. Wojciech Słomski
prof. dr hab. Elżbieta Weiss
dr Janusz Tanaś
dr hab. Maciej Tanaś
Komitet Redakcyjny:
prof. dr hab. Janusz Gudowski (przewodniczący)
prof. dr hab. Jan Szczepański
prof. dr hab. Brunon Górecki
dr hab. Marek Greniewski
dr hab. Zdzisław Sirojć
mgr Katarzyna Tomasińska (sekretarz redakcji)
Zeszyty Naukowe ukazują się 4 razy w roku. Wersją pierwotną (referencyjną)
czasopisma jest wydanie papierowe.
Wydawca: Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie
03-204 Warszawa, ul. Łabiszyńska 25
tel./fax /0 22/ 814 32 37 wew.112
e-mail: [email protected]
© Copyright by Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie
Warszawa 2012
Druk i oprawa:INA Usługi Poligraficzne
e-mail: [email protected]
ISSN 1897-2500
Nakład 150 egz.
Spis treści
Od Redakcji
7
MONOGRAFIE I STUDIA
Stefan Marciniak
Algorytm wynalazku a innowacyjność
9
Krzysztof Kandefer
Znaczenie energetyki nuklearnej w gospodarce światowej
21
Wiktor Owsiak
Wiarygodność a gospodarka.
Psychologiczne aspekty kryzysu w Grecji
45
Małgorzata Deszczka
Przedsiębiorstwo a zrównoważony rozwój.
Doświadczenia międzynarodowe – doświadczenia polskie 63
Katarzyna Bocheńska-Włostowska
E-learning in Academic Education
81
VARIA
Jerzy Jeznach
Nawodnienia a środowisko naturalne
99
Maciej Łuczak
Ocena rozwoju klastrów w turystyce polskiej
113
Marek Dembowski
Przegląd nowych form i kierunków zmian turystyki
wypoczynkowej, aktywnej, kwalifikowanej i ekstremalnej
123
CONTENTS
MATERIAŁY SZKOLENIOWO-DYDAKTYCZNE
Jan Wąsik
Działalność jednostek budżetowych w sprawozdaniach finansowych 141
Jerzy Berdychowski
Oprogramowanie dla firm z sektora MŚP – komercyjne,
czy bezpłatne?
167
RECENZJE, POLEMIKI I SPRAWOZDANIA
Ireneusz Michałków
Recenzja książki W. Małachowski: Społeczna gospodarka rynkowa
współczesnych Niemiec, Oficyna Wydawnicza Szkoła Główna
Handlowa w Warszawie, Warszawa 2011
7
MONOGRAPHS AND STUDIES
Stefan Marciniak
Invention algorithm and the innovative
9
Krzysztof Kandefer
The role of nuclear energetics in the world economics (selected issues) 21
183
Zenon Ślusarczyk
Recenzja książki Cezarego Tomasza Szyjko pt.: Jak dodać gazu
- uwarunkowania prawno-ekonomiczne rozwoju rynku gazu w Polsce,
Wydawnictwo Szkoły Wyższej Jańskiego, Warszawa 2012
191
Wojciech Pomykało
W poszukiwaniu klucza do zrozumienia współczesności
i współkształtowania przyszłości (na marginesie ostatniej książki
profesora Adama Schaffa, Humanizm ekumeniczny, Wydawnictwo
„Kto jest Kim”, Warszawa 2012)
From Editor
Wiktor Owsiak
The veracity and economy. Psychological aspects of the crisis in Greece 45
Enterprise and balanced development. International
and polish experiences
63
81
VARIA
195
Jerzy Jeznach
Irrigations and natural environment
99
Maciej Łuczak
Assessment of cluster development in polish tourism
113
Marek Dembowski
A review of new forms and trends in recreating, active,
qualified and extreme tourism
123
Zeszyty Naukowe UW MSC nr 37
7
MATERIALS FOR TEACHING METHODS
AND DIDACTICS
Jan Wąsik
Budget units’ performance in financial reports
141
Jerzy Berdychowski
Software for MŚP sector companies – commercial or non-profit?
167
REVIEWS, POLEMICS AND REPORTS
Book review: W Małachowski: Społeczna gospodarka rynkowa
współczesnych Niemiec (Social market economy in contemporary
Germany), Publishing House of Warsaw School of Economics
(Szkoła Główna Handlowa w Warszawie), Warsaw 2011 Od Redakcji
183
Zenon Ślusarczyk
Book review of Jak dodać gazu – uwarunkowania prawno-ekonomiczne
rozwoju rynku gazu w Polsce (How to add gas – legal-economic
conditions of gas market development in Poland), Published
by Jański College, Warsaw 2012
191
Wojciech Pomykało
In search of the key to understanding contemporary times
and creating the future (based on the last book by professor
Adam Schaff titled Humanizm ekumeniczny (Ecumenic humanism),
published by “Who is Who”, Warsaw 2012)
195
Coraz większe otwarcie i umiędzynarodowienie gospodarki jest dziś
w świecie zjawiskiem powszechnym. Ekonomia jako nauka, a polityka
gospodarcza jako jej zastosowanie w praktyce, od dawna zajmują się zagadnieniami ponadnarodowych związków gospodarki i rozmaitych konsekwencji gospodarczego otwarcia. W latach 90. XX wieku powstała nawet
nieformalna poddyscyplina: międzynarodowa ekonomika porównawcza.
Niniejsze wydanie „Zeszytów Naukowych” UWMSC nawiązuje do
tej sfery nauk ekonomicznych, choć ze względu na bogactwo zagadnień
musiało – siłą rzeczy – ograniczyć się do niektórych, ale szczególnie istotnych zagadnień. Są to kwestie dotyczące wynalazczości i konkurencyjności gospodarki narodowej, znaczenia energetyki jądrowej w gospodarce
światowej, następnie jest omawiane bardzo aktualne zagadnienie przyszłości gospodarczej Grecji oraz dotyczące doświadczeń międzynarodowych
i polskich związanych z wdrażaniem rozwoju zrównoważonego. Merytoryczną część nr 37 zeszytów zamyka angielskojęzyczny tekst analizujący e-learning – przyszłościową i być może kiedyś w przyszłości wiodącą
w świecie formę edukacji ponad granicami.
9
MONOGRAFIE
I STUDIA
Stefan Marciniak
Politechnika Warszawska
ALGORYTM WYNALAZKU
A INNOWACYJNOŚĆ
Wstęp: cel i zakres artykułu
W artykule zajmuję się głównie: a/ rolą kształcenia w zakresie kompetencji wynalazczych oraz innowacyjnością w Polsce, w kontekście propozycji powołania spółki Innowacje Polskie [co nie wszystkim się podoba]
i b/ krótko o innych najważniejszych czynnikach procesu innowacyjnego
umożliwiających wyjście z aktualnego kryzysu, również w Polsce, a mianowicie o decydującej roli innowacji imitacyjnych w procesie twórczej
destrukcji [jej istota polega na ciągłym niszczeniu starych struktur i tworzeniu w to miejsce nowych]. Jest to bardzo ważne wskazanie dla polityki
gospodarczej i należy upowszechniać taką ocenę. Kraje OECD, w których
państwo w ostatnich 3 dekadach zapewniło sterowanie i wsparcie procesom innowacyjnym kreującym procesy twórczej destrukcji osiągnęły olbrzymie sukcesy i zajmują dziś czołowe miejsca w rankingach międzynarodowych, a jak mawiają Anglicy Facts are sacred. Pracując w środowisku
akademickim wyższych szkół technicznych i zajmując się problematyką
innowacji od ponad 25 lat1, pozytywnie oceniam proponowany kierunek
działań. Nareszcie, po wieloletnich opóźnieniach zapowiedź działań, które innym krajom pozwoliły osiągnąć sukcesy w zakresie innowacyjności
1
S. Marciniak, Ekonomika postępu technicznego, Wydawnictwa Politechniki
Warszawskiej, Warszawa 1987 (skrypt dla uczestników studiów podyplomowych
oraz seminariów ekonomii dla doktorantów PW).
10
Stefan Marciniak
technologicznej. Wiadomo zaś nie od dziś, że właśnie ten typ innowacji
jest już od kilkudziesięciu lat głównym czynnikiem wzrostu i rozwoju ergo
i konkurencyjności gospodarczej poszczególnych krajów. Niestety fakt ten
jest w Polsce często ignorowany zarówno przez rządzących, media jak
i przedsiębiorców. Skutki takiego postępowania są jak wiadomo opłakane.
We wszystkich rankingach liczących się w świecie instytucji w zakresie
omawianej problematyki [IMD, WEF, czy OECD] zajmujemy z reguły
odległe od czołówki, często ostatnie lub przedostatnie miejsca. Jest tak od
wielu lat [szczegóły na ten temat, również o przyczynach niezadowalającej
dynamiki innowacyjności, można m.in. znaleźć w mojej książce: Innowacyjność i konkurencyjność gospodarki 2010 oraz innych, rzetelnych publikacjach]. Jednak nie te wątki są głównym tematem tego artykułu. Chcę
natomiast zaprezentować jeden z istotnych elementów procesu innowacyjnego, który w Polsce jest wyraźnie niedoceniany, a mianowicie kształtowanie kompetencji wynalazczych.
1. Teoria rozwiązywania problemów wynalazczych H.Altszulera
Ani w szkolnictwie wyższym ani w różnego rodzaju kursach dokształcających nie ma niczego takiego jak inwentyka czyli nauka o innowacjach,
ściślej jest w bardzo skąpym wymiarze wykładana w kilku zaledwie wyższych szkołach technicznych, co koresponduje z jednym z najniższych
w Polsce wskaźników zgłoszeń patentowych per capita w Europie, [sumaryczny wskaźnik innowacyjności w/g danych za rok 2011 wynosił w Polsce 0,28 przy średniej UE27, ~0,53]2. Polska została w tym roku podobnie
jak 2010r zaliczona do grupy umiarkowanych innowatorów, słabsze osiągnięcia w tym roku uzyskały:Rumunia, Litwa., Bułgaria i Łotwa razem
tworzą grupę skromnych innowatorów; pozostałe kraje UE zaliczone zostały do grupy: naśladowców oraz liderów innowacji do tej grupy należą
4 kraje Szwecja, Dania, Niemcy, Finlandia3. Nie wchodzę w dalsze szczegóły a skoncentruję się na głównym zakresie tego tekstu. Obecny stan
polskiej innowacyjności w dużym stopniu jest skutkiem nieznajomość
fundamentalnej dla jej dynamiki i poziomu teorii Henryka Altszulera, której syntetycznym wyrazem jest wymieniony w tytule algorytm
Innovation Union Scoreboard 2011 ProInno Europe, InnoMetrics.
Polska 2012 raport o stanie gospodarki, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2012.
11
wynalazku. Teoria ta znana w całym świecie jako theory of inventive problem solving [TIPS], jej pierwowzór rosyjski ma skrót TRIZ od teoria
reschenija isobretatelskich zadatsch, co w języku polskim oznacza teoria
rozwiązywania problemów wynalazczych. Henryk Altszuler ma olbrzymi
dorobek zarówno w zakresie teorii jak i praktyki wynalazczości; świadczą
o tym jego publikacje książkowe jak i owoce analizy ponad 200 tys. patentów. Teoria TRIZ jest intensywnie wykorzystywana na Zachodzie
szczególnie w USA. Ma ona coraz większy zakres zastosowania, nie tylko
w biznesie ale i edukacji. W ocenie amerykańskiego The Altshuler Institute
for TRIZ Studies, analizie poddano 2 mln. patentów, aby zidentyfikować
wzory i prawidłowości, które odpowiadają za dalszy rozwój TRIZ.W Europie od 2000 r. istnieje, obejmując swoim zasięgiem działania cały świat
stowarzyszenie „ ETRIA” [The European TRIZ Association], organizujące
coroczne konferencje poświęcone problematyce TRIZ oraz szkolenia inżynierów podobnie jak wymieniony wyżej instytut amerykański. Podstawowymi założeniami TRIZ są następujące twierdzenia:
• Problemy powtarzają się w różnych branżach i dziedzinach nauki; klasyfikacja sprzeczności technologicznych w każdym problemie przewiduje jego kreatywne rozwiązanie
• Wzorce technicznej ewolucji powtarzają się w różnych branżach
i dziedzinach nauki.
• Kreatywne innowacje wykorzystują naukowe efekty spoza pól, w których zostały rozwinięte.
TRIZ jest także twórczą metodą rozwiązywania problemów technicznych, określaną jako algorytm wynalazku ARIZ co jest transkrypcją rosyjskiego Algorytm Reszenija Isobretatelskich Zadacz. Metoda ta stanowi
narzędzie, [instrukcję, procedurę] realizacji teorii rozwiązywania problemów wynalazczych. Szczegółowy opis zawierają oczywiście publikacje
H.Altszulera4 Próby syntetycznej prezentacji można też znaleźć m. in.
w mojej książce o innowacyjności i konkurencyjności gospodarki5, a także
2
4
3
5
Algorytm wynalazku. Omega – Wiedza Powszechna 1972.
S.Marciniak, Innowacyjność i konkurencyjność gospodarki, C.H.Beck, 2010.
12
Stefan Marciniak
w moim artykule6. Z najefektywniejszymi metodami wynalazczości każdy potencjalny innowator może: a/ samodzielnie zapoznać się z dostępną
literaturą tematu, b/ skorzystać z pomocy osób wykładających inwentykę
lub co najmniej zajmujący się tą problematyką naukowo. Jeżeli stosowanie
tej metody zapewniło takim krajom jak Japonia, USA, Kanada, Wielka
Brytania, Szwecja, Szwajcaria, Niemcy, kraje Beneluxu i inne wysoko rozwinięte osiągnięcie czołowych pozycji w zakresie innowacyjności, to nie
jest to przypadek, [ani wyłączna zasługa wymienionej metody]. Wszystkie
te kraje zgodnie z zaleceniem OECD od lat 80-tych kształtowały tzw. narodowe systemy innowacji [NSI], instytucje te zapewniły rosnące nakłady
na badania i rozwój [B+R],dostępność kredytów na innowacje [w krajach
UE15, 80% innowacji finansowanych było z kredytów] oraz na kapitał
ludzki [KL].Wymienione kraje stosują też inne wysoce efektywne metody jak n.p. metoda Kaizen, Six Sigma oraz Lean Management. W zakresie korzystania z wymienionych metod istnieją w Polsce duże zaległości.
Największe w zakresie kształcenia inżynierów wynalazców, w wyższych
szkołach technicznych.
2. Potrzeba kształcenia w zakresie kompetencji wynalazczych
Brak inwentyki, ekonomiki wynalazku i jego efektywnego patentowania powoduje, że główną metodą stosowaną przez polskich wynalazców
jest metoda prób i błędów. Metoda ta przynosi też oczekiwane efekty, ale
nieproporcjonalnie wielkim nakładem pracy wynalazcy. Liczenie wyłącznie na talent oraz na Polak potrafi nie zapewni Polsce poziomu czołówki
światowej w zakresie innowacyjności, głównego współcześnie czynnika
kształtującego konkurencyjność gospodarki ergo i postęp cywilizacyjny
kraju. Są argumenty za konicznością kształcenia inżynierów w zakresie
kompetencji wynalazczych. Z badań nad związkami kategorii kreatywność
– twórczość – innowacyjność wynika, że kreatywność nie zawsze oznacza
twórczość i nie jest cechą wrodzoną. Powołany wcześniej Henryk Altszuler bardzo krytycznie oceniał poglądy części amerykańskich i rosyjskich
uczonych, że twórczość to talent, a jeśli talent to wrodzony. Jego zdaniem
należy oczywiście kształcić wynalazców różnymi metodami, a jako sku6
Kreatywność i wynalazczość, a innowacyjność, w: Szkoły wyższe w gospodarce regionów
Oficyna Wydawnicza Politechniki.
13
teczną metodę kształcenia wyobraźni i elastyczności umysłu zalecał m.in.
czytanie powieści fantastyczno-naukowych [wynikało to prawdopodobnie
z faktu, że po powrocie z Syberii gdzie przebywał za krytykę wynalazczości w ZSRR, mógł publikować jedynie ten rodzaj książek] oraz literatury
patentowej. Należy też pamiętać, że już w starożytnej Grecji, jej najwybitniejszy myśliciel, uczony i twórca Arystoteles wysoko oceniał rolę
wiedzy i nauczycieli w kształtowaniu u ludzi cech twórczych. Dzielił
on cechy ludzkie na dianoetyczne [intelektualne] i etyczne [moralne]. Do
zalet dianoetycznych zaliczał mądrość teoretyczną, zdolność rozumienia
i rozsądek, do cech etycznych zaś cnoty. Kontynuując swoje rozważania
napisał:Tych bowiem rzeczy, których trzeba się nauczyć, by je wykonywać,
tych uczymy się przez ich wykonywanie. i dodaje …wszelka cnota zanika
skutkiem tych samych przyczyn i pod wpływem tych samych czynników,
którym zawdzięcza swe powstanie…a podobnie dzieje się też z wszelką
sztuką. Podsumowując Arystoteles napisał, że dotyczy to wszystkich sztuk
i rzemiosł. „Bo gdyby nie tak było, nie trzeba by wcale nauczyciela, lecz
każdy przychodziłby na świat mistrzem lub partaczem.” 7. Z powyższego
wynika, że kreatywność w zakresie sztuki wynalazczej jest niewątpliwie
też owocem nauki i doświadczenia; co oczywiści nie zaprzecza wrodzonym talentom ułatwiającym działania twórcze czy też tylko kreatywne.
Nie wchodzę w tym miejscu w dyskusję, jakie są różnice między kreatywnością a twórczością. Chcę jedynie zwrócić uwagę na dwa podejścia do
omawianego problemu, historyczne i współczesne: 1/J.A.Schumpeter,
twórca teorii innowacji twierdził, że rola innowacyjności polega właśnie
na masowości stosowania twórczej destrukcji w kapitalistycznej gospodarce rynkowej, a to oznacza m.in. masowe powielanie nowości o charakterze innowacji, czyli ich imitację, 2/ współczesne spojrzenie na omawiany
temat zaprezentowali m. in. Chińczycy. Ich zdaniem twórczość jest dążeniem do naśladowania mistrzów, w związku z tym nie traktują cechy oryginalności jako niezbędnego atrybutu twórczego dzieła i twórczej osoby.
7
Arystoteles, Etyka Nikomachejska, PWN, 1982, s. 43.
14
Stefan Marciniak
3. Główne przyczyny niskiej innowacyjności
W tym miejscu . warto powiedzieć, że główne twierdzenia raportu firmy Pentor Research International dla PARP o społecznych determinantach
zahamowań w rozwoju polskiej innowacyjności [na pierwszym miejscu niski poziom zatrudnienia w sektorach stanowiących nośniki GOW oraz brak
kapitału na innowacje] - szczegóły8patrz źródło 7] są aktualne do dziś.
Podobne oceny zawiera wiele innych, kompetentnych publikacji. Swoją
opinię przedstawiłem w powołanej wyżej książce Innowacyjność i.... Nie
miejsce w artykule aby ją kompletnie zaprezentować. W największym
skrócie: główne przyczyny tkwią do dziś w niedostatku środków na innowacje, ale także w takich błędach polityki gospodarczej, jak n.p. negowanie potrzeby polityki przemysłowej w początkowym okresie transformacji
systemowej, sprzedaż krajowych przedsiębiorstw bez domagania się ich
technologicznej rekonstrukcji uwzględniającej postęp techniczny w danej
branży, nie wymaganie od BIZ [bezpośrednich inwestycji zagranicznych]
rozwijania i wdrażania krajowej wynalazczości, ogólnie prywatyzacja
doktrynerska, a nie zasadna ekonomicznie i społecznie itd. itp. błędy polityki gospodarczej. W proponowanych w Polsce terapiach pomija się też
z reguły najważniejsze czynniki, które mogłyby przyspieszyć wyjście polskiej innowacyjności z istniejącej zapaści. Do koniecznego zestawu takich
czynników zaliczam: tanie kredyty dla MSP na innowacje technologiczne,
bez udziału tej grupy firm nie uda się zapewnić masowości innowacji imitacyjnych, a te według J.Schumpetera odgrywają główną rolę w pokonywaniu trudności w rozwoju gospodarki kapitalistycznej. Niezbędne jest też
zwiększenie udziału wynalazców w dochodach z wdrożeń ich wynalazków, a także utworzenie efektywnie działającego NSI [narodowego systemu innowacji] oraz upowszechnienia nauczania kompetencji wynalazczych w wyższych szkołach technicznych. Na zakończenie jeszcze dwie,
ewidentne dla osób kompetentnych sprawy. Z doświadczeń japońskich
oraz powszechnego stosowania metody Kaizen wynika, że decydującym
czynnikiem wyzwalającym skłonności innowacyjne pracowników jest ich
identyfikowanie się z celami i misją przedsiębiorstwa, a tego nie można
od polskich pracowników oczekiwać w obecnych warunkach płacowych
15
oraz zabezpieczenia społecznego, Przeciwnikom decydującej roli państwa
w procesach innowacyjnych chcę powiedzieć, że nie sprawdziły się opowieści o malejącej roli państwa; z danych statystycznych ewidentnie wynika, że w ostatnich 3 dekadach nastąpił ogólny wzrost ekonomicznej roli
państwa w krajach OECD.9 Po drugie nie powinno to specjalnie dziwić,
jeżeli uwzględnić współczesne trendy rozwojowe świata idące w kierunku kształtowania się społeczeństwa wiedzy, w którym wiedza, innowacje i postęp technologiczny to główne czynniki postępu cywilizacyjnego;
bez ingerencji państwa wymienione kierunki nie rozwijają się optymalnie. Również niżej wskazane zakresy wymagają zaangażowania państwa:
rosnące zagrożenia ekologiczne, AIDS, terroryzm, wzrost wydatków na
badania kosmiczne itp.
4. Wynalazczość w RP i sugestie przesłanek radykalnej
poprawy
Poniżej przykład „drogi przez mękę” jaką przechodzi większość polskich wynalazców w dziedzinach nauk technicznych. Chodzi o wynalazek
zgłoszony w Urzędzie Patentowym RP [przyjęty wniosek patentowy nr
P.399309] przez mgr inż. Jerzego Mąkowskiego, dotyczącego dyfrakcyjnej metody pomiarów średnic wałków. Podstawą wymienionej metody jest
nowe spojrzenie na teorię dyfrakcji opracowanej przez profesora Wojciecha Rubinowicza w 1917 r. a opublikowanej w 1924 r. Opracowanie mgr
inż. J. Mąkowskiego jest pierwszym przypadkiem modyfikacji teorii dyfrakcji W. Rubinowicza do warunków rzeczywistych oraz pierwszym rozwiązaniem równań dyfrakcyjnych dla przysłony przestrzennej. Autor wykonał adekwatne oprogramowanie, które pozwoliło na wskazanie zależności pomiędzy średnicą walca, a efektami dyfrakcyjnymi. Eksperymentalnie
wykonane stanowisko pomiarowe pozwoliło dokonanie dokładniejszych,
w stosunku do znanych metod optycznych pomiarów średnic wałków.
Wynalazek został opatentowany; istnieje więc szansa korzystania z oryginalnego polskiego pomysłu innowacyjnego. Aktualnie poszukuje się
możliwości uzyskania wsparcia finansowego ze środków unijnych, gdyż
Politechnika Warszawska, w której przygotowano wynalazek, nie dyspo9
Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw [1995;2008], PARP.
8
Report OECD, Economic Outlook December 2009 Annual Projections for OECD
Countries.
16
Stefan Marciniak
nuje konieczną ilością środków. Szkoła w której zbudowano prymitywne
stanowisko eksperymentalne, nie ma też środków na budowę prototypu.
Czyli wszystko przebiega zgodnie ze znanym schematem, powielanym
w setkach, a nawet tysiącach przypadków. Jest wynalazca, ma pomysł,
dokonuje wynalazku, a nawet patentuje, jeżeli starcza mu środków, ale na
wykonanie prototypu już z reguły nie ma dosyć pieniędzy [zależy to m. in.
od dziedziny i charakteru wynalazku, znalezienia sponsora itd.].
Często prowadzi to do sprzedaży praw do patentu firmom zagranicznym, wzbogacając nabywców podwójnie: a/ w zakresie finansowych korzyści z jego wdrożenia i b/ kraje nabywcy zwiększają wskaźniki wynalazczości oraz osiągają ewidentne korzyści ekonomiczne dla swojej gospodarki. Firmy krajowe nie kwapią się specjalnie do wspomagania polskich
wynalazców. Z grubsza rzecz biorąc można je podzielić na dwie grupy:
1/ to krajowe firmy rodzimego kapitału, którym nie starcza środków na
wspieranie wynalazców i grupa 2/ firmy z kapitałem zagranicznym, powstałe [głównie] w wyniku bezpośrednich inwestycji zagranicznych [BIZ]
nie są z reguły zainteresowane polskimi wynalazkami gdyż są one „córkami” firm „matek” z krajów wyżej rozwiniętych niż Polska i mają dostęp do
osiągnięć naukowo-technicznych [ONT] kraju ich pochodzenia. Jest tak
również m. in. dlatego, że firmy kapitału zagranicznego nie są zainteresowane rozwojem innowacyjności konkurencyjnej wobec kraju pochodzenia
kapitału.10Szczegóły na ten temat można znaleźć w powołanej poniżej publikacji, w rozdziale 1., a także innych, rzetelnych publikacji na ten temat.
Od lat widomo co należy zrobić aby zaistniały szanse radykalnej poprawy
w zakresie innowacyjności polskiej gospodarki, a w szczególności technologicznej. Miliardy wydaje się na bezproduktywne inwestycje m. in. na budowę stadionów i „orlików” na których nie będzie komu grać [patrz dane
o zapaści demograficznej Polski GUS 2011], miliardowe dopłaty do OFE
[głównie na koszt aktualnych emerytów i rencistów oraz pracobiorców],
milionowe wynagrodzenia i odprawy dla menedżerów nierentownych
spółek państwowych, nieracjonalne zamrożenie miliardów euro w realizację zbyt szerokim frontem realizowanej budowy autostrad i dróg [zlecanie
ich budowy firmom „krzakom”, stąd ich masowe bankructwa itd. itp. nie10
S. Marciniak, Innowacyjność ... op. cit. s.29.
17
kompetentne działania rządzących, generujące co roku miliardowe straty],
a równocześnie najniższe w UE wydatki na sferę B+R. Świadczą o tym
m.in. następujące dane: o ile jeszcze w 1990 r. udział nakładów na B+R liczony jako procent PKB =1,0 ; o tyle w 2005 = 0,57%, a dziś 0,74% PKB,
czyli nadal poniżej średniej unijnej. Sektor B+R jest w Polsce głównym
dostawcą wynalazków, a w konsekwencji i patentów.
Z Raportu Rocznego UP RP za 2010 rok wynika jaka jest struktura
tworzenia wynalazków w Polsce. Na 3203 zgłoszeń patentowych podmiotów krajowych, szkoły wyższe i inne placówki naukowe zgłosiły 1577,
co stanowiło 49,2% ogólnej liczby zgłoszeń, osoby fizyczne 915; ~29%,
natomiast podmioty gospodarcze 711 zgłoszeń tzn. ~22%. Struktura ta różni się zasadniczo od tej jaką ustalono w badaniach 5 krajów europejskich
w których udział patentów akademickich waha się od 3,25% w Holandii
do 7,72% w Danii11, średnio 4,4% wszystkich zgłoszeń; średnia zgłoszeń pozaakademickich 95,6 [wyżej podane źródło]. Z tych danych, jeżeli potwierdzą je bardziej reprezentatywne badania, wynikają ewidentne
wnioski: struktura polskiej wynalazczości jest zła, świadczy o tym przede
wszystkim ponad 4-krotnie mniejszy udział podmiotów gospodarczych
w Polsce, w ogólnej liczbie wynalazków; co nie można uznać za sytuację normalną zarówno ze względu na możliwości finansowe podmiotów
gospodarczych oraz wielkość zatrudnienia, wielokrotnie przekraczających
zarówno zasoby finansowe szkół wyższych jak i kadrowe. Strukturę taką
uznać należy za patologiczną. Wynalazki, patenty i innowacje akademickie finansowane są głównie ze środków publicznych, a należy pamiętać,
że możliwości finansowe budżetu państwa są raczej mniejsze niż sektora
[przemysłowego] przedsiębiorstw. Podobnie jest z zatrudnieniem w szkołach wyższych i innych jednostkach akademickich pracuje w sumie ~506,3
tys. osób, natomiast w przemyśle w 2010 r. pracowało 2927,4 tys., w budownictwie 904,7 tys. itd.12; w sumie poza sektorem akademickim i rolnictwem [2128,8 tys.] zatrudnionych było11 385,8 tys. osób, tzn. 81,2%
pracujących ogółem, czyli ponad 22 - krotna wielkość zatrudnienia w sek Ownership and impact of European university patents, Francesco Lissoni, Fabio
Montobbio i Raffaello Seri.
12
Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011, s. 141-142.
11
18
Stefan Marciniak
torze akademickim. Gdyby sytuacja w Polsce, w omawianym zakresie
była normalna, można by oczekiwać, że w sektorach poza akademickich
powinno powstać kilkakrotnie więcej wynalazków niż w sektorze akademickim. Nie wchodząc w tym miejscu w dalsze szczegółowe rozważania,
na zakończenie wymienię najważniejsze moim zdaniem, konieczne działania aby powstały warunki radykalnej poprawy w zakresie innowacyjności
technologicznej. Podkreślenie takie jest konieczne z dwóch co najmniej
powodów: o pierwszym już była mowa, innowacje technologiczne mają
decydujące znaczenie dla postępu cywilizacyjnego, a po drugie są one
najsłabszym ogniwem innowacyjności w Polsce. Ilustrują to m. in. dane
za rok 2011. Innowacje technologiczne mierzone wdrożeniem nowych
produktów [w postaci dóbr i usług] i procesów są najważniejszą częścią
składową innowacyjności w działalności przetwórczej [manufcturing activities].Większy udział innowacji technologicznych odzwierciedla zwykle
wyższy poziom działalności innowacyjnej ogółem. W 2011 roku 35% MSP
w UE, wykazały osiągnięcia w zakresie innowacji technologicznych [jw.
zdefiniowano]; Niemcy i Szwajcaria więcej niż 50% MSP, na Węgrzech,
Łotwie, Polsce, Rumunii, Serbii i Słowacji udział tego rodzaju innowacji
ukształtował się poniżej 20% 13 Tyle fakty, przejdźmy do propozycji - sugestii ; do najważniejszych koniecznych przesłanek, których spełnienie
zapewnić może radykalną poprawę innowacyjności w Polsce, zaliczam tu
przede wszystkim:
• zwiększenie środków z budżetu centralnego oraz budżetów lokalnych,
tzn. samorządu terytorialnego na B+R,
• jw. zwiększenie środków podmiotów gospodarczych, do poziomu
średniej UE27; udział podmiotów tej grupy w liczbie zgłoszeń wynosi
w Polsce 22% podczas gdy w najwyżej rozwiniętych krajach UE ponad 95% [jest to w Polsce zarazem odzwierciedlenie finansowego ich
udziału w procesie innowacyjności, szacunkowo w 2011r. ~27%] ,
• ulgi podatkowe oraz premie za wdrożenie wynalazków oryginalnych
oraz imitacji,
• uruchomienie szkoleń w zakresie kształtowania kompetencji wynalazczych, w szkołach wyższych oraz stowarzyszeniach inżynierów i inInnovation Union Scoreboard, 2011, op. cit., s.92.
13
19
nych organizacjach [wzorem amerykańskiego The Altshuller Institute
for TRIZ Studies],
• zapewnić ustawowo "godziwy" udział wynalazców w zyskach z wdrożeń ich wynalazków do produkcji,
• zapewnić wyższą dynamikę wzrostu płac pracobiorców w Polsce do
poziomu średniej unijnej; co skłoniłoby większą ilość pracowników do
identyfikowania się z celami i misją przedsiębiorstwa ergo zachęciło
do innowacyjności.
Bibliografia:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Altszuler H., Algorytm wynalazku, Omega Wiedza Powszechna, 1972.
Arystoteles, Etyka Nikomachejska, PWN, 1982.
Innovation Union Scoreboard 2011, ProInno Europe, InnoMetrics 2012.
Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011.
Marciniak S., Ekonomika postępu technicznego, Wydawnictwo Politechniki Warszawskiej 1987.
Marciniak S., Innowacyjność i konkurencyjność gospodarki, C.H.Beck, 2010.
Ownership and impact of European university patents, Francesco Lissoni, Fabio Montobbio i Raffaello Seri, Internet 2012.
Polska 2012 Raport o Stanie Gospodarki, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2012.
Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw, [1995;2008], PARP.
STRESZCZENIE
Głównym przedmiotem artykułu jest próba uzasadnienia potrzeby
kształcenia inżynierów w zakresie kompetencji wynalazczych, w kontekście sukcesów krajów OECD w dziedzinie innowacyjności technologicznej. Wszystkie kraje zajmujące czołowe miejsca w zakresie dynamiki i poziomu innowacyjności wykorzystywały dorobek wymienionego twórcy
teorii i algorytmu wynalazczości. Jedną z istotnych przyczyn niskiej innowacyjności technologicznej Polski jest nieznajomość w/w teorii. Dlatego
autor m.in. uzasadnia celowość upowszechnienia nauczania kompetencji
wynalazczych wśród polskich inżynierów. W artykule przytoczono fakty ilustrujące miejsce Polski wśród krajów Unii Europejskiej w zakresie
20
Stefan Marciniak
innowacyjności. Autor, oprócz diagnozy omawianego zakresu, prezentuje
też sugestię terapii.
Słowa kluczowe: badania i rozwój [B+R], twórcza destrukcja, innowacje imitacyjne, postęp cywilizacyjny, mierniki innowacyjności, Altszuler
i jego teoria wynalazczości TRIZ.
SUMMARY
INVENTION ALGORITHM AND THE INNOVATIVE
The main subject of the article is an attempt to explain the need to
educate engineers in their innovative competences, in the context of successes of OECD countries in the area of technological innovations. All the
leading countries used the scientific output of the author of the theory and
algorithm of inventiveness. One of the major reasons for low technological innovation of Poland is the fact that the theory remains unknown here.
Therefore the author justifies the necessity to introduce education of inventing competences among Polish engineers. Data quoted in the article illustrate the position of Poland among EU countries in terms of innovations.
Apart from diagnosing the issue in question, the author suggests therapy.
Key words: research and development (R&D), creative destruction,
imitative innovations, civilization progress, innovation indicators, Altszuler and his theory of the innovative TRIZ.
21
Krzysztof Kandefer
ZNACZENIE ENERGETYKI NUKLEARNEJ
W GOSPODARCE ŚWIATOWEJ
(WYBRANE ZAGADNIENIA)
Nikt nie spodziewał się, iż odkrycie stulecia, jakiego dokonał 7 grudnia
1938r. Otto Hahn wraz ze swoim współpracownikiem stanie się przyczyną
tak wielu konfliktów. Odkrycia, które poprowadzone w odpowiednim kierunku miało zrewolucjonizować świat energetyki.
Prace Otto Hahna szybko znalazły zainteresowanie w świecie nauki.
W rok po pierwszym rozczepieniu jądra atomu ukazało się przeszło 100
publikacji na temat tej reakcji. Początkowo badania nie były utajnione.
Naukowcy z Europy jawnie wymieniali się doświadczeniem i wynikami
swoich badań, jednak wraz z początkiem wojny badania zostały utajnione. Po ukazaniu się ostatniego artykułu w 1939 r. w „Physical Review”
prace na praktycznym zastosowaniem epokowego odkrycia prowadzone
były niezależnie w kilku krajach, głównie w Wielkiej Brytanii, Francji
oraz Niemczech. Spowodowało to znaczne spowolnienie badań, a rywalizujące ze sobą kraje finansowały te badania doprowadziły do powstania
dwóch ośrodków uczonych. Badania sprowadziły sie do skonstruowania
bomby atomowej, a kraje prześcigały się w tym, aby skonstruować ją, jako
pierwsze.
Dnia 17 czerwca 1942 r. obecny prezydent USA Franklin Delano
Roosvelt miała armia, a na sam projekt przeznaczono 85 mln dolarów.1
Cała operacja została nazwana Projekt Manhattan. Jednym z naukowców
i współtwórcą pierwszej bomby atomowej był Józef Rotblat, Polak z pochodzenia.
Pierwszy na świecie reaktor uruchomiony został 2 grudnia 1942 r.
Niebezpieczeństwo niepowodzenia i komplikacji podczas tej operacji było
1
G. Jezierski, Energia jądrowa wczoraj i dziś, Wyd. Naukowo-Techniczne, Warszawa
2006, s. 47.
22
Krzysztof Kandefer
ogromne, a skutki dużo bardziej poważne niż te w Czarnobylu. W połowie
1945 r. z Hanford do Los Alamos, gdzie prowadzone były testy nuklearne, przywieziono pierwszą partię uranu wystarczającą do skonstruowania
pierwszej bomby atomowej. Samo urządzenie wywołujące zapłon gotowe
było już miesiąc wcześniej. Problemem, jaki pojawiał się podczas prób
przetestowania samej bomby był taki, iż niewykonalne było stworzenie
małej bomby atomowej. Jedyny sposób na dokonanie doświadczeń było
detonowanie bomby skonstruowanej na podstawie obliczeń i rachunków
teoretycznych, niepotwierdzonych wstępnymi próbami. Pierwsza bomba
atomowa eksplodowała 16 lipca 1945 r., podczas trwania testu o kryptonimie Trinity, w odległości 320 km od Los Alamos w stanie Nowy Meksyk.
Bomba nosiła nazwę „Gadget” i była kulą o średnicy 150 cm i o masie 5
ton.2 Detonacja przebiegła bez jakichkolwiek zakłóceń, a ludzie obecni na
miejscu uznali, iż to, co zobaczyli było jednocześnie piękne jak i przerażające.3
Pomyślne wykonane testy Trinity doprowadziły do pierwszego w historii militarnego wykorzystania bomby atomowej. USA zdecydowało się
na zrzucenie bomby atomowej na Hiroszimę i Nagasaki bez wcześniejszego ostrzeżenia. Dnia 6 sierpnia 1945 roku z lotniska na wyspie Tinian wyleciał samolot z bombą na pokładzie o zakodowanej nazwie „Little Boy”.
Miasto Hiroshima zostało całkowicie zniszczone na obszarze prawie 12
km2. Według japońskich źródeł, śmierć na miejscu lub w wyniku odniesionych ran poniosło 140 tys. osób. Ci, którzy przeżyli, zapadli na chorobę
popromienną i szacuje się, iż pochłonęła ona 60 tys. istnień. Oprócz samego wybuch, bomba atomowa dalej zbierała śmiertelne żniwo, które ujawniało się przez lata w wyniku napromieniowania terenu. Kolejna bomba
o nazwie „Fat Man” została zrzucona na Nagasaki 8 sierpnia. Pomimo
tego, iż była większa nie dokonała aż tylu zniszczeń, co jej poprzedniczka
zrzucona na Hiroshime. Zginęło 74 tys. osób, a rannych zostało 75 tys. Rokowania przewidywały, iż w skutek napromieniowania Hiroshima przez
okres, co najmniej 75 lat pozostanie „biologiczną pustynią”. Pomimo tego
oba miasta już w latach 70 XX w. stały się nowoczesnymi miastami.
Tamże, s. 74 – 75.
Tamże, s.79.
2
3
23
Koniec wojny nie oznaczał porzucenia sprawy energetyki jądrowej.
W roku 1946 powstaje cywilna organizacja, licząca pięć osób, nadzorująca dalsze badania nad bronią jądrową, jej produkcją i przechowywaniem, o nazwie Komisja Energii Atomowej ( Atomic Energy Commission
– AEC). W dwa lata od powstania komisja zapowiedziała program komercjalizacje energetyki jądrowej, który finansowała do 1953 r. Dzięki jej
działaniu, do roku 1957 liczba reaktorów jądrowych wynosiła 16, z czego
6 dla innych państw. Wtedy właśnie narodziła się nowa koncepcja wykorzystania energii jądrowej, jako napędu do łodzi podwodnych.
Jeszcze przed powstaniem pierwszej na świecie elektrowni jądrowej,
rozpoczęto prace nad tzw. reaktorem mobilnym. Taki reaktor mógłby dostarczać energię do dowolnego państwa. Pierwszy reaktor mobilny, który
masa pozwalała na przenoszenie go przez samolot transportowy, powstał
w 1962 r. i został uruchomiony 3 miesiące później. W celu przenoszenia
mobilnych reaktorów wykorzystywano również specjalnie przygotowane
statki.
AEC w roku 1964 wydała zgodę na zbudowanie pierwszej cywilnej
elektrowni jądrowej na świecie.
Ważny przełomem w historii energetyki atomowej było powstanie programu „Atom dla pokoju”. Stworzono wiele elektrowni jądrowych badawczych, wykorzystywanych w celu prowadzenia wszelkich badań oraz przy
produkcji sztucznych izotopów potrzebnych np. w medycynie. W Polsce
pierwszy tego typu reaktor uruchomiono w 1958 r. w Świerku koło Otwocka. Medycyna wykorzystuje tą energię w celach przeprowadzania badań
diagnostycznych i w radioterapii oraz do sterylizacji sprzętu medycznego. Rozwój tej dziedziny medycyny stworzył dwa rodzaje stosowania
promieniotwórczości w diagnostyce. In vivo polega na podaniu preparatu
promieniotwórczego o ograniczonym natężeniu, aby móc zbadać niektóre zjawiska fizjologiczne przy użyciu detektora. Dobranie odpowiednich
izotopów sprawia, iż gromadzą się one w wybranych tkankach lub narządach. Niestety przy użyciu metody in vivo naraża się pacjenta na lekkie
napromieniowanie. Aby zminimalizować ryzyko, można zastosować izotopy promieniotwórcze krótkożyciowe, które rozpadają się i stabilizują się
w organizmie człowieka po upływie godziny. Druga metoda, in vitro, nie
24
Krzysztof Kandefer
wymaga obecności pacjenta podczas badania. Polega na wysłaniu próbki
krwi i wysłania jej do laboratorium w celu badania technikami jądrowymi.
Poza wysoką czułością, metoda ta przewyższa inne metody konwencjonalne szybkością, niezawodnością i mniejszymi kosztami. Izotopy promieniotwórcze stosowane są również w badaniach DNA oraz testowaniu leków.
W Polskiej elektrowni w Świerku produkuje się izotopy promieniotwórcze stosowane w medycynie, nauce, przemyśle oraz ochronie środowiska.
Energetyka jądrowa okazała się rewolucyjna w dziedzinie badań kosmicznych. Początkowo do wytwarzania energii elektrycznej w kosmosie
stosowano energię słoneczną lub chemiczną. Problemem z wykorzystywaniem tych energii stał się przede wszystkim czas, jaki satelita ma spędzić
na orbicie oraz brak dostępu do źródła lub niewystarczającej ilości jego
przesyłania (jak w przypadku energii słonecznej). Siłę i wielkość reaktora
określano na podstawie odległości od słońca i ziemi oraz na podstawie
okresu, jakie satelita miała spędzić w przestrzeni kosmicznej.
Plany wprowadzenia do codziennego użytku reaktorów atomowych,
jako jednostek napędzających pojazdy typu samoloty, okręty, statki itp.,
powstały jeszcze przed skonstruowaniem bomby atomowej. Energia uzyskana podczas rozszczepiania 1kg atomów jest identyczna, jak podczas
spalania ok. 3000 t węgla kamiennego. Niewiarygodne oszczędności, jakie
wiązały się z zastosowaniem tej energii, jako systemu napędowego, kusiły
naukowców jeszcze przed rozpoczęciem Projektu Manhattan. Pracę nad
budową samolotów, okrętów i statków napędzanych atomem zainicjowała
i finansowała marynarka wojenna. Rozważano również badania nad budową lokomotyw oraz samochodów osobowych.
Pracę nad napędem atomowym dla łodzi podwodnych rozpoczęto
w 1941 r. Dowiedziono, iż łodzie podwodne zasilane reaktorem są w stanie
przepłynąć znacznie większy obszar bez konieczności uzupełniania zapasów. Reaktor dostarczał również tlenu oraz wody pitnej z wody morskiej,
składników niezbędnych do życia człowieka. Jedynym ograniczeniem,
jakie narzucało na łódź podwodną konieczność wynurzenia się były możliwości psychiczne i fizyczne członków załogi. Pierwszy okręt podwodny
napędzany energią atomową nazwany został USS Nautilius. Zwodowano
25
go 21 stycznia 1954 r., a jego parametry wynosiły 97,4 m długości, 8,4 m
szerokości, maksymalna głębokość zanurzenia 210 m; okręt mógł płynąć
z prędkością 37 km/h pod wodą czyli z dwukrotnie większą niż zwykłe
łodzie podwodne. Nautilius był eksploatowany przez 26 lat, a najdłuższa
odległość, jaką przebył z ładunkiem paliwa wynosiła 241, 935 tyś. km .
Obecnie pozostaje w porcie Groton, jako obiekt muzealny.4 Współczesne
okręty podwodne o napędzie atomowym są w stanie przepłynąć 400 tyś.
mil morskich (740 tyś. km), bez konieczności przeładunku paliwa. Dodatkowo współczesne okręty podwodne są znacznie większe niż ich pierwowzory.5
Poważne rozważania na temat wykorzystania energii atomowej w samolotach, prowadzone były w 1944 r. Niewątpliwą zaletą napędu atomowego byłby nieograniczony zasięg. Jednak pojawiły się również problemy
tj. obecność szkodliwego dla zdrowia człowieka obecność promieniowania oraz zwiększenie masy samolotu. Pierwszy problem jest eliminowany w przypadku samolotów bezzałogowych jednak trudności pojawią się
w przypadku eksploatacji i obsłudze takich samolotów. Drugi problem
zmusza nie tylko do budowania większych samolotów, ale pojawia się
również problem umiejscowienia reaktora. Ponieważ zwiększa się masa
samolotu, musi również zmienić się materiał, z którego będzie wykonany,
aby przeciążenia podczas startu i lądowania nie zniszczyły konstrukcji.
Ciekawym projektem i jednocześnie niemożliwym do zrealizowania
okazał się pomysł na skonstruowanie samochodu napędzanego energią
atomową. Ford Nukleon miał być przełomem w dziedzinie motoryzacji
w latach 50. Reaktor zastosowanych w tych samochodach, miał być mniejszy i mniej wydajny niż te używane w łodziach podwodnych. Rozwiązano
nawet problem z chłodzeniem reaktora, poprzez zastosowanie dużych wlotów powietrza po bokach, z przodu i na dachu maszyny. Odległość, jaką
mógłby przebyć Ford Nukleon szacowano na 12 000 km. Niestety problem
szkodliwego promieniowania nadal pozostaje nierozwiązany. 6
Tamże, s. 261.
Tamże, s. 259.
6
http://strefajazdy.pl/pl/dyzury-ekspertow/ford-nukleon-samochod-z-napedematomowym-koncept-z-lat-50-1763/ (15.06.2012)
4
5
26
Krzysztof Kandefer
Era szału atomowego doprowadziła do rozwoju energetyki atomowej
w celach pokojowych. Pokazano, iż atom nie musi kojarzyć się z bombą
i śmiercią. Wiele wynalazków prawdopodobnie nigdy nie ujrzy światła
dziennego i zastosowania w życiu codziennym szarego człowieka (np. samochody i lokomotywy), inne nadal czekają na swoją chwilę (samoloty).
Doprowadził również do rozwoju jednego z najważniejszych wynalazków
w dzisiejszych czasach, czyli elektrowni atomowych.
Pierwsze elektrownie atomowe
Pierwsza na świecie powstała na terenie ZSRR w małym miasteczku w Obińsku. Na terenie tego miasteczka w rok po zakończeniu drugiej
wojny światowej, 31 maja 1946 r., utworzono specjalny ośrodek naukowo
– badawczy nazwany Laboratorium B. Jego zadaniem było rozwiązywanie
problemów naukowych oraz technicznych, budową oraz projektowaniem
prototypów reaktorów energetycznych jak również szkolenie załóg okrętów podwodnych o napędzie atomowym. Pomysłodawcą był Igor Kurczatow, kierownik radzieckiego projektu zajmującego się budową bomby
atomowej.
Prace nad pierwszym reaktorem rozpoczęto w 1951 r., a sama budowa
trwałą 3 lata. Moc samej elektrowni była niewielka, gdyż zaledwie 30 MW
mocy cieplnej. Elektrownie tę trudno nazwać komercyjną, ponieważ służyła wyłącznie do zasilania urządzeń i potrzeb własnych. Reaktor dostarczał
energię przez 5 lat, a po tym czasie został zmieniony na reaktor badawczy
służący do produkcji izotopów. Po 48 latach pracy, reaktor został wyłączony i przekazany do muzeum, jako eksponat pokazowy. Dzięki pracy
tego reaktora zebrano wystarczająco dużo informacji, aby uruchomić sześć
reaktorów podobnego typu, o mocy elektronicznej 100 MW w elektrowni
Troicki na Syberii (obecnie wyłączone).
Pierwszą elektrownią komercyjną nazywana jest elektrownia jądrowa
Calder Hall w Wielkiej Brytanii. Budowę elektrowni rozpoczęto w 1953
r. w bezpośrednim sąsiedztwie przemysłu jądrowego Windscale w hrabstwie Cumbria (obecnie Sellafield). Pierwszy blok oddano do użytku 17
października 1956 r., a w kolejnych latach oddano do eksploatacji kolejne
bloki nr 2, 3 i 4 każdy o mocy elektrycznej 50 MW. Oprócz wytwarzania
energii elektrycznej, reaktor wykorzystywany był również do wytwarzania
27
plutonu do celów wojskowych. Obecnie dostarcza również parę i ciepło
do różnych zakładów na terenie Sellafield. Warto podkreślić, iż reaktor
pracuje do tej pory, czyli 55 lat.
Drugą elektrownią na świecie była elektrownia w Shippingport nad
amerykańską rzeką Ohio. Budowę elektrowni rozpoczęto 6 września 1954
r. Sposób rozpoczęcia budowy miał charakter symboliczny. Dwight Eisenhower, ówczesny prezydent Stanów Zjednoczonych, ze studia telewizyjnego za pomocą „czarodziejskiej różdżki” uruchomił zdalnie sterowaną
spycharkę, rozpoczynając w ten sposób budowę. Miało to symbolizować
pokojowe wykorzystanie energii atomowej w programie „ Atom dla pokoju”. 2 grudnia 1957 r., czyli trzy lata po rozpoczęciu budowy, uroczyście
uruchomiono elektrownie o mocy elektrycznej 60 MW i mocy cieplnej
225MW. W elektrowni tej po raz pierwszy zastosowany reaktor, który chłodzony i moderowany był za pomocą zwykłej wody po ciśnieniem. Niestety
brak doświadczenia związany z użytkowaniem reaktora tego typu skłonił
projektantów do zaopatrzenia elektrownie w kosztowne środki i urządzenia zabezpieczające. Elektrownia Shippingport, jako pierwsza wprowadziła zabezpieczenia przed rozpowszechnianiem substancji promieniotwórczych. Reaktor ten pracował do 1974 roku, a następnie został umieszczony
w pojemniku z nowym reaktorem nowej generacji. Reaktor ten, oprócz
umieszczonego w rdzeniu paliwa rozszczepialnego posiadał również materiał paliworodny. Po 5 latach swojej pracy w rdzeniu znajdowało się ok.
1,3% więcej paliwa niż w momencie jego uruchomienia. Pomimo swoich
zalet reaktor nie został wdrożony do programu energetycznego ze względu
na swoje wysokie koszty. Elektrownia pracowała do 1982 r., a reaktor został przewieziony ma miejsce składowania w Hanford.7
Organizacje międzynarodowe zajmujące się energetyką
jądrową
Każde państwo, będące członkiem Unii Europejskiej, ma prawo zdecydować czy chce zainwestować w energetykę jądrową i wybudować
elektrownię jądrową. Żaden organ UE nie może wymuszać ani zabraniać
budowy elektrowni jądrowej. Jeżeli jednak członek Unii zdecyduje się na
7
G. Jezierski, Energia jądrowa…, op.cit., s. 298 – 304.
28
Krzysztof Kandefer
rozwój energetyki jądrowej podlega nadzorowi Komisji Europejskiej, której kontrola powołana została przez Traktat EURATOM.
Na mocy Traktatu Rzymskiego 25 marca 1957 r. sześć państw (Francja, Belgia, Luksemburg, Holandia, Włochy i RFN) podpisało tzw. Traktat
EURATOM, organizację sprawującą kontrolę i koordynację w zakresie
cywilnej gospodarki jądrowej.8 Początkowo celem wspólnoty była koordynacja programów badawczych Państw Członkowskich związanych
z pokojowym wykorzystaniem energii jądrowej. Obecnie wspólnota stara
się zapewnić dogodne warunki współpracy państwom członkowskim na
arenie energetyki jądrowej. Czyni to dążąc do realizacji założonych celów:
Tworzenie dostępu do złóż rudy Uranu i paliwa jądrowego z powierzeniem Wspólnocie prawa do własności materiałów rozszczepialnych.
W tym celu powołano Agencję Dostaw Euratomu – Euratom Supply Agency.
Pomoc w budowie energetyki jądrowej oraz ośrodków cyklu paliwowego niezbędnych do jej prawidłowego działania.
Wprowadzenie standardów ochrony radiologicznej i standardy bezpieczeństwa jądrowego (ochrona pracowników i ludność cywilną przed
negatywnymi skutkami energetyki jądrowej).
Wspomaganie oraz promowanie badań w dziedzinie energetyki jądrowej.
Wprowadzenie zasad wspólnego rynku i szerokiej współpracy międzynarodowej. Zapewni to odpowiednio szeroki dostęp do wyspecjalizowanych materiałów, urządzeń i technologii.9
Również ważnym zadaniem jest kontrola nad pokojowym wykorzystaniem energetyki atomowej. Polega na wykorzystaniu systemu, na który
składają się zestawienie materiałów jądrowych, kontrole w placówkach
jądrowych oraz montowanie różnych urządzeń monitorujących w tych
obiektach. Podobny system wykorzystywany jest przez Międzynarodo http://portalwiedzy.onet.pl/124465,,,,europejska_wspolnota_energii_atomowej,haslo.
html (30.05.2012 r.)
9
http://www.atom.edu.pl/index.php/component/content/article/59-ej-w-uniieuropejskiej/74-energetyka-jadrowa-w-unii-europejskiej.html (01.06.2012 r.)
8
29
wą Agencję Energetyki Jądrowej (Internacional Atomic Energy Agency),
również powołanej w 1957 roku w ramach programu „Atom dla pokoju”.
Wspólnota odpowiada za porozumienia ze stronami trzecimi oraz innymi
organizacjami międzynarodowymi zawartych zgodnie z postanowieniami
art. 101 Traktatu Euratom. Pierwsze takie porozumienie zostało zawarte
z trzema krajami (USA, Kanadą i Australią), aby stworzyć jak najlepsze
warunki dla dostaw technologii i materiałów jądrowych. Innym porozumieniem było zawarte w 1975 r. o współpracy z Międzynarodową Agencją
Energii Atomowej.
Organami decyzyjnymi we Wspólnocie są Komisja Europejska, Rada
Unii Europejskiej oraz Dyrekcja Generalna ds. Transportu i Energii.
W sprawie dostawy rud, materiałów wyjściowych i specjalnych materiałów rozszczepialnych, Traktat EURATOM w artykule 52 ustępu 2
„powołuje się Agencję z prawem pierwokupu do rud, materiałów wyjściowych i specjalnych materiałów rozszczepialnych wyprodukowanych na
obszarze Państw Członkowskich oraz wyłącznym prawem do zawierania
umów o dostawy rud, materiałów wyjściowych i specjalnych materiałów
rozszczepialnych pochodzących ze Wspólnoty lub spoza niej.”10
Agencja jest nadzorowana przez Komisję Europejską, posiadająca prawo weta w stosunku do jej decyzji oraz mianuje jej dyrektora generalnego
i jego zastępcę.
W kwest składowania odpadów radioaktywnych traktat EURATOM
w rozdziale 3 art. 37 stanowi, iż: „Każde Państwo Członkowskie udostępnia Komisji ogólne dane dotyczące każdego planu składowania odpadów
promieniotwórczych w dowolnej formie, tak, aby umożliwić ustalenie, czy
realizacja tego planu może spowodować promieniotwórcze skażenie wód,
gleby lub powietrza w innym Państwie Członkowskim.” Nie określa on
jednak, jak mają być przechowywane odpady radioaktywne. Sposób przechowywania odpadów radioaktywnych jest podzielony ze pod względem
radioaktywności odpadów. Te o wysokim poziomie radioaktywności to zużyte paliwo jądrowe. Tego typu odpady mogą rozkładać się tysiącami lat,
dlatego należy składować je w odizolowanym od ludzi miejscu. Izolato Wersja skonsolidowana traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Energii Atomowej
10
30
Krzysztof Kandefer
rami, przed uwalnianiem się promieniowania, mogą być np. woda, beton,
ołów, stal. Przechowywanie zużytego paliwa nie stanowi jednak problemu,
ponieważ może być przetrzymywane zarówno w mokrym jak i suchym
środowisku. Nadaje się również do tego sam reaktor. Najczęściej jednak
wykorzystuje sie do tego specjalnie zaprojektowane baseny, różniące się
od siebie pojemnością. Dla paliwa usuniętego z reaktora przed kilkoma
laty, a generowane przez nich ciepło wywołane materiałami promieniotwórczymi zostało obniżone. Do materiałów o niskim poziomie radioaktywności zaliczamy reaktory jądrowe oraz wszystkie sprzęty i ubrania
ochronne. Dodatkowo zaliczamy do nich również sprzęt medyczny wykorzystywany w szpitalach. Materiały o niskim poziomie radioaktywności nie stanowią zagrożenia chyba, że zostaną spożyte. Sprzęt o krótkim
okresie trwania radioaktywności jest trzymany w pojemnikach na terenie
szpitala wydzielonym z użytku publicznego. Materiały o dłuższym okresie trwania radioaktywności są odsyłane do miejsca składowania odpadów
radioaktywnych.
W Unii Europejskiej funkcjonuje system powiadamiania o zdarzeniach jądrowych i radioaktywnych o nazwie ECURIE (European Community Urgent Radiological Information Exchange). System ten funkcjonuje
od 1987 r. po awarii reaktora w Czarnobylu, a jego zadaniem jest powiadamianie o zdarzeniach jądrowych na terenie Wspólnoty. Państwo członkowskie na terenie, którego doszło do wydarzenia ma obowiązek zgłosić
zdarzenie i określić przebieg zdarzenia, zgłosić ewentualne konsekwencje
oraz ewentualnie poprosić o pomoc. Wiadomość wysłana przez państwo
zgłaszające zdarzenie musi zostać dostarczona do reszty krajów członkowskich. System ECURIE przewiduje dwa rodzaje wiadomości wysyłanych
przez państwo członkowskie: 11
1. Alert message (alarm), stosowana obligatoryjnie w przypadku zdarzeń
mających znaczenie dla bezpieczeństwa ludności i środowiska.
2. Information message (informacja), stosowana dobrowolnie w przypadku zdarzeń o mniejszej wadze, bez znaczenia dla bezpieczeństwa
ludności i środowiska (ten typ wiadomości wprowadzono w 2001 r.).
http://www.atom.edu.pl/index.php/component/content/article/59-ej-w-uniieuropejskiej/74-energetyka-jadrowa-w-unii-europejskiej.html (07.06.2012 r.)
31
Wspólnota pomaga w realizowaniu projektów i budowy elektrowni
atomowych. Rozdział 4 Traktatu Ustanawiającego Europejską Wspólnotę
Energii Atomowej nawiązuje do inwestycji prowadzonych na rzecz energii jądrowej w państwach członkowskich. Według artykułu 40, aby pobudzić działalność osób i przedsiębiorstw w dziedzinie energii atomowej
oraz usprawnić koordynacje ich rozwoju, „Komisja okresowo publikuje
informacje na temat przykładowych programów, wskazując określone cele
produkcyjne energetyki jądrowej oraz wszelkie typy inwestycji niezbędne
do ich osiągnięcia.” 12
Przed opublikowaniem tych programów Komisja zasięga opinii Komitetu Ekonomiczno-Społecznego.
W Unii Europejskiej funkcjonuje organizacja pozarządowa zrzeszająca firmy zajmujące się przemysłem jądrowym i dbająca o ich interesy o nazwie Europejskie Forum Atomowe (FORATOM)13. FORATOM współpracuje z Europejskim Towarzystwem Nuklearnym (ENS), którego celem jest
wspieranie i przyczynianie się do rozwoju nauk i techniki w dziedzinie
pokojowego wykorzystania energii jądrowej przy użyciu wszelkich dostępnych środków np. wspieranie i koordynowanie działalności organizacji członkowskich, zachęcanie do wymiany naukowców i inżynierów
w poszczególnych krajach itp. 14 Obie organizacje mają swoją siedzibę
w Brukseli. Istniej również Zrzeszenie Europejskich Gmin z Obiektami
Jądrowymi (Group of European Municipalities with Nuclear Facilities),
a do jej zadań należy zabieranie głosu w imieniu członków we wszystkich
dyskusjach energetyki jądrowej na forum Unii Europejskiej oraz wymiana
informacji w sferze gospodarczej i obrony cywilnej pomiędzy gminami.15
Energia atomowa w Polsce
Dlaczego współczesne społeczeństwo boi się atomu? Dlaczego wykorzystywanie energii atomowej wzbudza tak wiele kontrowersji? Odpowiedzi na te pytania należy szukać przede wszystkim w wydarzeniach
Wersja skonsolidowana traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Energii Atomowej
http://www.foratom.org/about-us.html (07.06.2012 r.)
14
http://www.euronuclear.org/1-about/aims.htm (07.06.2012 r.)
15
http://www.gmfeurope.org/ (07.06.2012 r.)
12
13
11
32
Krzysztof Kandefer
z dnia 26 kwietnia 1986 r. W miasteczku Prypeć na Ukrainie, niedaleko
miejscowości Czarnobyl doszło do awarii reaktora i w konsekwencji do
jego wybuchu. Przyczyną awarii była próba sprawdzenia jak długo reaktor
jest w stanie działać bez zabezpieczeń. Pomimo tego, iż zdawano sobie
sprawę ze skali zagrożenia, podjęto próbę przeprowadzenia tego eksperymentu. W chwilę po wyłączeniu zabezpieczeń doszło do serii wybuchów
w rdzeniu reaktora. Pomimo awarii miasteczko nie zostało na następny
dzień ewakuowane. Źródła informacyjne podają, iż miasteczko jeszcze
przez tydzień funkcjonowało, jak co dzień. Doszło do skażenia terenów
na Białorusi, Ukrainy i Federacji Rosyjskiej. Wybuch sprawił powstanie
niebezpiecznej chmury radioaktywnej, która przemieszczała się zgodnie
z przepływami wiatrów. Według Komitetu Naukowego ONZ ds. Skutków
Promieniowania Atomowego (UNSCEAR) na miejscu zginęło 31 osób,
z czego 30 to strażacy i ratownicy, którzy przybyli, aby ugasić pożar. Gdyby władze Federacji Rosyjskiej ewakuowało miasteczko następnego dnia
po wybuchu, bilans ofiar chorób popromiennych również byłby inny. Jednak ówczesna sytuacja polityczna sprawiło, iż władze nie chciały przyznać
się do wystąpienia problemu. Przez długi czas władze Federacji Rosyjskiej
utrudniały przepływ informacji na ten temat. W Polsce 28 kwietnia, czyli
dwa dni po katastrofie o godzinie 7 rano, znajdująca się w Mikołajkach stacja monitoringu radioaktywnego zarejestrowała dużą aktywność izotopów
promieniotwórczych w powietrzu. O godzinie 10, Centralne Laboratorium
Ochrony Radiologicznej (CLOR) znajdujące się w Warszawie. Z powodu
trudności w przepływie informacji, Polscy naukowcy mogli jedynie przypuszczać, co mogło spowodować takie natężenie izotopów w powietrzu.
Zakładano pożar reaktora jądrowego gdzieś na terenach niedaleko Polski.
Dopiero po godzinie 18 mogli usłyszeć z zagranicznego radia BBC, co się
stało i gdzie.
Sytuacja w Czarnobylu okazała się nieszczęśliwym w skutkach wypadkiem podyktowanym błędem ludzkim i niestabilną sytuacją polityczną.
Czy jednak przez wzgląd na liczbę ofiar możemy nadal nazywać awarię
reaktora w Czarnobylu tragedią?
Aby to ocenić należy przytoczyć przykłady katastrof, które wystąpiły
na całym świecie na przestrzeni wielu lat (tab. 1).
33
Tabela 1. Katastrofy światowe oraz wykaz ofiar
Liczba ofiar
Katastrofa (miejsce wystąpienia)
Rok
0
Awaria reaktora jądrowego (Three Mile Island, USA)
1979
0
Przeciek chemiczny (Soveso, Włochy)
1976
0
Pożar reaktora (Windscale, Wielka Brytania)
1957
31
Pożar reaktora (Czarnobyl, ZSRR)
1986
300
Awaria w zakładach broni biologiczno–chemicznej (Nowosybirsk, ZSRR)
1979
421
Zniszczenie zapory rzecznej (Freuis, Francja)
1959
431
Wybuch w kopalni (Chasnala, Indie)
1975
452
Wybuch gazu naturalnego (Mexico City, Meksyk)
1984
562
Wybuch nawozów sztucznych (Teras City USA)
1947
1100
Wybuch dynamitu (Cali, Kolumbia)
1956
1572
Wybuch pyłu węglowego w kopalni (Honkeiko, Chiny)
1947
2600
Awaria zapory wodnej (Vaiont, Francja)
1963
15000
Wyciek trującego gazu (Bhopal, Indie)
1984
110000
Trzęsienie ziemi w Turkmenistanie (ZSRR)
1948
138000
Cyklon i powódź w delcie Gangesu (Bangladesz)
1991
195000
Tsunami (ocean Indyjski)
2004
400000
Cyklon i powódź w delcie Gangesu (Bangladesz)
1970
Źródło: http://postcarbon.pl/2008/03/elektrownie-atomowe/ (07.06.2012)
Porównując liczbę ofiar, które zginęły podczas awarii w Czarnobylu do
np. wybuchu w kopalni w Chasnal w Indiach, trudno jest nazwać wybuch
reaktora w elektrowni w miasteczku Prypeć tragedią. Dzisiaj na terenie
zony kwitnie życie. Fauna i flora doskonale wykorzystuje brak obecności
człowieka. Pojawiają się gatunki zwierząt dawno uznane z niezamieszkujące tych terenów. Czy w takim razie możemy mówić o zniszczeniu terenów w pobliżu elektrowni?
Tragedia w Czarnobylu na długie lata zatrzymała rozwój energetyki jądrowej w krajach Europy. Jednak po pewnym czasie, kiedy emocje opadły,
a zmiany ustrojów wielu państw pozwoliły na głębsze zbadanie sprawy
Czarnobyla, świat kolejny raz zainteresował się energetyką jądrową. Wiele
krajów, które nie miały na swoich terenach elektrownie jądrowych zaczęło
34
Krzysztof Kandefer
rozważać możliwość wybudowania i korzystania z nich, w tym również
Polska. W 14 krajach powstają 62 nowe reaktory, a w planach jest ponad
480. Nawet kraje, które nie posiadają energetyki jądrowej i nie planują
budowy reaktorów, kupują energię od krajów posiadających elektrownie jądrowe. Austria kupuje energie elektryczną z elektrowni jądrowych
w Czechach, Słowacji, Niemczech i Szwajcarii. Dania kupuje energię od
Szwecji i Niemczech, Grecja kupuje energię z elektrowni jądrowej w Bułgarii, Luksemburg kupuje od Belgii i Francji. Pomimo iż rząd Silvio Berlusconiego zawiesił plany reaktywacji energetyki jądrowej, to firmy włoskie
mają udziały we francuskich elektrowniach jądrowych, z których importują prąd. Jednak, kiedy energetyka jądrowa zaczęła wracać do łask i wzbudzać coraz większe zainteresowanie, świat stanął przed widmem z 1986 r.
Dnia 11.03.2011 r. w Japonię uderzyła fala tsunami wywołana trzęsieniem ziemi o sile 8,9 stopni w skali Richtera. W skutek tego został
uszkodzony reaktor w elektrowni Fukushima I. Wszyscy przypomnieli
sobie o Czarnobylu. Z uszkodzonego reaktora unosiła się radioaktywna
chmura pary, a do wody wyciekła napromieniowana woda wykorzystywana do schładzania reaktora. Prasa przekazywała doniesienia o kolejnych
wybuchach w pozostałych reaktorach. Świat popadł w histerię. Następnego dnia po trzęsieniu ziemi, 12.03, w południowych Niemczech ulicami
przeszło 60 tyś. przeciwników energii jądrowej. W ostatnich latach na terenach Niemiec pracowało 17 elektrowni jądrowych wytwarzających 20 490
megawatów mocy. Teraz 60 % społeczeństwa chce ich natychmiastowego
zamknięcia. Planowane jest tymczasowe wyłączenie 7 najstarszych reaktorów a do 2022 roku Niemcy chcą całkowicie zrezygnować z korzystania
z energii atomowej i wyłączyć wszystkie elektrownie. Niestety rezygnacja
z energii atomowej będzie kosztować dużo pieniędzy. Według „Financial
Times” straty mogą opiewać na 3,5 mld euro. 16 Jednak nie tylko Niemcy
uległy psychozie. Władze Szwajcarii zawiesiły projekty modernizacji swoich istniejących już elektrowni i wstrzymały budowy nowych. Natomiast
premier landu Brandenburgia zaapelował do Polski, aby ta wycofała się
z planów budowy elektrowni atomowej. Całkowite odejście od energetyki jądrowej nie będzie dotyczyło wyłącznie krajów korzystających z niej,
16
http://www.rp.pl/artykul/669248.html?print=tak (08.06.2012 r.)
35
lecz uderzy nawet w kraje niekorzystające z tej energetyki. Pociągnie to
za sobą podwyżki cen dotychczasowych źródeł energetycznych oraz obniżenie limitów na emisję dwutlenku węgla. Czy należy ulegać masowej
histerii?
Tomasz Jackowski z Instytutów Problemów Jądrowych apeluje o zdrowy rozsądek. „Kiedy Niemcy budowali swoje elektrownie, nie pytali nas
o zdanie – mówi.W sąsiednich krajach, w odległości nie większej niż 310
kilometrów od polskiej granicy, działa 10 elektrowni jądrowych, w których
pracuje 25 reaktorów. Najbliższe, bo zaledwie 119 kilometrów od granicy,
znajduje się elektrownia w czeskiej miejscowości Dukovany. Rosjanie
planują budowę potężnej siłowni jądrowej pod Kaliningradem. W ostatni wtorek porozumienie o budowie elektrowni podpisali też z Rosjanami
Białorusini – ma stanąć w Ostrowcu w obwodzie grodzieńskim, sąsiadującym z Polską. – Nawet nie mając elektrowni jądrowej, ponosimy ryzyko
skażenia radioaktywnego. Czemu zatem nie mielibyśmy czerpać korzyści
z tej technologii?”17
Według ogólnopolskiego sondażu telefonicznego przeprowadzonego 21.01.2011, przez grupę IQS dla „Newsweeka” na pytanie: „Czy jest
Pan/Pani za budową elektrowni jądrowych w Polsce?” pozytywnie odpowiedziało 42% polaków, przeciwnych było 50% osób, a reszta nie miała
zdania. Jednak, na to samo pytanie zadane 17.03, czyli 6 dni po trzęsieniu ziemi w Japonii, pozytywnie odpowiedziało zaledwie 32% pytanych,
a przeciwnych było 59%.
Przyczyną tej histerii jest przede wszystkim niewiedza. Społeczeństwo,
które nie miało dotychczas kontaktu z energetyką atomową rozpatruje je
przez pryzmat katastrofy w Czarnobylu, wierząc w mit o setkach zabitych
podczas wybuchu. Nie prowadzi się kampanii informującej o samej istocie
energetyki jądrowej i o zasadach funkcjonowania elektrowni. Wielu polaków nawet nie zdaje sobie sprawy, iż na terenie naszego kraju już znajduje
się reaktor atomowy o nazwie Maria w ośrodku badawczym w Świerku.
Jarosław Olechowski, Paweł Kurek, Skazani na Atom, „Newsweek Polska” nr 12, 2011.
17
36
Krzysztof Kandefer
Mapa 1. Rozmieszczenie elektrowni jądrowych w Europie (stan na dzień 21.11.2010r.)
Źródło:http://www.atom.edu.pl/index.php/component/content/article/59-ej-w-uniieuropejskiej/74-energetyka-jadrowa-w-unii-europejskiej.html (08.06.2012 r.)
Strategia energetyczna w Polsce
Obecna polityka energetyczna Polski opiera się przede wszystkim na
pozyskiwaniu energii z węgla kopalnianego i gazu importowanego z Rosji. Jednak kontynuowanie tej polityki stanie się nie tylko nieopłacalne,
ale i niewystarczające. Współczesne gospodarka ma coraz większe zapotrzebowanie na energię elektryczną, którego nie zdołają zaspokoić dotychczasowe elektrownie w Polsce. Dodatkowym problemem staną się ceny
importowanej energii, które wzrosną po wydarzeniach w Japonii i odejściu
37
krajów wykorzystujących energię jądrową od jej produkowania. Polska
staje przed bardzo poważnym dylematem, czy budować elektrownie jądrową czy szukać rozwiązania w innych alternatywnych źródłach.
Pierwsza próba wybudowania elektrowni jądrowej zakończyła się fiaskiem z powodu zaciekłych protestów członków organizacji Greenpeace
i przeciwników energii atomowej. Jednak pomysł powrotu do realizacji
tego przedsięwzięcia pojawił się w 2005 r., kiedy to uchwalony został dokument Polityka Energetyczna Polski do 2025 roku. Dokument ten spowodował, iż ponownie zaczęto rozpatrywać kwestie budowy elektrowni
atomowych w kraju, a pierwszy blok jądrowy miałby zostać oddany do
użytku już w 2021 roku a następny w 2025 roku. Pierwszym, który otwarcie stwierdził, iż Polska powinna wrócić do energetyki jądrowej był Jarosław Kaczyński. W swoim expose w lipcu 2006 r. ówczesny premier
zasugerował, iż w osiągnięciu celu mogłaby nam pomóc Francja, która jest
niekwestionowanym liderem w dziedzinie energetyki jądrowej. W 2007 r.
została powołana specjalna komisja, która miała zająć się sprawą energetyki atomowej. Następcą dokumentu był projekt Polityki Energetycznej
Polski do 2030 r., który nie tylko podtrzymywał tezy i wnioski z poprzedniego dokumentu, ale również zakładał, iż w Polsce jest konieczność budowy elektrowni atomowych. Obecny rząd planuje uruchomienie pierwszej
elektrowni do 2022 r., a do roku 2030 mają powstać elektrownie o łącznej
mocy 6000 MWe. Koszty tej inwestycji szacowane są na 2500 euro/kWe
bez oprocentowania kapitał. Dla przykładu koszt elektrowni węglowej
bez urządzeń do usuwania CO2 to ok 1800 euro/kWe, a koszt tej samej
elektrowni ale z urządzeniami ograniczającymi emisję CO2 to już 4000
euro/kWe. Należy nadmienić, iż przy obecnych limitach na emisję CO2 narzucanych przez Unię Europejską i zapowiedziach z jej strony o dalszym
obniżaniu tych limitów, budowanie elektrowni węglowych bez urządzeń
przechwytujących i przechowujących CO2 jest nieopłacalne. W listopadzie
2009 roku opublikowano najnowszą wersję Polityki Energetycznej Polski
do 2030 r. przygotowaną przez rząd Donalda Tuska. Dokument ten przewiduje budowę elektrowni jądrowych. 19 Maja 2009 r. na Pełnomocnika
Rządu ds. Polskiej Energetyki Jądrowej powołana została Hanna Trojanowska, która do tej pory zajmowała stanowisko dyrektora Departamentu
38
Krzysztof Kandefer
Energetyki Jądrowej Polskiej grupy Energetycznej S.A., natomiast głównym inwestorem w budowie elektrowni jądrowej będzie PGE Polska Grupa Energetyczna S.A.
16 sierpnia 2010 roku skierowano do konsultacji międzyresortowych
i społecznych projekt Programu Polskiej Energetyki Jądrowej. Projekt ten
ma określić szczegółowy zakres działań oraz terminy uruchomienia w Polsce pierwszej elektrowni jądrowej.
Harmonogram Programu obejmuje następujące etapy:
Etap I - do 30.06.2011:
• Opracowanie i przyjęcie przez Radę Ministrów Programu polskiej
energetyki jądrowej do 31.12.2010,
• Uchwalenie i wejście w życie przepisów prawnych niezbędnych
dla rozwoju i funkcjonowania energetyki jądrowej do 30.06.2011,
Etap II - 1.07.2011 - 31.12.2013: Ustalenie lokalizacji i zawarcie kontraktu
na budowę pierwszej elektrowni jądrowej,
Etap III - 1.01.2014 - 31.12.2015: Wykonanie projektu technicznego i uzyskanie wymaganych prawem uzgodnień,
Etap IV - 1.01.2016 - 31.12.2022: Pozwolenie na budowę i budowa pierwszego bloku pierwszej elektrowni jądrowej, rozpoczęcie budowy kolejnych,
Etap V - 1.01.2023 - 31.12.2030: Budowa kolejnych bloków el-ektrowni
jądrowych.18
W procesie zmian, jakie mają nastąpić w polskim prawie, ukształtowany zostanie model polskiej energetyki jądrowej, którego podstawą będą
cztery główne podmioty:
• Komisja Bezpieczeństwa Jądrowego i ochrony Radiologicznej – jako
centralny, niezależny organ administracji jądrowej, pełniący funkcję
dozoru jądrowego. Jej podstawowym zadaniem będzie zapewnienie
nadzoru nad bezpieczeństwem jądrowym i ochroną radiologiczną,
ochroną fizyczną obiektów jądrowych jak również zapobieganie niepowołanemu rozprzestrzenianiu materiałów jądrowych.
18
Program Polskiej Energetyki Jądrowej, Załącznik do uchwały rady ministrów, Warszawa
2010 .
39
• Agencja Energetyki Jądrowej – będzie podległa ministrowi właściwemu do spraw gospodarki. Jej zadaniem będzie wytyczenia i koordynowanie realizacji strategii rozwoju energetyki jądrowej.
• Zakład Unieszkodliwiania Odpadów Promieniotwórczych – celem tej
instytucji będzie wykonywaniem zadań w zakresie postępowania z odpadami promieniotwórczymi, również wypalonego paliwa jądrowego.
• Inwestorzy obiektów energetyki jądrowej, po rozpoczęciu pracy elektrowni operatorzy, posiadający doświadczenie i niezbędną wiedzą oraz
zasoby finansowe niezbędne do budowy i eksploatacji obiektów.
Program przewiduje również działania mające na celu zapewnienie
Polskim elektrowniom dostaw uranu ze źródeł krajowych i zagranicznych.
Na terenie naszego kraju nie pracują żadne kopalnie uranu, jednak na terenie Polski znajdują się pewne zasoby, które mogłyby zostać wykorzystane
w przypadku wzrostu cen na światowym rynku. Szacowane ilości uranu
na terenie naszego kraju wynoszą 100000 ton, co wystarczy na ponad 625
lat pracy reaktorów o mocy 1000 MWe. Jednak w obecnej chwili wydobywanie tych zasobów dla naszego kraju byłoby nieopłacalne, ponieważ
kupowanie uranu z innych krajów jest tańsze. Kraje, które eksportują uran
to Australia, Kanada jak również Namibi. Cena składowa uranowa przekładana na elektryczność z elektrowni jądrowej jest niewielka bo około
0,15 centa/kWh, w przeliczeniu na polską walutę szacuje się 0,5 grosza/
kWh, przy koszcie wytwarzania energii elektrycznej ok. 15 gr/kWh. 19
Opracowywany jest również plan postępowania z odpadami promieniotwórczymi i wypalonym paliwem jądrowym. Na terytorium naszego
kraju znajduje się już miejsce składowanie odpadów w Różanie jednak
niedługo zostanie zapełnione. Składowisko to zbiera odpady z całej Polski na przestrzeni ostatnich 50 lat. Więc bez względu na to czy na terenie
Polski powstanie elektrownia atomowa czy nie, będziemy zmuszeni do
znalezienia nowego miejsca na odpady radioaktywne. Z tego powodu Program Polskiej Energetyki Jądrowej określa budowę nowego składowiska
odpadów nisko- i średnioaktywnych, jako najpilniejsze zadanie. Państwowa Agencja Atomistyki wytypowała 5 miejscowości na terenie, których
można by było założyć składowisko:
http://www.atom.edu.pl/index.php/ej-w-polsce/dzis/plany-obecne.html (08.06.2011 r.)
19
40
Krzysztof Kandefer
1.
2.
3.
4.
5.
Łanięta ( woj. łódzkie, powiat kutnowski)
Damasławek ( woj. wielkopolskie, powiat wągrowiecki)
Kłodawa (woj. wielkopolskie, powiat kolski)
Jarocin (woj. wielkopolskie, powiat jarociński)
Pogorzel (woj. warmińsko – mazurskie, powiat gołdapski)
W Łaniętach, Damasławku i Kłodawie znajdują się najbardziej odpowiednie do umieszczania odpadów promieniotwórczych wsady solne. Jarocin i Pogorzel mają na swoich terenach pokłady iłowe, również nadające
się do składowania odpadów. Aby określić, które miejsca będą najbardziej
optymalne prowadzone będą szczegółowe badania, a następnie zostaną
wybrane 3 najlepsze lokalizacje. Badania zaplanowane są na rok 2013,
a po wyborze lokalizacji ruszą pracę projektowe i budowlane, tak aby
nowe składowisko było gotowe najpóźniej w roku 2020. Zadanie to jest
ważne ze względu na to, iż gdy pojawi się elektrownia jądrowa zwiększy
się ilość powstających odpadów.
13 maja 2011 r. Sejm uchwalił nowelizację ustawy Prawo Atomowe
oraz ustawę o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie obiektów
energetyki jądrowej oraz inwestycji towarzyszących.20
Polska Grupa Energetyczna od kilku lat przygotowuje się do rozpoczęcia budowy i eksploatacji elektrowni atomowej w Polsce. Jednak do zrealizowania tego celu, dąży do utworzenia konsorcjum, do którego chce zaprosić dwóch lub więcej udziałowców. Wśród kandydatów znalazły się dwie
polskie firmy, KGHM i Orlen, oraz pięć zagranicznych: EDF (Francja),
Vattenfall (Szwecja), Electrabel (Belgia), E.ON (Niemcy), CEZ (Czechy).
Do budowy pierwszej elektrowni powołano spółkę celową o nazwie EJ1
sp. z.o.o., która będzie zajmować się przygotowaniem procesu inwestycyjnego, znalezienia najlepszej lokalizacji oraz zdobycia wszelkich niezbędnych decyzji potrzebnych do rozpoczęcia budowy. Do jej decyzji należy
również wybór partnerów, aby stworzyć konsorcjum i rozpocząć budowę.
Dotychczas PGE podpisało porozumienie o współpracy z dużymi firmami
zajmującymi się projektowaniem, budową oraz eksploatacją elektrowni: 21
20
21
http://www.atom.edu.pl/index.php/ej-w-polsce/dzis/plany-obecne.html (08.06.2012 r.)
Tamże, (08.06.2012 r.)
41
• 18.11.2009 r. z francuskim EDF - współpraca ma na celu zbadanie
wykonalności rozwoju reaktorów w technologii EPR oraz możliwości
partnerstwa przemysłowego przy budowie pierwszej elektrowni jądrowej w Polsce
• 01.03.2010 r. z amerykańsko-japońskim konsorcjum GE Hitachi - memorandum przewiduje wspólne działania w zakresie przeprowadzenia
studium wykonalności dla rozwoju technologii reaktorów jądrowych
ABWR i ESBWR w Polsce do 2020 r. wraz z potencjalną ich budową i eksploatacją w pierwszej polskiej elektrowni jądrowej. Ponadto
obie firmy potwierdziły, że równolegle będą prowadzić rozmowy nad
potencjalnym partnerstwem przemysłowym przy projekcie jądrowym
w Polsce
• 27.04.2010 r. z amerykańskim Westinghouse Electric Company LLC
- memorandum przewiduje podjęcie wspólnych działań w celu przeprowadzenia studium wykonalności dla rozwoju technologii reaktorów jądrowych AP1000 PWR i możliwości budowy pierwszego bloku
w tej technologii w Polsce do 2020 roku.
Ważne jest, aby polskie przedsiębiorstwa chciały przystąpić do budowy elektrowni w Polsce, ponieważ od kilki lat polskie firmy uczestniczą w budowie zagranicznych elektrowni lub produkcji komponentów do
nich: 22
• Erbud – podwykonawca w budowie trzech elektrowni we Francji
• Polbau – praca przy budowie siłowni atomowej w Olkiluoto w Finlandii (początkowo prace ograniczono do budowy stanu surowego budynków maszynowni i pompowni, później jednak zlecono realizację
całego pakietu tzw. Obiektów towarzyszących wokół reaktora.
• Elektrobudowa – również brał udział w budowie Olkiluoto, zajmuje
się montażem instalacji elektrycznej.
• Energomontaż – Północ Gdynia – dostarczył do budowy Olkiluoto 3
główne elementy linera, czyli wewnętrznej stalowej wykładziny obudowy bezpieczeństwa reaktora.
• Rafamet – produkuje obrabiarki wykorzystywane do produkcji zbiorników ciśnieniowych reaktora.
http://www.atom.edu.pl/index.php/ej-w-polsce/dzis/plany-obecne.html(08.06.2012 r.)
22
42
Krzysztof Kandefer
Zarówno Program Polskiej Energetyki Jądrowej, jaki i sami przedsiębiorcy mówią, iż nie widzą możliwości, aby polskie firmy nie brały udziału w budowie pierwszej elektrowni jądrowej na terytorium naszego kraju.
Prezes Mostostalu, Jarosław Popiołek, w swoim wywiadzie dla serwisu
wnp.pl mówi, że „Nie ma możliwości, w której organizacja posiadająca
odpowiedni know-how z zakresu energetyki jądrowej, mogłaby podjąć się
takiego przedsięwzięcia, bez aktywnego i podmiotowego udziału czołowych przedstawicieli krajowego rynku budowlanego”.23
Wybudowanie własnej elektrowni przysporzyłoby ogromnego prestiżu
polskim firmom budowlanym i uczyniło je bardziej konkurencyjnymi na
arenie międzynarodowej.
Bibliografia:
1. Burda K., Mitologia Nuklearna, „Newsweek Polska” nr 12/2011, 27.03.2011.
2. Czerwiński A. A., Energia jądrowa i promieniotwórczość, Oficyna Edukacyjna Krzysztof Pazdro, Warszawa 2005.
3. Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, 30.03.2010, 2010/C 84/01, wersja skonsolidowana traktatu ustanawiającego europejską wspólnotę energii atomowej.
4. http://energetyka.wnp.pl/energetyka_atomowa/przygotowania-do-budowy-elektrowniatomowej-w-polsce-moga-byc-dluzsze,140861_1_0_0.html
5. http://energetyka.wnp.pl/koszt-budowy-instalacji-wiatrowych-w-polsce-5-7-mln-zlza-1-mw,126342_1_0_0.html
6. http://energetyka.wnp.pl/zadroga-budowa-silowni-jadrowej-w-polsce-moze-byctansza-niz-zakladano,141208_1_0_0.html
7. http://forsal.pl/artykuly/460612,ile_moze_kosztowac_elektrownia_atomowa.html
8. http://gazownictwo.wnp.pl/gaz-z-lupkow-nieco-blizej,135390_1_0_0.html
9. http://gazownictwo.wnp.pl/maleja-szanse-na-tanszy-gaz,135098_1_0_0.html
10.http://gornictwo.wnp.pl/jeszcze-mniej-wegla-przez-ciecie-limitow-emisjico2,6914_2_0_0.html
11. http://gornictwo.wnp.pl/w-polsce-spada-wydobycie-wegla-kamiennego,46732_1_0_0.
html
12.http://k.wnp.pl/f/021/219/wegiel-kamienny-info.pdf
13.http://portalwiedzy.onet.pl/124465,,,,europejska_wspolnota_energii_atomowej,haslo.
htm
14.http://postcarbon.pl/2008/03/elektrownie-atomowe/
15.http://strefajazdy.pl/pl/dyzury-ekspertow/ford-nukleon-samochod-z-napedematomowym-koncept-z-lat-50-1763
23
http://www.wnp.pl/wiadomosci/j-popiolek-mostostal-w-wa-krajowe-firmy-niezbedneprzy-budowie-polskiej-elektrowni-atomowej,117747_1_0_0_0_0.html(08.06.2012r.)
43
16.http://weglowodory.pl/gaz-lupkowy-technologia-wydobycia/
17.http://www.atom.edu.pl/index.php/component/content/article/59-ej-w-uniieuropejskiej/74-energetyka-jadrowa-w-unii-europejskiej.html
18.http://www.atom.edu.pl/index.php/ej-w-polsce/dzis/plany-obecne.html
19.http://www.e-petrol.pl/index.php/notowania/rynek-krajowy/ceny-stacje-paliw
20.http://www.euronuclear.org/1-about/aims.htm
21.http://www.foratom.org/about-us.html
22.http://www.gmfeurope.org/
23.http://www.pgesa.pl/pl/PGE/CentrumPrasowe/InformacjePrasowe/Strony/Kolejnykrokwprogramieenergetykijadrowej%E2%80%93PGEEJ1Spzoouruchomiladwaistotnep
rzetargi.aspx
24.http://www.rp.pl/artykul/669248.html?print=tak
25.http://www.wnp.pl/wiadomosci/j-popiolek-mostostal-w-wa-krajowe-firmy-niezbedneprzy-budowie-polskiej-elektrowni-atomowej,117747_1_0_0_0_0.html
26.James S. A., Energia atomowa a społeczeństwo, Książka i Wiedza, Warszawa 1951.
27.Jamkowski M., Łańcuch reakcji, „Newsweek Polska” nr 12/2011, 27.03.2011.
28.Jezierski G., Energia jądrowa wczoraj i dziś, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne,
Warszawa 2006.
29.Kubowski J., Nowoczesne elektrownie jądrowe, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne,
2010.
30.Olechowski J. Kurek P., Skazani na Atom, „Newsweek Polska” nr 12, 2011.
31.Rajewski S., Strach przed atomem jest jak średniowieczny zabobon, „Angora”, nr 13
(1084).
32.Strupczewski A., Nie bójmy się energetyki jądrowej!, SEP COSIN, Warszawa 2010.
33.Wilczak D., Cywilizacja Samobójców, „Newsweek Polska” nr 12/2011.
STRESZCZENIE
W obliczu widma kryzysu energetycznego Polska powinna zainwestować w alternatywne źródło pozyskiwania energii elektrycznej. Nasza cywilizacja ma coraz większe zapotrzebowanie na energie, którego nie zdołają zaspokoić dotychczasowe metody jej pozyskiwania np. przy spalaniu
węgla. Dodatkowo uwolniłoby to Polskę od zależności dostaw energetycznych z zagranicy i w dużym stopniu doprowadziłby do uniezależnienia od
rosyjskiego gazu. Dopóki technika nie znajdzie innego rozwiązania, atom
może okazać się wybawieniem od kryzysu energetycznego.
44
Krzysztof Kandefer
Słowa kluczowe: energetyka nuklearna, kryzys energetyczny, energia
atomowa w Polsce, strategia energetyczna w Polsce.
45
Wiktor Owsiak
WSZECHNICA POLSKA Szkoła Wyższa w Warszawie
WIARYGODNOŚĆ A GOSPODARKA.
PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY KRYZYSU
W GRECJI
SUMMARY
THE ROLE OF NUCLEAR ENERGETICS IN THE WORLD
ECONOMICS (SELECTED ISSUES)
Facing the approaching energetic crisis, Poland should invest in alternative sources of electric energy. Our civilization has an expanding need
for energy, which cannot be satisfied by traditional methods, e.g. coal burning. Additionally, it could free Poland from dependence on energy delivery
from abroad, thus making Poland almost independent of Russian gas. Until
the time when technology offers another solution, atom may save us from
energetic crisis.
Key words: nuclear energy, energetic crisis, atom energy in Poland,
energetic strategy in Poland.
Wprowadzenie
W mediach przetoczyła się psychologiczno-ekonomiczna dyskusja na
temat „Czy się opłaca udawać Greka?”1. Ta dysputa również ma wymiar
moralno-etyczny. Oszukiwanie jest etycznie nie dopuszczalne, w gospodarce również. Wielu wypowiada się, iż w sferze ekonomiczno-gospodarczej oszukiwanie może być opłacalne, ale na krótką metę. Tutaj w grę
wchodzi takie pojęcie jak wiarygodność.2 Utrata wiarygodności przez
duży podmiot gospodarczy jest utratą wiarygodności na wiele lat.
Polemika dotyczy tak dużego podmiotu gospodarczego, jakim jest
państwo Greckie. Problem polega na tym, że Grecja w różnymi sposobami starała się ukrywać rzeczywisty poziom zadłużenia. Państwo Greckie
przez długi czas żyło „ponad stan”. Wielu wierzyło, że kondycja gospodarki jest dobra, bo jest całkiem niezły poziom życia, wybudowane autostrady
oraz wysokie emerytury. Władze Grecji niestety maskowały stan finansów
państwa.
W sytuacji, gdy problem gospodarczy sięgnął granic niewypłacalności
Europa ruszyła z wielokrotną pomocą finansową dla Greckiego państwa.
W społecznym odbiorze to brzmi jak „happy end”. Analiza aspektów psychospołecznych i ich długofalowy wpływ na gospodarkę dobitnie pokazuje, że, to nie jest szczęśliwe zakończenie dla Grecji.
Najpierw pojedyncze głosy niezależnych analityków wskazywały, że
bankructwo Grecji jest nie uniknione. Teraz nasiliły się przekazy w mass
P. Golonka, Trójka pyta: Czy opłaca się udawać Greka? www.polskieradio.pl,
23.07.2010.
2
E. Aronson, Człowiek istota społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
1
46
Wiktor Owsiak
mediach mówiące o realnym bankructwie Grecji i konkretnych przygotowania niektórych europejskich krajów do takiego przebiegu wydarzeń.
Wygląda na to jakby stopniowo wprowadzano tę informacje do rynku
w celu uniknięcia gwałtownych reakcji ze strony inwestorów. Na zasadzie
łańcuchowej reakcji inwestorzy mogą zbyt panicznie zareagować na dane
wydarzenie, co może się odbić na wszystkich krajach z grupy tzw. PIGS
(Portugalia, Włochy, Grecja, Hiszpania). Tak czy inaczej jest pewnym jest
to, że bez zewnętrznej pomocy Grecja jest niewypłacalna.
Jakie negatywne konsekwencje ponosi Grecja w skutek kryzysu zadłużeniowego w długotrwałej perspektywie? To są przede wszystkim straty
społeczne.
Straty społeczne
Kraj ten uznawany jest za kolebkę współczesnej cywilizacji oraz miejsce narodzin demokracji. To jego bogata historia oraz dziedzictwo kulturowe w dużej mierze wpłynęło na wygląd współczesnej Europy.
Relacje społeczne w samej Grecji już uległy pogorszeniu i ten proces
będzie się nasilał. Będą zachodzić nasilone procesy demoralizacji i zwielokrotnienie zjawiska wykolejenia społecznego. Wykolejenie społeczne
niewątpliwie prowadzi do wzrostu poziomu przestępczości.3 To wszystko
może złożyć się na uformowanie tzw. straconego pokolenia.
W sytuacji kryzysu gospodarczego zwiększa się stopa bezrobocia.
„Bezrobocie jest to liczba osób zarejestrowanych, jako poszukujących
pracy i jednocześnie niemających zatrudnienie. Stopa bezrobocia jest to
odsetek siły roboczej pozostającej bez pracy.”4 Wysokiemu bezrobociu towarzyszą takie negatywne zjawiska jak: nasilenie problemu alkoholizmu,
narkomanii, wzrost prostytucji. Nasila się rozpowszechnienie przemocy
w rodzinie i w zewnętrznych relacjach społecznych.
Warto śledzić jak będą nasilały się takie problemy społeczne jak ubóstwo i bezdomność, żeby temu skutecznie przeciwdziałać. Przy wzroście
bezrobocia prawie zawsze zwiększa się zakres ich występowanie. Nierów J. Semionow, Niedostosowanie społeczne nieletnich, Wydawnictwo Difin, Warszawa
2011.
4
D. Begg, Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1999, s. 18.
3
Wiarygodność a gospodarka. Psychologiczne aspekty kryzysu...
47
ności społeczne szczególnie mocno potęgują różnego rodzaju negatywne
postawy społeczne oraz eskalują destruktywne zachowania jednostek społeczeństwa.
Kolejną konsekwencją wzrostu bezrobocia jest pogorszenie się stanu
zdrowia fizycznego a także psychicznego obywateli kraju. Eksperci ostrzegają przed nasileniem występowania chorób wieńcowych (zawał mięśnia
sercowego, choroba niedokrwienna serca, miażdżyca). Kryzys gospodarczy i towarzyszące mu wysokie bezrobocie jest źródłem ogromnego stresu
dla osoby bezrobotnej. Bezrobociu towarzyszy załamaniu samooceny oraz
poczucie nieprzydatności społecznej. Brak wystarczających środków finansowych skutkuje niezaspokojeniem podstawowych potrzeb jednostki
ludzkiej. Następuję destrukcja relacji w rodzinie, która jest podstawową
komórka społeczną. W relacjach małżeńskich narastają konflikty. Następuje ograniczenie możliwości realizacji potrzeb edukacyjnych.
Zachwianie równowagi rodzinnej ma długotrwałe i szerokie konsekwencje społeczne. Rzutuje na dorosłe życie dzieci i na ich funkcjonowanie zawodowe. Zgodnie z zasadą dziedziczenia społecznego dzieci osób
bezrobotnych mają większe prawdopodobieństwo bycia osobami bezrobotnymi. Masowe bezrobocie ma negatywne skutki dla rozwoju państwa. Ma miejsce marnotrawienia potencjału społecznego. Osoby pozostające długotrwale bez zatrudnienia nie wykorzystują własnych talentów,
uzdolnień. W trakcie bezrobocia zanikają wcześniej zdobyte umiejętności
i kompetencje.
W skali kraju ma miejsce tzw. ucieczka mózgów, czyli migracja zarobkowa w wyniku, której zazwyczaj bezpowrotnie wyjeżdżają z kraju
przede wszystkim młode i wykształcone osoby. Wysokie bezrobocie to są
ogromne wydatki z budżetu państwa na cele socjalne, np. zasiłki dla bezrobotnych.
Długotrwałe bezrobocie pozostawia w osobowości człowieka destrukcyjny ślad. Przywrócenie takiej osoby do równowagi psychicznej jest bardzo trudne a często nie jest już możliwe. Eksperci są zgodni, iż bardziej
48
Wiktor Owsiak
opłacalne dla państwa jest nie dopuszczanie do zjawiska masowego długookresowego bezrobocia.5
Eksperci wśród wielu problemów społecznych wymieniają też
zjawisko marnotrawienia pieniędzy publicznych. Jednym z przykładów
marnotrawienia publicznych pieniędzy podatników jest nadmierne
rozbudowywanie i utrzymywanie aparatu administracyjnego państwa.
Rozrost ilości urzędniczych stanowisk nie tylko pochłania ogromne
kwoty z budżetu państwa, ale i zmniejsza skuteczność administracyjną.
Ten problem w dużej mierzy dotyczy państwa Greckiego. Radykalne
ograniczenie wydatków państwa wydaje się konieczne dla uzdrowienia
zarówno finansów publicznych, jak i dla odzyskania wiarygodności społecznej.
Do listy problemów społecznych należy m.in. brak suwerenności politycznej. W sytuacji Grecji już widać społeczny opór wobec coraz bardziej
zauważalnej zależności politycznej od innych państw. Zewnętrzne naciski
na decyzję podejmowane przez grecki rząd już stały się praktycznie normą.
Uzasadnieniem ingerencji w sprawy wewnętrzne państwa jest oczywiście
kryzys zadłużeniowy danego kraju. W tej sytuacji rodzą uzasadnione zagrożenia dla demokratycznych postaw funkcjonowania tego europejskiego
państwa.
W aspekcie psychologiczno-społecznym ograniczenie suwerenności
politycznej jakiegokolwiek państwa europejskiego może doprowadzić do
zmniejszenia wiarygodności Unii Europejskiej. Kojarzenie Unii i jej struktur, jako tworu nieszanującego zasad demokracji jest początkiem końca
Wspólnoty Europejskiej. Trafnie ten problem został ujęty przez Krzysztofa Rybińskiego, który stwierdza, że „zainstalowanie w krajach południa Europy rządów przywiezionych w teczce z Brukseli lub Frankfurtu,
w przypadku dalszego pogarszania się sytuacji, doprowadzi do skrajnie
antyunijnych nastrojów w wielu krajach Europy, co w konsekwencji może
doprowadzić do zniszczenia idei Unii Europejskiej i do jej rozpadu.”6
D. Begg, Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1999, s. 246.
K. Rybiński, Najbezpieczniejsza droga do katastrofy, www.inwestycje.pl, 12.03.2012.
5
6
49
W społeczeństwach europejskich również rodzą się obawy, iż demokracja jest zagrożona rządzeniem potężnych instytucji finansowych, np.
MFW. Niepokój narasta szczególnie z tego powodu, iż nazwy tych instytucji notorycznie zaczęły się pojawiać w mass mediach a faktyczna wiedza
na ich temat jest znikoma. Z punktu widzenia psychologicznego najbardziej wzbudza lęk to, co jest nieznane.
Grecja ma także nieduże szanse, by wrócić na arenę międzynarodowa, jako solidny partner w biznesie. Utrata wiarygodności skutecznie zniechęca do inwestowaniu w kraju, będącym granicy bankructwa.
Grecja raczej przez dłuższy odcinek czasowy będzie spostrzegana, jako
kraj mało przewidywalny. Inwestowanie w tym kraju będzie się łączyło
ze świadomością dużego ryzyka utraty kapitału. Wiele wskazuje, iż sami
Grecy skłaniają się do wyprowadzania kapitału poza granice własnego
kraju.
Straty psychologiczno-moralne
Podstawowy problem Greków jest natury psychologicznej. Wygląda
na to, iż Grecy nie wierzą w to, że gospodarka ich kraju jest poważnie
zagrożona. Da się zauważyć brak realizmu w ocenianiu stanu gospodarki. Brak zdrowego krytycyzmu w ocenie rzeczywistości ułatwia funkcjonowaniu różnorakich złudzeń, np. nie płacąc podatki stajemy się bogatsi.
Czym innym jest dążenie do obniżenia podatków.
Większość ekonomistów są zgodni, że obniżenie podatków ma wiele
pozytywnych konsekwencji, m.in. zwiększa ich ściągalność, sprzyja rozwoju gospodarczemu itd. Z psychologicznego punktu widzenia obniżenie
podatków „ociepla” wizerunek kraju w percepcji własnych obywateli.
Sprzyja poczuciu patriotyzmu pod warunkiem, że to jest zgodne z oczekiwaniami społecznymi.
Gdyby tego rodzaju działania zmierzające w kierunku obniżenia podatków lub innych obciążeń fiskalnych zostały podjęte przez poprzednie
władze Grecji prawdopodobnie sytuacja tego kraju wyglądałaby zupełnie
inaczej. Natomiast władzę kraju w swych działaniach szły w zupełnie od-
50
Wiktor Owsiak
wrotnym kierunku. Zostały podniesione stawki VAT oraz inne podatki.7
W konsekwencji jeszcze mocniej pogorszyły się nastroje społeczne.
Zdecydowana większość społeczeństwa aktywnie sprzeciwiają się
wszelkim reformom. W związku z tym, że w Grecji są planowane i realizowane liczne strajki i demonstracje przeciwko polityce oszczędnościowej rządu. Nie tylko mniej wykształcona część społeczeństwa nie rozumie
powagi sytuacji, ale nawet osoby, które zajmują wysokie stanowiska nie
widzą potrzeby zmian. Zmian wymaga przede wszystkim sposób myślenia o własnym państwie. Społeczną normą jest unikanie płacenia podatku
i łamanie prawa. Oszustwa podatkowe na dużą skalę oraz rozbudowana
struktura biurokratyczna wnoszą swój ewidentny wkład w pogłębianie się
zapaści gospodarczej. Z tego powodu również mocno ucierpiał międzynarodowy wizerunek kraju.
Nadal nie wiadomo jak definitywnie rozwiązać problem grecki. Przyjęcie rozwiązań narzuconych przez zewnętrzne podmioty na pewno jest
swego rodzajem upokorzeniem, które nie pozostaje bez śladu w świadomości obywateli. Konstatacja, iż Grecja jest pod szczególnym „nadzorem”
Komisji Europejskiej, która zdecydowała ulokować na terytorium Grecji
tzw. stałą misję - jest swoistym ciosem w poczucie narodowej godności.
Trudnym w tej sytuacji jest kształtowanie u młodego pokolenia poczucia
patriotyzmu i dumy z przynależności narodowej.
Została zauważona tendencja do nasilenia takich negatywnych zjawisk
natury psychologicznej jak stereotypy.8 Schematy w spostrzeganiu całych
narodów mocno się nasiliły w całej Europie. Z nową siłą odżyły stare stereotypy. „Renesans narodowych uprzedzeń jest, być może, najbardziej deprymującym skutkiem ubocznym kryzysu euro...”.9
Nie można się zgodzić na to, aby sprawy ekonomiczno-gospodarcze
było przyczyną narastania negatywnych postaw między europejskimi narodami. Z punktu widzenia psychologicznego swoista jedność Europej RAPORT DGP I DELOITTE: Grecja podnosi podatki i zaostrza kontrole, www.podatki.
gazetaprawna.pl, 2010-03-09
8
E. Aronson, Człowiek istota społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012,
s.136-137.
9
PAP, „Niemcy znów są nazistami”, czyli wielka porażka UE, 22.02.2012, www.interia.pl
7
51
czyków jest sprawa priorytetową. Nic tak nie grozi rozwojowi Europy jak
eskalacja wrogich postaw między narodami poszczególnych państw. Konsekwencją tego stanu rzeczy będzie stopniowy zanik współpracy międzynarodowej w ramach Starego kontynentu. Drugim zagrożeniem wynikającym z narastanie negatywnych postaw w Europie jest wzrost poparcia dla
poglądów nacjonalistycznych. Sygnalizuje to wzrost poparcia dla ekstremalnych ruchów społecznych oraz radykalnych partii politycznych. Przebieg rozwoju sytuacji w Europie oparty na obecnych tendencjach i procesach zachodzących w społeczeństwach zarysowuje się dość niepomyślnie.
W radykalizacji poglądów i postaw mogą odegrać negatywną role
też czynniki demograficzne. Starzenie się europejskiego społeczeństwa
jest niepomyślnym zjawiskiem w rozwoju Europy. Jeżeli do tego dodać
fakt notorycznego zwiększanie się procentowego udziału w skali Europy
imigrantów z krajów arabskich (asymilacja, których praktycznie nie następuje) to mamy dość pesymistyczny obraz perspektyw cywilizacyjnych
Europy.
Zagwarantowanie powrotu do normalności jest niesłychanie trudne.
Podobnie jak niełatwe jest skierowanie greckiej gospodarki ku wzrostowi przy niskich inwestycjach zagranicznych i radykalnym cięciu wydatków krajowych. Wyrażenie zgody na bankructwo państwa jest dość często
wskazywane, jako najbardziej rozsądne wyjście z danej sytuacji. Wielu
ekonomistów wskazuje, iż dane rozwiązanie już zostało zaakceptowane
na poziomie psychologicznym przez rynki. Oznacza to, iż wycena akcji
na giełdach świata już odzwierciedla realną perspektywę niewypłacalności
danego kraju. Tym bardziej wydaje się, że to jest jak najbardziej naturalne
rozwiązanie w świecie ekonomii. W tym świetle zakwestionowanie zasadności wielokrotnych transz pomocy finansowej dla Grecji jest już tylko
kwestią czasu.
Bankructwa państw już były wielokrotnie obecne w historii świata i nie
są czymś nowym. Tym, co różni obecną sytuacje krajów zagrożonych niewypłacalnością, jest to, że wszystkie one są członkami UE. Sama obecność
w strukturach UE nie jest dużym problemem w sensie ekonomicznym, ale
jest ogromnym problem w sensie psychologiczno-socjologicznym. Natomiast problem o dużej wadzę jest przynależność Grecji do tzw. strefy Euro,
52
Wiktor Owsiak
czyli strefy wspólnej waluty europejskiej. To jest zawiły problem zarówno
ekonomiczny jak i psychologiczny.
Strefa Euro, czyli funkcjonowanie wspólnej waluty od początku była
kwestionowana w aspekcie podstawowych zasad polityki monetarnej.
W dużym uproszczeniu wskazywano na możliwą niezgodność działań poszczególnych państw z sytuacją w całej strefie euro. Została zachwiana
równowaga między siłą gospodarki a siłą waluty. W obecnej sytuacji, aby
odbudować równowagę prawdopodobnie należałoby wrócić do walut narodowych. Takie rozwiązanie wydaje się być niemożliwe do przeprowadzenia właśnie ze względów psychologicznych. Panika wśród inwestorów
i dezorientacja społeczna były by nie do opanowania a skutki gospodarze
takiego kroku praktycznie nie do przewidzenia.
Jednym z głównych tematów medialnych przekazów stała się sytuacja
w Grecji, mimo faktu, iż jest to relatywnie mały kraj z niedużą gospodarką.
Natomiast stosunkowo mało mówiło się problemach gospodarczo-finansowych innych większych krajów Unii Europejskiej.10 Problem wszędzie
jest praktycznie ten sam – niewspółmierny wzrost zadłużenia finansów
publicznych. Wygląda na to, że to jest problem systemowy, ponieważ dotyczy wielu krajów tej samej części światowej gospodarki. Tym czasem
tylko Grecy zostali napiętnowani i praktycznie pozbawieni dobrej opinii.
Zasygnalizowanie tego problemu jest ważne, ale udzielenie rzetelnej
i obszernej odpowiedzi na te i wiele innych pytań wymaga wielowątkowej
analizy uwarunkowań politycznych, ekonomicznych oraz społecznych.
Eurogrupa powinna dołożyć wszelkich starań w odkrycie przyczyn kryzysu zadłużeniowego w Europie a także opisania dróg wyjścia z obecnej
sytuacji krajów strefy Euro. Na pewno wymaga jeszcze dopracowania idea
rozwoju Unii Europejskiej a także mechanizmy rządzące funkcjonowaniem wspólnej waluty. Najważniejszym zadaniem dla Europy jest przede
wszystkim odwrócenie negatywnych tendencji zachodzących w społeczeństwach europejskich.
Procesy globalizacyjne szczególnie mocno przyspieszyły wymianę informacji. Pewne wydarzenia są opisywane i omawiane przez różne kanały
W. Gadomski, Psychologia domina. Od Grecji po Włochy, www.artykuly.publi.pl,
11.07.2011.
10
53
informacyjne. Poprzez mass media oczy całego świata są skierowane na
Grecję. Każde wydarzenie jest z uwagą śledzone, analizowane oraz interpretowane. Informacyjny wymiar globalizacji oraz jej konsekwencje
trafnie określa pojęcie „globalna wioska”. Konsekwencją postępującej
globalizacji w wymiarze informacyjnym jest to, iż praktycznie wszystko
staje się jawne. Oznacza to, iż globalizacja w wymiarze informacyjnym
ma swoje koszty – polityczne, społeczne, gospodarcze.11
Ile musi minąć czasu, aby Grecje nie kojarzono z „bankrutem”? Dokładnie tego nie jesteśmy w stanie przewidzieć, ale na pewno będzie trwało to relatywnie długo. Etykietowanie następuje szybko, natomiast odwrócenie tego procesu jest czasochłonne. Te wszystkie czynniki powodują
znaczące straty w realnej gospodarce.
Straty gospodarcze
Żeby wyjść z pułapki zadłużenia Grecja będzie zmuszona do
radykalnych cięć w inwestycjach państwowych. Znaczące inwestycje kapitału zagranicznego mogą ten kraj omijać z powodu braku wiarygodności. Pesymistyczna ocena sytuacji w państwie wspiera negatywny wizerunek kraju i jego mieszkańców. Atmosfera braku zaufania zwiększa koszty
transakcyjne oraz hamuje rozwój gospodarczy. Z drugiej strony nasila się
biurokratyzacja państwa.
Straty gospodarcze będą potęgowane z powodu zmniejszenia aktywności w turystyce. Z powodu nieustanych strajków i innych napięć
społecznych będą ten kraj omijać turyści. Wielu osobom trudno będzie
zdecydować na wyjazd do Grecji wiedząc, że w kraju notorycznie strajkuje duża część społeczeństwa. Potencjalni turyści są ostrzegani przez
mass media o możliwych problemach z wypłatą środków finansowych za
pośrednictwem greckich banków w sytuacji rzeczywistego bankructwa
kraju.
Wyjątkowo trudno wybrać, jako miejsce na beztroskie wakacje kraj,
w którym według doniesień medialnych panują rozruchy uliczne oraz zagrożenie strajku generalnego. Dla konsumenta usług turystycznych niema
L. W. Zacher, Informacyjne wymiary globalizacji, [w:] Globalizacja, pod red. J. Klicha,
Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 2001.
11
54
Wiktor Owsiak
znaczenia, iż starcia policji z demonstrantami mają miejsce daleko w stolicy a na plaży realnie niema szans na spotkanie grupy jakichkolwiek demonstrantów. Atmosfera niezadowolenia społecznego odczuwa się wszędzie, ona jakby wisi w powietrzu i nie da rady od niej uciec. Dla danego
kraju turystyka to jest ogromne źródło dochodów i duża liczba miejsc
pracy. Więc jakiekolwiek negatywne zjawiska społeczne zawsze niekorzystnie odbiją się na tej branży. Biznesmeni również są zwykłymi ludźmi
i ulegają emocjom. Zdając sobie sprawę, że aura nie jest sprzyjająca w tym
kraju, podejmują decyzję o ominięciu lub wręcz wycofaniu swego biznesu
z danej lokalizacji.
Cała branża turystyczna będzie zmuszona istotnie obniżyć cenę swoich
usług, aby przyciągnąć klientów. To oczywiście odbije się na zyskowności
branży i równocześnie obniży dochody państwa z tytułu podatków.
Te negatywne zjawiska odnajdują odzwierciedlenie w szacunkach
ekonomicznych. Wahania koniunktury gospodarczej są przedstawiane
w negatywnych prognozach w tym aspekcie. Analizy OECD (Organizacji
Współpracy Gospodarczej i Rozwoju) wskazują, że w danej sytuacji Grecja może liczyć na spadek PKB do 5,3 proc. w 2012 roku oraz spadek na
poziomie 1,3 proc. w 2013 r.12
Podstawowym obowiązkiem państwa jest stworzenie odpowiednich
warunków, aby umożliwić rozwój gospodarczy. Do zadań państwa należy usunięcie negatywnej atmosfery inwestycyjnej oraz innych przeszkód
natury prawno-organizacyjnej. Ważne jest zapewnienie sprawiedliwości
społecznej oraz praworządności. Jednym z warunków odzyskania wiarygodności jest stworzenie państwa prawa.
Przed Grecją stoją ogromne wezwania cywilizacyjno-gospodarcze.
Tutaj sytuacja jest podobna do sytuacji Polski. Zarówno Grecy jak i Polacy żeby rozwijać się muszą stawiać na innowacyjność oraz usługi. To jest
praktycznie jedyna droga, aby przynajmniej zbliżyć się do technologicznej
czołówki krajów świata. Należy wypracować mechanizm przyspieszający
powstawanie i rozwój nowych technologii. Utrata wiarygodności jest tutaj
szczególnie niekorzystna. Negatywnie odbija się na transferze wysokich
12
I. Modzelewska, OECD przewiduje spadki PKB w strefie euro, www.uniaeuropejska.org.
pl, 24.05.2012.
55
technologii i rozwoju nauki. Wszelkie badania naukowe, aby zostały wykorzystane w przemyśle czy usługach muszą cechować się wysoką wiarygodnością.
Polska ma ten atut wiarygodności, chociaż został mocno nadszarpnięty poprzez m.in. katastrofy lotnicze z udziałem osób o najwyższej randze państwowej. Polska niestety nie jest znana ani z wysokich technologii
ani z rozwiniętego przemysłu, natomiast cieszy się międzynarodowym
uznaniem w aspekcie zdrowej żywność. Ta opinia jest rozpowszechniona
przede wszystkim w krajach bliskiego sąsiedztwa. Czarną rysą na tej opinii
stała się tzw. afera solna, która pokazała fakt wykorzystania na masową
skalę rakotwórczej soli do produkcji wyrobów mięsnych. Sprawa nabrała
międzynarodowej rangi w sytuacji, kiedy Czechy postanowiły na szczeblu
Unii Europejskiej zabiegać o zakaz importu żywności z Polski.13 Ta sprawa
pokazuje jednoznacznie, że zwiodło państwo poprzez niewydolność organów kontrolnych. Z doniesień medialnych wynika, że prawdopodobnie
proceder trwał kilkanaście lat.
Znaczenie i rola technologicznego postępu w rozwoju gospodarczym
jest dobrze widoczna na przykładzie Tajwanu, który jest zaliczany do tzw.
grupy azjatyckich tygrysów. „Tajwan, który 1962 roku był biedniejszy niż
Kongo, w 1986 roku, jeśli chodzi o poziom bogactwa, znalazł się na poziomie Grecji…”14
Przez kryzys zadłużeniowy mocno pogorszył się klimat inwestycyjny
w Grecji, co mocno hamuje inwestycje w wysokie technologie. Ogromne
ciecia budżetowe spowodowały spadek poziomu finansowania nauki, edukacji oraz kultury.
Czynnik kulturowy zaczyna być dostrzegany, jako ważny bodziec
rozwoju kraju. Wskazuje się, że przyczyną umiejscowienia się Polski na
ostatnich pozycjach państw Unii Europejskiej w aspekcie poziomu rozwoju gospodarczego są też zaniedbania w sektorze kultury. Nie uwzględnienie czynników kulturowych w reformach polityczno-gospodarczych jest
wskazywane, jako przyczyna odstawania rozwojowego od krajów o po PAP, Grozi nam wojna handlowa z Czechami?, www.interia.pl, 16.04.2012.
W. Morawski, Socjologia ekonomiczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012,
s. 319.
13
14
56
Wiktor Owsiak
dobnych uwarunkowaniach historycznych, chodzi o kraje Nadbałtyckie
a także Czechy czy Słowację.15
Wydaje się, iż podobnie jest w sytuacji Grecji. Co raz częściej uwidaczniają się czynniki kulturowo-etyczne, które mogły w dużym stopniu
w sposób pośredni przyczynić się do obecnego kryzysu w tym kraju. Uwidoczniły się problemy w sferze edukacji oraz ogólna niewydolność szkolnictwa wyższego.
Badania własne
Interesujące wnioski można wyciągnąć z wyników badań pilotażowych
przeprowadzonych wśród studentów uczelni wyższych w Warszawie. Badanie zostało w taki sposób zaplanowane i przeprowadzone, żeby niebyło
jakiejkolwiek sugestii, jakiego kraju dotyczy. Polegało na uszeregowaniu
krajów Unii Europejskiej według następujących skal: poziom bezpieczeństwa, poziom rozwoju, poziom wiarygodność i poziom upodobania.
Grupą badaną są studenci uczelni wyższych w Warszawie. Liczebność
grypy badawczej wynosi 53 osoby. Do badań został opracowany specjalny
kwestionariusz pod tytułem „Badanie postawy wobec krajów członkowskich UE”. Kwestionariusz składa się z czterech skal: „Najbardziej bezpieczny”, „Najbardziej rozwinięty”, „Najbardziej wiarygodny”, „Najbardziej ulubiony”. Zadaniem osoby badanej jest uszeregowanie 27 krajów
UE według własnej oceny od najbardziej bezpiecznego do najmniej bezpiecznego kraju. Analogicznie ocena dokonuje się w pozostałych skalach
odpowiednio do tytułu skali.
Okazuje się, że Grecja zajmuje bardzo niskie miejsca w percepcji
młodzieży w porównaniu do innych krajów Wspólnoty Europejskiej.
Osoby uczące się na uczelniach wyższych widzą ten kraj dopiero na 21
miejscu, jeżeli chodzi o poziom bezpieczeństwa. Pod względem szeroko
rozumianego „poziomu rozwoju” Grecja zajęła 17 miejsce. Mniej ważne
jest to, jak jest rozumiane pojęcie rozwoju przez respondentów, ale chodzi
o sposób spostrzegania tego kraju.
15
L. Dyczewski, Kulturowe czynniki rozwoju gospodarczego, [w:] Nowa ekonomia a społeczeństwo, pod red. S. Partyckiego, Wydawnictwo KUL, Lublin 2006.
57
W aspekcie „poziomu wiarygodności” ten kraj został ustawiony na 21
pozycję z pośród 27 krajów UE. Tak niską ocena wiarygodności można
wytłumaczyć w dwojaki sposób. Pierwsza przyczyna leży zapewne w medialnych doniesieniach o tym, że władze Grecji nie tylko nie informowały
w odpowiednim czasie o stanie swoich finansów, ale nawet próbowano
te problemy ukrywać. Druga przyczyna to obniżka wiarygodności przez
agencje ratingowe. To oznacza, że greckie obligacje mają tzw. status śmieciowy. Wiadomo, że nie każdy rozumie ekonomiczne aspekty tego zjawiska, natomiast kojarzenie wiarygodności kraju ze „śmieciami” mocno
przemawia do wyobraźni każdego człowieka.
Pozytywnym elementem w uzyskanych wynikach jest to, że w aspekcie upodobania ten kraj został usytuowany na 10 miejscu. Ten ostatni wynik
w dużej mierze ten kraj zawdzięcza wakacyjnym skojarzeniom. Niestety,
ale pozytywna aura może zostać łatwo zniszczona poprzez negatywne skojarzenia z bankructwem. Na pewno niskie noty Grecji w zakresie bezpieczeństwa będą mocno wpływały na pogorszenie oceny atrakcyjności kraju
w przyszłości.
Komunikaty wydawane przez sam rząd Grecji szczególnie pogarszają
wizerunek Grecji. Wypowiedź byłego ministra finansów o tym, że „Grecja balansuje na ostrzu noża” znacząco wzmacnia negatywne skojarzenia
z danym krajem.16
Podsumowanie
Jeżeli w ciągu najbliższych lat ze strony greckiej zostaną dokonane
czytelne zmiany polityczno-gospodarcze, to byłoby to niezwykle ważne
dla przywrócenia wiarygodności i do zagwarantowania stabilności. Uwiarygodnienie państwa Greckiego będzie procesem długotrwałym i mozolnym.
Liderzy polityczni muszą uświadomić, że obecny moment jest przełomowy dla całej Europy. Od bieżących decyzji zależy, w którym kierunku
pójdzie Unia Europejska. Obecna sytuacja Grecji jest bardzo złożona pod
wieloma względami. To nie jest sytuacja, która ma gotowe i proste rozwiązania.
M. Kiepas, Grecja wyeksploatowana… www.wp.pl, 06.02.2012.
16
58
Wiktor Owsiak
Aby można było zwieńczyć Grecki problem miarodajnym sukcesem
należy podjąć działania nie doraźne, ale przyszłościowe. Oczekując jakiegokolwiek przełomu w kwestii zadłużenia rozwiniętych gospodarek Europy i świata należy wskazać na znaczącą korelacje między poziomem
długu publicznego na kondycją gospodarczą. Historia Grecji jest ostrzeżenie władz państwowych innych krajów przed zaprzepaszczeniem reform
gospodarczych zmierzających do redukcji poziomu zadłużenia poprzez
wzrost konkurencyjności gospodarki.
Te wszystkie przesłanki sugerują, że temat Grecji jeszcze długo będzie otwarty. Analiza sytuacji wskazuje, że wciąż niewiadoma pozostaje
najbliższa przyszłość tego kraju. W całej Unii Europejskiej narasta niezadowolenie i zdenerwowanie w tym temacie. Ateny nie wywiązują się
z oczekiwań w przeprowadzaniu reform. Społeczeństwo danego kraju nie
udziela poparcia dla realizacji potrzebnych reform. Dla osiągnięcia znaczących oszczędności w skali państwa kluczowe jest wsparcie społeczne.
Prawdopodobnie sytuacja Grecji pozostawi głęboki ślad w historii
całej Europy. Już obecnie problem zadłużenia zmienił twarz Wspólnoty
Europejskiej. Warto zauważyć, że ucierpiała też wiarygodność Unii Europejskiej. Ujawnił się brak solidarności a także skuteczności w funkcjonowaniu UE. Bardziej wyraźnie zarysowuję się podział na tzw. Europę
dwóch prędkości. Bardziej widoczna jest też dominacja Niemiec i Francji
w podejmowaniu decyzji społeczno-gospodarczych i kształtowaniu kierunku polityki wewnętrznej jak i zewnętrznej UE.
Ponadto pogłębiające się problemy społeczno-gospodarcze Europy
sprzyjają popularności i większej wiarygodności amerykańskiego modelu
gospodarki. W tym modelu rola państwa w rozwoju społeczno-gospodarczym jest zdecydowanie mniejsza niżeli w modelu europejskim. Duże znaczenie ma indywidualizm, przedsiębiorczość i wiara w siebie.17
Reasumując problem spłacania greckiego zadłużenia stał się problemem ogólnoeuropejskim. Nie tylko kraje europejskie oczekują szybkiego
przyjęcia planu oszczędności i jego realizacji, ale również kraje spoza Eu17
S. Swadźba, Kontrowersje wokół amerykańskiego i europejskiego modelu gospodarczego, [w:] Nowa ekonomia a społeczeństwo, pod red. S. Partyckiego, Wydawnictwo KUL,
Lublin 2006.
59
ropy m.in. USA. Oprócz tego posiadaczy greckich obligacji państwowych,
czyli tzw. inwestorzy prywatni liczą na szybkie rozwiązanie problemu.
Presja na państwo Greckie jest wyjątkowo szeroka.
Kryzys Grecji nie jest tylko kryzysem gospodarczym. Jest to też w dużej mierze kryzys społeczny, w którym ogromną rolę odgrywają czynniki
oraz mechanizmy psychologiczne. Prawdopodobnie czynniki natury psychospołecznej w dużym stopniu wpływają na kierunek, w którym będzie
podążać Grecja a nawet cała Europa. Zrozumienie i uwzględnienie siły
działania tych czynników pozwoliłoby obniżyć straty społeczno-gospodarcze, które wynikają z powodu zagrożenia niewypłacalności państwa,
czyli tzw. bankructwa.
Kryzys gospodarczy uwidocznił problemy greckiego społeczeństwa.
Pokazał nieefektywność i słabość samego państwa i jego struktur administracyjnych. Warto zauważyć, że ekonomiści spodziewają się jeszcze większego pogorszenia się kondycji gospodarki. Ogólny ogląd sytuacji Grecji
pokazuje, iż cierpliwość społeczeństwa już jest na wyczerpaniu. Jeżeli uda
się ustalić najlepszy z możliwych plan reform i dane reformy zrealizować
to skutki w realnej gospodarce będą widoczne dopiero za kilka lat.
Państwo Greckie musi się wykazać i udowodnić, że jest godne zaufania. Na podstawie dotychczasowego doświadczenia można dojść tylko
do odwrotnego wniosku. Diagnoza postawiona w tym artykule znajduje
potwierdzenie w licznych analizach ekonomicznych, które wskazują, że
problem Grecji nie polega tylko na nadmiernym zadłużeniu finansowym.
Dlatego kolejne transze pomocy finansowej nie tylko nie rozwiązują problemu a być może bardziej go pogłębiają.
Na koniec warto podkreślić, że pomimo dużego wysiłku włożonego
w ratowanie Grecji jej los jest nieznany. Dowodem na trudność sytuacji
w aspekcie rozwoju długofalowego jest sprzeczność widniejąca pomiędzy
deklaracjami polityków, wnioskami ekonomistów a zachowaniem społeczeństwa greckiego a szerzej i europejskiego. Na dodatek przez wiele
pokoleń będzie państwo Greckie będzie spostrzegane, jako niewiarygodne a społeczeństwo – nieodpowiedzialne. Taka opinia będzie generowała ogromne straty społeczno-gospodarcze przez dziesięciolecia. Zamiast
60
Wiktor Owsiak
skoku cywilizacyjnego może mieć miejsce stagnacja i frustracja społeczna
z powodu zawiedzionych nadziei i utraconych szans.
Na zakończenie warto zauważyć jak znacząca jest rola czynników
pozaekonomicznych w gospodarce każdego kraju. Do takich czynników
zaliczamy różnego rodzaju uwarunkowania natury psychologicznej. Analizując psychologiczne przyczyny tzw. kryzysu greckiego warto wskazać
następujące kwestię.
Pierwszą sprawą, którą się zauważa to jest postawa roszczeniowa wobec państwa. Dobrobyt miało zagwarantować państwo poprzez tzw. rozdawnictwo (np. wprowadzenie 13-stek, 14-stek, mnóstwo etatów w aparacie państwowym). Władza mocno ulegała tej presji społecznej. Aby wygrać wybory partię sporo obiecywały. Spełniając rozdmuchane obietnice
doprowadzono do dużej rozrzutności państwa a jak się okazało Grecje na
to nie było stać18.
Drugi mechanizm psychologiczny szczególnie widoczny w społeczeństwie greckim, to jest dążenie do dobrobytu bez większego wysiłku ze
strony obywateli. Szczególnie to jest widoczne w zachowaniu młodzieży
studenckiej, ale także wśród osób dorosłych np. wykładowców, którzy też
bardzo lubią strajkować.
Trzeci czynnik psychologiczny, który w pewnym sensie mógł się przyczynić do powstania kryzysu greckiego można nazwać, jako „nastawienie na komfort”. Dążenie do komfortu w różnych sferach życia człowieka samo w sobie nie jest niczym anormalnym. Istnieją pozytywne skutki
takiego nastawienia w Grecji, np. darmowe podręczniki dla studentów
uczelni wyższych. Skrajnie negatywnym przejawem takiego nastawienia
są bardzo popularne przesiadywanie urzędników w godzinach pracy w restauracjach.19
Oznacza to, że struktura preferencji wartości Greków jest skoncentrowana na wartościach hedonistycznych w znaczącej mierze odrzucając
takie wartości jak, uczciwość czy pracowitość. W wymiarze temporalnym
18
19
E. E. Petecki, Grecja – krótka analiza problemu, www.salon24.pl, 19.01.2012,
B. Wyżnikiewicz, Dlaczego Grecy sprzeciwiają się reformom, m.obserwatorfinansowy.
pl ,13.11. 2012
61
wszystko jest postawione na „tu i teraz” z brakiem myślenia przyszłościowego w dłuższej perspektywie czasowej.
Bibliografia:
1. Aronson E., Człowiek istota społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2012.
2. Begg D., Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007.
3. Dyczewski L., Kulturowe czynniki rozwoju gospodarczego, [w:] Nowa ekonomia a społeczeństwo, pod red. S. Partyckiego, Wydawnictwo KUL, Lublin 2006.
4. Gadomski W., Psychologia domina. Od Grecji po Włochy, www.artykuly.publi.pl,
11.07.2011.
5. Golonka P., Trójka pyta: Czy opłaca się udawać Greka? www.polskieradio.pl,
23.07.2010.
6. Kiepas M., Grecja wyeksploatowana…, www.wp.pl, 06.02.2012.
7. Modzelewska I., OECD przewiduje spadki PKB w strefie euro, www.uniaeuropejska.
org.pl, 24.05.2012.
8. Morawski W., Socjologia ekonomiczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2012.
9. RAPORT DGP I DELOITTE: Grecja podnosi podatki i zaostrza kontrole, www.podatki.gazetaprawna.pl, 2010-03-09.
10.Semionow J., Niedostosowanie społeczne nieletnich, Wydawnictwo Difin, Warszawa
2011.
11. Swadźba S., Kontrowersje wokół amerykańskiego i europejskiego modelu gospodarczego, [w:] Nowa ekonomia a społeczeństwo, pod red. S. Partyckiego, Wydawnictwo
KUL, Lublin 2006.
12.Szweda E., Europa nie ufa Grekom…, www.interia.pl, 16.02.2012.
13.Wyżnikiewicz B., Dlaczego Grecy sprzeciwiają się reformom, m.obserwatorfinansowy.
pl, 11.13.2012.
14.Zacher L.W., Informacyjne wymiary globalizacji, [w:] Globalizacja, pod red. J. Klicha,
Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 2001.
STRESZCZENIE
Niniejszy artykuł przedstawia konsekwencje bankructwa państwa
z wyszczególnieniem psychologicznych czynników. Artykuł stawia za cel
pokazanie zmian w sposobie spostrzegania i oceniania kraju zagrożonego
bankructwem, na przykładzie Grecji i jaki to ma wpływ na rozwój społeczno-gospodarczy, aktywność w turystyсe. Ukazano, iż kraj przez długi
62
Wiktor Owsiak
czas będzie ponosić konsekwencję negatywnych skojarzeń spowodowanych przyklejeniem etykiety „bankruta” przede wszystkim przez środki
masowego przekazu.
Słowa kluczowe: wiarygodność, gospodarka, turystyka, psychologia.
63
Politechnika Warszawska
PRZEDSIĘBIORSTWO A ZRÓWNOWAŻONY
ROZWÓJ. DOŚWIADCZENIA
MIĘDZYNARODOWE – DOŚWIADCZENIA
POLSKIE
SUMMARY
THE VERACITY AND ECONOMY. PSYCHOLOGICAL
ASPECTS OF THE CRISIS IN GREECE
This article presents the consequences of state bankruptcy detailing the
psychological aspects. Article includes the objective to show the changes
in the way of perception and evaluation of the country was threatened with
bankruptcy, for example, Greece and how it affects the socio-economic development, including the activity in the tourism. It shows that the country
for a long time to bear the consequence of the negative associations caused
by sticking the label “bankrupt” primarily by the mass media.
Wstęp
Według głównego nurtu ekonomii nadrzędnym celem funkcjonowania przedsiębiorstwa jest maksymalizacja zysku1. W naukach o przedsiębiorstwie wskazuje się na wypracowanie stopy zwrotu zainwestowanego
kapitału na takim poziomie, który w postaci dodatnich przepływów pieniężnych generowanych przez spółkę usatysfakcjonuje udziałowców czy
akcjonariuszy. Tym celem może to być także wzrost wartości rynkowej
przedsiębiorstwa w długim okresie czasu2. Z kolei tematyka oddziaływania przedsiębiorstwa na środowisko naturalne i otoczenie oraz ich wzajemne powiązania zdecydowanie później znalazły swoje odzwierciedlenie
w naukach ekonomicznych. Problem negatywnego wpływu przedsiębiorstwa na środowisko naturalne został przede wszystkim zasygnalizowany
przez nurty opozycyjne ekonomii.
Wraz z otwieraniem się gospodarek i postępującym procesem globalizacji zaczęto zwracać coraz większą uwagę na nasilające się zjawiska
degradacji środowiska naturalnego, spowodowane działalnością gospodarczą człowieka. Warto tu wskazać aktywną działalność Klubu Rzymskiego począwszy od lat 60/70 XX wieku, czy międzynarodowe konferencje
(Sztokholm „Tylko jedna Ziemia” w 1972 r., Rio de Janeiro „Szczyt Zie Biorąc pod uwagę samą istotę tworzenia i funkcjonowania przedsiębiorstwa, można
rozróżnić cele powszechne i autonomiczne. Cele powszechne można osiągnąć zarówno
przy pomocy przedsiębiorstwa, jak i poza przedsiębiorstwem. Cele autonomiczne
możliwe są do wypracowania jedynie poprzez powołanie organizacji, jaką jest
przedsiębiorstwo. Zob. A. Noga, Teorie przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2011, s. 64-65.
2
W literaturze anglojęzycznej funkcjonuje pojęcie shareholder value.
1
64
mi” w 1992 r., Johannesburg „Światowy Szczyt na rzecz Trwałego Rozwoju” w 2002 r.), na których przedstawiciele poszczególnych krajów próbowali wspólnie wypracować zbiór działań na rzecz ochrony i poprawy stanu
środowiska. Na konferencji w Sztokholmie w 1972 roku, po raz pierwszy
posłużono się pojęciem: „rozwój zrównoważony3”. Na bazie tego hasła
sformułowano z czasem koncepcję trwałego, zrównoważonego rozwoju.
Stała się ona jedną z naczelnych zasad propagowanych przez Unię Europejską, a także hasłem przewodnim cyklu konferencji pod auspicjami
ONZ, w tym ostatniej, zorganizowanej w czerwcu 2012 roku - „Rio+20”4,
podkreślając znaczenie działań w kierunku budowania zielonej gospodarki, opartej w coraz większym stopniu na czystej energii oraz zrównoważonej produkcji, konsumpcji i transporcie.
Celem artykułu jest przedstawienie koncepcji zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw i zadań państwa, mających sprzyjać jej realizacji.
Teza referatu została sformułowana w następujący sposób: budowanie
przez państwo ładu instytucjonalno - prawnego w danym kraju oraz towarzysząca mu odpowiednia polityka makroekonomiczna państwa tworzą
sprzyjające warunki dla zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw.
1. Zrównoważony rozwój a problem niedoskonałości rynku
Koncepcję zrównoważonego rozwoju, z punktu widzenia przedsiębiorstwa, zakładającą równowagę pomiędzy trzema elementami: gospodarką, społeczeństwem i środowiskiem, można rozpatrywać w dwóch wymiarach: makro i mikroekonomicznym.5
Pierwszy wymiar makroekonomiczny – sustainable development – dotyczy funkcjonowania przedsiębiorstw w gospodarce, w której obowiązują
pewne reguły gry ustalone odgórnie przez państwo. Państwo tworząc na
Zob. B. Maciejewska, Czy metropolie mogą rozwijać się w sposób zrównoważony
[w:] Zrównoważony rozwój metropolii Silesia, D. Szwed, B. Maciejewska, Fundacja
Przestrzenie Dialogu, Gdańsk 2011, s. 10.
4
United Nations Conference on Sustainable Development, Rio de Janeiro, Brazil, 20-22
June 2012, United Nations, The future we want, Rio de Janeiro 2012, s. 24-25, 42-43.
5
Zob. Dyskusja redakcyjna K. Kuciński, Zrównoważony rozwój przedsiębiorstwa – moda
czy konieczność?, „Kwartalnik Nauk o Przedsiębiorstwie”, nr 1 (18), styczeń – marzec
2011, s. 5.
3
Przedsiębiorstwo a zrównoważony rozwój...
65
odpowiednim poziomie ład instytucjonalno-prawny, próbuje wyegzekwować pewne zachowania wśród podmiotów sfery realnej, które w sposób
pośredni mogą sprzyjać realizacji strategii zrównoważonego rozwoju
w skali kraju lub regionu. Poprzez odpowiednio skonstruowane przepisy prawa można wskazywać przedsiębiorcom pożądane kierunki działania m.in. w następujących obszarach: w ochronie środowiska; w prawie
pracy; w relacjach między przedsiębiorcami, w bezpieczeństwie produktów i usług w związku z wyznaczeniem określonych standardów jakościowych. Ponadto państwo poprzez swoje instrumenty, dążąc do niwelowania niedoskonałości rynku, może stwarzania przyjaznego klimatu dla
rozwoju działalności gospodarczej. Powyższe działania państwa stanowią
zewnętrzne uwarunkowania przedsiębiorczości, na które przedsiębiorstwo
nie ma bezpośredniego wpływu6.
Funkcjonowanie przedsiębiorstw wiąże się z generowaniem przez te
podmioty efektów zewnętrznych, które stanowią przykład na jedną z niedoskonałości rynku. Efekty zewnętrzne polegają na takich działaniach
podmiotów, które to działania wywierają wpływ na osoby trzecie tworząc
po ich stronie koszty albo korzyści społeczne. Można tutaj zatem wyróżnić
pozytywne i negatywne efekty zewnętrzne7. Zagrożenie dla zrównoważonego rozwoju stanowią szczególnie ujemne efekty zewnętrzne, dotyczące np. sposobu użytkowania zasobów naturalnych przez przedsiębiorstwa
i ich negatywnego wpływu na stan środowiska naturalnego.
Przykładem może być tutaj zakład produkujący samochody, emitujący
podczas pracy pewną ilość zanieczyszczeń do atmosfery, które następnie
przenoszone drogą powietrzną mogą prowadzić do degradacji poszczególnych komponentów środowiska naturalnego. Gdyby nie było odgórnych przepisów związanych z ochroną środowiska, to w swoim rachunku
ekonomicznym, producent samochodów uwzględniałby jedynie koszty
własne działania8 (np.: zakup surowców do produkcji, wynagrodzenia
Zob. B. Glinka, S. Gudkova, Przedsiębiorczość, Wolters Kluwer, Warszawa 2011,
s. 251-252, zob. M. Gancarczyk, System wspierania działalności małych i srednich
przedsiębiortsw, [w:] Zarządzanie małym i średnim przedsiębiorstwem, pod red. K.
Safina, Wydawnictwo UE we Wrocławiu, Wrocław 2012, s. 284-287.
7
Zwane także dodatnimi i ujemnymi efektami.
8
Tzw. koszty prywatne.
6
66
dla pracowników, koszty utrzymania i remontu maszyn, opłaty za media). Pomijałby w ten sposób koszty społeczne, pojawiające się jako efekt
uboczny wyemitowanych wcześniej zanieczyszczeń (np.: koszty leczenia
spowodowane pogorszeniem się stanu zdrowia ludności na skutek spadku
czystości powietrza, wód i jakości spożywanych produktów rolnych pochodzących z sąsiadujących z zakładem gospodarstw). Powyższa sytuacja
prowadziłaby do tego, że producent aut zużywałby większą ilość zasobów
(np.: surowców, energii) i produkował na większą skalę, niż wynikałoby to
z pełnego rachunku ekonomicznego, uwzględniającego również powstałe
po stronie osób trzecich, kosztów społecznych.
Taka niedoskonałość rynku, jak występowanie negatywnych efektów
zewnętrznych sprawia, że poprzez mechanizm rynkowy nie można rozwiązać tego problemu, co prowadzi wówczas do nieefektywnej alokacji
zasobów9. W pewnych sytuacjach osoby trzecie mogłyby same doprowadzić do złagodzenia tego konfliktu, inicjując negocjacje pomiędzy zainteresowanymi stronami, ale pod warunkiem towarzyszącym im niskim kosztom transakcyjnym (w naukach ekonomicznych wyjaśnia to twierdzenie
Coase’a10). W sytuacji jednak zbyt dużej liczby zainteresowanych podmiotów, dysponujących zróżnicowaną siłą przetargową i przy wysokich kosztach transakcyjnych, negocjacje nie są możliwe. Wówczas powyższym
problemem zajmuje się państwo, stosując internalizację efektów zewnętrznych11. Internalizacja negatywnych efektów zewnętrznych w ochronie środowiska może przybierać następujące formy:
• tworzenie przejrzystych i respektowanych przez strony przepisów prawa dotyczących np. górnych limitów emitowanych zanieczyszczeń,
wymogów stosowania konkretnych technologii proekologicznych
w procesach produkcyjnych;
Zob. N. G. Mankiw, M. P. Taylor, Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2009, s. 271-272.
Zob. W. F. Samuelson , S. G. Marks, Ekonomia menedżerska, PWE, Warszawa 2009, s.
626.
11
Internalizacja efektów zewnętrznych polega na tym, że podmioty generujące efekty
zewnętrzne poprzez system bodźców zastosowanych przez państwo, uwzględniają
w swoim rachunku ekonomicznym także oddziaływanie na osoby trzecie (korzyści lub
koszty społeczne).
9
10
67
• wprowadzenie tzw. podatku Pigou, którego wysokość zależałaby od
skali zanieczyszczeń generowanych przez dane przedsiębiorstwa;
• subsydiowanie działalności proekologicznej, co by nagradzało podmioty inicjujące przedsięwzięcia w kierunku poprawy i ochrony środowiska naturalnego;
• tworzenie rynku zbywalnych zezwoleń na emisję zanieczyszczeń,
gdzie ilość wyemitowanych zanieczyszczeń byłaby z góry określona,
a cena zezwolenia na dodatkową emisję byłaby kształtowana przez grę
popytu i podaży na nie.
Z zasobami naturalnymi, ale skumulowanymi w znacznej ilości w danym kraju, może się wiązać kolejny problem zwany „przekleństwem bogactw naturalnych12”. J. E. Stiglitz zauważa, że powyższe zjawisko dotyka
głównie kraje rozwijające się, niestabilne politycznie, o słabym systemie
zabezpieczenia prawnego. Pomimo posiadania bogatych złóż zasobów
naturalnych, których racjonalna eksploatacja mogłaby się przyczyniać do
podnoszenia dobrobytu ogółu społeczeństwa, kraje te notują słabe wyniki
ekonomiczne oraz charakteryzują się znacznymi nierównościami w podziale dochodów. W tym przypadku zasada zrównoważonego rozwoju
zdaje się tam nie znajdować zastosowania, biorąc pod uwagę następujące
kwestie:
• Kwestia środowiskowa - w sytuacji, gdy kraj nie posiada dobrze sformułowanych i chronionych praw własności oraz odpowiednio skonstruowanego systemu prawnego, bogactwa naturalne mogą być rozkradane bądź nadmiernie eksploatowane przez najsilniejsze podmioty
gospodarcze (przedsiębiorstwa) pochodzące z kraju jak i z zagranicy.
Będzie to prowadziło do zbyt szybkiego wyczerpywania się zasobów
oraz zachwiania równowagi w ekosystemach.
• Kwestia ekonomiczna - korzyści ze sprzedaży bogactw naturalnych,
jeżeli ich własność jest skupiona w rękach wąskich grup interesów, nie
płyną równomiernie do społeczeństwa a do uprzywilejowanych podmiotów gospodarczych, które bogacą się kosztem innych.
Zob. J. E. Stiglitz, Wizja sprawiedliwej globalizacji. Propozycje usprawnień,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 152.
12
68
• Kwestia społeczna – społeczeństwo jako całość nie ma równego udziału w korzyściach płynących z posiadanych bogactw naturalnych. Prowadzi to do powiększania się nierówności w podziale dochodów, co
może być przyczyną dalszych problemów gospodarczych i społecznych.
Powyższych problemów doświadczyła m.in. Rosja w początku lat 90
XX wieku, w związku z procesem przekształcania własnej gospodarki
w gospodarkę rynkową, co zostało dość szeroko opisane przez J. E. Stiglitza w dziele „Globalizacja13”. Rola państwa miała ograniczać się do minimum a polityka makroekonomiczna, zalecana przez MFW, koncentrowała
się przede wszystkim na stopie inflacji, zaniedbując pozostałe wielkości
makroekonomiczne oraz nie koncentrując się na działaniach na rzecz sprawiedliwości społecznej.
2. Stan finansów publicznych a zrównoważony rozwój
przedsiębiorstw
Negatywne efekty zewnętrzne mogą być generowane nie tylko przez
podmioty sfery realnej, ale i przez samo państwo, w sytuacji jego nadmiernego zadłużania się14. Tutaj osobami trzecimi, które odczuwają negatywne
skutki realizowanej polityki państwa są m.in. przedsiębiorstwa. Problem
jest szczególnie dotkliwy dla krajów rozwijających się, których rządy notując z reguły niedobór kapitału finansowego, zadłużają się w coraz większym stopniu, wpadając z czasem w tzw. spiralę zadłużenia. Narastający
dług publiczny i rosnące koszty jego obsługi mogą odwracać uwagę państwa od przedsięwzięć na rzecz społeczeństwa, środowiska, przedsiębiorców, podnoszenia konkurencyjności i produktywności gospodarki. Wzrost
zadłużenia państwa osłabia jego wiarygodność wśród potencjalnych inwestorów oraz wierzycieli. W dłuższym okresie czasu skutkuje to zahamowaniem tempa wzrostu gospodarczego bądź spadkiem bezpośrednich
inwestycji zagranicznych; grozi wystąpieniem tzw. „efektu wypierania”
powodującego obniżenie inwestycji w sektorze przedsiębiorstw w danym
Zob. J. E. Stiglitz, Globalizacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, rozdział
5: Kto zgubił Rosję?
14
Tamże, s. 230.
13
69
kraju; podnosi także koszt pozyskania kapitału przez podmioty ze sfery
realnej.
Współcześnie kłopoty związane z narastającym zadłużeniem, choć
w różnym stopniu, notuje większość państw UE, co jest częściowo spowodowane kryzysem, który rozpoczął się w sferze bankowej w 2008 roku.
W jednych państwach obserwuje się wzrost deficytu budżetowego ponad
poziom 3% PKB, np. w Polsce, w Hiszpanii, a w innych krajach prowadzone są działania, w kierunku utrzymania w ryzach wydatków państwowych, np. w Niemczech (Tabela 1.).
Tabela 1. Wybrane dane makroekonomiczne Polski, Niemiec i Hiszpanii
w latach 2007-2011
Polska
Niemcy
Hiszpania
‚07 ‚08 ‚09 ‚10 ‚11 ‚07 ‚08 ‚09 ‚10 ‚11 ‚07 ‚08 ‚09 ‚10 ‚11
Deficyt budżetowy
w stosunku
do PKB, [w%]
Dług publiczny
w stosunku do
PKB, [w %]
Realna stopa
wzrostu
gospodarczego
-1,9 -3,7 -7,2 -7,9 -5,1 0,3 0,1
-3 -3,3 -1
1,9 -4,2 -11,2 -9,3 -8,5
45 47,1 50,9 55 56,3 64,9 66,3 73,4 83,2 81,2 36,1 39,8 53,8 61,2 68,5
6,8 5,1 1,6 3,9 4,3 3,3 1,1 -5,1 3,7
3
3,5 0,9 -3,7 -0,1 0,7
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych: Eurostat http://epp.eurostat.ec.europa.
eu (11.06.2012).
Pomimo relatywnie niskiego poziomu niemieckiego deficytu budżetowego w stosunku do pozostałych krajów to niemiecki dług publiczny jest
w tym zestawieniu na najwyższym poziomie i już w 2007 roku kształtował
się powyżej limitu ustalonego w traktacie z Maastricht – 60% PKB. Z kolei dług publiczny Hiszpanii charakteryzował się szybkim tempem wzrostu
w latach 2008-2011. Według danych Eurostatu dług publiczny w Polsce
w 2011 roku zbliżył się do granicy z Maastricht, ale jej nie przekroczył.
70
Tabela 2.Długoterminowe stopy procentowe dla Polski, Niemiec i Hiszpanii w latach
2008-2012
29.03-4.04
2008
7-13.03.
2009
22-28.05.
2010
19-25.03.
2011
5-11.05.
2012
19-25.05.
2012
Polska
5,95
6,14
5,68
6,24
5,33
5,48
Niemcy
3,88
3,12
2,77
3,08
1,62
1,46
Hiszpania
4,24
4,00
4,01
5,14
5,92
6,23
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych: „The Economist” nr 8783 i 8785 z 2012
r.; nr 8725 z 2011 r.; nr 8683 z 2010 r.; nr 8621 z 2009 r.; nr 8573 z 2008 r., strony: Economic and financial indicators.
Pomimo tego, że zadłużenie Niemiec w stosunku do PKB jest znaczenie wyższe niż na przykład w Polsce i w Hiszpanii, to oprocentowanie
10-letnich niemieckich obligacji skarbowych kształtuje się na dużo mniejszym poziomie (tabela 2), co oznacza, że koszt pozyskania dodatkowego
kapitału przez państwo niemieckie jest niższy. Wysoka wiarygodność kredytowa rządu niemieckiego i duże zaufanie rynków finansowych i inwestorów dla gospodarki niemieckiej powodują, że Niemcy nie mają problemu z dostępem do „tanich” źródeł finansowania, a koszt obsługi długu nie
stanowi większego obciążenia dla budżetu. Odwrotna sytuacja ma miejsce
w naszym kraju, co pośrednio wpływa na aktywność, skalę inwestycji i sytuację finansową przedsiębiorstw.
O mocnych i solidnych fundamentach gospodarki niemieckiej może
świadczyć jej stopa wzrostu gospodarczego. Niemcy w bardzo szybkim
tempie podnieśli się z kryzysu, notując w 2010 roku stopę wzrostu gospodarczego na poziomie 3,7%, kiedy jeszcze rok wcześniej w 2009 roku ich
gospodarka skurczyła się o 5,1%. W tym samym czasie polska gospodarka
zanotowała wzrost gospodarczy na poziomie 3,9%, będąc w 2009 roku
tzw. „zieloną wyspą” dzięki popytowi konsumpcyjnemu i kursowi złotego
na takim poziomie, który stwarzał sprzyjające warunki dla eksportu.
Stopniowo zaufanie na rynkach finansowych traciła w ostatnich latach
Hiszpania. Długoterminowe stopy procentowe w tym kraju ukształtowały
się dopiero w 2012 roku na wyższym poziomie niż stopy w Polsce, pomimo większego zadłużenia i słabszych wyników dotyczących wzrostu
gospodarczego.
71
3. Rozwój zrównoważony przedsiębiorstwa a jego otoczenie
Rozwój zrównoważony przedsiębiorstw w ujęciu mikroekonomicznym („sustainable business”) polega na równowadze pomiędzy poszczególnymi elementami wewnątrz przedsiębiorstwa oraz na jego prawidłowych relacjach z podmiotami, pochodzącymi spoza organizacji15. Każde
przedsiębiorstwo działa w określonym otoczeniu, na które składa się otoczenie bliższe i dalsze16. W otoczeniu znajdują się interesariusze przedsiębiorstwa – podmioty bezpośrednio bądź pośrednio związane z daną organizacją, których poziom relacji z przedsiębiorstwem, może wpływać na
równowagę bądź brak równowagi w rozwoju.
Interesariusze wewnętrzni pochodzą z samego przedsiębiorstwa i są to
np.: pracownicy firmy, właściciele (udziałowcy), menedżerowie. Interesariuszy zewnętrznych reprezentują m.in.: odbiorcy, dostawcy, kontrahenci,
zewnętrzni dawcy kapitału np. banki, firmy konkurencyjne, w tym firmy
oferujące substytuty, państwo, społeczność lokalna. Powyższe grupy interesów mogą z różną siłą oddziaływać na przedsiębiorstwo, kreując i wymuszając określone działania i postawy wśród przedsiębiorstw17. Ponadto
grupy te reprezentują pewną cząstkę celów, które mogą sprzyjać realizacji
celu głównego przedsiębiorstwa, bądź pozostawać z tym celem w sprzeczności. Przedsiębiorstwo zrównoważone jest zatem w stanie wypracować
kompromis, który będzie w jak najlepszy sposób łączył potrzeby i cele
grup interesów w nadrzędnym celu przedsiębiorstwa18.
Pojawiającym się problemem, dotykającym zwłaszcza duże organizacje, jest sprzeczność interesów właścicieli firmy (udziałowców) i kadry
zarządzającej. Sytuacja ta prowadzi do powstania zjawiska określanego
Zob. Dyskusja redakcyjna K. Kuciński..., dz. cyt., s. 5.
Zob. S. Sudoł, Otoczenie przedsiębiorstwa, [w:] Przedsiębiorstwo. Teoria i praktyka
zarządzania, pod red. B.Godziszewskiego, M. Haffera, M. J. Stankiewicza, S. Sudoła,
PWE, Warszawa 2011, s. 101-103.
17
Siłę oddziaływania różnych grup interesów można zmierzyć stosując m.in. model pięciu
sił Portera, analizę strategicznych kibiców organizacji.
18
Zob. S. Sudoł, Cele i misja przedsiębiorstwa, [w:] Przedsiębiorstwo, Teoria i praktyka
zarządzania pod red. B.Godziszewskiego, M. Haffera, M. J. Stankiewicza, S. Sudoła ,
PWE, Warszawa 2011, s. 130-131.
15
16
72
w naukach ekonomicznych mianem pokusy nadużycia19. „Pryncypała”właściciela przedsiębiorstwa (akcjonariusza) - interesuje wzrost wartości
przedsiębiorstwa i jego niezakłócony rozwój w długim okresie. „Agent”członek kadry zarządzającej - pracujący w firmie na czas określony, może
dążyć do maksymalizowania swoich bieżących korzyści w trakcie zajmowania stanowiska, koncentrując się tylko na krótkookresowych wynikach
firmy, a tym samym zaniedbując realizację długofalowej strategii przedsiębiorstwa. Krótkowzroczne myślenie menedżera może zahamować rozwój firmy, doprowadzić do spadku jej konkurencyjności i potencjału na
przyszłość.
Państwo stojąc na straży prawa, stara się nie dopuścić do stosowania
tego typu praktyk. Reguluje zatem odgórnie prawa i obowiązki obu stron,
wprowadzając obowiązek m.in. oddzielenia stanowiska zarządzania od
nadzoru. Przedsiębiorstwo zrównoważone stara się przestrzegać zasad
ładu korporacyjnego20. Przykładem polskich przepisów prawa i dokumentów regulujących tą materię to m.in.: kodeks spółek handlowych z 2000
roku oraz Dobre Praktyki Spółek Notowanych na GPW21.
Biorąc pod uwagę możliwą siłę oddziaływania przedsiębiorstwa na
otoczenie i interesariuszy zewnętrznych, należałoby wskazać na znaczącą
rolę korporacji międzynarodowych. Mogą one zarówno negatywnie jak
i pozytywnie oddziaływać na otoczenie. Zarzuty, w związku z negatywnym wpływem korporacji, dotyczą następujących obszarów22:
• ograniczanie konkurencji poprzez wykupywanie bądź wypieranie
mniejszych podmiotów z rynku, co może radykalnie zmieniać sytuację
na rynku pracy i nie sprzyjać rozwojowi drobnej przedsiębiorczości;
(np. zaoferowanie niższych cen na produkty przez sieci hipermarketów może prowadzić do spadku popytu na produkty lokalnych, małych
sklepów, które nie osiągają efektów skali);
Z ang. moral hazard, zob. W. F. Samuelson , S. G. Marks, Ekonomia menedżerska, PWE,
Warszawa 2009, s. 679.
20
Z ang. corporate governance.
21
W 2010 r. GPW dokonała aktualizacji Dobrych Praktyk.
22
Zob. J.E. Stiglitz, Wizja sprawiedliwej globalizacji..., dz. cyt., s. 208-215.
73
• wchodzenie w nielegalne zmowy cenowe z innymi podmiotami, tworzenie karteli (o różnym zasięgu), celem maksymalizacji zysku;
• ograniczanie rozwoju przedsięwzięć innowacyjnych u innych podmiotów, poprzez zgłaszanie większości rozwiązań do systemu ochrony
własności intelektualnej;
• nadmierne zanieczyszczanie środowiska w krajach o słabych przepisach z zakresu ochrony środowiska i nieskutecznym egzekwowaniu
prawa;
• wymuszanie na rządach krajów biednych, zależnych od napływu kapitału i inwestorów zagranicznych, pewnych ustępstw i przywilejów dla
firmy;
• wpływanie ma kształt porozumień międzynarodowych, celem maksymalizowania korzyści dla przedsiębiorstwa kosztem innych, słabszych
podmiotów;
• narzucanie niekorzystnych warunków transakcji i terminów płatności
mniejszym dostawcom, którzy nie dysponują siłą przetargową. Kształtowanie warunków pracy ze szkodą dla pracowników a z korzyścią dla
korporacji.
Powyższe działania przeczą koncepcji zrównoważonego rozwoju,
ponieważ brakuje tutaj równowagi między korporacją a jej wewnętrznym i zewnętrznym otoczeniem. Świadomość skali i siły oddziaływania
przedsiębiorstwa na podmioty wewnątrz jak i na zewnątrz organizacji dała
impuls do rozwoju tzw. koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu,
wpisującej się w koncepcję zrównoważonego rozwoju.
4. Społeczna odpowiedzialność biznesu
Koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu23 została rozwinięta
w latach 90 XX wieku. Przedsiębiorstwo działające odpowiedzialnie, realizując cel główny swojej działalności, bierze pod uwagę także trzy poniższe aspekty24:
19
Z ang. Corporate Socially Responsible (CSR).
Zob. W. M. Grudzewski, I.K. Hejduk, A. Sankowska, M. Wańtuchowicz, Sustainability
w biznesie czyli przedsiębiorstwo przyszłości. Zmiana paradygmatów i koncepcji
zarządzania, Poltext, Warszawa 2010, s. 272, 232.
23
24
74
1. Zgodnie z aspektem ekonomicznym przestrzega obowiązującego prawa, w tym zasad uczciwej konkurencji; dba o dobro właścicieli firmy,
pracowników i klientów; stara się opracowywać produkty coraz lepszej jakości, bezpieczne dla konsumentów; stosuje takie metody zarządzania25, które sprzyjają produktywności, a nie ograniczają kreatywności pracowników.
2. Zgodnie z aspektem ekologicznym stosuje się do obowiązujących
przepisów z zakresu ochrony środowiska, wdraża takie rozwiązania
techniczne, które w coraz mniejszym stopniu obciążają środowisko
naturalne poprzez stosowanie np.: procesów energooszczędnych, niskoodpadowych. Racjonalnie i oszczędnie gospodaruje zasobami
naturalnymi środowiska; produkując takie dobra ekonomiczne, które
w całym swoim cyklu życia mniej szkodzą środowisku niż ich substytuty. Udostępnia informacje zainteresowanym podmiotom o presjach
przedsiębiorstwa na środowisko w ramach stosowanych systemów
ekozarządzania; dba o bezpieczne i higieniczne warunki pracy swoich
pracowników.
3. Zgodnie z aspektem społecznym przestrzega zasad etycznych a obok
celu głównego, jakim jest wynik ekonomiczny, realizuje dodatkowo
cele społeczne np.: lokuje swoją działalność i kreuje dodatkowe miejsca pracy w regionach zagrożonych bezrobociem, działa na rzecz lokalnej społeczności, angażując się w akcje charytatywne i sponsorując
imprezy sportowe oraz wydarzenia kulturalne.
Przedsiębiorstwo realizując strategię społecznej odpowiedzialności
biznesu obok celu głównego powinno zatem przyjmować odpowiedzialne
postawy w stosunku do wewnętrznych jak i zewnętrznych interesariuszy.
Firmę i jej otoczenie tworzą ludzie, którzy stanowią dla przedsiębiorstwa
niezwykle cenny zasób w postaci kapitału ludzkiego i kapitału relacyjnego. Interesariusze w krajach rozwiniętych reprezentują coraz większą siłą
rynkową wpływającą na zachowanie przedsiębiorstw, działając chociażby
za pośrednictwem trzeciego sektora. Zaobserwowano również, że społe25
Można tutaj wskazać np. międzynarodowy standard SA 8000, który dotyczy
zarządzania zasobami ludzkimi w sposób społecznie odpowiedzialny. Zob. szerzej H.
G. Adamkiewicz-Drwiłło, Konkurencyjność przedsiębiorstw w świetle uwarunkowań
współczesnej gospodarki, Wydawnictwo Dom Organizatora, Toruń 2010, s. 246.
75
czeństwo obdarza dużo większym zaufaniem informacje płynące z tego
sektora, niż informacje podane przez samych przedsiębiorców.
Według laureata pokojowej Nagrody Nobla – Muhammada Yunusa społeczna odpowiedzialność korporacji powinna opierać się na trzech
przesłankach26:
1) Działalność gospodarcza przedsiębiorcza nie stwarza zagrożenia dla
życia ludzkiego, biorąc pod uwagę w szczególności takie aspekty jak:
bezpieczeństwo pracy, bezpieczeństwo produktów oraz powstrzymywanie się od działań, które negatywnie oddziaływałyby na stan środowiska naturalnego;
2) Funkcjonowanie danego przedsiębiorstwa na rynku przynosi widoczne
korzyści dla środowiska i społeczeństwa, co dałoby się zaobserwować,
w sytuacji, gdyby taki podmiot w ogóle nie istniał;
3) Przedsiębiorstwo w pełni respektuje normy sformułowane przez państwo i inne podmioty działające na arenie międzynarodowej.
Pionierem we wdrażaniu działań w zakresie społecznej odpowiedzialności biznesu była angielska firma The Body Shop, która zadebiutowała
w Polsce w 2007 roku. Anita Roddick – założycielka i pierwsza szefowa –
zainicjowała w 1985 roku kampanię chroniącą wieloryby. W późniejszym
czasie firma realizowała, poprzez swoją fundację, także inne cele na rzecz
rozwoju społeczeństwa. Innym przykładem firmy kosmetycznej wdrażającej działania odpowiedzialnego biznesu, zwłaszcza w obszarze ekologicznym, jest francuska firma Yves Rocher działająca w Polsce od lat 90 XX
wieku. Kosmetyki Yves Rocher nie są testowane na zwierzętach, oparte na
recepturze roślinnej. W Polsce firma zaangażowała się w akcję sadzenia
drzew, w związku z klęskami żywiołowymi, które nawiedziły nasz kraj
w 2008 roku. Zasadzono 130 000 drzew na terenie Nadleśnictwa Koszęcin
do 2012 roku, natomiast do roku 2015 firma planuje posadzić w sumie 50
mln drzew na świecie27.
Zob. M. Yunus, Przedsiębiorstwo społeczne. Kapitalizm dla ludzi, ConCorda, Warszawa
2011, s. 45-46.
27
Strona internetowa Yves Rocher: http://www.yves-rocher.com.pl/sadzimy_dla_dobra_
planety_-_nowosc_w_polsce, (data pobrania: 10.11.2012)
26
76
Można wskazać kilka różnych motywów podejmowania działań przez
przedsiębiorstwo, które mieszczą się w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu28:
• przesłanki natury moralno-etycznej przyświecające właścicielom
przedsiębiorstwa lub kadrze kierowniczej;
• przepisy prawa narzucające określone zachowania przedsiębiorcom,
przez co są zobligowani do takich, a nie innych postaw;
• dążenie do zdobycia i utrzymania trwałej przewagi konkurencyjnej
na rynku; próba kształtowania pozytywnego wizerunku firmy na zewnątrz jak i wewnątrz organizacji; stawianie na rozwój kapitału ludzkiego i relacyjnego w przedsiębiorstwie;
• wdrażanie nowych technologii, które mają służyć obniżaniu kosztów
produkcji i działalności przedsiębiorstwa.
Jak zauważa profesor J. Zegar istnieją sytuacje, kiedy występuje zbieżność bądź rozbieżność w interesach przedsiębiorstwa i jego wewnętrznych
i zewnętrznych interesariuszy29. W pierwszym przypadku przedsiębiorstwu opłaca zachowywać się zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, ponieważ obok korzyści społecznych notuje korzyści ekonomiczne
(finansowe), co zwiększa motywację tego przedsiębiorstwa do tego typu
działań, a jednocześnie wpływa pozytywnie na wizerunek firmy. Wdrażanie np. procesów czystej produkcji zmniejsza negatywne oddziaływanie
przedsiębiorstwa na środowisko, a tym samym zmniejsza obciążenia pieniężne przedsiębiorstwa, w związku z korzystaniem ze środowiska. Równolegle poprawia wizerunek firmy wewnątrz (wśród pracowników) i na
zewnątrz (wśród społeczności lokalnych, w banku)
W drugim ujęciu, przy występujących sprzecznościach w interesach
obu stron, przedsiębiorstwo nie będzie już odczuwało takich bodźców do
zachowań społecznie odpowiedzialnych, ponieważ działania w tym kierunku mogą generować dodatkowe koszty po stronie przedsiębiorstwa
i obniżać potencjalny zysk, jaki mogłaby wypracować firma dla swoich
28
29
Zob. W. M. Grudzewski..., dz. cyt., s. 261
Zob. Dyskusja redakcyjna J. Zegar, Zrównoważony rozwój przedsiębiorstwa – moda czy
konieczność?, „Kwartalnik Nauk o Przedsiębiorstwie”, nr 1 (18), styczeń – marzec 2011,
s. 11.
77
udziałowców. Dopiero zastosowanie środków oddziaływania państwa
bądź uruchomienie społecznej kontroli, wymusi na tych firmach wzięcie
odpowiedzialności za skutki własnych działań i zmianę relacji między
przedsiębiorstwem a jego otoczeniem.
Zakończenie
Rozwój zrównoważony przedsiębiorstwa bez istnienia sprzyjającego
mu otoczenia ekonomicznego i odpowiednio skonstruowanego systemu
prawnego nie ma w długim okresie racji bytu. Na otoczenie ekonomiczne
oddziałuje państwo, mając do dyspozycji instrumenty polityki pieniężnej
i fiskalnej oraz inni przedsiębiorcy i podmioty, funkcjonujące w tym otoczeniu. Jakość otoczenia prawnego zależy od skutecznego systemu prawa
w danym kraju. Ochrona praw własności, jasne i egzekwowane przepisy
prawa ograniczają nieuczciwe zachowania przedsiębiorców. Takie przesłanki tworzą czytelne reguły gry na rynku i zdrowe podstawy do uczciwej konkurencji przedsiębiorstw. Konkurencja nie polega już tylko na
zaoferowaniu najkorzystniejszych warunków cenowych dla odbiorców,
ale na kreowaniu pewnej wartości dodanej dla klienta. Źródło przewag
konkurencyjnych przesuwa się od zasobów materialnych do niematerialnych, na które składają się: relacje przedsiębiorstwa z otoczeniem (kapitał
relacyjny); wysokie umiejętności i lojalność pracowników organizacji (kapitał ludzki); kultura organizacyjna, zdolności innowacyjne firmy (kapitał
strukturalny). Koncepcja zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstwa
sprzyja budowaniu powyższych zasobów przy uwzględnieniu następujących przesłanek:
• Reguły gry rynkowej zostały wcześniej określone i obowiązują wszystkie podmioty bez wyjątku;
• Jasno sprecyzowane prawa własności nie prowadzą do nieuprawnionego bogacenia się „silniejszych przedsiębiorstw” kosztem innych podmiotów i reszty społeczeństwa;
• Przepisy prawa są czytelne, zrozumiałe i nie ulegają szybkim i nieoczekiwanym zmianom;
• Skuteczna internalizacja negatywnych efektów zewnętrznych wymusza na przedsiębiorcach zachowania odpowiedzialne i motywuje do
wdrażania rozwiązań przyjaznych dla środowiska i społeczeństwa;
78
• Państwo sprzyjając rozwojowi przedsiębiorczości, tworzy przyjazny
klimat dla biznesu;
• Stan finansów publicznych i realizowana polityka państwa nie ogranicza inwestycji w kraju i nie obniża zaufania zagranicznych rynków
finansowych.
Bibliografia:
4. „The Economist” nr 8783 i 8785 z 2012 r.; nr 8725 z 2011 r.; nr 8683 z 2010 r.; nr 8621
z 2009 r.; nr 8573 z 2008 r., strony: Economic and financial indicators.
5. Adamkiewicz-Drwiłło H. G., Konkurencyjność przedsiębiorstw w świetle uwarunkowań współczesnej gospodarki, Wydawnictwo Dom Organizatora, Toruń 2010.
6. Dyskusja redakcyjna A. Herman, K. Jaskóła, K. Kuciński, W. Kulpa, J. S. Zegar,
Zrównoważony rozwój przedsiębiorstwa – moda czy konieczność?, „Kwartalnik Nauk
o Przedsiębiorstwie”, nr 1 (18), styczeń – marzec 2011.
7. Gancarczyk M., System wspierania działalności małych i srednich przedsiębiortsw,
[w:] Zarządzanie małym i średnim przedsiębiorstwem, pod red. K. Safina, Wydawnictwo UE we Wrocławiu, Wrocław 2012.
8. Glinka B., Gudkova S., Przedsiębiorczość, Wolters Kluwer, Warszawa 2011.
9. Grudzewski W. M., Hejduk I. K, Sankowska A., Wańtuchowicz M., Sustainability
w biznesie czyli przedsiębiorstwo przyszłości. Zmiana paradygmatów i koncepcji zarządzania, Poltext, Warszawa 2010.
10.http://epp.eurostat.ec.europa.eu
11. Maciejewska B., Czy metropolie mogą rozwijać się w sposób zrównoważony, [w:]
Zrównoważony rozwój metropolii Silesia, D. Szwed, B. Maciejewska, Fundacja Przestrzenie Dialogu, Gdańsk 2011.
12.Mankiw M. G., Taylor M. P., Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2009.
13.Noga A., Teorie przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2011.
14.Samuelson W. F., Marks S. G., Ekonomia menedżerska, PWE, Warszawa 2009.
15.Stiglitz J. E., Globalizacja, PWN, Warszawa 2004.
16.Stiglitz J. E., Wizja sprawiedliwej globalizacji. Propozycje usprawnień, PWN, Warszawa 2007.
17.Sudoł S., Cele i misja przedsiębiorstwa, [w:] Przedsiębiorstwo, Teoria i praktyka zarządzania pod red. B. Godziszewskiego, M. Haffera, M. J. Stankiewicza, S. Sudoła ,
PWE, Warszawa 2011.
18.Sudoł S., Otoczenie przedsiębiorstwa, [w:] Przedsiębiorstwo. Teoria i praktyka zarządzania, pod red. B. Godziszewskiego, M. Haffera, M. J. Stankiewicza, S. Sudoła, PWE,
Warszawa 2011.
19.United Nations, The future we want, Rio de Janeiro 2012.
20.www.yvesrocher.com.pl/sadzimy_dla_dobra_planety_-_nowosc_w_polsce
21.Yunus M., Przedsiębiorstwo społeczne. Kapitalizm dla ludzi, ConCorda, Warszawa
2011.
79
STRESZCZENIE
Niniejsze opracowanie poświęcone jest tematyce zrównoważonego
rozwoju z punktu
widzenia funkcjonowania i działalności na rynku podmiotów gospodarczych –przedsiębiorstw. Zrównoważony rozwój przedsiębiorstwa można rozpatrywać w dwóch wymiarach makroekonomicznym i mikroekonomicznym. W ujęciu makroekonomicznym punktem wyjścia jest makrootoczenie, które oddziałując na przedsiębiorstwo, stwarza potencjalne szanse
i zagrożenia dla funkcjonujących tam podmiotów. W podejściu mikroekonomicznych badaniom podlegają relacje pomiędzy poszczególnymi podmiotami wewnątrz, jak i na zewnątrz przedsiębiorstwa. Polityka państwa
może nadawać tym relacjom określony kierunek.
Słowa kluczowe: przedsiębiorstwo, zrównoważony rozwój, społeczna
odpowiedzialność biznesu, otoczenie przedsiębiorstwa.
SUMMARY
ENTERPRISE AND BALANCED DEVELOPMENT.
INTERNATIONAL AND POLISH EXPERIENCES
The article is devoted to the issue of the balanced development in the
way it functions in the market of business subjects, i.e. enterprises. Balanced development of an enterprise may be considered in two dimensions:
macroeconomic and microeconomic. The former one is based on macroenvironment which, influencing the enterprise, creates potential chances
and threats for subjects working there. In the latter one, relations between
individual subjects inside and outside the enterprise are examined. State
politics may define certain trends in these relations.
Key words: enterprise, balanced development, social business responsibility, environment of the enterprise.
81
E-LEARNING IN ACADEMIC EDUCATION
Introduction
Various committees discuss about the future of education and its multiple contexts. Annually several dozen conferences in Poland end innumerable meetings in the whole world are devoted to e-learning. Studies on
distant education constitute quite a representative group. This interest of
e-learning has several reasons. First, the value of knowledge was appreciated. Second, the pace of life forced activities looking for a new forms of
education capable of quickly updating knowledge. Third, taking education out of school building created chances of financial profits for several
groups. Furthermore, e-learning is an educational alternative and solves
problems of persons previously excluded from the educational system.
Review of Phenomena Connected with Polish e-learning
Private lessons, courses of foreign languages, open, closed and dedicated courses are everyday life of commercial online education. The prosaic
aspects of life encourage and sometimes even force students and teachers
to choose one of the new forms of education. The Internet gives students an
opportunity to choose teachers, for teachers to be closer to students, allows
for a more efficient use of time, helps to overcome shyness and encourages
overworked people to study. In 2007 SuperMemo informed about 40 000
logged-on users.1 On 27th of March 2011 ekademia.pl published the latest
results of research on our attitude to e-learning. Ekademia.pl asked participants of open courser what influenced their choice of online education. The
research was conducted on a group of 2818 persons, from among which
Ekademia.pl selected 714, those who participated in open courses at least
once a year and spent at least 500 zloty for the course. In this group 31%
of respondents learn once a year, 29% once the every 6 months, 24% once
1
www.supermemo.pl [12.01.2012]
82
the every 3 months, 11% once a month end 4% more often. Among respondents 33% are 30-40 years old, 25% 25-29 years old, 18% 19-24 years old,
14% 41-50 years old, 9% 51-60 years old and 1% over 60 years old. In this
group were 46% of employees, 44% entrepreneurs and 11% students2. On
Figure 1 we can see how respondents stated their motivation.
Figure1:1:Motivation
Motivationofofonline
onlinecourses
courseschoice
choice
Figure
A possibility of more frequent participation in course
A lack of time Not wasting time travelling to school
Convenience
Lower cost
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
Source:
Self made
made study.
study.
Source: http://www.youtube.com/watch?v=nUBltPPyviY&NR=1.
http://www.youtube.com/watch?v=nUBltPPyviY&NR=1. Self
Among the presented answers we cannot find motivations connected with attraction of
Among the presented answers we cannot find motivations connected
with attraction of this educational form, uncommon materials or possibilMaybe these aspects weren’t essential. Results of research by Otwarta Akademia
ity of individual contact with a trainer. Maybe these aspects weren’t es3
Umiejetnosci
(The
Open Academy
of Skills)
shows Akademia
that we do not
make good use
of Open
the
sential.
Results
of research
by Otwarta
Umiejetnosci
(The
3
possibility
of contact
teachers,
most
courses
asynchronous
andpossibility
offered
Academy
of with
Skills)
shows
that
we dohave
notanmake
good usenature
of the
ofiscontact
with teachers,
courses
have an
asynchronous
materials
simply information
insertedmost
into e-mail
(especially
in free
course whichnature
often areand
offered
materials
is
simply
information
inserted
into
e-mail
(especially
in
additions to subscriptions). After all it would be interesting to find out how respondents
free course which often are additions to subscriptions). After all it would
evaluate the value of courses, the permanence of acquired knowledge and how important are
be interesting to find out how respondents evaluate the value of courses,
this educational form, uncommon materials or possibility of individual contact with a trainer.
the contacts with other course participants. Indeed this aspect of learning is important for
2
some people
and we can accomplish it during traditional courses.
Survey presented by
http://www.youtube.com/all_comments?v=nUBltPPyviY
[ 12.01.2012]
3
OAU
research.
ekademia.pl was conducted therefore incompletely and their results are burdened with
shortcomings because the answers convenience and not wasting time travelling to school have
the same sense.
The multiplicity of offers brings to our attention fact, that the suppliers of educational
83
the permanence of acquired knowledge and how important are the contacts
with other course participants. Indeed this aspect of learning is important
for some people and we can accomplish it during traditional courses. Survey presented by ekademia.pl was conducted therefore incompletely and
their results are burdened with shortcomings because the answers convenience and not wasting time travelling to school have the same sense.
The multiplicity of offers brings to our attention fact, that the suppliers of educational services think about e-market in a long term perspective. The term korepetycje online (private lessons) entered in online web
search engine generates over 900 thousands answers. After eliminating the
spam and repeated advertisements we have still more than 80% of the total
number of offers. Everybody wants to teach but only some people want to
learn. More on this topic can be found below.
The world of cyber-education is a new trendy phenomena. No wonder, MEN (Ministry of National Education) and Ministerstwo Szkolnictwa
Wyzszego (Ministry of Higher Education) want to keep abreast of the times
and European trends. But will introducing the law of online education on
different education levels will be preceded by preparation of teachers, students and schools for effective usage of the new technology? Academic
experiences tell us that on this level nothing has been done regarding this
issue. Meanwhile schools rarely take up to supplement students knowledge
by online methods. Because substitution of traditional education with distant education is impossible. 9 out of 10 interviewed head teachers blame
for this situation (the lack of law reputation4). But is it the only reason?
After all in Poland we can find schools offering students supplementing
education which use the new technologies. Perhaps the schools are limited
not by lack of regulations but by a lack of preparation to online lessons
and distract in effectiveness of this method or an attitude described by the
statement: “nobody pays me for this work”.
For educational studies in field of studies giving pedagogic entitlements we can’t find classes on methodology of teaching which use the
new technologies. In didactics classes this topic is touched only peripherally. Only large faculties have established departments taking up education
4
Author’s research.
84
with a great deal of technology. For example ZTK UAM in Poznan (Adam
Mickiewicz University) or Pedagogic Faculty at the University of Torun.
The foundation of this new education was created also by Polski Uniwersytet Wirtualny (Polish Virtual University). But it is only a drop in the
bucket of needs. Meanwhile popularizing and implementation activities
are necessary all over the faculties teaching future teachers, for external
students too. In Poland the specialization of “media education” doesn’t
exist. Wyzsza Szkoła Umiejetnosci Spolecznych in Poznan (University of
Social Skills) is the exception. The subject named media agent was established at this school5. Monika Biskupska from BCS describes the tasks of
a media educationist:
1. Mastering tools indispensable to establish e-courses;
2. Familiarizing (if only approximately) with the factual side of e-courses;
3. Familiarizing an expert with the possible tools to create an e-course;
4. Organizing cooperation with an expert (the method);
5. Establishing an e-course in cooperation with an expert, which includes:
• establishing a broad concept of e-courses (an expert – a study, e-educationist – verification);
• preparing (e-educationist) and verification (an expert) of e-course
model;
• preparing and putting in order all necessary materials (an expert –
a study, e-educationist – verification);
• drawing up a detailed scenario (an expert – a study, e-educationist
– verification);
• establishing the order and forms of handed over materials (e-educationist);
• establishing consecutive modules of e-courses (e-educationist);
• testing (an expert) and modification (e-educationist) of e-course.6
The project of this specialization and subject was prepared as a part of OAU program.
http://baza.renowator.org.pl/Default.aspx?ProcModuleName=certificate&
id=2[13.02.2012]
On the Polish labour market the job of media educationist slowly developing. It is believed that this profession has a good future in Poland
and in USA. But before this future happens it’s necessary to deal with the
present. Some schools of higher education decided to introduce e-learning
for their students, mainly because of economic reasons. The consequence
of these decisions is a lack of organizing graphic designer groups or groups
of methodologists to create materials for distant learning. Teachers prepare
materials for their own. Over 90% of materials are text materials in PDF
format or PowerPoint presentations. Such a choice of materials is due to
two reasons: most universities don’t pay for material preparation and don’t
supplement any hours of work for e-learning, although everybody knows
that this process of teaching is more laborious and demands an individual
approach to students. Teaching in e-learning system is in good shape in
dynamic centres where teachers provided e-learning have disposal supporting persons.
Generally, academic e-learning encounter plenty of technical difficulties and considering the sceptical altitude of teachers and irrelevance of the
students. It is easy to say that conditions are not helpful for distant learning. In OAU research we can evidently see that both sides of the learning
process are disheartened by the available tools7. Moodle is not a favorite
system for students nor teachers. Most universities use this system because
it is free. Luckily, activities such as SEA boost morale. “Stowarzyszenie
E-learningu Akademickiego (SEA) (Association of Academic E-learning)
takes up promotion and development of e-education in universities (grade
schools). This Association gathered the best experts taking up e-learning
by scientific research and in practice its activity concentrate on improving
quality of distant education with the modern technology use, building standards and accreditative procedures, propagating good practices and actively influencing changes of paradigm of academic education and university
grade schools influenced by technology and information society idea.”8 All
those interested can check, for example the level of activity of registered
5
6
85
7
8
OAU survey, 2010 research.
http://www.sea.edu.pl/dzialalnosc.php[21.01.2012]
86
schools on SEA’s website.9 Some years ago the Association drew up and
made available the criteria of internet courses evaluation. Thanks to this,
using the standard tools we can evaluate quality of the e-learning course.10
The members of SEA are university employees showing a lively interest in
distant education. Now the association has 99 members.
Besides, e-learning education is supported and promoted by E-mentor,
published every two months by Szkola Glowna Handlowa ( School of Economics) in Warsaw. On its pages debates carry on about what is essential
to e-learning and how sensibly to inplant this new practice into educational
reality. Also Uniwersytet Wirtualny persists in activity for propagating this
type of education. Above mentioned list should be supplemented by experiences and activity of Moodlemot11 and impressive activity of E-learning
AGH Centre in Krakow.
Polskie Szkoły Internetowe Libratus12 (the Polish Internet Schools
Libratus), thanks to e-learning can teach and supplement knowledge of
children and teenagers temporarily living abroad. This type of education
interestingly develops in some vocational colleges or in high schools for
adults13. Dolnoslaskie Liceum E-learningowe (Silesian E-learning High
School) is a project cofinanced by Europejski Fundusz Społeczny (European Social Fund) within Human Capital Programme Priority IX “Development of education and competencies in the regions”, activity 9.3 “Popularization of formal lifelong learning in school forms”. This project is realized
by partnership of three entities:
1. Fundacja Edukacji Europejskiej (Foundation of European Education),
registered office in Walbrzych.
2. Petra Consulting, registered office in Walbrzych.
3. Zespol Szkol nr 5 im Maksymiliana Tytusa Hubera (Maksymilian Tytus Huber Group of Schools No 5) in Walbrzych.14
http://www.sea.edu.pl/baza/index.php?page=korzystanie [12.01.2012]
http://www.sea.edu.pl/kryteria/ [12.01.2012]
11
Cyclic meetings of enthusiasts, users and funs MOODLE’s distance education platform.
12
ttp://www.libratus.edu.pl/article/show/page/43[12.01.2012]
13
http://www.cc.edu.pl/index.php?s=college&t=2&d=55[12.01.2012]
14
http://www.dle.edu.pl/Witamy/oprojekcie [12.01.2012]
9
87
Distant education helps with initiatives of eTwinning, with improving
competency of pedagogic councils, with supporting self-education. Distant education is not only formalized courses, e-lessons, e-lectures with
attendance checking. It is also thousands of educational materials which
are available via network. In the net we can find short films showing for example mathematician explaining complexity of equations or functions, interactive programs to check level of skills of secondary school graduates.15
In order to objectively estimate the scale of interest to e-learning and
degree of implementation in Polish educational system it could be necessary to conduct comprehensive research in all educational institutions,
national and private. Partial surveys shows that no more than 15%16 of
schools are lively interested in distant education. Therefore we should be
pleased with e-learning initiatives in rural areas. Thanks to EU funding exist more than 400 such a rural e-learning centres. Scope of topics is wide,
foreign languages, computer science, civil law, economy and much more.
The newest project has in view to bring online education nearer Polish
society. For this purpose Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji (Ministry
of Administration and Digitalization)17 was established. The large project
Cyfrowa Szkola (Digital School)18 starts. Time should show us if activities
of these organizations and institutions helps in popularization of this type
of education.
A few words about complexity of terminology
During the era of building the global information society in the context of EU document e-Europe+ and quickly ageing knowledge we must
look for alternative solutions to reduce educational deficiency, solutions
which can help to maximize knowledge availability and encouraging to
make educational choices by its beneficiary.
Now a few words about terminology. E-learning is described as distant
education with the usage of computer technology and Internet. E-learning
10
www.nakrecenieksperci.pl[12.01.2012]
OAU research.
17
http://mac.gov.pl/[12.01.2012]
18
http://www.cyfrowaszkola.pl/[12.01.2012]
15
16
phenomena, both terms are often understand as synonyms. Let’s try to put the terminology
into order. All definitions, e-learning and online education originate from distance (or distant)
88
supports didactics with personal computers, CDROM’s and Internet. Enables to finish course, training and even graduate studies without physical
presence in a lecture hall. It also supports a traditional teaching process.
E-learning is only one of elements of education, therefore education in
real time relate to much more extensive scope of services than e-learning.
The term e-learning, as well as techniques of learning and technologies of
education concerns to the usage of electronic technology in education in
wide range, wider than in the frames of traditional computer courses or
education supported by computers. This term is also much more extensive
than notions of education and online education which only descript education through internet network. In case of mobile technologies, M-learning
is more frequent used notion. Among the key concepts regarding distant
learning worth mentioning are: online learning, computer based learning,
blended learning, distributed learning or web-based learning. E-learning
creates peculiar revolution comparable with the Gutenberg invention.
Considering the fact that online education as well as e-learning are
very new phenomena, both terms are often understand as synonyms. Let’s
try to put the terminology into order. All definitions, e-learning and online
education originate from distance (or distant) education.
Distant education is the form of education known and used for a long
time. Its beginning reaches the end of the XVIII century. Distance education includes all forms of education in which teacher and student have
not a direct (physical) contact. The notion “distant education” includes
correspondence education, extramural studies, education with radio, TV,
stationary and cellular phones, satellite links and obviously with the computer networks use. Lexicon of Online and Distance Learning: “Its general
concept which includes within its range various forms of education used
in correspondence schools, open universities, extramural faculties and by
commercial contractors conducting different kinds of educational activity
at distance. This form of education is intended for all, who prefers to learn
at home or in work places instead of participate in formalized forms of
education provided by schools and universities.”19
19
Tomei, L. A.: Lexicon of online and distance learning, Rowman &Littlefield Education:
Lanham, New York 2010, s. 82.
education.
89
Figure 2: The range of meanings
Figure 2: The range of meanings
Source:research.
Author research.
Source: Author
In some works about e-learning their authors recognize this concept
as a term with broader meaning which includes online education. So we
Distant
education is online
the form
of education
known
and used for
a long
time. Its
can acknowledge
education
as a form
of e-learning.
In the
broad
beginningsense
reaches
the endcan
of the
XVIII century.
Distance
education
includes
all forms of
e-learning
be defined
as a set of
educational
activities
“enabling
education
through
internet
or
distant
education
with
the
use
of
other
education in which teacher and student have not a direct (physical) contact. comThe notion
munication techniques and methods of information exchange. This defini“distant education”
includes
correspondence
education,
extramural networks
studies, education
tion includes
the usage
of Internet or
local transmission
and the with
of electronic
order to
create,links
deliver
facilitatewith
education
radio, TV,usestationary
and devices
cellular in
phones,
satellite
andand
obviously
the computer
in any time and place.”20 Briefly, it is any usage of electronic and infornetworks use. Lexicon of Online and Distance Learning: “Its general concept which includes
mation technologies in the process of education. Online education can be
within itsrecognized
range various
forms
of education
used
in correspondence
schools, open
as “every
education
based on
transmission
network (Internet
or Intranet)
the frame
students
take advantage
of internet
re-kinds of
universities,
extramuralinfaculties
andofbywhich
commercial
contractors
conducting
different
sources and communicate with teachers, trainers and other students with
educational activity at distance. This form of education is intended for all, who prefers to
the usage of computer technology. It is method different from electronic
education, distant education and other modes of learning with the usage
of similar media.” 21
Tomei,L.A.: op.cit.86-87.
Tomei, L.A.: op.cit.166.
20
21
7 90
This meaning of online education determines:
• lack of direct, physical contact between a student and a teacher;
• delivering educational materials (voice, pictures, recordings, documents) using computer networks;
• bidirectional (with reverse channel) stream of information between teacher and a student.
Online education works in real-time. It is appreciated by persons looking for interactive education.
The Myths and Practice of E-learning
E-learning education is shrouded by a number of myths, which don’t
helps in its progress and disturb in true perceiving. First of myths for example, claims that this form of education is only a phenomenon of fashion.
Undoubtedly, every change is connected with bringing into life some new
trends. Nevertheless before we pronounce categorical judgment it is worth
to think about foundation of this evolution and maybe about its important
premises and assumptions. Propagating of distance education is not only
giving a tool. This type of education enforced building a new mentality of
teacher and beneficiary, establishing a new formula of interaction. This is
connected with next myth. Many academics assert that is not possible to
substitute direct contact between student and teacher. Indeed, it is difficult
overestimate this type of dialog. For sceptics this is the main charge. We
must remember that nobody wants to substitute a tutor with a machine, it is
only a modification of contact channel. A person conducting e-course must
take care of materializing this contact using available tools. Although both
sides appreciate the role of direct contact, not always make a good use of
this possibility.
The next false presumption is connected with belief that it is easy to
prepare e-learning course. It is enough to prepare a few documents in PDF
form and make presentation available. Nevertheless this kind of education demands more complicated, various tools. Synergy of these tools has
to ease delivering knowledge, developing skills and control. Using these
tools is sometimes laborious, so it additionally discourages potential tutors. It is a problem of using someone’s materials from the educational
platform. Unfortunately, many times authors have made a note of author’s
91
right breaking. It is also worth noting, that every course we can protect by
participants registration and assigning them passwords. Online education
arouses furthermore other charges and fears. For example questions: is it
an effective way of delivering knowledge, does this method give a chance
for developing skills and improving competences. Research is conducted.
Results are various. But one cardinal conclusion has already emerged. Elearning couldn’t be applied to all fields. In some cases it cannot be introduced and in other cases blended-learning is the better choice. Practitioners
wonder about situation in which a lack of physical contact can become
a pretext for pathological behavior, for example homework falsification
or signing one project by different authors. On the list of internal barriers
(related to educational infrastructure) A. Malachowski insists on:
• necessity of technological adaptation of students and lecturers,
• low level in computer-science education,
• problems of intellectual property protection,
• resistance to changes in traditional academic education system.
Monika Pluta-Olearnik touched upon this issue in research on attitudes
of economic higher schools staff to influence of technological conditioning
on teaching process.22 100 surveyed academics (with different professional
accomplishment and in position ranging from doctors to professors) clearly confirmed their attachment to old educational techniques. Respondents
perceived the positive sides of introducing technological improvements,
but they also noticed unsatisfactory level (on some fields even low) of
using new technological solutions. Whereas with clear acceptance respondents relate to blended education.
Remarks of mentioned above authors could be supplemented by several others. So, participants of e-learning courses insist that distant education
is a difficult form, and secondly they are tired due to repeatability of work
forms and its monotony. In Poland an education supported by the modern
communication technologies wins adherents very slowly. In the United
States in 2000 about 75% of higher level schools offered various forms of
education through Internet. Meanwhile in Poland, according various es Mirosława Pluta-Olearnik: Przeobrażenia w kształceniu na poziomie wyższym (w świetle badań kadry dydaktycznej).[w:] E-mentor 9(16) wrzesień 2006.
22
92
timations such an offer is given by 3 – 5% of higher kevel schools. It is
surprising that condition of knowledge on that matter, and level of needs is
improving very slowly despite of the activity of national and private higher
level schools on field of e-learning. Interested threads were disclosed by
research experiment conducted on population of 200 students at one of
private higher schools in Poznan. Then this research was supplemented by
statistical research and an analysis of e-learning courses at several Warsaw higher schools. Totally 527 students. Only 15% of them exactly know
what is e-learning. 80% never entered online communication panel to take
materials for self-education, and almost 79% don’t know that their school
possesses a distant learning system. But 65% among them have internet
access every day. It is interesting that present generation of 20 years old
students declares making use of Xerox-services, it is their source of educational materials. The students devoted 3-15 minutes for reading the content
of tasks (exercise) and notes featured on online platform.23 Tasks solving
do not exceed 10 minutes.
This list of obstacles which disturbs an idea of academic e-learning
probably is not definitive. Students don’t like to use PDF files delivered
by virtual blocks unless these files contain guideline for exams. Students
appreciate materials send by lecturer directly to their own mailbox. Conclusions seem very simple. Surveyed population is rather passive in education process. Students expects directly given finished contents. Interesting
is also that 57% of surveyed reject possibility of learning self-discipline
through distance education. The possibility of adjusting time of learning
to own needs is not sufficient argument to take up this form of education.
65% cannot learn without direct contact with lecturer. They are motivated
to learn by lecturer severity and by awareness of possibility of catching in
ignorance. Respondents don’t like limits of direct contacts with the lecturer. But the same persons only sporadically ask supplementary questions
and run into direct relation with lecturer. Only 21% admitted that during
last semester have established direct contact with lecturer. Mainly their
communication was limited to passive reception of the information presented by the lecturer. Nevertheless, surveyed students acknowledged that
23
93
direct contact with the lecturer would give them chance for negotiations,
for example about semestral mark or time limits for delivering works. This
type of contact is appreciated by as many as 82% students. In interpersonal
contact non-verbal communiques are important. Face to face contacts give
an opportunity to recognize changes of emotions and allows interpreting
inexpressible information. This aspect of communication is appreciated by
respondents, but 32% among them acknowledge that not always is able to
recognize non-verbal signals. For a majority of respondents e-learning is
a source of interesting materials which are not accessible in other way.24
The pains of academic education which uses modern technologies create a long list. Participants of e-courses are not satisfied with education
schedules. Meanwhile this determining of needs, tasks, and effects are very
important for beneficiary. In distant teaching-learning monotony and repeatability are destructive, as well as course duration unfitness. It seems
that 15 hours is the optimum time. The broader educational material has
to be divided into minor parts which should be ended by summary and
results given in points. The possibility of certification of peculiar parts of
the course is clearly accepted. Students emphasize that such a system improves their motivation to learn.
As it was stated, boring and discouraging to self-education is monotony of activities during the course. Student should not fall into routine. So, it
is necessary to differentiate tools, forms of tasks and methods of information transmissions. Videoconferences are also a good solution . Preparing
the course, the best way is to find out remarkable references to the world
around and examples easy to remember. Students appreciate this way of
learning.
An important issue to solve is the way of delivering course materials.
The Figure 3 shows the situation inside a corporation. In open courses this
data are changing, Internet gains the advantage. OAU observations tell us
that duplicating the same materials using different media have no sense.
So, if we offer to student printout and PDF of the same material, e-student
hold that he received duplicated material for his money. Because of this
situation materials should be complementary.
24
94
Figure 3: The Way of Delivering Course Materials
NUMBER OF EMPLOYEES
Figure 3: The Way of Delivering Course Materials
100‐499
500‐999
1000‐2499
2500‐9999
10000 and more
0%
CD
20%
10000 and more
32
40%
60%
80%
100%
2500‐9999
1000‐2499
500‐999
100‐499
35
31
40
40
INTRANET
43
41
41
28
29
INTERNET
16
16
20
20
22
DISC
5
4
5
9
4
OTHER METHODS
4
4
3
3
5
Source: Tammy Galvin,2001 Industry Report, “ Training Magazine”, October 2001. Author’s
Source: Tammy Galvin,2001 Industry Report, “ Training Magazine”, October 2001. Auresearch.
thor’s research.
A student should also not to be put into the role of observer of recorded
student should also not to be put into the role of observer of recorded lecture which
lectureA which
was destined for recipients at lecture hall. The lecture should
was
destined for recipients
at lecturefor
hall.
The lecture
should
personalized
and destined
be personalized
and destined
viewers
sitting
in be
front
of computer
screenfor
viewers
sitting for
in front
computercourse.
screen and
waiting for materials
this peculiarearlier
course.recorded
Regrettably,
and waiting
thisofpeculiar
Regrettably,
in classroom
are often
in e-learning.
materials
earlier recorded
in used
classroom
are often used in e-learning.
Results
OAUresearch
research
indicates
for e-teaching-learning
Results of
of OAU
indicates
that forthat
e-teaching-learning
a proportionala prodivision
portional
division
of
tasks
is
recommended.
First
group
should
refer
to
of tasks is recommended. First group should refer to the knowledge, second to the skills.the
Such
knowledge,
second
to
the
skills.
Such
an
operation
enhance
chances
to
unan operation enhance chances to understand the problem. There is no manner of doubt that
derstand the problem. There is no manner of doubt that conducting e-learnconducting e-learning courses in this way, demands bigger amount of effort in course
ing courses in this way, demands bigger amount of effort in course preparapreparation
during
courseduration.
duration. Self-education
Self-education cancan
be be
provided
in various
tion phasephase
and and
during
course
provided
in
places,
therefore
the
students
appreciate
audio
background,
which
they
can
hear
together
with
various places, therefore the students appreciate audio background, which
they lesson.
can hear
together
with readyprefer
lesson.
Sometheir
course
participants
ready
Some
course participants
to record
answers
to problem prefer
questions
than writing, so such a possibility has to be taken into consideration for chosen tasks. The
next idea appreciated by students is to introduce in course an authority from outside. The chat
12 E-learning in Academic Education
95
to record their answers to problem questions than writing, so such a possibility has to be taken into consideration for chosen tasks. The next idea
appreciated by students is to introduce in course an authority from outside.
The chat with an expert enliven course, motivates students and delivers
new information which have not been included into a plan of the course.
Research and observations indicates that besides internal motivation,
which students have in the beginning of the course, it is necessary to build
motivation during the course. From time to time student’s involvement
should be built up. It is a task for a lecturer conducting the course. Therefore the tutor has to possess interpersonal communication skills. Planning
the course lecturer should remember that students are adult persons and
a form of teaching must be appropriate to this situation. Essential is not to
show disrespect to none of course participants. It is necessary to appreciate
efforts of everybody. This is a difficult task, particularly during the chats.
Educational system of andragogics is not grossly different from systems aimed towards children and teenagers. It only proves that adult person should not be deprived of chances to develop intellectually, which is
incorrectly attributed to the youth. For androgogics was formulated rules
of manners and education similar to rules for children and teenagers. Preparing e-course it is necessary to take into consideration following rules:
connect the process of teaching with everyday life, sensible outlook of life,
recognizing the individual in the group, self-recognition and self-criticism.
Course participants does not like if theory has not practical applications.
They appreciate intelligible and illustrative course content.
Summary
Without doubt e-learning is running a long way for success in Poland. This innovation must be supported on reasonable system solutions
and cannot be implemented into schools by force. Similar activity can only
reduce the chance for finding satisfactory solutions. Research, analyses
and open mind for discussing about this system let us to de-mythologized
e-learning. And one more important issue, e-learning should become well
prepared educational counter-proposal, but not only offer directed into
commerce. Distant education with the use of modern technology can earn
recipients, especially in recession times. At present time e-learning is one
96
of the most dynamically growing up branches on IT market. From year to
year expenses on this purpose instantly grow and in 2006 reached 40 billion dollars on the whole world. The reason is fact that the e-learning implementation let us seriously reduce costs of courses. “In companies which
implemented videoconferences time of business trips was reduced by 83%.
Project implementation time was reduced up to 66%. Also the costs related
to distant cooperation of employees decreases by 48%. Costs of remote
internal company trainings lowers by 48%. Finally one more number. Microsoft informed that implementation of special communication platform
with videoconference function allowed to save about 90 millions dollars
during last 12 months”25.
Participation of e-learning professional trainings in all type of trainings organized by world-wide companies successively grows, about 15%
a year26. There is a similar situation in case of more advanced e-learning
technologies, e-learning platforms and various systems which supports
process of education and professional improvement of company employees. According to newest reports in more than 60% of American corporations and large companies such a systems are operational.
In Poland such an activity is at lower level. Paradoxically the economic
crisis times (starts from 2008) are favorable to e-learning. Balance of costs
and benefits force part of investors to search for alternative learning solutions27. Similar situation apply to the universities in Poland. They decide
on e-learning taking into consideration economical profits. Many times in
scientific research works it was proved that the use of the advanced technology creates new quality of teaching and learning.28 It is proper to build
educational ideas with the support of IT.
Distant education has many advantages. It allows education on distance, learning times can be adapted to the student needs, uses attractive
http://wideokonferencje.blog.pl/
26
http://www.mynetwork.pl/informacje-e-learning-swiat.php
27
Conference materials and experts statements: Digital Learning Congress.[9.11.2012]
28
R.Tadeusiewicz: Możliwość wykorzystania Internetu w edukacji, Polska Akademia
Nauk- Oddział w Krakowie, Sprawozdania z posiedzeń komisji naukowych, tom XLIV,
s.106-110.
25
97
instruments, and increases the level of material memorization. It also improve self-education abilities, teaches self-discipline and enforces for conduct of essential discussions on forums.
Well prepared e-learning process refer to multimedia activity. According to W. Strykowski words it refer to “multimode” learning, information
transfer is realized using many routes and multi-activity of teacher and
learner is turn on. Moreover there is an influence on emotional, manual,
perceptive and intellectual spheres. Education in e-learning system due
to its linearity causes order in occurrence sequence. Moreover, there are
many essential arguments in favor of this form of education acceptance.
Firstly: from modern society is expected continuous bringing up of qualification. Permanent education has been inscribed into professional activity.
Secondly: strategies allowing equalizing chance for access to the knowledge are preferred. Thirdly: Knowledge ages so quickly, that e-learning is
capable to support process of immediate modernization of this knowledge.
For fourth: School, due to its nature is a conservative institution, stabilizing law and order, manners of perception of realities, and in consequence norm and exemplars of behavior. So, e-learning is curious counter-proposal. For fifth: Jadwiga Izdebska says, that electronic media have invaded to
world of person ( that important - child ). Maybe it is worth to use these
media for own competence improvement. For sixth: Using e-learning, different clients of education can be satisfied in shorter time duration. It is because of different tools usage compare to traditional education. Delivered
contents more precisely is addressed to different sensory types.
Last note finally. E-learning become curious and approved form of education, when due to unjustified omission we will not discourage potential
recipients.
ABSTRACT
The changes included a few years ago into the Law of Higher Education produced the possibility of differentiation and intensification of student’s education. However, a number of questions, problems and phenomena was generated by opening the university doors for e-learning. The following text outlines the trends in e-learning. The considerable part of the
data is derived from researcher’s observations and experiments. Students
98
99
VARIA
and teachers views on this new form of education are prefaced by brief
review of suggesting form of e-education and an attempt to organize terms
directly connected with the subject. Obviously this study don’t exhaust the
topic. It’s only the first step to an extensive monograph.
Jerzy Jeznach
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego
NAWODNIENIA A ŚRODOWISKO NATURALNE
Stan rozwoju nawodnień w świecie
Nawodnienia są jedną z najstarszych technologii stosowanych w produkcji rolniczej. Pierwsze instalacje zakładano w czasach starożytnych
w dolinach czterech rzek: Nilu – 6000 lat p.n.e., Eufratu i Tygrysu – 4000
lat p.n.e., Żółtej Rzeki – 3000 lat p.n.e. i Indus – 2500 lat p.n.e. Nawodnienia przyczyniały się znacząco do rozkwitu cywilizacji i kultury. Zniszczenia wojenne i zaniedbania urządzeń nawadniających spowodowały niekiedy upadek całych społeczności (Mezopotamia).
Historia wielu wczesnych cywilizacji zależała od rozwoju i stanu urządzeń nawadniających, a głównym ich celem było zapewnienie żywności
dla wzrastającej populacji ludzi w poszczególnych regionach. Niejednokrotnie społeczności powstawały w celu podejmowania wspólnych prac
w zakresie nawadniania, a w przypadku braku wody lub plemiennych wojen, które m.in. niszczyły urządzenia irygacyjne, upadały, całe społeczeństwa i narody [Cyt. Pierzgalski, Karczmarczyk 2006].
Nowoczesne systemu nawodnień na szerszą skalę rozwinęły się na początku ubiegłego stulecia w Europie i Stanach Zjednoczonych Ameryki
Północnej. Szczególnie intensywny rozwój obserwuje się po drugiej wojnie światowej. Około 1948 r. obszary nawadniane szacowano na 82 mln
ha, natomiast w 1990 r. na 248 mln ha. Wzrost był, więc trzykrotny. Dynamiczny rozwój nawodnień obejmował cały XX wiek, przy czym skokowy
wzrost nastąpił w ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat (Rys. 1.) [Cyt. Pierzgalski, Karczmarczyk 2006].
Jerzy Jeznach
100
Na rysunku 2. przedstawiono powierzchnię aktualnie objętą nawodnieniami w świecie na konturowej mapie Europy [Achtnich; 1980]. Porównanie to wykazało bardzo skromny udział nawodnień w stosunku do ogólnej
powierzchni lądów.
Rysunek 3 obrazuje wpływ nawadniania i innych czynników na plony zbóż [FAO, 2001]. Wynika z niego rola nawodnień jako skutecznego
czynnika w podnoszeniu wydajności rolnictwa w skali światowej. Wiąże
się to jednak z wieloma problemami społecznymi, ekonomicznymi i środowiskowymi. Z ich analizy wynika bezwzględny priorytet zapewnienia
bezpieczeństwa żywnościowego poprzez wzrostu produkcji i poprawę jej
jakości.
Aby zapewnić bezpieczeństwo żywnościowe ludności, roczny przyrost produkcji rolniczej nie może być mniejszy od 2 %. Może to nastąpić
głównie poprzez wzrost plonów, ponieważ większość gruntów uprawnych
na świecie jest już użytkowana. Do dalszej intensyfikacji produkcji niezbędne są nawodnienia. Woda jest, co prawda tylko jednym z czynników
zwiększających plony, ale koniecznym do uruchomienia innych np. nawozów [Jeznach 2010].
101
Rys. 2. Powierzchnia gruntów nawadnianych w świecie w stosunku do powierzchni Europy
Powierzchnia nawadniana
[mln. ha]
Rys. 1. Wzrost powierzchni nawadnianej w świecie
300
250
200
150
100
50
0
1750
1800
1850
1900
Rok
Źródło: [Cyt. Pierzgalski, Karczmarczyk 2007].
1950
2000
2050
Prawie 90 % powierzchni nawadnianej świata koncentruje się w 15
krajach, głównie w Indiach, Chinach, krajach byłego Związku Radzieckiego, USA i Pakistanie. Ogółem na świecie nawadnia się około 15 %
powierzchni gruntów uprawnych, a w wielu krajach obszary nawadniane
stanowią 60 – 100 % użytków rolnych. 70 % powierzchni nawadnianej
w 1990 r. przypada na kraje rozwijające się, z czego 60 % na Azję [FAO;
1992]. W 1985 r. Bank Światowy, na budowę nowych systemów nawodnień, udzielił kredytów na sumę 1,1 mld USD, w tym 85 % dla krajów
Azji. Związane jest to przede wszystkim z ekspansją demograficzną.
Interesującym jest fakt, że aktualnie w każdym kraju, zarówno w strefie suchej jak i umiarkowanej, posiadającym grunty orne są stosowane
nawodnienia.
102
Jerzy Jeznach
Rys. 3. Wpływ nawadniania i innych czynników na plony zbóż [FAO, 2001]
103
1996]. Wynika z niego rola nawodnień jako skutecznego czynnika w podnoszeniu wydajności rolnictwa w skali światowej. Wiąże się to jednak
z wieloma problemami społecznymi, ekonomicznymi i środowiskowymi.
Z ich analizy wynika bezwzględny priorytet zapewnienia bezpieczeństwa
żywnościowego poprzez wzrostu produkcji i poprawę jej jakości.
Rys. 4. Przewidywany wzrost zapotrzebowania na wodę dla rolnictwa
Kategoria Procent
Rola nawodnień w produkcji żywności
W ciągu ostatnich trzech dekad nawodnienia odegrały najważniejszą
rolę w podwyższeniu produkcji żywności w krajach rozwijających się.
W niektórych rejonach systemy nawodnień zakładano często w celu likwidacji klęski głodu, a dopiero po jego zakończeniu mogły spełniać funkcje
przeobrażeniowe i kulturowe.
W strefach suchych i posusznych można szacować produkcyjność 1 ha
nawadnianego jako równą produkcyjności 4 – 5 ha gleb nienawadnianych.
W strefie umiarkowanej wskaźnik ten jest oczywiście niższy i kształtuje
się w wysokości 1,5 – 2,0. Przy ocenie znaczenia nawodnień należy przypomnieć fakt, że z powierzchni nawadnianej, a stanowiącej obecnie około
15 % powierzchni uprawne świata, zbiera się plon o wartości 36 % łącznej
produkcji roślinnej [FAO; 2001]. Przewidywany wzrost zapotrzebowania
na wodę dla rolnictwa w roku 2030 obrazuje rysunek 4.
Na rysunku 5. przedstawiono wpływ nawadniania i innych czynników
na plony ryżu w różnych krajach świata [Land and Water International;
1
2
3
4
i
r
o
g
e
t
a
K
2
%
0
4
>
1
<
4
%
0
2
5
3
>40%
20-40%
5-20%
<5%
Środowiskowe problemy rozwoju nawodnień
Rozwój współczesnej cywilizacji i związane z tym wyzwania, stwarzają przed rolnictwem nawadnianym szereg problemów środowiskowych
do rozwiązania. Najważniejsze z nich to [Jeznach 2005]:
– zasobność i jakość źródeł wody do nawodnień,
– zrównoważony wzrost produkcji rolniczej,
– erozja i sedymentacja,
– zanieczyszczenia wód odpływem z terenów nawadnianych,
– zabagnienie i zasolenie,
– ochrona zdrowia ludności.
Gospodarowanie zasobami naturalnymi obejmuje odpowiednie i rozważne użytkowanie wody, gleby i powietrza. Bezwzględnie należy przestrzegać zasady, że zasoby te muszą być utrzymane i przynosić trwałe ko-
104
Jerzy Jeznach
105
Rys. 5. Wpływ nawadniania i innych czynników na plony ryżu w różnych krajach świata
Rys. 5. Wpływ nawadniania i innych czynników na plony ryżu w różnych krajach świata
Ograniczone zasoby naturalne (Tabela 1.) [FAO; 2001], głównie wody
i obszarów uprawnych, przy wzroście liczby ludności, zanieczyszczeń
i kapitału prowadzą do degradacji naturalnego środowiska i wybuchu konfliktów o charakterze lokalnym, narodowym lub międzynarodowym (Rys.
6.) [Land & Water Intern. 1996].
Tabela 1. Zasoby wodne świata
Ilość wody
mln km 3
rzyści przyszłym
pokoleniom.problemy
Zwiększone
zapotrzebowanie
na wodę do
Środowiskowe
rozwoju
nawodnień
nawodnień i innych konkurencyjnych działów gospodarki będą stwarzały
kolizje,
szczególnie nacywilizacji
obszarach o bardzo
ograniczonych
NaleRozwój
współczesnej
i związane
z tym zasobach.
wyzwania,
stwarzają przed
ży, więc podjąć szereg działań kompleksowych mających na celu ochronę
lnictwem i ograniczenie
nawadnianymzużycia
szeregzasobów
problemów
środowiskowych
rozwiązania.
naturalnych.
Można to do
osiągnąć
poprzez Najważniejsze
rozwiązanie
problemów technologicznych, ekologicznych, ekonomicznich to [Jeznach
2005]:
nych i społecznych.
–
zasobność i jakość źródeł wody do nawodnień,
–
zrównoważony wzrost produkcji rolniczej,
–
erozja i sedymentacja,
–
zanieczyszczenia wód odpływem z terenów nawadnianych,
Całkowita ilość
1 386
Woda słodka
lodowce
woda gruntowa
jeziora rzeki, atmosfera
35
24,4
10,5
0,1
Woda słona
1 352
Ilość wody słodkiej
%
Całkowita ilość wody
%
100
69,7
30,0
0,30
2,53
1,76
0,76
0,01
100
97,47
Wszystkie aspekty gospodarowania są nabrzmiałe trudnościami i naznaczone ludzkimi ograniczeniami. Gospodarowanie zasobami wodnymi
ma te same problemy, które często można rozwiązać przez porozumiewanie się zarówno na poziomie konsumentów jak i zarządzających systemami wodnymi.
Wzrost produkcji żywności, dla zaspokojenia podstawowych problemów ludzkości, musi odbywać się w sposób zrównoważony, zapewniający utrzymanie zdolności regeneracyjnych w agrosystemach, utrzymanie
ich walorów krajobrazowych oraz zachowanie informacji genetycznej.
Nawodnienia są technologią zapewniającą rozwiązanie tych problemów
poprzez kompleksowe dostosowanie rozwiązań technologicznych do
zmiennych potrzeb wodnych i pokarmowych roślin oraz niezawodność
i elastyczność działania [Jeznach 2010].
Problemy bezpieczeństwa żywnościowego stają się bardzo trudne do
rozwiązania ze względu na zmniejszające się zasoby wodne i glebowe,
wzrastającą konkurencję w zdobywaniu wody przez innych użytkowników, degradację środowiska naturalnego, postępujący proces dekapitalizacji urządzeń nawadniających, brak właściwej organizacji i zarządzania
oraz bariery ekonomiczne, społeczne a niekiedy i polityczne. Do dziś nie
Jerzy Jeznach
106
zakończono
wojny na
Bliskim
Wschodzie
o Wzgórza
które sąprzy
najRys. 6. Przyczyny
i efekty
wzrostu
liczby ludności,
kapitałuGolan,
i zanieczyszczeń
ważniejszą zlewnią wody
słodkiej w tym
rejonie
świata.
ograniczonych
zasobach
naturalnych
Rys. 6. Przyczyny i efekty wzrostu liczby ludności, kapitału i zanieczyszczeń przy
ograniczonych zasobach naturalnych
PRZYCZYNY I EFEKTY
WZROST:
• ludności
• gospodarczy
• zanieczyszczeń
STAŁE ZASOBY:
• wody
• obszarów
Nowe prace [International Hydrological Programme UNESCO
i World Census; 2000] wskazują na narastające problemy użytkowania zasobów wodnych i pogłębiający się brak dostępu do wody (Rys. 7.). Ponad
miliard ludzi na świecie ma problemy ze stałym zaopatrzeniem w czystą
wodę, a ponad 2,4 miliarda – czyli ponad 1/3 ludności świata – nie ma dostępu do pełnej bazy sanitarnej. Taki stan rzeczy ma katastrofalne skutki:
– ponad 2,2 miliona ludzi (głównie mieszkańców krajów rozwijających
się) umiera każdego roku na choroby spowodowane zanieczyszczeniami wody i złymi warunkami sanitarnymi,
– 6.000 dzieci umiera każdego dnia na choroby, którym można zapobiec
dzięki poprawie jakości wody i warunków sanitarnych,
– na wspomniane powyżej choroby zapada rocznie ponad 250 milionów
ludzi.
Zwiększenie zapotrzebowania
na ograniczone zasoby
KONFLIKTY
LOKALNE
NARODOWE
Tabela 2. Zmiany zużycia wody w latach 1950 – 1995
Rolnictwo
Degradacja
środowiska
107
Przemysł
Jednostki
1950 r.
1995 r.
pobór
km 3 • rok -1
1 100
2 500
per capita
km 3 • rok -1 • mieszkańca-1
437
436
Procent całkowitego zużycia
%
79
69
pobór
km 3 • rok -1
200
750
per capita
79
131
%
14
21
pobór
km 3 • rok -1
100
350
MIĘDZYNARODOWE
Rolnictwo nawadniane zużywa prawie 80 % zapasów wody pitnej
w krajach rozwijających się, z czego ponad 60 % wody pobranej do naRolnictwo
nawadniane
zużywa
prawie
80 % zapasówplonów,
wody pitnej
w krajach
wadniania
upraw
nie bierze
udziału
w wytwarzaniu
lecz bywa
zmarnotrawione
and Water
1996].
Zasobyupraw
wodne
rozwijających
się, z [Land
czego ponad
60 % International;
wody pobranej do
nawadniania
niesą
bierze
ograniczone
i bardzo
wrażliwe
na
czynniki
społeczne
i środowiskowe.
udziału w wytwarzaniu plonów, lecz bywa zmarnotrawione [Land and Water International;
O ile w roku 1990 głębokim deficytem wody słodkiej było zagrożonych 3
1996]. Zasoby wodne są ograniczone i bardzo wrażliwe na czynniki społeczne i
% ludności, to w roku 2025 w takiej sytuacji znajdzie się około 30 %, o ile
środowiskowe.
ile w roku
1990 głębokim
wody słodkiej
zagrożonych
nie nastąpią O
zmiany
klimatu
i aż 37 deficytem
% w przypadku
tychbyło
zmian.
Zmia- 3 %
ludności,
to wwody
roku 2025
w takiej1950
sytuacji
znajdzie
się około 30 %,w tabeli
o ile nie nastąpią
zmiany
ny zużycia
w latach
– 1995
przedstawiono
2. [FAO;
2001]. i aż 37 % w przypadku tych zmian. Zmiany zużycia wody w latach 1950 – 1995
klimatu
przedstawiono w tabeli 2. [FAO; 2001].
Nowe prace [International Hydrological Programme UNESCO i World Census; 2000]
wskazują na narastające problemy użytkowania zasobów wodnych i pogłębiający się brak
Gospodarka
komunalna
Całkowita
ilość wody
per capita
40
61
%
7
10
pobór
km 3 • rok -1
1 400
3 600
per capita
556
628
%
100
100
Wprawdzie większość regionów na świecie nadal dysponuje zasobami wody, które pozwalają w pełni zaspokoić potrzeby ich mieszkańców,
108
Jerzy Jeznach
ale cały świat musi nauczyć się racjonalnie gospodarować źródłami wody
i stosować odpowiednie metody jej użytkowania. Dzisiejszy świat w dużym stopniu marnuje lub nieefektywnie wykorzystuje słodką wodę, a tempo odtwarzania jej zasobów przez naturę nie nadąża za rosnącym popytem.
Co prawda rywalizacja o dostęp do wody jest potencjalnym źródłem kondzielenieale
się zasobami
może byćże
także
czynnikiem
sprzyjającym
pomiędzy
fliktów,
historiawody
dowodzi,
dzielenie
się
zasobamiwspółpracy
wody może
być
także czynnikiem sprzyjającym
współpracy
pomiędzy zainteresowanymi
zainteresowanymi
stronami.
stronami.
Rys. 7. Zużycie wody na świecie
Rys. 7. Zużycie wody na świecie
Nawodnienia muszą więc uwzględniać zasady zrównoważonego rozNawodnienia muszą więc uwzględniać zasady zrównoważonego rozwoju rolnictwa
woju rolnictwa (ekorozwój), który zakłada stabilny sposób zaspokojenia
(ekorozwój), który zakłada stabilny sposób zaspokojenia różnorodnych potrzeb człowieka
różnorodnych potrzeb człowieka obecnie i w przyszłości. Ekorozwój może
obecnie i w przyszłości. Ekorozwój może być realizowany przy uwzględnieniu
być
realizowany przy uwzględnieniu współzależnych uwarunkowań spowspółzależnych uwarunkowań społecznych, ekonomicznych, technicznych i ekologicznych.
łecznych, ekonomicznych, technicznych i ekologicznych.
Innymi ważnymi problemami środowiskowymi występującymi na terenach
Innymi ważnymi problemami środowiskowymi występującymi na tenawadnianych jest erozja i sedymentacja [Jeznach 2005]. Na skutek występujących zjawisk
renach
nawadnianych jest erozja i sedymentacja [Jeznach 2005]. Na skuerozji
zmniejsza się zjawisk
produktywną
gleb zmniejsza
poprzez niszczenie
warstwy próchniczej.
Ma to
tek
występujących
erozji
się produktywną
gleb poprzez
miejsce głównie
przy stosowaniu
powierzchniowych,
grawitacyjnych
nawodnień.
niszczenie
warstwy
próchniczej.
Ma to miejsce
główniesystemów
przy stosowaniu
Doświadczenia
prowadzone
w
USA
wykazały,
że
po
80
sezonach
nawodnień
bruzdowych
75
powierzchniowych, grawitacyjnych systemów nawodnień. Doświadczenia
% warstwy powierzchniowej
gleb jestże
całkowicie
zniszczona. nawodnień
Na niektórychbruzdowych
polach straty
prowadzone
w USA wykazały,
po 80 sezonach
75sięgają
% warstwy
powierzchniowej
gleb
jest
całkowicie
zniszczona.
nie20 – 35 cm. Na terenach nawadnianych narażonych, na których występujeNa
erozja
których
polach
sięgająplonów
20 –o35
cm.
należy liczyć
się zestraty
zmniejszeniem
około
25 Na
%. terenach nawadnianych naZjawisko sedymentacji występuje głównie w zbiornikach wodnych i w kanałach
doprowadzających. Powoduje to zmniejszenie objętości gromadzonych zasobów wodnych
oraz obniżenie sprawności wykorzystania systemów zasilających w wodę.
109
rażonych, na których występuje erozja należy liczyć się ze zmniejszeniem
plonów o około 25 %.
Zjawisko sedymentacji występuje głównie w zbiornikach wodnych
i w kanałach doprowadzających. Powoduje to zmniejszenie objętości gromadzonych zasobów wodnych oraz obniżenie sprawności wykorzystania
systemów zasilających w wodę.
Ochronę przed erozją i sedymentacją należy prowadzić poprzez doskonalenie rozwiązań technicznych, optymalizację projektowania oraz odpowiednią agrotechnikę i organizację.
Z nawadnianych pól może wystąpić odpływ powierzchniowy i gruntowy. O jego jakości i ilości decyduje typ nawodnień, gospodarowanie
wodą w systemie oraz właściwości fizyko-wodne gleb. Zagospodarowanie
odpływu wody jest trudne, ponieważ jest zanieczyszczony substancjami
nawozowymi, środkami ochrony roślin oraz bardzo często zasolony. Jeśli
przekroczone są graniczne wartości zanieczyszczeń to nie należy odprowadzać odpływu do wód powierzchniowych.
Zmniejszenie problemu zanieczyszczeń spowodowanych odpływem
należy osiągnąć przez zastosowanie odpowiednich technik i technologii
nawodnień, ograniczających znacząco jego ilość oraz właściwe stosowanie nawozów i środków ochrony.
Problem zabagnienia i zasolenia gleb występuje głównie w strefie suchej i związane jest najczęściej z niewłaściwym gospodarowaniem i rozrządem wody oraz brakiem sprawnego systemu drenarskiego. Nawodnienie powoduje podniesienie zwierciadła wody gruntowej i jej stagnowanie.
Gdy poziom ten zbliży się do powierzchni terenu zaczynają cierpieć rośliny
uprawne i to jest pierwszy symptom zabagnienia, a później również pozostałe. Przy tak wysokim zaleganiu wód gruntowych zachodzi intensywne
podsiąkanie i parowanie, co prowadzi do nagromadzenia się soli w warstwie powierzchniowej. Jeśli nie nastąpi ich wymycie, co w przypadku
zabagnienia jest zjawiskiem powszechnym, wtedy koncentracja soli może
być tak wysoka, że hamuje a nawet uniemożliwia wzrost roślin. Szacuje
się, że zabezpieczenie gleb nawadnianych przed zabagnieniem i zasoleniem wymaga dodatkowych nakładów w wysokości 650 dolarów USA na
1 hektar. Aktualnie ocenia się, że około 40 % obszarów nawadnianych tj.
110
Jerzy Jeznach
100 mln ha jest zagrożonych zabagnieniem i zasoleniem. U podstaw tego
zjawiska leży zwykłe starzenie się urządzeń, zamulenie kanałów oraz bardzo często błędy projektowe i nieprawidłowa eksploatacja.
Innym ważnym zagadnieniem melioracji nawadniających jest ochrona
zdrowia ludności. Na terenach nawadnianych występuje większe niebezpieczeństwo rozwoju chorób typu malaria, motylica wątrobowa i ślepota
rzeczna.
Zmiany w środowisku naturalnym na skutek wykonania systemu
nawadniającego mogą spowodować inne problemy ekologiczne, ekonomiczne i społeczne. Ich rozwiązaniem powinno zająć się grono polityków,
naukowców, lekarzy i praktyków a także zainteresowane organizacje międzynarodowe, rządowe i poza rządowe.
Podsumowanie
• Około 70% zużycia słodkiej wody na świecie przypada na rolnictwo.
Jednak z powodu niskiej sprawności systemów nawadniających straty
wody w tym sektorze sięgają aż 60%. Decyduje o tym proces parowania oraz odpływ do rzek i wody gruntowej,
• Wtórne wykorzystywanie wody do nawadniania zwiększyło się od
1980 o około 60 %,
• Około 40% ludności świata żyje obecnie w warunkach umiarkowanego lub dużego niedoboru słodkiej wody. Szacunki wskazują, że do
2025 roku w podobnej sytuacji znajdzie się 2/3 światowej populacji,
czyli około 5,5 miliarda ludzi,
• Stale rosną obszary globu, w których mieszkańcom brakuje słodkiej
wody. Dotyczy to zwłaszcza północnej części Afryki oraz zachodniej
i południowej części Azji,
• W ubiegłym wieku zużycie wody rosło ponad dwukrotnie szybciej niż
liczba ludności. Ogółem, konsumpcja wody wzrosła w XX wieku sześciokrotnie,
• Straty wody spowodowane wyciekami, nielegalnymi przyłączami do
sieci wodociągowej i marnotrawstwem wody, odpowiadają prawie połowie objętości wody wykorzystywanej do picia przez mieszkańców
krajów rozwijających się,
111
• Około 90 % ścieków komunalnych i 70 % ścieków przemysłowych nie
przechodzi procesu oczyszczania, co często powoduje skażenie wody
zdatnej do spożycia,
• Ekosystemy wód śródlądowych uległy poważnej degradacji. Zniknęła
z powierzchni Ziemi prawie połowa obszarów bagiennych i mokradeł.
Podobny los spotkał ponad 20 % spośród 10 000 gatunków żyjących
w słodkowodnych ekosystemach,
• W takich regionach świata jak Stany Zjednoczone, Chiny czy Indie
dynamika zużycia wód gruntowych przewyższa tempo naturalnego
odtwarzania ich zasobów. Konsekwencją tego stanu rzeczy jest ciągłe obniżanie się poziomu wód gruntowych w tych krajach. Częstym
zjawiskiem w przypadku niektórych rzek, na przykład Kolorado w zachodniej części Stanów Zjednoczonych i Żółtej Rzeki w Chinach, jest
ich wysychanie w dolnym biegu,
• W wielu krajach obowiązek zaopatrywania w wodę rodzin wiejskich
spada na barki kobiet i dzieci, które muszą w tym celu przemierzać
dziennie dziesiątki kilometrów. Problem braku wody i urządzeń sanitarnych najbardziej zagraża zdrowiu kobiet i dziewcząt.
Bibliografia:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Achtnich W., 1980, Bewässerungslandbau, Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart.
FAO, 1992, World agricultural statistics, Rome.
FAO, 2001, Crops and drops: making the best use of water for agriculture.
Jeznach J., 2005, Przyrodnicze problemy nawodnień, „Postępy Nauk Rolniczych” nr
3/2005.
Jeznach J., 2010, Nawodnienia przyszłości, „Centrum Wodne” SGGW – Laboratoria
Przyszłości, Wyd. SGGW, Warszawa.
Land & Water International, 1996, No. 84.
Pierzgalski E., Karczmarczyk S., 2006, Rozwój nawodnień na świecie i w Polsce, [w:]
Nawadnianie roślin, Karczmarczyk S., Nowak L. (red.), PWRiL, Poznań.
United Nations, 1993, World population trends, population and development and population policies.
www.unic.un.org.pl/iyfw/
113
Maciej Łuczak
Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie
OCENA ROZWOJU KLASTRÓW W TURYSTYCE
POLSKIEJ
Klastry jako szansa na sukces przedsiębiorstw turystycznych
Koncepcja klasteringu stanowi element polityki innowacyjnej, zwią
zanej przede wszystkim z rozwojem regionów jak i ze sferą badawczonaukową. W swoich ramach łączy podmioty działające w sferze biznesu
z organizacjami badawczo-rozwojowymi oraz instytucjami i organizacjami, które działają w ich otoczeniu, np. parki technologiczne.
W Polsce istnieje bardzo wiele małych i średnich przedsiębiorstw, któ
rym ciężko zaistnieć na rynku oraz utrzymać na nim swoja pozycję. Takie
przedsiębiorstwa na ogół działają w sferach lokalnych bądź regionalnych.
Klastry są więc dla nich ciekawym rozwiązaniem i szansą by połączyć
swoje siły, określić wspólny cel i zamiast konkurować- współpracować
w celu osiągnięcia konkurencyjnej pozycji na rynku.
Koncepcja klasteringu jest odpowiedzią na postępująca współcześnie
globalizację i stworzenie rynku europejskiego. Jest to forma działania,
która zachowuje elementy konkurencji między podmiotami, ale również
wskazuje na korzyści płynące z wzajemnej współpracy.
Z badań przeprowadzonych przez J. Staszewską na temat zaintereso
wania klasteringiem w Polsce wynika, że najbardziej zainteresowane tym
typem działalności są spółki z o.o. oraz inne podmioty prowadzące działal
ność gospodarczą.1 Jeżeli chodzi o profil działalności firmy to jest to profil
usługowy bądź produkcyjno-usługowy. Większość firm biorących udział
w badaniu określiła swoje produkty jako wyspecjalizowane i nowoczesne.
Na pytanie o chęć przystąpienia do klastra taka sama liczba badanych jest
chętna jak i jeszcze nie są wstanie podjąć decyzji i nie wiedzą.
1
Staszewska J., Klaster perspektywą dla przedsiębiorców na polskim rynku turystycznym,
Difin, Warszawa 2009, s. 84.
114
Maciej Łuczak
Z kolei korzyści jakie przedsiębiorcy upatrują w przynależności i tworzeniu struktur klastrowych to przede wszystkim ułatwiona współpraca
z innymi przedsiębiorstwami, instytucjami i organizacjami oraz wspólne
prace naukowe i badawczo-rozwojowe. Zwracają uwagę także na łatwiejszy dostęp do najnowszej technologii i możliwość korzystania ze wspólnej infrastruktury klastra. Według nich uczestnictwo w klastrze sprzyja
również łatwiejszej dystrybucji wspólnie wytworzonych produktów oraz
wpływa na większy prestiż firm będących jego członkami. Za bardzo ważną korzyść uznaje się również możliwość pozyskania środków finansowych w formie dotacji.
Jeżeli chodzi o niedogodności z jakimi według badanych przedsiębior
ców może wiązać się uczestnictwo w klastrze to przede wszystkim koszty,
które musiałaby ponosić firma będąca członkiem danej struktury klastrowej. Obawiano się również ograniczeń niezależności i samodzielności firmy.
Według badanych firm w proces tworzenia klastra powinien być od
dolny wspomagany przez władze, przy czym władze jakie miałyby
uczestniczyć w tworzeniu struktur klastrowych to przede wszystkim władze lokalne i wojewódzkie.
Badanie te pokazują, że przedsiębiorcy w Polsce zainteresowani są tematem klasteringu, jednak niewystarczająca wiedza na ten temat wzbrania
ich przed tworzeniem tego typu struktur i podjęciem ryzyka. Zdają sobie
jednak sprawę z tego, że taka forma współpracy, właściwie pokierowana
może przynieść wymierne korzyści dla wszystkich członków tego typu
struktury.
Ponad to uważa się, że klastry są szansą dla polskich przedsiębiorstw
w drodze do osiągnięcia sukcesu. Wynika to z efektów oddziaływania kla
stringu na podmioty je tworzące. Przede wszystkim wiąże się to z tym,
że koszty ponoszone na cała działalność rozkładają się na większą ilość
uczestników. Tworzenie tego typu struktur umożliwia przedsiębiorcom
zawieranie długotrwałych kontraktów, współpracy z wieloma firmami,
instytucjami i organizacjami. Zwiększa się sprzedaż, natomiast koszty
transakcyjne stają się niższe, a tym samym niższe są ceny. Zdecydowanie
korzystniejszy i łatwiejszy staje się również dostęp do zasobów, co umoż-
115
liwia także wzbogacenie oferty. Firmy współpracujące ze sobą wspólnie
prowadza badania ( dzięki czemu są one dokładniejsze), sprzedaż i mar
keting. Tym samym zwiększa się elastyczność całej struktury i jej szybka
reakcja na zmiany zachodzące na rynku. Współpraca miedzy partnerami
opiera się na wzajemnym zaufaniu, co z kolei powoduje zawiązywanie
długoletniej współpracy i szansę dla nowych firm zaistnienia na rynku.
Struktury klastrowe sprzyjają także dyfuzji wiedzy oraz wymiany wszelkiego rodzaju informacji i doświadczeń. Łatwiejsze staje się także ubieganie o środki finansowe- dotacje zwłaszcza Unii Europejskiej.
Ponad to skutki klasteringu dla przedsiębiorstw można oceniać komer
cyjnie i niekomercyjnie. Pierwsze z nich to przede wszystkim zwiększenie
obrotów firmy bądź przedsiębiorstwa i jej zdolności finansowej poprzez
redukcje kosztów, wzmocnienie kapitału i zasobów. Udział w klastrze
pozwala na poszerzenia oferty, wzbogacenie zakresu usług oferowanych
turystom jak i większa dbałość o jakość oferowanych produktów. Tym samym działania te przyczyniają się również do poszerzenia rynków.
Skutki niekomercyjne to głównie połączenie sił podmiotów tworzą
cych klaster, oparte w dużej mierze na zaufaniu. Zmiana wizerunku firmy
oraz jej uelastycznienie, a także łatwiejszy przepływ wiedzy i wszelkiego
rodzaju doświadczeń, informacji.
Struktura klastrowa jest szansą dla przedsiębiorstw ją tworzących na
otrzymanie dotacji z UE, które z kolei pozwolą na aktywizowanie działań
w klastrze. Współpraca z różnego rodzaju firmami z otoczenia zewnętrznego oraz z ośrodkami naukowymi i badawczymi ma ogromny wpływ na
dalszy rozwój klastra, zwłaszcza w fazie inicjującej. Przedsiębiorstwa, które poprzez uczestnictwo w klastrze chcą osiągnąć sukces musza nauczyć
się współpracować i wykorzystywać efekty tej współpracy, wewnętrzne
siły powstałej organizacji.
Korzyści jakie może uzyskać przedsiębiorstwo turystyczne wchodzące
w skład klastra zależy od czasu działania w tego typu strukturze.2 W krótkim okresie działalności można zauważyć wymianę danych, informacji co
oznacza, że otoczenie dowiaduje się o istnieniu klastra, natomiast podmio2
Stasiak A., Włodarczyk B., Produkt turystyczny- miejsce. Turyzm, Wyd. UŁ, Łódź 2003,
z.1 s. 123.
116
Maciej Łuczak
ty go tworzące poszerzają swoja wiedzę na w zakresie danego otoczenia
i obszaru na którym będą działać. Powstają też nowe sposoby komunikacji
oraz nowe możliwości wynikające z wzajemnej współpracy.
W średnim okresie funkcjonowania podmioty zyskują już nowych
klientów, wypracowują własną markę, opracowują wspólny marketing,
rozpoczynają wspólne projekty, koszty działania stają się niższe oraz możliwa staję się współpraca z większą liczbą instytucji oraz firm.
Dłuższy okres działania związany jest już przede wszystkim ze wzro
stem atrakcyjności całej struktury klastrowej, w tym firm będących jego
składową. To także wspólne projekty , nowe nici współpracy oraz specjali
zacja na określoną działalność.
Podsumowując- struktury klastrowe są szansą na sukces zwłaszcza dla
małych i średnich przedsiębiorstw, których na polskim rynku turystycznym jest bardzo wiele. Są w pewnym stopniu odpowiedzią na rosnącą
globalizację i innowacyjnym rozwiązaniem mającym umożliwić zdobycie
pozycji konkurencyjnej i znaczącej na rynku. To także krok w stronę dorównania standardom unijnym i liczenia się nie tylko na rynku polskim,
ale także za granicą.
Ocena zjawiska klasteringu jako nowego podejścia do polityki
rozwoju turystyki w Polsce
W Polsce w ostatnich latach zainteresowanie klastrami znacznie wzro
sło. Spowodowane jest to przede wszystkim badaniami i doświadczeniami
na rynku międzynarodowym, które przedstawiają klastry jako struktury
charakteryzujące się wysoką innowacyjnością oraz konkurencyjnością.
Przyczyniają się do rozwoju regionów, a nawet kraju. Są odpowiedzią na
postępujący proces globalizacji i są nowym pomysłem, sposobem na osiągnięcie znaczącej pozycji na rynku. Ponad to na wpływ zainteresowania tą
tematyką wpłynęły także nowe programy wsparcia opierające się na funduszach z Unii Europejskiej.
Idea klastra posiada wiele cech, które sprawiają, że idealnie wtapiają
się w istotę turystyki. Przede wszystkim rynek turystyczny i cała struktura przemysłu turystycznego jest niezwykle rozdrobniona i zróżnicowania. Stanowi go wiele małych i średnich firm, które w pojedynkę nie mają
117
szans stać się konkurencyjnymi, a nawet zaistnieć czy utrzymać się na tym
rynku. Natomiast struktura klastrowa ma łączyć takie firmy, by poprzez
współprace stanowiły silną strukturę tworzącą znaczące produkty turystyczne i promujące przy tym region, na którym działają, a nawet cały kraj.
Ponad to bardzo często są to firmy o charakterze rodzinnym, co również
sprzyja zawiązywaniu nieformalnych kontaktów i współpracę.
Szansą na sukces klastrów w dziedzinie turystyki jest także to, że
branża ta powiązana jest w bliskim stopniu z wieloma innymi sektorami,
z których firmy mogą ze sobą współpracować i wzajemnie sobie pomagać. Według Amerykańskiego Departamentu Handlu powiązana jest w bliskim stopniu z 24 sektorami przemysłu i usług.3 Ponad to takie wzajemne
uzupełnianie się oraz komplementarność dóbr i usług z wielu sektorów
gospodarki wpływa na postrzeganie całego produktu turystycznego. Przeciętny turysta będąc na danym obszarze nie korzysta jedynie z produktu turystycznego ale również z wielu innych produktów cząstkowych, w związku z czym przynosi korzyści nie tylko dla danego klastra, ale dla całego
regionu.
Zadania klastrów turystycznych zależą w dużej mierze od ich specyfi
kacji i są spersonalizowane dla każdego z nich. Opierają się jednak na
kilku podstawowych zasadach. Przede wszystkim głównym zadaniem
każdego z klastrów jest wytworzenie produktu markowego związanego
z turystyka i właściwe nim zarządzanie. Ponad to klastry mają przynosić
zyski podmiotom je tworzącym ale również korzyści dla regionu, na którego terytorium działają, np. promocja na skalę krajową i międzynarodową,
poprawa jakości życia mieszkańców, zmniejszenie bezrobocia, itp.
Korzyści jakie płyną z pojawienia się struktur klastrowych w turystyce to głównie zwrócenie uwagi na zjawisko jakim jest współpraca w sektorze turystyki- jak ogromne ma znaczenie i jaką pełni rolę. Klastering
ma też przekonać do tworzenia markowych produktów turystycznych
wykorzystujących i promujących atrybuty regionu, na którym działają. Ponad to klastry uświadamiają jak istotne znaczenie ma dyfuzja wiedzy, innowacji, nowoczesnych technologii informacyjnych i komunikacyjnych,
3
Aleksandrova A.Y, Klastry Turystyczne w Rosji i za granicą. Turyzm, Wydawnictwo UŁ,
Łódź 2007, s. 15.
118
Maciej Łuczak
119
współpraca z całą sfera nauki i wykorzystywania najnowszych badań.
Tego typu działania na pewno przyczynia się do rozwoju turystyki.
Biorąc pod uwagę, że turystyka jest jedną z najbardziej dynamicznie
rozwijających się branży gospodarki- przedsiębiorstwa, które chcą utrzymać się na rynku muszą nieustannie szukać innowacyjnych, konkurencyjnych rozwiązań, tworzyć unikatową ofertę. Dla wielu przedsiębiorstw
turystycznych ważne stało się nie tylko sprzedanie własnego produktu
turystycznego, ale również promowanie regionu by turysta do niego wrócił. W związku z tym przedsiębiorstwa łączą się w struktury sieciowe by
stworzyć wyjątkowy, unikatowy produkt turystyczny, dostępny jedynie na
tym obszarze. Współcześnie to właśnie innowacyjność stała się jednym
z głównych czynników decydującym o konkurencyjności przedsiębiorstw
i regionów.
Z kolei korzyści płynące z istnienia klastrów w turystyce można połą
czyć w pewien łańcuch.4 Podmioty tworzące strukturę klastrową osiągają
korzyści w postaci zysków, poszerzenia swojej oferty, wykorzystania inno
wacyjnych rozwiązań, co z kolei można przełożyć na wzrost liczny poten
cjalnych klientów, zatrudnienia jak i obrotów i korzyści finansowych. To
z kolei sprawia, że do regionu przyjeżdża co raz więcej turystów- ciekawa,
bogata oferta turystyczna staje się promocją regionu i jego wizytówką. Im
więcej osób odwiedzających ten obszar tym sytuacja gospodarcza w regionie również się poprawia- większe wpływy z podatków od turystów,
ale i przedsiębiorstw, zwiększenie zatrudnienia a tym samym zmniejszenie
bezrobocia w danym regionie.
Rozwój regionu i wzrost jego atrakcyjności turystycznej przyczynia
się również do wzrostu zainteresowania innymi regionami. Turysta podró
żujący do danego regionu, może po drodze zatrzymywać się i odwiedzać
także inne miejscowości. Na następnej stronie znajduję się Schemat 1,
przedstawiający powiązania korzyści wynikające z funkcjonowania klastra dla przedsiębiorstw i regionów.
Ze względu na wymienione wyżej atrybuty klastrów zjawisko klaster
ingu stało się bardzo ważnym elementem polityki regionalnej. Proces ten
uważany jest za skuteczny aparat wspierania rozwoju obszarów, na którym
funkcjonują klastry, przyczyniając się jednocześnie do trwałego podniesie
nia konkurencji oraz innowacyjności gospodarki lokalnej.
Ponad to struktura przemysłu turystycznego charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem i rozdrobnieniem- składa się w większości z małych
i średnich przedsiębiorstw. Poniekąd przedsiębiorstwa turystyczne „skazane” są więc na pewnego rodzaju kooperację z innymi podmiotami i wzajemną współpracę.
Aktualnie istniejące na polskim rynku turystycznym klastry są
w większości w fazie początkowej. Brakuje im jeszcze odpowiedniej budowy, masy krytycznej by w pełni mogły wykorzystywać swoje możliwości i osiągać tym samym zyski, korzyści jakie umożliwia współpraca
biznesu z nauką, jak i bliskością współpracujących podmiotów.
Peszko A., Kusa R., Klastry jako stymulatory konkurencyjności przedsiębiorstw
i regionów turystycznych. Praca naukowa finansowana ze środków Komitetu Badań
Naukowych w latach 2004-2005, s. 286.
Źródło: Peszko A., Kusa R., Klastry jako stymulatory konkurencyjności przedsiębiorstw
i regionów turystycznych. Praca naukowa finansowana ze środków Komitetu Badań Naukowych w latach 2004-2005, s. 287.
4
Schemat 1. Powiązania korzyści wynikające z funkcjonowania klastra dla przedsiębiorstw
i regionów
120
Maciej Łuczak
Głównym zadaniem klastra turystycznego jest wytworzenie w danym
regionie markowego produktu turystycznego-obszar, który ma za zadanie
stać się wizytówką, symbolem wiązanym właśnie z tym regionem. Produkt
ten musi być oryginalny i niepowtarzalny i ma spowodować by przeciętny
turysta zastanawiający się nad wyborem kierunku wyjazdu , nie brał pod
uwagę określonej usługi np. hotel, gastronomia, ale całościowy produkt
turystyczny - ofertę miejsca wypoczynku. Główna wytyczną inicjowania
procesu klasteringu jest właśnie zachęcenie regionów do konkurencji na
polu realizacji unikalnych produktów turystycznych. Jest to pewien sposób
by zapobiec stagnacji na rynku turystycznym i zachęcić podmioty działające w tej branży do nieustannego rozwoju i wykorzystywania rozwiązań
stosowanych w innych krajach Unii Europejskiej ale również na całym
świecie.
Według mnie Polska jest krajem bardzo atrakcyjnym turystycznie i ma
potencjał by na jej terytorium w branży turystycznej powstało wiele kla
strów. Klastry, które pojawiły się do tej pory opierają się w głównej mierze
na ciekawych pomysłach i założeniach, natomiast na pomysłach na ogół
się kończy. Uważam, że największą barierą w zawiązywaniu kontaktów,
współpracy z innymi firmami jest nieufność polaków, obawa, żeby nie zostać oszukanym i ogromny brak zaufania. Barierę stanowi również niechęć
do podejmowania ryzyka orz niewystarczająca wiedza.
Uważam, że ogromną szansą byłoby gdyby osoby chcące stworzyć strukturę klastrową oprócz suchych faktów- szkoleń, programów
innowacyjnych- miały możliwość zobaczenia jak taka struktura funkcjonuje w rzeczywistości. Niezwykle pomocne by były również rady od osób,
które faktycznie tworzyły już takie sieci i mają o nich ogromną wiedzę- nie
tylko tzw. „książkową”.
Kolejnym minusem, który powoduje, że struktury klastrowe powstałe na rynku turystycznym Polski nie rozwijają się jest często niechęć do
wyłonienia lidera z pośród wielu firm tworzących strukturę i względnym
podporządkowaniu się jemu. Lider lub tzw. broker klastra znacznie ułatwia
proces zarządzania i kierowania całą strukturą, nadaje jej kształt i kontroluje podczas całego etapu rozwoju i na każdym stopniu działalności.
121
Wykorzystanie struktur klastrowych powinno jednak być kontrolo
wane przez instytucje państwowe oraz organy wspierające tego typu
inicjatywy by uniknąć negatywnych efektów funkcjonowania tego typu
struktur w turystyce.
Do tego typu efektów należy m.in. nadmierna kumulacja ruchu tury
stycznego tylko w kilku określonych obszarach powodując zanik przemysłu turystycznego w innych, również atrakcyjnych miejscach. Ponad
to w wyniku łączenia się podmiotów w struktury powstają bardzo silne
grupy, które mogą przyczynić się do dyskryminacji słabszych podmiotów
i regionów.
Zagrożenie jakie może wyniknąć z nieumiejętnego wykorzystania kla
steringu to także powstanie różnic na terenie całego terytorium Polski. Po
dzielenie kraju na regiony bogate i biedne.
Mimo barier, które wymieniłem powyżej istnieje znacznie więcej ko
rzyści z istnienia struktur jakimi są klastry, dlatego też uważam że klaster
ing jest szansą na rozwój turystyki w Polsce i dążeniem do osiągnięcia
europejskich standardów.
Bibliografia:
1. Aleksandrova A.Y, Klastry Turystyczne w Rosji i za granicą. Turyzm, Wydawnictwo
UŁ, Łódź 2007.
2. Baron M., Przewodnik dla animatorów inicjatyw klastrowych w Polsce, Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2008.
3. Borras S., Polityki klastrowe w Europie Przedsiębiorstwa, instytucje i zarządzanie, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2011.
4. Daszkiewicz N., Strategie internacjonalizacji małych i średnich przedsiębiorstw we
współczesnej gospodarce, Scientific Publishing Group, Gdańsk 2004.
5. Dzierżanowski M. , Rola klastrów w budowaniu gospodarki opartej na wiedz, Gdańsk,
Szczecin 2011.
6. Figiel Sz., Analiza uwarunkowań i stanu rozwoju klastrów rolno-żywnościowych
w Polsce, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa 2011.
7. Figura J., Dystrykty przemysłowe. Małe i średnie firmy włoskie w dobie globalizacji,
Dolnośląska Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i techniki w Polkowicach, Polkowice
2008.
8. Gorynia M,, Jankowska B, Klastry a międzynarodowa konkurencyjność i internacjonalizacji przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa 2008.
122
Maciej Łuczak
9. Gorynia M., Jankowska B., Koncepcje klasterów jako sposób regulacji zachowań podmiotów gospodarczych, „Ekonomista” 2007 nr 3.
10.Peszko A., Kusa R., Klastry jako stymulatory konkurencyjności przedsiębiorstw i regionów turystycznych. Praca naukowa finansowana ze środków Komitetu Badań Naukowych w latach 2004-2005.
11. Stasiak A., Włodarczyk B., Produkt turystyczny- miejsce. Turyzm, Wyd. UŁ, Łódź
2003, z.1.
12.Staszewska J., Klaster perspektywą dla przedsiębiorców na polskim rynku turystycznym, Difin, Warszawa 2009.
STRESZCZENIE
Przedmiotowy artykuł poświecony jest opisowi procesu rozwoju klastrów turystycznych w Polsce z uwagi na ich znaczenie jako stymulatorów
rozwoju nie tylko turystyki jako takiej a przede wszystkim produktów turystycznych o charakterze regionalnym. W dalszej części artykułu przedstawiono klastry jako jedną z szans nie tylko na rozwój, ale na sukces
działających w takich sieciach przedsiębiorstw turystycznych. W końcowej części analizy problemu znalazła się ocena zjawiska klasteringu jako
nowego podejścia do rozwoju turystyki w Polsce.
Słowa kluczowe: Klaster, powiązania klastrowe, sieci.
123
Marek Dembowski
PRZEGLĄD NOWYCH FORM I KIERUNKÓW
ZMIAN TURYSTYKI WYPOCZYNKOWEJ,
AKTYWNEJ, KWALIFIKOWANEJ
I EKSTREMALNEJ
Znaczącym osiągnięciem cywilizacyjnym człowieka jest przejście od
prymitywnych i prostych form aktywności w różnych dziedzinach życia
do usankcjonowanych zasadami, złożonych i skomplikowanych działań
opartych na intelekcie, coraz wyższej sprawności fizycznej i technicznej.
Zasób zróżnicowanych aktywności, w tym również fizycznych może być
wyznacznikiem poziomu kultury poszczególnych grup społecznych.
Obok zdrowia, aktywności zawodowej, zasobności majątkowej, stanu
środowiska oraz kontaktów społecznych, to właśnie różne formy rekreacji
i turystyki stają się powodem naszego szczęścia i zadowolenia. Motywy
do działania wynikają z chęci powtórzenia już kiedyś przeżytych sytuacji /
potrzeba recepcji/, lub z potrzeby odnalezienia wartości nowych /potrzeba
innowacji/. Drugi rodzaj potrzeb stanowi jedną z przyczyn powstawania
wciąż nowych form uatrakcyjniających wypoczynek.
Kierunki rozwoju turystyki są uwarunkowane i generowane w zależności od wielu czynników indywidualnych człowieka, takich jak spontaniczność, kreatywność, poziom emocjonalny, a także czynników wynikających
z poziomu życia społecznego. Dzięki tym zjawiskom mamy do czynienia
z nowymi standardami aktywności ludzkiej. Turystyka się zmienia, a wraz
z nią jej rodzaje i formy. Obecnie wyróżniamy cztery podstawowe rodzaje
turystyki: wypoczynkową /bierną/, aktywną /rekreacyjną/, kwalifikowaną
i ekstremalną /sportową/.
Podstawowa definicja turystyki według Światowej Organizacji Turystyki /UN WTO/ mówiąca o tym, iż „turystyka obejmuje ogół czynności
osób, które podróżują i przebywają w celach wypoczynkowych, służbowych lub innych nie dłużej niż rok bez przerwy poza swoim codziennym
124
Marek Dembowski
otoczeniem”, już nie wystarcza. Aktywność turystyczna człowieka może
mieć bardzo różnoraki charakter. Począwszy od turystyki biernej, masowej, preferującej wzór 3 X S – sun, sea, sand /słońce, morze, piasek/ ,
przez turystykę rekreacyjną, uprawianą czynnie, często samodzielnie, bez
specjalnego przygotowania, ze znacznym nakładem własnych sił, zgodnie
z zasadą 3 X E – entertainment, excitement, education /rozrywka, emocje
nauka/, po turystykę wymagającą odpowiedniego przygotowania psycho-fizycznego, umiejętności i specjalistycznego sprzętu, kończąc na turystyce dla osób posiadających predyspozycje w postaci wysokiego poziomu
sprawności fizycznej i najwyższych umiejętności technicznych, pragnących podnieść, możliwie ekstremalnie, próg przeżyć emocjonalnych, poprzez wykonywanie czynności trudnych i skomplikowanych, często w ramach współzawodnictwa.
Poszczególne rodzaje turystyki, można realizować, uprawiając różnorodne jej formy: pieszą, jeździecką, żeglarską, podwodną, rowerową, narciarską, motorową, motorowodną, kajakową, wspinaczkową, lecz na różnym poziomie trudności. Tak więc to samo narciarstwo można traktować
jako działanie a/czysto rekreacyjne, b/ związane z celowym działaniem np.
narciarstwo biegowe łączące wysiłek fizyczny ze zwiedzaniem okolicy, c/
jako ekstremalny sposób pokonywania nowych, niezdobytych dotąd tras
zjazdowych tzw. freeride. W przypadku turystyki pieszej możemy mówić
również o różnych poziomach wysiłku i konieczności przygotowania organizmu i sprzętu technicznego. Będą to zwykłe spacery i wędrówki w turystyce aktywnej, nordic walking, czyli marsz z kijkami w turystyce kwalifikowanej /w tej formie ruchu niezbędne są umiejętności techniczne/, oraz
ekstremalne rajdy przygodowe wymagające od ich uczestników żelaznej
kondycji fizycznej i nieprzeciętnej odporności psychicznej.
Formy turystyki aktywnej o charakterze poznawczym
Wśród nowych form turystyki, przeważają propozycje aktywnego wypoczynku, ponieważ uczestnictwo w tego rodzaju imprezach nie wymaga specjalnego przygotowania fizycznego i drogiego sprzętu a może mieć
szeroki oddźwięk społeczny.
Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze to najstarsze w Polsce stowarzyszenie skupiające turystów i krajoznawców. Powstało z połą-
Przegląd nowych form i kierunków zmian turystyki...
125
czenia Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego oraz Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego i jest spadkobiercą ich tradycji. Zrzesza ponad 78000
członków działających w 2800 kołach i klubach. Przez najatrakcyjniejsze
tereny Polski przebiega ponad 63 000 km szlaków pieszych /nizinnych
i górskich/, rowerowych, narciarskich, wodnych i konnych wytyczonych
przez PTTK. Obejmują one parki narodowe i krajobrazowe, najpiękniejsze puszcze, piaszczyste plaże, pojezierza, a także malownicze góry. Jest
to organizacja propagująca połączenie aktywności fizycznej z intelektualną czyli wędrówki z poznawaniem. PTTK tworzy bazę turystyki aktywnej w Polsce dostępną dla wszystkich. Są to hotele, domy wycieczkowe,
schroniska górskie, ośrodki kempingowe, pola namiotowe o zróżnicowanym standardzie./Wiadomości Turystyczne nr 6, 16-31 marzec 2009, s. 14/.
Jedną z prężniej rozwijających się współcześnie w Polsce i na świecie
form wypoczynku, jest turystyka kulturowa. Obejmuje ona bardzo szeroki zakres tematyczny, co stwarza możliwość wyboru zgodnie z własnymi
upodobaniami. Do tego typu aktywności można zaliczyć turystykę miejską, muzealną, eventową, studyjną, religijną, etniczną, industrialną, literacką, filmowa, kulinarną, historyczno-militarną, zjawisk paranormalnych,
przyrodniczo-kulturową, sztuki walki, tanaturystykę i enoturystykę.
Ciekawą propozycją może być turystyka w parkach etnograficznych,
czyli muzea na wolnym powietrzu. Najstarsza na świecie tego typu placówka powstała na przedmieściach Sztokholmu. Znajdowały się tam szańce nazywane w języku szwedzkim skansenami. W Polsce jest to zjawisko
stosunkowo nowe, coraz bardziej doceniane, intensywnie rozwijające się
w ostatnim okresie, głównie w celu promocji regionu i przyciągnięcia jak
największej liczby turystów. W naszym kraju prekursorem muzealnictwa
na wolnym powietrzu był Izydor Guglowski, który nabył chałupę kaszubską we Wdzydzach Kiszewskich koło Kościerzyny, wyposażył ją obiektami codziennego użytku i tym samym zapoczątkował muzeum Kaszubskiego Parku Etnograficznego. Obecnie istnieje ponad trzydzieści takich
placówek oraz kilkadziesiąt punktów ochrony zabytkowej architektury
wiejskiej w jej pierwotnym miejscu posadowienia./Ravel Trade Gazetce,
nr 206, luty 2009, s. 14/.
126
Marek Dembowski
Muzea na wolnym powietrzu stały się swoistymi rezerwatami kulturowego pejzażu wsi polskiej, a często także małych miasteczek. Parki
etnograficzne umożliwiają refleksyjną podróż w czasie, a jednocześnie
uczą i stanowią idealne miejsce rodzinnego wypoczynku, swoją formą
przemawiając do przedstawicieli wszystkich pokoleń. Obiekty te stają się
coraz bardziej docenianymi atrakcjami turystycznymi. Do najciekawszych
i najbardziej znanych parków etnograficznych w Polsce można zaliczyć:
Muzeum Kurpiowskie w Nowogrodzie – malowniczo usytuowane na
skarpie doliny Narwi, park etnograficzny w Olsztynku położony na pograniczy Warmii i Mazur organizujący liczne imprezy /Targi Chłopskie,
Zielone Świątki, Dni Olsztynka, Olsztyńskie Festiwale Folkloru, Jarmark
Pszczelarski/, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku – największy
park etnograficzny pod względem liczby eksponatów, uchodzi też za jeden
z najładniejszych z uwagi na malownicze położenie na prawym brzegu
Sanu u podnóża Gór Sanocko-Turczańskich, a ponadto szereg innych /
Białostockie Muzeum Wsi, Górnośląski Park Etnograficzny, Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu, Wielkopolski Park Etnograficzny, Muzeum Wsi
Słowińskiej w Klukach, Muzeum Kultury ludowej w Kolbuszowej, Muzeum Wsi Lubelskiej, Sądecki Park Etnograficzny, Muzeum Etnograficzne
w Ochli koło Zielonej Góry, Muzeum Wsi Opolskiej, Muzeum Kultury
Ludowej w Osieku nad Notecią, Muzeum Wsi Radomskiej, Muzeum Wsi
Mazowieckiej w Sierpcu, Muzeum Wsi Kieleckiej w Tokarni, Nadwiślański Park Etnograficzny w Wygiełzowie koło Chrzanowa, Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej./ J. P. Piotrowski, 2009 s. 14/.
Oryginalne formy turystyki
Nowością, a jednocześnie atrakcją turystyczną w Polsce mają być rekordy świata notowane w Księdze Rekordów Guinnesa. W ilości pobitych
osobliwych rekordów świata przodują Hindusi, zresztą Indie mają własną
księgę rekordów, stosunkowo dużo rekordów bije się w Republice Południowej Afryki, lecz w Europie na dwóch pierwszych miejscach są Czesi
i Polacy. W liczbie rekordów przodują województwa: śląskie, pomorskie,
podkarpackie i małopolskie. /Dziadul J.,2011, ss 82-84/.
W maju 2011 roku Olsztyn postanowił rozpocząć sezon turystyczny od
bicia rekordu świata w kategorii: największa liczba osób jednocześnie pra-
127
sujących pod wodą. Dotychczasowy rekord wynosił 86-ciu prasowaczy.
Nad jeziorem Ukiel zjawiło się 130 nurków z deskami do prasowania i żelazkami. Prasowali od 3 do 5 metrów pod wodą i pobili rekord. Najbardziej
znaną wsią w Polsce jest Wilkowo koło Lęborka, której mieszkańcy pobili
cztery uznane rekordy świata, wpisane do Księgi Guinnesa: na najdłuższą
deskę ręcznie ciętą /40 m i 81,5 cm/, najdłuższy stół biesiadny na 200 osób
/36,80 m/, najdłuższą cegłę ręcznie formowaną /73 cm/ i najdłuższą hulajnogę /20,185 m/. Sołtys Wilkowa jest dumny z osiągnięć mieszkańców,
ale najbardziej cieszy się z licznych odwiedzin turystów pędzących nad
morze do Łeby. Polskie miejscowości coraz częściej otwierają sezon turystyczny albo go uświetniają rekordami kulinarnymi. W maju 2011 roku
Teatr Kulinarny na zlecenie władz Raciborza /śląskie/ ugotował rekordowa
ilość bigosu /ważył 1880 kg/. W lipcu 2006 roku w Ząbkowicach Śląskich
usmażono jajecznicę z 3600 jaj, odbierając rekord Czechom /Dziadul,
2011, ss 82-84/.
Turystyka niszowa stale zyskuje na popularności. Biuro Turystyki Aktywnej „Wagabunda” proponuje swoim klientom zwiedzanie Krakowa na
segwayach /dwukołowe pojazdy elektryczne/. Korzystają z niej w głównej
mierze turyści zagraniczni /90%/. Biuro Podróży „Joytrip” oferuje aktywny sposób zwiedzania Trójmiasta na rowerze oraz w kajaku. Uczestniczą
w tych formach wypoczynku najczęściej różne mniej i bardziej formalne
grupy znajomych, rodzinne, z firm polskich i zagranicznych. Powodzeniem cieszą się również pakiety usług z grupy „extreme”, głównie jazda
quadami łączona z paintballem, przejażdżki jeepami i gokartami. Biuro
Podróży „Azymut” specjalizuje się w imprezach rowerowych. Organizuje
obozy rowerowe zarówno w Polsce jak i w Austrii, Słowacji i w Niemczech. W programie jest doskonalenie jazdy w kilku dyscyplinach : downhill, trial, dirt. Od 2009 roku są również propozycje wyjazdów egzotycznych do Australii i Namibii. /Wiadomości Turystyczne nr 5, 1-15 marzec
2009, s. 18/.
Formy turystyki promujące własny region
W ofertach turystycznych coraz częściej można znaleźć propozycje
aktywnego wypoczynku o charakterze regionalnym. Takim przykładem
może być kampania promocyjna „Śląskie. Na wyciągnięcie ręki”, której
128
Marek Dembowski
celem było zachęcenie mieszkańców województwa do podróżowania po
swoim regionie. Działania miały przybliżyć istniejące atrakcje turystyczno-rekreacyjne Śląska oraz wyzwolić w ich mieszkańcach „pozytywną
energię” w poznawaniu najbliższego otoczenia w atmosferze dobrej zabawy. Proponowanymi formami aktywności była turystyka kulturowa, sakralna i industrialna w połączeniu z rekreacją ruchową. Kampania trwała
od 5 maja do 4 czerwca 2009 roku, a za jej realizacje odpowiadała firma
Business Consulting Sp. z o.o. w Katowicach.
Idea akcji polegała na odwiedzaniu atrakcji turystycznych i zbieraniu
pieczątek z uprzednio wybranych trzydziestu miejsc. Lista tych atrakcji
została umieszczona na mapce, którą wysłali organizatorzy do ponad miliona skrzynek pocztowych mieszkańców regionu. Dla najaktywniejszych
zostały przewidziane nagrody. Akcja była wspierana przez regionalne stacje radiowe i telewizyjne, prasę, Miejskie Zakłady Komunikacyjne, stronę
internetową Urzędu Marszałkowskiego. Przeprowadzono również konkurs fotograficzny oraz przygotowano specjalną grę komputerową będącą
wirtualną wędrówką po atrakcjach turystycznych Śląska. Dotychczasowe
działania promocyjne Województwa Śląskiego znalazły uznanie w oczach
jurorów Festiwalu Promocji Miast i Regionów, zdobywając III miejsce
w prestiżowej kategorii Grand Prix za całokształt działań promocyjnych /
Materiał z kampanii, Województwo Śląskie, dokument on-line/.
Podobne akcje promocyjne są przygotowywane przez Polską Agencję
Rozwoju Turystyki na zlecenie władz Regionu Warmińsko-Mazurskiego.
Prace nad dokumentem trwały prawie rok /2008/2009/, ze względu na liczne opinie i poprawki, głównie Urzędu Marszałkowskiego.
Dwa hasła mają tworzyć podstawę marketingową promocji: „Warmia
i Mazury leżą w naszej naturze” i „Warmia i Mazury – Wielkie Możliwości”. Oba slogany zostały opracowane po badaniach ankietowych wśród
mieszkańców innych regionów Polski. Okazało się, iż jest to region zajmujący trzecie miejsce pod względem atrakcyjności turystycznej w Polsce, po
Małopolsce i Pomorzu. Najcenniejsze atrakcje to piękna przyroda, czyste
środowisko i jeziora, a także azyl i ucieczka przed stresem i codziennym
pośpiechem. Autorzy pierwszego hasła nie pragnęli uciekać od wizerunku
Polski B, tylko wykorzystać go jako atrakcyjny element kampanii. Drugie
129
hasło pragnie zaprzeczyć stereotypowemu myśleniu. Region stwarza potencjalne możliwości rozwoju przy zachowaniu nieskażonego środowiska.
Duże dotacje unijne skierowane do Polski wschodniej tworzą takie szanse.
Strategia przewiduje powstawanie niezbędnej infrastruktury w postaci
lotnisk, dróg i rozwoju łączności, przy zachowaniu zrównoważonego rozwoju.
Istotną imprezą promocyjną ma być festiwal „Dobrych Miast”, miejscowości należących do europejskiej sieci Cittaslow /zbitka słowa włoskiego i angielskiego oznaczająca „miasto powolne”/, czyli miejscowości
do 50 tysięcy mieszkańców, pozbawione stresu i pośpiechu wymuszonego
stylem życia. Aktualnie do sieci Cittaslow należą: Lidzbark Warmiński,
Reszel, Bisztynek i Biskupiec. Festiwal ma promować wysoką jakość życia płynącą z natury, a także realizować programy kulturalne poprzez koncerty, wystawy, festyny uliczne, targi o charakterze regionalnym. Efektem
ma być zmiana filozofii mieszkańców regionu, doceniająca posiadane walory. Wprawdzie autorzy strategii przewidują główne atrakcje w okresie
letnim, lecz w dłuższym okresie wydaje się celowe przedłużanie sezonu na
inne pory roku. /W.Grejcun, ,2009, Gazeta Wyborcza, Olsztyn /.
Polacy zaczęli doceniać egzotyczne walory własnego kraju. Taką
nową ofertą turystyczną jest „tatarska jurta” czyli dotychczas zapomniany
„Tatarski Szlak”. W XVII wieku król Jan III Sobieski w uznaniu zasług
Tatarów w wojnach z Turcją nadał im ziemie na Podlasiu w Bohonikach
i Kruszynianach. Tam też do dzisiaj można spotkać stare tatarskie chaty,
meczety i mizary. Dzięki dużemu zainteresowaniu turystów na tym terenie
powstają gospodarstwa agroturystyczne z coraz bogatszą propozycją „tatarskiego jadła” oferującą kołduny tatarskie, babkę ziemniaczaną czy słodki pieriekaczewnik oraz noclegi w jurcie. Główną atrakcją w przyszłości
ma być wioska z jurt./Wiadomości Turystyczne, 1-15.09.2005/95, s. 12/.
Winiarska turystyka jest szansą na promocję turystyczną regionów.
Wśród polskich winiarzy obserwuje się rosnące zainteresowanie tworzeniem szlaków winnych. Do najbardziej znanych, należy lubuski szlak
wina i miodu. Szlaki winne to trasy turystyczne łączące winnice oraz inne
obiekty i instytucje związane z winiarstwem lub historią danego regionu.
130
Marek Dembowski
W Polsce powstaje coraz więcej winnic. Znajdują się one właściwie
we wszystkich województwach, najwięcej jest ich w małopolskim /27%/,
podkarpackim /23%/, a najmniej w kujawsko-pomorskim i zachodniopomorskim po 2%.
Częstym motywem podróży enoturystów jest degustacja i chęć poznania nowych win, zakup wina, poznanie różnych tradycji kulinarnych
i winiarskich, poszerzenie ogólnej wiedzy na temat wina, aktywny wypoczynek w naturalnym środowisku. Często właściciele winnic organizują
spotkania lub kursy związane z uprawa winorośli, wytwarzaniem wina,
jego właściwościami i kulturą picia. W Polsce jest około 200 winnic,
a większość wśród nich jest otwarta na turystów. To dobry sposób promocji swoich wyrobów i wzbogacanie oferty agroturystycznej w Polsce/
www.instytutwina.pl.,2007, dokument on-line/.
Dogotreking
Nową formą zarówno turystyczną jak i rekreacyjną może być dogotreking. Zyskuje ona liczną rzeszę zwolenników również w Polsce. Wędrowanie z psem to bardzo popularny sposób podróżowania u naszych południowych sąsiadów w Republice Czeskiej. Ojcem tej nowoczesnej formy
aktywności jest były alpinista i pisarz Jaroslav Monte Krasnica.
W czasie wędrówki przewodnik jest przypięty za pomocą specjalnie
skonstruowanej linki posiadającej amortyzator, a dystans pokonywany
przez duet człowiek-pies potrafi sięgać nawet 50 km, bez względu na pogodę, dzikie zwierzęta, zmęczenie i liczne niebezpieczeństwa.
Istnieje rekreacyjna i sportowa odmiana dogtrekingu. Z jednej strony
jest to po prostu sposób życia i spędzania wolnego czasu z psem. Podstawowymi akcesoriami są: pas, linka z amortyzatorem i uprząż dla psa. Treścią aktywności stają się sobotnio-niedzielne wycieczki do lasu spiętych
ze sobą partnerów, ich wspólne posiłki i napawanie się urokami okolicznej
przyrody. W tym rodzaju aktywności sprawdza się właściwie każda rasa
psa. Ułatwione zadanie mają właściciele psów „ciągnących” np. huski.
W przypadku dużych psów konieczne jest ukończone dwa lata, w przypadku psów seniorów, pozwolenie weterynaryjne.
131
W sportowej odmianie dogtrekingu w Polsce organizuje się zawody
w dwóch profilach: MID ok. 25 km i LONG ok. 50 km. Dla amatorów istnieją też trasy FITNES ok. 10 km. Występuje również podział na kategorię
męską i żeńską oraz kategorię rodzinną, w której może startować cała rodzina z jednym psem. Każdy zawodnik dostaje mapę z zaznaczonym celem oraz obowiązkowymi punktami kontrolnymi. Zawodnik pokonujący
najszybciej trasę wygrywa. Polska stolicą dogotrekingu jest Śląsk, gdzie
w kwietniu 2011 roku odbyły się zawody o Puchar Polski w Pawełkach.
Następne pucharowe zawody zostaną przeprowadzone w Złotym Stoku,
Brennie i Przesiece. Współzawodnictwo w ramach dogotrekingu odbywa
się także w Olsztynie, Toruniu, Kostrzynie, Koszęcinie, Lubieszowie, Beskidach, Bieszczadach, Górach Sowich, Świętokrzyskich i Tatrach. Jednym z ograniczeń w uprawianiu dogtrekingu są tereny parków narodowych, gdzie wprowadzanie psów jest ściśle określone przez regulaminy.
Również nie zawsze oferty wyjazdów na wakacje przewidują możliwość
zabrania psa. Z danych Ośrodka Szkolenia Psów wynika, że ok. 60%
ośrodków na Mazurach i 30% nad morzem przyjmuje psy bez problemu
/K. Niemiec, 2011, Turystyka Malopolska, dokument on-line/.
Turystyka szkolna
Od kilku lat w ofertach biur podróży można znaleźć propozycje zorganizowania wycieczek dla dzieci i młodzieży. To popularny sposób aktywnego wypoczynku, połączonego często z edukacją jeśli jest organizowany
z inicjatywy placówki edukacyjnej. Tego typu imprezy, choć nie nowe,
jednak ulegają znacznym przeobrażeniom formalnym i organizacyjnym.
Wymagania są coraz wyższe, dlatego też obowiązuje organizatora pełen
profesjonalizm w postaci zapewnienia atrakcyjnego programu, bezpieczeństwa i wygody, poza tym takie wyjazdy posiadają swoją specyfikę.
Na rynku polskim działają wyspecjalizowane przedsiębiorstwa turystyczne w organizowaniu wycieczek w tym wycieczek szkolnych. Do nich
można zaliczyć katowickie biuro Travel Exchange and Educatione /TEE/,
które działa od 10 lat. Wykupiło w Internecie prawa do słów „wycieczki”
i „szkolne”. W przeglądarce wyskakuje jako jedno z pierwszych. Szkoły
rezerwują imprezy z rocznym wyprzedzeniem.
132
Marek Dembowski
Biura podróży dzielą uczestników wycieczki według ich potrzeb. Najbardziej wymagające są renomowane szkoły średnie. Wiadomo z góry, że
będą dużo pytać, mało będą pić alkoholu, a ich rodzice zechcą dokładnie
sprawdzić stan autokaru. Mniej wymagający klienci, to gimnazja i podstawówki. Tu podstawą jest ładny i nowy autokar. Ważne też są przewidziane
w programie atrakcje typu wspinaczka skałkowa czy jazda na skuterach
wodnych. Każda wycieczka szkolna jest zgłaszana do Kuratorium Oświaty
i musi zawierać elementy dydaktyczne, integrować klasę i realizować program nauczania. Często jednak teoria nie wiąże się z praktyką. Poziom intelektualno-emocjonalny niektórych grup ogranicza się do wypatrywania
po drodze fastfoodów, przerw w przydrożnych lasach i parkingach, kieszonkowych grach elektronicznych, apatii i braku jakiegokolwiek zainteresowania programem edukacyjnym. Czasem tylko nauczyciele z wielkim
autorytetem i wiedzą są w stanie zapanować nad rozbrykana młodzieżą.
Wycieczki szkolne się „teoretyzują”. Przemysław Fenrych w wydawnictwie „Wycieczki szkolne” pisze, iż „wszystko co chcemy osiągnąć
powinno dać się zmierzyć, ocenić, policzyć – krótko mówiąc sprawdzić,
czyśmy się tylko przejechali i miło spędzili czas, czy istotnie osiągnęliśmy
założone cele”. Prawda często wygląda bardziej przyziemnie. Opiekun
wycieczki może jedynie dbać o bezpieczeństwo grupy. Szkoły zawodowe
i profilowane coraz rzadziej jeżdżą na wycieczki, bo często pojawiają się
problemy wychowawcze, a poza tym jest małe zainteresowanie. Istnieją
obawy nauczycieli o odpowiedzialność za ekscesy alkoholowe i różnego
rodzaju zajścia na tle obyczajowo-seksualnym, które często zdarzają się
w trakcie wyjazdów.
Perspektywy rozwojowe oferty wycieczek w tym wycieczek szkolnych w Polsce są niejednoznaczne. Z jednej strony nadchodzi niż demograficzny i wzrasta odpowiedzialność opiekunów przy zmniejszającej się
dyscyplinie uczestników, z drugiej strony wzrastają ambicje i możliwości finansowe rodziców, pragnący uatrakcyjnić młodość swoim dzieciom,
a ponadto biura podróży nie ponoszą odpowiedzialności za zachowanie
wycieczkowiczów /M. Kołodziejczyk, 2009, ss 32-34/.
133
Turystyka sportowa
Bardzo popularna na świecie staje się turystyka kibiców sportowych.
Wyjazdy na wielkie imprezy sportowe są możliwe dzięki gościnności
organizatorów i większej mobilności ludzi w przekraczaniu barier geograficznych, społecznych i psychicznych. Najliczniejszą grupę tego typu
turystów stanowią kibice piłkarscy. Podróże na wyjazdowe mecze swojej drużyny to także okazja, by poznać odmienne kultury, zwyczaje czy
atrakcje turystyczne danej miejscowości. Jednym z najatrakcyjniejszych
państw w Europie dla turystów-kibiców jest Hiszpania, ojczyzna aktualnych mistrzów świata oraz dwóch największych klubów w historii piłki
nożnej – Realu Madryt i Barcelony.
W Barcelonie, stolicy Katalonii, wielu turystów odwiedzających to
piękne miasto, pierwsze kroki kieruje na największy w Europie stadion
Camp Nou. Znajduje się tu także muzeum klubu i dwupiętrowy sklep z pamiątkami – FC Botiga Megastore.
Największy rywal Barcelony, Real rozgrywa swoje spotkania na Estadio Santiago Bernabeu, to obok muzeum Prado, Placa Mayor nazywanego
„teatrem pod gołym niebem Madrytu” czy Pałacu Królewskiego, charakterystyczne miejsce w stolicy Hiszpanii. Królewscy są najbardziej utytułowaną drużyną na świecie, a na każdym spotkaniu w Madrycie, zasiada 80
tys. kibiców. W klubowym sklepiku można kupić koszulkę największych
gwiazd drużyny.
Anglia, ojczyzna futbolu, posiada również atrakcje turystyczne w postaci stadionów. W Londynie obok Big Bena czy Pałacu Buckingham,
może zaprezentować okazały i nowoczesny Emiratem Stadion na którym
rozgrywają swoje mecze piłkarze Arsenalu. Najsłynniejszym stadionem
w Anglii jest bez wątpienia Wembley, miejsce tryumfu zarówno Anglików /mistrzostwo świata w piłce nożnej w 1966 roku/, jak i Polaków /
remis dający prawo gry w MŚ w 1973 roku/. W 2003 roku zburzono nieco
archaiczny obiekt i kilka lat później powstało nowe Wembley, które aktualnie jest jednym z największych obiektów sportowych świata. Kibice
Manchesteru United powinni odwiedzić słynne Old Trafford nazywane Teatrem Marzeń. Na każdym spotkaniu „Czerwonych Diabłów” jest komplet
kibiców wraz z niepowtarzalnym i żywiołowym dopingiem. W mieście
134
Marek Dembowski
Beatlesów, Liverpoolu, na stadionie Anfield Road można usłyszeć hymn
drużyny „You never walk alone” /nigdy nie zostaniesz sam/ odśpiewany
przez 40-to tysięczną widownię. Wrażenia pozostaną na długie lata.
Słoneczna Italia może być również atrakcyjnym celem turystyki
sportowej ze względu na liczne znane obiekty i kluby piłkarskie. Chlubą
wszystkich Sycylijczyków z Neapolu jest Socjeta Sportiva Caccio. Drużyna tego klubu rozgrywa swoje mecze na miejscowym stadionie Sao Paolo,
znanym z „wybuchowej” atmosfery 80 tysięcznej widowni. Rzym jest siedzibą dwóch rywalizujących ze sobą drużyn: Lazio i AS Roma. Oba kluby
maja wspólny stadion – Stadio Olimpio, lecz rywalizacja o prymat futbolowy w „Wietrznym Mieście” jest bardzo zacięta, szczególnie podczas derbów Rzymu. Także kluby w Mediolanie dzielą się legendarnym stadionem
San Siro. To bardzo charakterystyczna budowla dla architektury miasta.
Zarówno Inter jak i Milan są światowymi potęgami klubowego piłkarstwa.
W siedzibie koncernu Fiata – Turynie, można zwiedzić Narodowe Muzeum Automobilizmu, jedno z największych tego typu obiektów, ale także
siedzibę Juventusu, klubu-legendy zwanego „Starą Damą”, w którym grał
jeden z najlepszych polskich graczy – Zbigniew Boniek. Włosi traktują
futbol niemal jak religię, dlatego atmosfera w trakcie zawodów sportowych sprawia niepowtarzalną atmosferę./ K. Janik, 2011,Turystyka24h.pl,
dokument on-line/.
Miejmy nadzieję, iż organizowane przez Polskę Mistrzostwa Europy
w Piłce Nożnej „EURO 2012” była impulsem do budowania przyjaznej
atmosfery i tworzenia legend wokół nowo powstających stadionów. Piłka
nożna to bez wątpienia najpopularniejsza dyscyplina sportu na świecie,
a więc i areny na których rozgrywane są mecze, mogą stać się znaczącymi
punktami na mapie turystów, sympatyków futbolu.
Turystyka przygodowa
Elitarną formą wypoczynku, cieszącą się coraz większym zainteresowaniem również wśród Polaków, jest turystyka przygodowa, czasami
nazywana „wyprawami na koniec świata”. Uczestnikami są przeważnie
osoby ponadprzeciętnie rozbudzone krajoznawczo, z kręgu inteligenckiego, którzy wolą być niż mieć. Ale powinny to być osoby zamożne, ponie-
135
waż takie wycieczki kosztują do 30 tysięcy złotych. Przykładem może być
Biuro Podróży „Logos Travel” w Poznaniu. W swojej ofercie proponuje
podróż dookoła świata i na siedem kontynentów. Można też zwiedzić cały
Bhutan, nepalskie księstwo Mustang /niewiele grup turystycznych dostaje
tam zezwolenie na wejście/. Podobnie wyspecjalizowane Biuro Turystyczne „Flugo” z Bydgoszczy proponuje wyjazdy do Ameryki Południowej
w dorzecze Amazonki, Papuę Nową Gwineę. W programach „dla zagubionych w konsumpcji, aby mogli się odnaleźć w podróży” /tak reklamuje się
te wyprawy/, można spotkać wyjazdy do Ameryki Północnej – wokół Gór
Skalistych, Nepalu dla koneserów, Syberii – pobyt nad Bajkałem i bratanie
się z miejscowymi przy okowicie .
Podsumowanie
Współcześnie, turystyka w swojej klasycznej formie już nie wystarcza. Aktywność człowieka w wielu wypadkach polega na zwiększeniu dawek wysiłku, zamierzonym podejmowaniu ryzykownych form czynności
ruchowych prowadzących do skrajnych napięć emocjonalnych. Mamy tu
do czynienia z silnie zindywidualizowanymi i nieraz zaskakującymi preferencjami społecznymi w zakresie poszukiwania nowych, bardziej ekscytujących form ekspresji ruchowej w myśl zasady „im niebezpieczniej
i trudniej tym lepiej i przyjemniej”. Jest to swoista ewolucja w turystyce od konsumpcjonizmu przez aktywność do ekscytacji. Sprawdza się
stwierdzenie amerykańskiego socjologa Deana MacCannella twierdzące,
iż „uczestnictwo we współczesnej turystyce jest wyrafinowaną formą konsumpcji, najlepszym sposobem podkreślania własnego statusu społecznego i sukcesu życiowego; turysta kolekcjonuje wrażenia i wspomnienia jak
zdjęcia w albumie”. /D. MacCannell, 2002/. Można sądzić, że u źródła
opisanego zjawiska leżą mechanizmy motywacyjne określane jako parateliczne, które związane są z nastawieniem na samą aktywność, a nie jej
instrumentalny charakter. /W. Kichler, 2002/.
Metamorfoza form turystyki może zadziwić, mamy dziś biking zamiast
jazdy na rowerze, kanioning w miejsce spływu kajakowego, freeriding zamiast jazdy w śnieżnym puchu. Nie chodzi tu tylko o sferę semantyczną,
ale istotę problemu, poszukiwanie skrajnie wysokich pobudzeń związanych ze smakiem ekscytującego ryzyka.
136
Marek Dembowski
Turystyka ekstremalna, w przeciwieństwie do sportów ekstremalnych
cechuje się pierwiastkami outdoors, czyli formami aktywności w naturalnym środowisku, bez widowni i ściśle określonych regulaminów. Do najbardziej popularnych można zaliczyć kolarstwo grawitacyjne: downhill
– zjazd rowerem z dużą prędkością z góry po trudnych leśnych trasach,
free ride – odmiana downhill bez pomiaru czasu, trial – przejaz w warunkach naturalnych po torze przeszkód, kolarstwo BMX: dirt – skoki z akrobacjami, street – akrobatyczna jazda po mieście, flatland – wykonywanie
tricków na płaskim terenie, cross-country – grupowy wyścig kolarski po
trudnej i urozmaiconej trasie, jazda na dekach i rolkach: skateboarding –
jazda na deskorolce, snowboard – jazda na desce po śniegu, mountainboard
– letni snowboard na desce z kołami, wyczynowe spływy: rafting – spływy pontonami górską rzeką, hydrospeed – indywidualny spływ z prądem
górskiej rzeki w kostiumie z pianki, w kasku, w kamizelce, z płetwami,
survival – przetrwanie w trudnych, naturalnych warunkach, wspinaczka
wysokogórska /alpinizm/ – wyprawy w niedostępne góry z użyciem specjalistycznego sprzętu, rajdy przygodowe – kilkudniowe wędrówki po
trudnych i niedostępnych terenach z mapą, często ze współzawodnictwem
drużyn po z góry określonych regulaminem trasach, istnieje też odmiana dla grup najbardziej zaawansowanych – adventure race trwający ok.
72 godzin składający się z marszobiegu, jazdy na rowerze, pokonywania
trasy korytem rzeki z wodospadami, pływanie kajakiem i zadanie specjalne, często jest to wspinaczka po skałkach, kiting – są to sporty latawcowe czyli pokonywanie tras na desce z użyciem specjalnego spadochronu,
który przy pomocy wiatru umożliwia przemieszczanie, klasyczna forma
jest uprawiana na wodzie, jest również odmiana ślizgania się na desce ze
spadochronem po śniegu i lodzie – speedriding, paralotniarstwo – szybowanie grawitacyjne w powietrzu na lotni lub specjalnym spadochronie
w pofałdowanym górami środowisku, są też odmiany lotniarstwa zimowego w górach – speed flying, i odmiana lotniarstwa z użyciem silników
spalinowych – paramotoring.
Rozwijają się również wizje turystyki przyszłości w postaci pływających i latających hoteli, podwodnych restauracji, wypraw w przestrzeń
kosmiczną. Wszystko to powstaje na razie w wyobraźni projektantów i na
137
wizualizacjach komputerowych. Jednak jeden projekt jest już możliwy do
realizacji, chodzi o lot wokół księżyca. Firma Space Adventures, która 10
lat temu wysłała pierwszego turystę na Międzynarodową Stację Kosmiczną, zapowiedziała, że w 2015 roku chce przeprowadzić taką wyprawę.
Sprzedała już pierwsze z dwóch miejsc. Gdy zostanie sprzedane drugie
miejsce, firma pragnie w ciągu 4 lat wykonać prywatną misję księżycową.
/PAP – Nauka w Polsce, 2011, dokument on-line/.
Pod adresem Trial.pl startuje pierwsza kompleksowa baza szlaków
turystycznych w Polsce. Baza będzie obejmować zarówno dobrze znane
szlaki piesze i rowerowe, a także szlaki wodne, konne, nordic walking,
ścieżki przyrodnicze i spacerowe oraz wszystkie inne wytyczone fizycznie
w terenie. Planowane jest też uruchomienie działu poświęconego szlakom
tematycznym. Każdy z użytkowników po zalogowaniu może samodzielnie dodawać lub komentować wybrane szlaki. Może także pobierać pliki zawierające ślady GPS, które można wgrać do własnego urządzenia.
Projektowi patronuje Prezes Polskiej Organizacji Turystycznej. Zamierzeniem właścicieli serwisu jest zbudowanie najbardziej wyczerpującego
źródła wiedzy o polskich szlakach turystycznych./Dziennik Turystyczny,
24.05.2011, dokument on-line/.
Na zakończenie można przytoczyć wyniki badań Eurobarometru na
temat stosunku Europejczyków do turystyki w 2011 roku /”The attitudes
of Europeans towards tourism 2011, http://ec.europa.eu/public_opinion/
archives/flash_arch_329_315_en.htm/.
Do najważniejszych wniosków nowego badania Eurobarometru należą:
1/ Najczęściej wymienianym celem podróży wakacyjnych w 2011 roku
są Włochy /11,5%/, następnie Hiszpania /8,6%/, Francja /8,2%/.
2/ W 2011 roku 58% Europejczyków planuje spędzić urlop we własnym
kraju lub innym państwie UE.
3/ Rośnie zainteresowanie podróżami. W 2010 roku 73 % obywateli UE
podróżowało dla własnej przyjemności lub w sprawach zawodowych,
w 2009 roku 69 %. Najwięcej podróżują mieszkańcy Finlandii /89
%/, Danii /87 %/, Holandii i Szwecji /po 87 %/, Luksemburga /85 %/
i Norwegii /84 %/.
138
Marek Dembowski
4/ Najważniejszym czynnikiem przy wyborze miejsca na urlop jest jego
atrakcyjność /32 %/, następnie „dziedzictwo kulturowe” /27 %/ oraz
możliwości rozrywki /14 %/.
5/ Głównym motywem wyjazdu jest przyjemność /36 %/, słońce i plaża
/18 %/, odwiedziny u przyjaciół i krewnych /17 %/.
6/ Zdecydowanie przeważa samodzielne planowanie i realizacja urlopu
/57 %/. Najwyższy odsetek indywidualnych wyjazdów jest w Turcji
/80 %/, Islandii /79 %/ i Chorwacji /78 %/.
Badaniami objęto 30 tysięcy osób w ponad 30 krajach europejskich.
Sondaż przeprowadzany jest raz w roku od 2008 roku.
W wyniku analizy powyższego tekstu wyłania się kilka uwag związanych z rozwojem ruchu turystycznego:
- daje się zauważyć stały rozwój nowych form turystyki głównie o charakterze aktywnym,
- rośnie znaczenie rozrywki i przyjemności wynikającej z uprawiania
turystyki kosztem autentyczności, jako zasadniczego motywu podróży,
- można zauważyć coraz wyższy poziom świadomości turystów co się
wyraża w oczekiwaniach większej różnorodności i wyższego poziomu
świadczonych usług samodzielnie wybieranych według własnego gustu,
- dynamiczny rozwój regionalnego ruchu turystycznego jest uzależniony od poziomu zagospodarowania, aktywności i pomysłowości w promowaniu własnych atrakcji.
Bibliografia:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
“Dziennik Turystyczny”, data dostępu 24.052011.
„Wiadomości Turystyczne” nr 5, 1-15 marzec 2009, nr 6, 16-31 marzec 2009.
Dziadul J., Żyć by bić, „Polityka” nr 34, 17-23.08.2011.
ec.europa.eu.public opinion/archives/flash_arch_325_315_eu.htm
flyaboveall.com
Gaworecki W.W., Mroczyński Z., Turystyka i sport dla wszystkich w promocji zdrowego stylu życia, Wyższa Szkoła Turystyki i Hotelarstwa w Gdańsku, Gdańsk 2008.
7. Grejcun W., Warmia i Mazury leżą w naszej naturze, „Gazeta Wyborcza”, Olsztyn
21.04.2009.
8. Janik K., Turystyka sportowa – śladami europejskich stadionów, Turystyka24h.pl, dokument on-line.
9. Kichler W., Carving, Medica Press, 2002.
139
10.kiting.com
11. Kwilecki K., Turystyczne i relaksacyjne formy zdrowego stylu życia, Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa, Katowice 2012.
12.Lokalne dziedzictwo /wielo/kulturowe i walory przyrodnicze jako wartość promocyjno-turystyczna, pod red. E. Nycza, Wydawnictwo Instytut Śląski, Opole 2012.
13.MacCannell D., Turysta. Nowa teoria klasy próżniaczej, Warszawskie Wydawnictwo
Literackie MUZA, Warszawa 2002.
14.Merski J., Warecka J., Turystyka kwalifikowana Turystyka aktywna, ALMAMER, Warszawa 2009.
15.Niemiec K., Nowa forma turystyki – Dogtrekking, „Turystyka Małopolska”, 10.04.2011.
16.Niezgoda A., Ekstremania, „Polityka” nr 27, 5 lipca 2003.
17.PAP – Nauka w Polsce, data dostępu 10.05.2011.
18.Piotrowski J. P., „Travel Trade Gazette” nr 206, luty 2009.
19.Speer-flying.com
20.turystykakulturowa.org , data dostępu 1.05.2009.
21.Z warsztatów mistrzów, pod red. W. Alejziaka, „Folia Turistca” nr 25/2/ - 2011, AWF –
Kraków.
141
MATERIAŁY
SZKOLENIOWODYDAKTYCZNE
Jan Wąsik
ALMAMER Szkoła Wyższa w Warszawie
DZIAŁALNOŚĆ JEDNOSTEK BUDŻETOWYCH
W SPRAWOZDANIACH FINANSOWYCH
Wprowadzenie
Państwo, jako zorganizowana wspólnota ludzi jest organizacją polityczną, terytorialną i przymusową działającą dla zagwarantowania rozwoju gospodarczego, suwerenności i zaspokojenia potrzeb społecznych. Państwo obejmuje władze szczebla centralnego i samorządowego wykonujące
zadania publiczne. Realizacja zadań publicznych wymaga zorganizowania
i utrzymania podmiotów o określonych formach prawnych, wypełniających aktywności i funkcje państwa. Wypełnianie tych funkcji jest obiektywną koniecznością wynikającą z istnienia społeczeństwa na określonym
poziomie rozwoju cywilizacyjnego. Działalność państwa można sprowadzić do funkcji publicznych, społecznych i gospodarczych. Funkcje te realizowane są poprzez:
- utrzymywanie organów i instytucji w obszarach takich jak administracja centralna, bezpieczeństwo publiczne, obrona narodowa, wymiar
sprawiedliwości, reprezentowanie państwa na zewnątrz, utrzymanie
urządzeń infrastruktury, ochrona sanitarna, ochrona zasobów naturalnych,
- finansowanie za pomocą takich narzędzi jak dotacje, subwencje, emerytury, renty, zasiłki, dopłaty do leków, realizowane w obszarach edu-
142
Jan Wąsik
kacji, kultury, zabezpieczenia socjalnego, zabezpieczenia emerytalno-rentowego, pomocy społecznej, opieki zdrowotnej,
- oddziaływanie na przebieg procesów gospodarczych poprzez system
podatkowy i aparat fiskalny oraz inne instytucje zaangażowane w alokację zasobów, kapitału, pracy i ziemi.
Państwo, aby wypełnić powyższe funkcje tworzy system instytucji,
organów i jednostek o różnej formie organizacyjnej i prawnej. Jednymi
z najważniejszych i jednocześnie realizujących najszerszy zakres zadań
publicznych są jednostki budżetowe. Jednostki te należą do sektora finansów publicznych, nieposiadające osobowości prawnej a wydatki pokrywają bezpośrednio z budżetu, a pobrane dochody odprowadzają na rachunek
odpowiednio budżetu państwa albo na rachunek jednostki samorządu terytorialnego.
Celem artykułu jest wykazanie, że formalna sprawozdawczość finansowa i budżetowa sporządzana w jednostkach budżetowych nie w pełni
odzwierciedla działalność tych jednostek na rzecz społeczeństwa jak to
jest w przypadku jednostek państwowych oraz na rzecz społeczności lokalnej jak to jest w przypadku jednostek samorządu terytorialnego.
Rozważania w artykule zostały ograniczone do wybranych problemów
takich jak;
- zakres działalności jednostek budżetowych i zdolność do ich oceny,
- cechy jakościowe formalnych sprawozdań finansowych,
- potrzeby informacyjne użytkowników sprawozdawczości budżetowej
i finansowej,
- wpływ zasad rachunkowości na jakość sprawozdań finansowych.
Analizę sprawozdawczości przeprowadzono w oparciu o aktualne
przepisy prawa finansów publicznych i prawa bilansowego.
1. Jednostki budżetowe, jako podstawowy realizator zadań
publicznych
Całokształt zadań i funkcji realizowanych przez podmioty i jednostki
sektora publicznego można podzielić na dwa obszary. Pierwszy obszar to
zadania dotyczące funkcjonowania państwa:
Działalność jednostek budżetowych w sprawozdaniach finansowych
143
- funkcjonowanie administracji, obejmującej naczelne organy władzy
państwowej (Sejm, Senat, Prezydent), administrację rządową i podległe im wyspecjalizowane służby, (np. skarbowe), oraz administracje
jednostek samorządu terytorialnego,
- zapewnienie bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego państwa,
- funkcjonowanie systemu kontroli przestrzegania prawa i wymiaru
sprawiedliwości,
- realizację nadzoru właścicielskiego wobec mienia Skarbu Państwa
i mienia samorządowego,
- obsługę zewnętrznych i wewnętrznych zobowiązań państwa i samorządów.
Drugi obszar dotyczy zadań związanych z usługami świadczonymi przez
samorządy terytorialne na rzecz społeczności lokalnych, a mianowicie:
- ładu przestrzennego, gospodarki nieruchomościami, ochrony
środowiska i przyrody oraz gospodarki wodnej,
- infrastruktury komunikacyjnej i lokalnego transportu zbiorowego,
- wodociągów i zaopatrzenia w wodę, gospodarki komunalnej, zaopatrzenia w energię elektryczną i cieplną oraz gaz,
- ochrony zdrowia i pomocy społecznej,
- gminnego budownictwa mieszkaniowego,
- edukacji publicznej, kultury, ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, kultury fizycznej i turystyki,
- porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli oraz ochrony przeciwpożarowej i przeciwpowodziowej,
- utrzymania gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej
oraz obiektów administracyjnych. 1
Należy podkreślić, że powyższe wyliczenie nie ma charakteru zamkniętego. Zadania samorządom terytorialnym zależą od istniejącej infrastruktury technicznej i społecznej, ładu przestrzennego, ekologii i decydują o warunkach życia społeczności lokalnej. Podstawowym celem
działalności zarówno podmiotów państwowych jak i samorządowych jest
zaspokojenie zbiorowych potrzeb społeczeństwa i nie jest podyktowane
celami zarobkowymi. Dzięki realizacji zadań i celów istnieją przesłanki
Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym. Dz.U.2001.142.1591, art. 7 ust. 1.
1
144
Jan Wąsik
145
jednostkom samorządu terytorialnego udzielać pomocy, w tym pomocy finansowej3. System
do lepszej organizacji i funkcjonowania lokalnego środowiska oraz życia
mieszkańców gminy. Powiązanie rozwoju gospodarczego z potrzebami
społecznymi lokalnego społeczeństwa oraz wykorzystanie na rzecz tego
rozwoju lokalnych zasobów (w tym finansowych) sprawi, iż to będzie rozwój oparty na tzw. endogenicznych (wewnętrznych) czynnikach (lokalne
potrzeby, lokalne zasoby, miejscowi ludzie, lokalne instytucje, organizacje
społeczne i podmioty gospodarcze).
Do zadań gminy, oprócz wynikających z zapisów ustawowych, winny należeć również zadania, do których zaliczyć należy kreowanie i stymulowanie rozwoju lokalnego, jako istniejącego czynnika wpływającego
na poziom życia mieszkańców. Konieczność realizacji tych zadań wynika
z natury samorządu gminnego i immanentnie związana jest z jego powinnością.
Zadaniami użyteczności publicznej, w rozumieniu ustawy, są zadania
własne gminy, których celem jest zaspokajanie zbiorowych potrzeb ludności w drodze świadczenia usług powszechnie dostępnych. Wykonywanie
zadań publicznych przekraczających możliwości gminy następuje w drodze współdziałania międzykomunalnego. Jednostki samorządu terytorialnego, związki międzygminne (związki komunalne), stowarzyszenia gmin
oraz sejmiki samorządowe mogą sobie wzajemnie udzielać pomocy, w tym
finansowej w przypadku zaistnienia klęski żywiołowej, nadzwyczajnego
zagrożenia środowiska, katastrof oraz innych zdarzeń losowych. W celu
wspierania idei samorządu terytorialnego oraz obrony wspólnych interesów, gminy mogą tworzyć stowarzyszenia, zgodnie z przepisami ustawy.
Zadaniami użyteczności publicznej, w rozumieniu ustawy, są zadania własne gminy, określone w art. 7 ust. 1, których celem jest bieżące i nieprzerwane zaspokajanie zbiorowych potrzeb ludności w drodze świadczenia
usług powszechnie dostępnych.2
Wykonywanie zadań publicznych może być realizowane w drodze
współdziałania między jednostkami samorządu terytorialnego. Gminy,
związki międzygminne oraz stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego mogą sobie wzajemnie bądź innym jednostkom samorządu tery Tamże, art. 7.
2
3 rysunek 1.
zadań realizowanych
jednostki
samorządu
terytorialnego
zawiera
torialnego
udzielaćprzez
pomocy,
w tym
pomocy
finansowej.
System zadań realizowanych przez jednostki samorządu terytorialnego zawiera rysunek 1.
Rysunek
1. Podział
zadań
jednostek
samorządu
terytorialnego
Rysunek
1. Podział
zadań
jednostek
samorządu
terytorialnego
Zadania jednostek samorządu terytorialnego
Zadania własne
Finansowane z własnych dochodów,
subwencji i dotacji na zadania własne
Kontrola pod względem zgodności
z prawem
Zadania zlecone
Zadania zlecane ustawami
Finansowane z dotacji
celowych
Zadania na podstawie
zawartych porozumień
Finansowane zgodnie z
porozumieniem
Kontrola pod względem celowości
Źródło: opracowanie własne na podstawie: E. Ruśkowski, Finanse lokalne, Wyższa Szkoła
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: E. Ruśkowski, Finanse lokalne, Wyższa Szkoła
Finansów i Zarządzania
i Zarządzania w Białymstoku,
w Białymstoku, s.62.
Finansów
s.62.
Kolejna
grupa zadań jednostek samorządu terytorialnego to - zadania
Kolejna grupa zadań jednostek samorządu terytorialnego to - zadania zlecone. Wynikają
zlecone. Wynikają one z uzasadnionych potrzeb państwa. Na podstawie
one z uzasadnionych potrzeb państwa. Na podstawie tych zadań jednostka powinna otrzymać
tych zadań jednostka powinna otrzymać odpowiednie środki finansowe
odpowiednie środki
finansowedo
w wysokości
koniecznej
do wykonania
powierzonych
zadań.
w wysokości
koniecznej
wykonania
powierzonych
zadań.
FinansowaFinansowanie
zadań własnych
odbywa
się poprzez
dochody,przychody,
przychody, subwencje
oraz
nie
zadań własnych
odbywa
się poprzez
dochody,
subwencje
oraz
dotacje
na własne.
zadaniaNatomiast
własne.zadania
Natomiast
w formie
po- są
dotacje
na zadania
zleconezadania
w formiezlecone
porozumień,
finansowane
rozumień,
finansowane
są
ze
źródeł
zawartych
w tych
porozumieniach.
ze źródeł zawartych w tych porozumieniach. Zadnia zlecone w formie ustaw są finansowane
Zadnia
w formie
ustaw sązadań
finansowane
z dotacjijakcelowych.
Każda
z dotacjizlecone
celowych.
Każda realizacja
zarówno własnych
i zleconych
podlega
realizacja zadań zarówno własnych jak i zleconych podlega nadzorowi.
nadzorowi. Pierwsza grupa wydatków podlega nadzorowi z punktu widzenia ich zgodności
Pierwsza grupa wydatków podlega nadzorowi z punktu widzenia ich zgodz prawem, druga z punktu widzenia celowości, rzetelności i gospodarności.
ności
z prawem, druga z punktu widzenia celowości, rzetelności i gospoZadania
darności. realizowane przez gminne jednostki budżetowe wymagają racjonalnego systemu
finansów
tych realizowane
jednostek, a jest
to przede
wszystkim
system
ich dochodów
i wydatków
Zadania
przez
gminne
jednostki
budżetowe
wymagają
rabudżetowych.
To
dochody,
czyli
zasoby
pieniężne
decydują
o
możliwościach
rozwojowych
cjonalnego systemu finansów tych jednostek, a jest to przede wszystkim
jednostek, gdy ich wpływy finansowe okażą się niewystarczające na pokrycie zobowiązań nie
Tamże,
art. 9,10.
mogą
maksymalizować
dochodów kosztem zaspokojenia potrzeb społecznych należących do
3
ich zadań4.
3
4
Tamże, art. 9,10.
R. Stanek, D. Śmiałowski, Wieloletnie plany inwestycyjne, Minicipium, Warszawa 2001, s.74.
146
Jan Wąsik
system ich dochodów i wydatków budżetowych. To dochody, czyli zasoby pieniężne decydują o możliwościach rozwojowych jednostek, gdy ich
wpływy finansowe okażą się niewystarczające na pokrycie zobowiązań nie
mogą maksymalizować dochodów kosztem zaspokojenia potrzeb społecznych należących do ich zadań.4
W celu wykonywania zadań gmina może tworzyć jednostki organizacyjne, a także zawierać umowy z innymi podmiotami, w tym z organizacjami pozarządowymi.
Podstawowymi jednostkami organizacyjnymi realizującymi zadania
publiczne są jednostki budżetowe. Historycznie najstarsze i powszechnie
stosowane w sektorze państwowym i samorządowym formy gospodarki
budżetowej. W ostatnim okresie mimo występujących tendencji centralizacyjnych, konsolidacyjnych i oszczędnościowych ich liczba maleje, ale
i tak ocenia się na kilkadziesiąt tysięcy, a realizowane dochody i wydatki
to 80% budżetu państwa i budżetów samorządów.
Gospodarka finansowa oraz zadania gmin powinny opierać się na
stabilnym systemie finansów lokalnych umożliwiających racjonalne planowanie dochodów i wydatków. Wtedy to władza samorządowa może
realizować ustawowe zadania na przynajmniej podstawowym poziomie,
powinna uzyskiwać odpowiedni poziom dochodów i efektywnie je wykorzystywać .5
Przepisy ustawy o finansach publicznych zdeterminowały zasady prowadzenia gospodarki finansowej. Generalną zasadą tej gospodarki jest to,
że wydatki pokrywane są bezpośrednio z budżetu, a pobrane dochody odprowadzana są na rachunek odpowiednio dochodów budżetu państwa albo
budżetu jednostki samorządu terytorialnego. Tylko niektóre jednostki na
mocy ustawy o finansach publicznych6 mogą zatrzymywać uzyskiwane dochody przeznaczając je na realizację wydatków bieżących i majątkowych,
za wyjątkiem wynagrodzeń osobowych.
R. Stanek, D. Śmiałowski, Wieloletnie plany inwestycyjne, Minicipium, Warszawa 2001,
s.74.
5
Tamże.
6
Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, Dz.U. nr 157, poz. 1240 z
późn. zm. art. 11 i dalsze.
4
147
Z prawnego punktu widzenia jednostki budżetowe można podzielić na
trzy grupy:
- stanowiące aparat wykonawczy organów władzy ustawodawczej i wykonawczej,
- będące jednostkami organizacyjnymi podległymi lub nadzorowanymi
przez organy państwowe lub samorządowe,
- obsługujące sądy trybunały i organy kontroli państwowej i ochrony
państwa.
Jednostki budżetowe realizują różnorodne zadania, które należą do
podmiotów o różnym statusie prawnym, przez to reżim prawno finansowy
jednostek nie jest jednolity.
2. Zakres informacyjny sprawozdań finansowych
Jednostki budżetowe państwowe i samorządowe zostały wyłączone
z obowiązku sporządzania sprawozdań finansowych określonych przepisami przez art. 80 ustawy o rachunkowości.7 Zakres informacyjny oraz
zasady sporządzania sprawozdań został sformułowany w prawie finansów
publicznych.8 Dla tych form organizacyjnych sektora finansów publicznych zostały przewidziane szczególne zasady sporządzania sprawozdań
zawarte w rozporządzeniach Ministra Finansów:
1) z dnia 5 lipca 2010 r. w sprawie szczególnych zasad rachunkowości
oraz planów kont dla budżetu państwa, budżetów jednostek samorządu terytorialnego jednostek budżetowych, samorządowych zakładów
budżetowych, państwowych funduszy celowych oraz państwowych
jednostek budżetowych mających siedzibę poza granicami Rzeczpospolitej Polskiej, 9
2) z dnia 3 lutego 2010 r. w sprawie sprawozdawczości budżetowej, które
obejmują sprawozdania budżetowe,10
3) z dnia 4 marca 2010 r. w sprawie sprawozdań jednostek sektora finansów publicznych w zakresie operacji finansowych, którym objęto ogół
Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (Dz.U. Nr 152 poz.1223 z późn.
zm.).
8
Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, … dz. cyt.
9
Dz.U. z 2010 r. nr 128, poz. 861.
10
Dz.U. z 2010 r. nr 20, poz. 103.
7
148
Jan Wąsik
operacji finansowych a w szczególności w zakresie należności i zobowiązań oraz długu publicznego.11
4) z dnia 25 października 2010 r. w sprawie zasad rachunkowości i planu
kont dla organów podatkowych jednostek samorządu terytorialnego.12
5) z dnia 28 grudnia 2011 r. w sprawie sprawozdawczości w układzie zadaniowym13
Prowadzenie rachunkowości w jednostkach podległych Ministrowi Finansów zostało uregulowane zarządzeniem nr 54 z dnia 23 grudnia 2010
r. w sprawie zasad rachunkowości i planów kont dla organów podatkowych podległych Ministrowi Finansów, w zakresie poboru i rozliczenia
podatków, opłat, wpłat z zysku przedsiębiorstw państwowych i jednoosobowych spółek Skarbu Państwa oraz innych niepodatkowych należności
budżetowych, do których ustalania lub określania są uprawnione organy
podatkowe.14
Sprawozdania budżetowe dotyczą:
- stanu środków pieniężnych na rachunkach bankowych budżetu,
- wykonania planu dochodów budżetowych,
- wykonania planu wydatków budżetowych, w tym zaangażowania,
- wynik wykonania budżetu,
- należności i zobowiązań budżetu,
- wykonania planów finansowych,
- finansowania deficytu,
- wydatków strukturalnych,
- zarządzania długiem publicznym,
- zatrudnienia i wynagrodzeń.
Na system sprawozdań budżetowych składa się wiele jednostkowych
i zbiorczych sprawozdań dysponentów środków budżetowych wszystkich
stopni, urzędów skarbowych, zarządów samorządów terytorialnych oraz
D.zU. z 2010 r. nr 43, poz. 247.
Dz.U. z 2010 r. nr 208, poz. 1375.
13
Dz.U. z 2011 r. nr 298, poz.1766.
14
Dziennik Urzędowy Ministra Finansów z 2010 r. nr 15, poz. 62.
149
Ministerstwa Finansów.15 Sprawozdawczość budżetowa jednostek budżetowych nie jest objęta oddziaływaniem przepisów ustawy o rachunkowości.16 Zasady sprawozdawczości budżetowej zostały określone w rozporządzeniu Ministra Finansów w sprawie sprawozdawczości budżetowej.
Rozporządzenie to określa:
- rodzaje, formy, terminy i zasady sporządzania sprawozdań budżetowych z wykonania budżetów jednostek samorządu terytorialnego oraz
wykonania planów finansowych: jednostek budżetowych, samorządowych zakładów budżetowych, funduszy celowych, szkół wyższych
będących jednostkami sektora finansów publicznych – w zakresie zatrudnienia i wynagrodzenia,
- rodzaje i zasady sporządzania sprawozdań w zakresie państwowego
długu publicznego oraz poręczeń i gwarancji sektora finansów publicznych,
- jednostki zobowiązane do sporządzania poszczególnych rodzajów
sprawozdań finansowych, w tym budżetowych, których mogą dotyczyć szczególne zasady rachunkowości, terminy sporządzania tych
sprawozdań oraz odbiorców sprawozdań.
W załącznikach do rozporządzenia zawarte są szczegółowe instrukcje sporządzania sprawozdań budżetowych w zakresie budżetu państwa,
budżetów jednostek samorządu terytorialnego, terminy przekazywania
sprawozdań oraz odbiorcy sprawozdań w zakresie budżetu oraz wzory poszczególnych rodzajów sprawozdań.
Do sporządzania i przekazywania sprawozdań budżetowych zobowiązani są:
- dysponenci środków budżetowych wszystkich stopni oraz rządowe
i samorządowe jednostki budżetowe, samorządowe zakłady budżetowe, państwowe instytucje kultury, samodzielne publiczne zakłady
opieki zdrowotnej, uczelnie publiczne i Polska Akademia Nauk, ZUS,
KRUS, NFZ,
- zarządy samorządów terytorialnych,
11
12
K. Winiarska, A. J. Wołoszyn, Rachunkowość budżetowa, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2006.
16
Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (Dz.U. Nr 152 poz.1223 z późn. zm).
15
lutego 2010 r. w sprawie sprawozdawczości budżetowej, Dz.U. z 2010 r., nr 20, poz.
103.
150
Jan Wąsik
- agencje wykonawcze,
- instytucje gospodarki budżetowej,
- urzędy skarbowe, izby skarbowe, izby celne.
Sprawozdania budżetowe mogą być sporządzane, jako:
1) sprawozdania jednostkowe – sporządzane przez poszczególne jednostki, na podstawie danych z ich ksiąg rachunkowych,
2) sprawozdania łączne sporządzane przez dysponentów środków budżetu państwa drugiego stopnia i dysponentów głównych na podstawie sprawozdań jednostkowych jednostek im podległych i własnego
sprawozdania jednostkowego oraz przez izby skarbowe na podstawie
sprawozdań jednostkowych urzędów skarbowych, jako organów podatkowych,
3) sprawozdania zbiorcze sporządzane przez zarządy jednostek samorządu terytorialnego na podstawie sprawozdań jednostkowych jednostek
im podległych oraz sprawozdania jednostkowego jednostki samorządu
terytorialnego, jako jednostki budżetowej i jako organu,
4) skonsolidowane sporządzane przez jednostki samorządu terytorialnego, dysponenci środków budżetu państwa, agencje wykonawcze, instytucje gospodarki budżetowej, dysponenci funduszy celowych, ZUS,
KRUS, NFZ, uczelnie publiczne, PAN po wyeliminowaniu przepływów wewnętrznych i wewnątrz sektorowych.
Kierunek przekazywania sprawozdań odbywa się od najniższego
szczebla układu wykonawczego do dysponentów głównych, czyli w kierunku odwrotnym do przekazywania środków na wydatki. Taka organizacja systemu sprawozdawczego umożliwia sporządzenie sprawozdań zbiorczych (w jednostce samorządu terytorialnego) i łącznych (w budżecie państwa) z wykonania budżetu. Adresaci raportów budżetowych są zobowiązani do sprawdzenia sprawozdań pod względem kompletności, formalnym
i rachunkowym oraz czy zostały przygotowane według obowiązujących
przepisów i nie zawierają błędów rachunkowych. Przyjęcie sprawozdania
dokonywane jest po wstępnej kontroli merytorycznej i formalno-rachunkowej. Rysunki 2 i 3 przedstawiają obieg sprawozdań budżetowych.
151
Rysunek 3. Obieg sprawozdań budżetowych jednostek budżetowych, samorządowych
zakładów budżetowych, funduszy celowych jednostki samorządu terytorialnego
Regionalne izby obrachunkowe
Dysponenci główni budżetu
państwa
Zarząd Jednostki samorządu terytorialnego
Wojewódzkie Urzędy Statystyczne
Urzędy skarbowe
Jednostki budżetowe
Fundusze celowe
kopie sprawozdań
Zakłady budżetowe
oryginały sprawozdań
Opracowanie własne na podstawie: A. Zysnarska, Rachunkowość sektora finansów publicznych,
DOOK Gdańsk
122 i Rozporządzenia
MinistraRachunkowość
Finansów z dniasektora
3 lutego 2010
Opracowanie
własne2004,
na s podstawie:
A. Zysnarska,
finansów
w sprawie sprawozdawczości budżetowej Dz.U. z 2005 r., nr 20, poz. 103.
publicznych, DOOK Gdańsk 2004, s 122 i Rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 3
Rysunek 2. Obieg sprawozdań budżetowych jednostek budżetowych i funduszy celowych
Rysunek 2. Obieg sprawozdań budżetowych jednostek budżetowych i funduszy celowych
9
budżetu
budżetupaństwa
państwa
MINISTERSTWO FINANSÓW
ZUS
Izby Celne
Izby skarbowe
Dysponenci główni
Sprawozdania łączne
Urzędy skarbowe
Dysponenci II stopnia
Sprawozdania łączne
Zarządy jednostek samorządu
terytorialnego
Dysponenci III stopnia
Sprawozdania jednostkowe
GUS
Agencje
Instytucje gospodarki
budżetowej
Fundusze celowe
Źródło:
napodstawie:
podstawie:A.A.Zysnarska,
Zysnarska,
Rachunkowość
sektora
finansów
Źródło:Opracowanie
Opracowanie własne
własne na
Rachunkowość
sektora
finansów
publicznych,
DOOKDOOK
Gdańsk
2004,
s 121
i Rozporządzenia
Ministra
Finansów
z 3dnia 3
publicznych,
Gdańsk
2004,
s 121
i Rozporządzenia Ministra
Finansów
z dnia
lutego 2010 r. w sprawie sprawozdawczości budżetowej, Dz.U. z 2010 r., nr 20, poz. 103.
lutego 2010 r. w sprawie sprawozdawczości budżetowej, Dz.U. z 2010 r., nr 20, poz.
103.
Sprawozdania
budżetowe składane są za różne okresy: miesięczne,
kwartalne, półroczne i za cały rok. Sprawozdania z okresów krótszych
Regionalne izby obrachunkowe
Dysponenci główni budżetu
152
Jan Wąsik
niż rok budżetowy są źródłem informacji głównie o przebiegu wykonania
budżetu, umożliwiającym organom wykonującym budżet podejmowanie
operatywnych decyzji. Sprawozdania roczne są podstawą do sporządzenia
sprawozdania z wykonania całego budżetu i przedstawienia go tym organom, które go uchwaliły, czyli Sejmowi RP, sejmikowi wojewódzkiemu,
radzie gminy i radzie powiatu.
Jednostki budżetowe zarówno państwowe i samorządowe będące dysponentami budżetu III stopnia sporządzają i przekazują dysponentom wyższego stopnia (głównym lub stopnia II) sprawozdania:
- miesięczne (roczne) w zakresie wykonania planu finansowego (dochody i wydatki), stanu środków budżetowych na rachunkach bankowych
i wydatków nie wygasających,
- kwartalne w zakresie stanu zobowiązań i należności oraz o zatrudnieniu i wynagrodzeniach.
Jednostki budżetowe uczestniczące w procesach planowania budżetów
i ich realizacji poprzez system sprawozdań budżetowych przyczyniają się
do wypełnienia wymogów określonych w zasadach budżetowych. I tak
wskazują czy ujęto w budżetach wszystkie dochody i wydatki państwa
czy jednostek samorządu terytorialnego. Porównanie zaplanowanych kwot
dochodów i wydatków z faktycznie zrealizowanymi wskazuje na realność
i jakość planowania budżetowego. Sprawozdania budżetowe mają podstawowe znaczenie w zarządzaniu finansami publicznymi stąd powinny
posiadać odpowiednie cechy użytkowe i jakościowe. Powinny jasno i rzetelnie prezentować realizację budżetów, stan środków budżetowych oraz
realizację planów finansowych.
Szczególne znaczenie ma sprawozdawczość budżetowa dla zapewnienia jawności i przejrzystości budżetu. Udostępniane w sprawozdaniach
informacje organom przedstawicielskim, a tym samym całemu społeczeństwu, wypełniają zasadę jawności. Natomiast spełnienie zasady przejrzystości realizowane jest przez prezentowanie w budżetach kwot dochodów
i wydatków w odpowiedniej szczegółowości, pozwalającej wskazać źródła
dochodów i kierunki wydatków, ocenić ich realizację w czasie i jednostki
odpowiedzialne za tą realizację.
153
Sprawozdania budżetowe spełniają funkcję planistyczną i kontrolną,
stanowiąc podstawę planowania budżetowego bez względu na przyjęte
metody. Informacje zawarte w sprawozdaniach budżetowych sporządzanych przez jednostki budżetowe prezentowane są przy zastosowaniu zasady kasowej. Tylko niektóre sprawozdania budżetowe dotyczące realizacji
budżetu państwa i jednostek samorządu terytorialnego z powodu obowiązywania procedur ostrożnościowych w zakresie długu są wykazywane
przy zastosowaniu zasady memoriałowej.
Należy również zaznaczyć, że wprowadzenie jednolitego systemu
sprawozdawczości budżetowej dla wszystkich jednostek samorządu terytorialnego - wspartego systemem informatycznym, pozwala na sprawne
i szybkie zbieranie oraz przekazywanie informacji o sytuacji tych jednostek w pełnej szczegółowości, tj. dział, rozdział, paragraf i w efekcie bieżące kompleksowe monitorowanie sytuacji finansowej samorządowego
sektora finansów publicznych. Sprawozdania budżetowe mimo wykazania
powyżej szeregu zalet nie mówią nic o dokonaniach jednostek, które je
sporządziły. Społeczność na podstawie danych wykazanych w sprawozdaniach nie jest zorientowana o sprawności i celowości zaplanowanych
i realizowanych dochodów i wydatków budżetowych.
Sprawozdania finansowe jednostek budżetowych obejmują: bilans, rachunek zysków i strat (w wariancie porównawczym), zestawienie
zmian w funduszu jednostki. Sporządzanie tych sprawozdań dokonuje
się z uwzględnieniem zasad określonych w ustawie o rachunkowości, ale
z wyłączeniem przepisów zawartych w rozdziałach 5, 6 i 7 tej ustawy.
Przyjęte rozwiązania prawne związane z uwzględnieniem z jednej
strony zasad rachunkowości określonych w ustawie o rachunkowości oraz
z drugiej strony wymogów określonych w ustawie o finansach publicznych
powodują, że w bilansie skupione są dwa ujęcia aktywów i pasywów wg
zasady memoriałowej i zasady kasowej. Można powiedzieć, że rachunkowość jednostek budżetowych wymaga specyficznego potraktowania.17
B. Bakalarska, Problemy i tendencje w polskiej rachunkowości budżetowej, „Zeszyty
Teoretyczne Rady Naukowej SKwP”, Zeszyt nr 39 Warszawa 1997 s. 5.
17
154
Jan Wąsik
Począwszy od roku budżetowego 2002 r., na mocy przepisów rozporządzenia Ministra Finansów18 jednostki samorządu terytorialnego zobowiązane są do sporządzania skonsolidowanego bilansu. W zakresie braku
szczegółowych uregulowań wspomniane rozporządzenie odsyłało do stosowania odpowiednio zasad sporządzania sprawozdań finansowych jednostek powiązanych określonych w ustawie o rachunkowości19 przy jednoczesnym założeniu, że jednostką dominującą jest jednostka samorządu
terytorialnego. Jest to znaczące rozwiązanie pojawiające się w praktyce
rachunkowości budżetowej i stanowi znaczący krok na drodze ku pełnej
przejrzystości kondycji majątkowej i finansowej jednostek samorządu
terytorialnego, a jest to warunek wstępny do otwartości i jawności oraz
zwiększenia odpowiedzialności władz samorządowych wobec społeczności lokalnych.
Konsolidacja bilansów jednostek samorządu terytorialnego jest ze
wszech miar korzystna dla transparentności finansów publicznych jednak niesie szereg problemów i wątpliwości. Ogólnie można powiedzieć,
że konsolidacja dotyczy jednostek budżetowych prowadzących księgi rachunkowe zgodnie z szczególnymi zasadami określonymi przez Ministra
Finansów,20 ale i innych jednostek prowadzących księgi rachunkowe bez
żadnych ograniczeń, zgodnie z ustawą o rachunkowości. Problemy konsolidacji można ująć w następujących obszarach:
- podstawy prawnej; w ustawie o rachunkowości21 jednostki samorządu
terytorialnego zostały wyłączone z obowiązku sporządzania sprawozdawczości, jednak rozporządzenie Ministra Finansów odwołuje się do
proceduralnych zasad ich sporządzania ujętych w rozdziale 6 ustawy
o rachunkowości,
Rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 18 grudnia 2001 roku w sprawie szczególnych
zasad rachunkowości oraz planów kont dla budżetu państwa, budżetów jednostek samorządu terytorialnego jednostek budżetowych, samorządowych zakładów budżetowych,
państwowych funduszy celowych oraz państwowych jednostek budżetowych mających
siedzibę poza granicami Rzeczpospolitej Polskiej.
19
Ustawa z dnia 29 września 1994 roku, o rachunkowości …, dz. cyt., rozdział 6.
20
Rozporządzenie Ministra Finansów z 18 grudnia 2001 r. w sprawie szczególnych zasad…, dz. cyt.
21
Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości…, dz. cyt., art. 80, ust. 1 i 3.
18
155
- możliwości zwolnienia ze sporządzania sprawozdania zgodnie z art.
56 ustawy o rachunkowości przy spełnieniu dwóch z trzech warunków
nie przekroczenia: łącznej sumy bilansowej 7,5 mln euro, łącznych
przychodów 15 mln euro i łącznego zatrudnienia 250 osób. Wobec
jednoznacznych sformułowań rozporządzenia należy stwierdzić, że
jednostki samorządu terytorialnego nie mogą skorzystać z tego typu
zwolnień,
- typów i charakteru jednostek podporządkowanych, szczególnie jednostek współzależnych i stowarzyszonych, poprzez uznanie jednostki
samorządu terytorialnego nie tylko za jednostkę dominującą, ale także
znaczącego inwestora,
- ograniczenie odwołania się tylko do rozdziału 6 ustawy o rachunkowości, jako podstawy sporządzania sprawozdania skonsolidowanego,
a nie innych regulacji dotyczących tego obszaru rachunkowości, chociażby innych rozporządzeń Ministra Finansów,22 czy do Międzynarodowych Standardów Rachunkowości Sektora Publicznego,
- pojęć i definicji zawierających różne treści i znaczenia, a występujących w przepisach prawa finansów publicznych i rachunkowości budżetowej oraz prawa bilansowego.
Wobec powyższych wątpliwości należałoby rozważyć wydanie odrębnego przepisu regulującego ten trudny, a zarazem istotny obszar rachunkowości budżetowej.
Kolejne elementy sprawozdania finansowego to:
- bilans z wykonania budżetu, sporządzany przez wykonawców budżetów: państwa i budżetów jednostek samorządu terytorialnego,
- bilans jednostki budżetowej,
- rachunek zysków i strat,
- zestawienie zmian w funduszu jednostki.
Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 12 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych
zasad sporządzania przez jednostki inne niż banki i zakłady ubezpieczeń sprawozdania
finansowego jednostek powiązanych Dz. U. nr 152, poz. 1729, i Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 14 czerwca 1995 r. w sprawie szczegółowych zasad sporządzania
przez jednostki inne niż banki skonsolidowanych sprawozdań finansowych Dz. U. nr 71
poz. 355.
22
156
Jan Wąsik
Sprawozdania sporządzane przez jednostki budżetowe niezależnie od
zakresu i rodzaju prowadzonej działalności powinny być podstawowym
źródłem informacji gospodarczej, ich dokonaniach i sytuacji majątkowej
i finansowej. A przyjęte zasady sporządzania i cechy jakościowe powinny
uwzględniać potrzeby różnych zainteresowanych podmiotów, ze szczególnym naciskiem na potrzeby społeczeństwa w obszarze jednostek państwowych i potrzeby społeczności lokalnej w obszarze jednostek samorządu
terytorialnego.
Sprawozdania jednostek budżetowych dotyczące realizacji procesów
związanych z gromadzeniem środków publicznych i ich rozdysponowaniem oraz alokacji zasobów majątkowych i efektywności ich wykorzystania powinny wypełniać wszystkie wymogi jakościowe stawiane sprawozdaniom finansowym sektora komercyjnego. Wypełnienie tych wymogów
powinno przejawiać się w:
- spełnieniu wymogów prawa bilansowego a przede wszystkim zasady
wiernego i rzetelnego obrazu sytuacji majątkowej i finansowej,
- ukierunkowaniu na użytkowników, ze szczególnym uwzględnieniem
potrzeb społecznych,
- neutralności i obiektywności,
- ekonomiczności – prezentacji tylko informacji niezbędnych do zarządzania zasobami publicznymi,
- ujmowaniu w sprawozdaniach informacji pochodzących z ewidencji
księgowej.
Przeprowadzona analiza cech jakościowych sprawozdań wskazuje, że
powyższe postulaty i uwarunkowania są realizowane w niezadowalającym
zakresie
- dostarczyciele środków budżetowych: pożyczkodawcy, inwestorzy,
- organypodatnicy,
kontrolne: darczyńcy,
Najwyższa Izba Kontroli, regionalne izby obrachunkowe, urzędy
- organy kontrolne: Najwyższa Izba Kontroli, regionalne izby obrachunskarbowe, Zakład Ubezpieczeń Społecznych,
kowe, urzędy skarbowe, Zakład Ubezpieczeń Społecznych,
- użytkownicy
usług publicznych
dostarczanych
przez jednostki
budżetowe,
- użytkownicy
usług publicznych
dostarczanych
przez
jednostki budżetowe, jednostek współpracujących z jednostkami budżetowymi,
- menedżerowie
-
menedżerowie jednostek współpracujących z jednostkami budżetowy- społeczeństwo.
mi,
Strukturę użytkowników przedstawia rysunek 4.
- społeczeństwo.
Strukturę użytkowników przedstawia rysunek 4.
Rysunek 4. Użytkownicy sprawozdań finansowych i budżetowych
Rysunek 4. Użytkownicy sprawozdań finansowych i budżetowych
Grupy użytkowników sprawozdań
Użytkownicy zewnętrzni
Użytkownicy wewnętrzni
Ministerstwo Finansów
Zarząd jednostki (kierownictwo)
Jednostki nadrzędne (dysponenci II
stopnia i dysponenci główni)
Pracownicy
Związki zawodowe
Organy kontrolne (RIO, NIK)
GUS
Inwestorzy
Kredytodawcy
Kontrahenci
3. Użytkownicy sprawozdawczości budżetowej i finansowej
Formalne sprawozdania budżetowe i finansowe jednostek budżetowych są sporządzane przede wszystkim dla użytkowników zewnętrznych.
Poszczególni użytkownicy są zainteresowani ich zawartością informacyjną, którą wykorzystują do zarządzania celów
Przedstawionych powyżej użytkowników sprawozdań można podzielić na kategorie:
157
Społeczeństwo
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 3 lutego
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 3
2010
r. w
sprawie
sprawozdawczości
budżetowej,
Dz.U.
z 2010
r., nrr.,20,
poz.poz.
103.
lutego
2010
r. w sprawie
sprawozdawczości
budżetowej,
Dz.U.
z 2010
nr 20,
103.
Użytkowników można też podzielić na następujące kategorie:
Użytkowników
można teżdziałalność
podzielić na następujące
- finansujących
publiczną kategorie:
(podatnicy, kredytodawcy, pracownicy
sektora
publicznego,
- finansujących działalność publiczną (podatnicy, kredytodawcy, pracownicy sektora
publicznego,
- konsumenci produktów publicznych,
- organy władzy państwowej i samorządowej,
158
-
-
-
-
Jan Wąsik
konsumenci produktów publicznych,
organy władzy państwowej i samorządowej,
organy kontrolne,
podmioty współpracujące z jednostkami sektora publicznego.
Można stwierdzić, że użytkownicy informacji pochodzących ze sprawozdań potrzebują ich do oceny prawidłowości gospodarowania zasobami
publicznymi oraz do wspomagania podejmowanych decyzji o charakterze
politycznym, społecznym i ekonomicznym. I przejawiają się w informacjach o:
- rodzajach, strukturze i wielkości oraz zużyciu składników majątku publicznego,
- istniejących zobowiązaniach, w tym długu publicznego państwa i samorządu terytorialnego oraz możliwości jego spłaty,
- zrealizowanych programach społecznych np. emerytalnych, przeciwdziałaniu bezrobociu,
- realizacji budżetu państwa i budżetów samorządu terytorialnego,
- inflacji,
- zobowiązaniach podatkowych,
- zapotrzebowaniu na środki finansowe zewnętrzne.
W dobie istniejącej ogólnoświatowej sytuacji kryzysu finansów publicznych informacje dotyczące efektywności wykorzystania zasobów publicznych zgodnie z przepisami prawa oraz kontroli ich stanu i utrzymania,
mają szczególne znaczenie dla społeczeństwa. Istotne są informacje w zakresie stanu finansów, a w szczególności:
- określenie źródeł i rodzaje dochodów budżetowych,
- określenie kierunków i zasad wydatkowania środków publicznych,
- oszacowania potrzeb pożyczkowych państwa i samorządu terytorialnego,
- oceny zdolności do regulacji zobowiązań bieżących i długoterminowych,
- oceny kondycji finansowej jednostek sektora publicznego,
- kosztów działalności państwa i jednostek samorządu terytorialnego
oraz poszczególnych jednostek budżetowych,
159
- dokonań zrealizowanych z zasobów publicznych w kontekście realizacji celów, oraz gospodarności, efektywności,
- oraz wpływu działalności gospodarczej prowadzonej przez podmioty
publiczne na gospodarkę.
Wymieniony zbiór informacji dotyczy tylko ogólnych uwarunkowań,
ale odmiennie należy traktować konkretne podmioty sektora publicznego.
W tym przypadku należy zwrócić uwagę na realizowaną misję i wykonywane zadania, posiadane zasoby, relacje odpowiedzialności kierownictwa
oraz miejsce tego podmiotu w społeczności lokalnej.
Bardzo istotną grupą odbiorców informacji użytkowników pochodzących ze sprawozdań jest lokalne społeczeństwo w stosunku do jednostek
budżetowych samorządu terytorialnego, które jest z racji monopolu zmuszone do korzystania z usług publicznych świadczonych przez konkretne
jednostki.
Sprawozdania finansowe i budżetowe stanowią podstawę do przeprowadzenia analizy finansowej, która jest podstawowym instrumentem
kierowania gospodarką finansową jednostek budżetowych oraz umożliwia
wykrycie nieprawidłowości w realizacji planów finansowych w zakresie
dochodów i wydatków budżetowych, ponoszonych kosztów wykonania
zadań rzeczowych i gospodarki zasobami majątkowymi. Sprawozdania
finansowe, a w szczególności: bilans, rachunek zysków i strat oraz zestawienie zmian w funduszu jednostki mają istotne znaczenie w planowaniu
budżetu na lata następne, a także są wykorzystywane przez organy kontroli
finansowej.
4. Zasady rachunkowości a cechy jakościowe sprawozdań
finansowych
Rachunkowość w praktycznym znaczeniu jest systemem ewidencji
zdarzeń gospodarczych, a więc zorganizowanym układem wzorów i sposobów oraz reguł określonych przez teorię. W ramach rachunkowości
dokonywana jest wycena, ewidencja, grupowanie, prezentacja i analiza
zdarzeń gospodarczych. Podstawą prowadzenia rachunkowości są zasady
dokładnie określone przez prawo, naukę i zwyczaj.
160
Jan Wąsik
System rachunkowości stanowią metody i procedury oraz środki techniczne i zasoby ludzkie systematycznie stosowane do tworzenia kwantyfikowanej informacji finansowej. Podstawową funkcją tego systemu jest
dokonywanie ewidencji danych pochodzących z bieżącej działalności jednostki, z zastosowaniem kategorii wartości kosztu i pieniądza. Ewidencji
podlegają operacje gospodarcze, których źródłem są zdarzenia zachodzące
w każdej jednostce.
Celem systemu rachunkowości jest:
– umożliwienie jednostce gospodarującej prezentacji swojej sytuacji
majątkowej oraz efektów działalności gospodarczej,
– klasyfikowanie i agregowanie zdarzeń gospodarczych w celu przygotowania informacji w użytecznej i prostej formie,
– synteza i prezentowanie informacji w formie właściwych raportów na
potrzeby użytkowników i decydentów.
Można także powiedzieć, że system rachunkowości jest zbiorem metod i technik identyfikowania mierzenia i komunikowania informacji ekonomicznych tak, aby decydenci mogli dokonywać prawidłowych, racjonalnych ocen przy podejmowaniu decyzji.23.
Na system rachunkowości budżetowej wpływają specyficzne cechy
gospodarki finansowej organów państwowych i samorządowych, do których można zaliczyć:
- cel gospodarki, tj. zaspokajanie potrzeb społeczeństwa w dziedzinie
usług publicznych,
- nieprodukcyjny charakter usług publicznych,
- niekiedy brak konkretnego odbiorcy, a tym samym rynku, na którym
mogłaby się dokonać wycena generowanych usług publicznych,
- znaczna rozpiętość czasu między poniesionymi nakładani a uzyskanymi efektami,
- brak możliwości rynkowej wyceny działalności oraz zweryfikowania
ewentualnych przyszłych korzyści ekonomicznych z utrzymania administracji publicznej,
23
Organizacja rachunkowości, M. Dobja (red. nauk.), Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1999.
161
- finansowanie usług publicznych z budżetu państwa i z budżetów jednostek samorządu terytorialnego.
Przedstawione wyżej argumenty uzasadniające zastosowanie odmiennych od powszechnie obowiązujących zasad i rozwiązań rachunkowości wpłynęły na ostateczny kształt przepisów wykonawczych do ustawy
o finansach publicznych. Ustawa o finansach publicznych24 w zakresie
rachunkowości budżetowej wyraźnie odwołuje się do zasad określonych
w ustawie o rachunkowości, przy czym plany kont dla budżetu państwa,
budżetów jednostek samorządu terytorialnego, jednostek budżetowych,
samorządowych zakładów budżetowych, państwowych funduszy celowych oraz jednostek budżetowych mających siedzibę poza granicami kraju z uwzględnieniem następujących uwarunkowań:
- dochody i wydatki ujmuje się w terminach ich zapłaty, niezależnie od
rocznego budżetu którego dotyczą,
- ujmuje się również wszelkie etapy rozliczeń poprzedzające płatności
dochodów i wydatków, a w zakresie wydatków i kosztów – także zaangażowanie środków,
- odsetki od nieterminowych płatności nalicza się i ewidencjonuje nie
później niż na koniec każdego kwartału,
- wyceny składników aktywów i pasywów wyrażonych w walutach obcych dokonuje się nie później niż na koniec kwartału25.
Można jednocześnie stwierdzić, że istnieje szereg różnic pomiędzy
regulacjami występującymi w ustawie o rachunkowości i rozporządzeniu
Ministra Finansów, różnice te w zasadniczy sposób wpływają, na jakość
generowanych przez jednostki budżetowe sprawozdań finansowych, a dotyczą następujących obszarów:
- definicji środków trwałych,
- umorzenia i amortyzacji środków trwałych,
- aktualizacji wyceny środków trwałych,
- wyceny środków trwałych,
- aktualizacji należności,
- amortyzacji i wyceny wartości niematerialnych i trwałych,
Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, … dz. cyt, art. 37.
Tamże.
24
25
162
Jan Wąsik
- planów kont,
- sprawozdawczości finansowej.
Sprawozdania stanowią końcowy etap tworzenia informacji w systemie rachunkowości każdej jednostki. Są w praktyce zakończeniem i ukoronowaniem prac działu finansowo-księgowego za dany rok obrotowy. Zasadniczym celem sprawozdań finansowych generowanych przez jednostki
budżetowe jest zaspokojenie podstawowych potrzeb informacyjnych szerokiego kręgu użytkowników wewnętrznych i zewnętrznych ze szczególnym uwzględnieniem ogółu społeczeństwa. Istotne znaczenie sprawozdania te mają dla kierownictwa jednostek. Stanowią, bowiem ważne źródło
informacji o sytuacji majątkowej, finansowej i wynikach działalności i są
podstawą do oceny dokonań kierownictwa jednostki, wywiązywania się
z roli zarządczej, ochrony i przysparzania majątku, dbałości o interesy społeczności Na podstawie tych wyników społeczeństwo może podejmować
decyzje wyborcze.
System rachunkowości budżetowej jest pochodną zadań sprawozdawczych realizowanych przez jednostki budżetowe w zakresie planowania
i wykonania planów finansowych. Zakres sprawozdań budżetowych obejmuje całokształt działań jednostek budżetowych, ale dotyczy też rozbudowanego zbioru informacji, jaki w ramach tego systemu jest tworzony
i przekazywany na różnych poziomach, zarówno w zakresie budżetu
państwa, jak i budżetów jednostek samorządu terytorialnego. Sprzyja to
prowadzeniu pełnej kontroli w zakresie planowania i wykonywania zadań
budżetowych, a tym samym są ważnym instrumentem w ocenie wykonywaniu działań kontrolnych jednostek.
Sprawozdania budżetowe zawierają informacje będące podstawą do
oceny kształtowania się poziomu dochodów i wydatków w różnych okresach sprawozdawczych. Ponadto stanowią podstawowe źródło informacji
do prawidłowego sporządzania budżetu jednostki na okresy przyszłe. Wykonanie budżetu tj. kształtowanie się określonych trendów tak po stronie
dochodów, jak i wydatków może mieć stabilny charakter. Doświadczenia
z praktyki pozwalają na skonstruowanie takiego budżetu, który pozwoli na
optymalne funkcjonowanie jednostek.
163
Uogólniając interpretacje wiedzy z zakresu sprawozdawczości, można
stwierdzić, że sprawozdania zawierają uporządkowaną prezentację sytuacji i pozycji rynkowej jednostki. Są też podstawowym „wynikiem” rachunkowości finansowej, a zarazem głównym celem funkcjonowania rachunkowości, jako systemu informacyjnego jednostki budżetowej. Są one
także wyjściem informacyjnym systemu rachunkowości finansowej, użytecznym zwłaszcza przy planowaniu przyszłych budżetów. Sprawozdanie
powinno być traktowane, jako formalne, zalegalizowane przepisami prawa
bilansowego, zestawienie szczegółowych danych zaczerpniętych z ksiąg
rachunkowych.
Przedstawiona charakterystyka sprawozdań finansowych ukazuje założenia koncepcyjne oraz składniki charakterystyczne dla sprawozdań finansowych sporządzanych w sektorze budżetowym, a mianowicie:
- obrazują sytuację ekonomiczną jednostek budżetowych, ich dokonania, ale już nie prezentują realizowanych zadań i funkcji na rzecz
społeczeństwa. Informacje opisujące zrealizowane zadania publiczne
przekazywane są poza systemem informacji finansowej.
- obejmują zarówno stan finansowy na koniec danego okresu sprawozdawczego, ale także zmiany zachodzące w strukturze kapitałów własnych w całym okresie sprawozdawczym.
- są dokumentem opartym na regulacjach prawnych i mają charakter
ogólnego przeznaczenia.
Prawidłowemu prowadzeniu polityki rachunkowości służy zrozumienie ważnej roli informacyjnej, jaką posiada sprawozdanie. Uzyskiwanie
przez poszczególne podmioty i jednostki budżetowe wyniki gospodarowania środkami publicznymi są w dużej mierze zależne, od jakości procesów
zarządzania. A jakość zarządzania zależy przede wszystkim od cech jakościowych sprawozdań finansowych będących wynikiem rozwiązań konceptualnych rachunkowości budżetowej.
Podsumowanie
System sprawozdań jednostek budżetowych wynika ze struktury organizacyjnej budżetu. Naczelną zasadą jest, że dysponenci niższego stopnia przekazują sprawozdania dysponentom wyższego stopnia, odwrotnie
do kierunku przepływu środków budżetowych. Zestawienie danych za-
164
Jan Wąsik
wartych w sprawozdaniach jednostek budżetowych najniższego szczebla
objętych budżetem samorządu terytorialnego składa się na zbiorcze sprawozdanie z wykonania budżetu tego samorządu. Natomiast zestawienie
danych, wykazanych w sprawozdaniach państwowych jednostek, objętych
budżetem państwa, a więc podległym ministerstwom i innym naczelnym
organom składającym się łącznie na sprawozdanie z wykonania budżetu
państwa. Głównym celem sprawozdawczości jest zobrazowanie rzetelnego i prawdziwego obrazu sytuacji finansowej i majątkowej jednostki oraz
też prezentowanie w wierny sposób efektywności wykorzystania majątku
publicznego. Zgodnie z tym rozwiązaniem, aby informacje były rzetelne
i wiarygodne, muszą wynikać z prawidłowo prowadzonej rachunkowości
i być wykazane w sprawozdaniu finansowym. Jednak sprawozdania zarówno finansowe i budżetowe nie są w pełni zrozumiałe i przydatne dla
ogółu społeczeństwa w kontekście prezentowania zrealizowanych zadań
przez różnego rodzaju szczeble władzy państwowej i samorządowej na
rzecz społeczeństwa.
W opracowaniu podjęto próbę oceny systemu sprawozdawczości finansowej i budżetowej w informowaniu społeczeństwa w zakresie zarządzania majątkiem narodowym i komunalnym. Rozważania przeprowadzono przy wykorzystaniu analizy systemu prawa finansów publicznych
i prawa bilansowego w obszarze sprawozdawczości.
Decydującym czynnikiem kształtującym zawartość informacyjną
sprawozdań są uwarunkowania prawne zawarte w ustawie o finansach
publicznych wskazujące na jawność i przejrzystość finansów publicznych
a w szczególności gromadzenia dochodów i przychodów publicznych, wydatkowania środków publicznych oraz zarządzania środkami publicznymi.
Teoria i praktyka rachunkowości wypracowała zasadę prezentacji
prawdziwego i rzetelnego obrazu sytuacji majątkowej i finansowej oraz
płynności finansowej podmiotu gospodarczego, którą w pełni akceptują
i stosują jednostki sektora komercyjnego, stanowiąc podstawę do podejmowania decyzji zarządczych przez właścicieli.
Z rozważań autora wynika, że ta zasada nie jest w pełni akceptowana
w przepisach regulujących prowadzenie rachunkowości budżetowej, koncentrując się na realizacji podstawowego zadania, jakim jest ujecie ewi-
165
dencyjne budżetu, a w przypadku jednostek budżetowych wykonanie planu finansowego oraz dostarczenie informacji do planowania budżetowego.
Zbyt wąski zakres ujawnianych w sprawozdaniach informacji uniemożliwia właściwą kontrolę działalności organów władzy przez społeczeństwo.
Wraz z rozwojem gospodarki rynkowej oraz decentralizacją władzy
państwowej i umacnianiem się lokalnej samorządności, a ponadto pojawieniem się nowoczesnych metod zarządzania zasobami publicznymi,
zachodzi potrzeba przekierowania systemu rachunkowości budżetowej na
rozwiązania występujące w rachunkowości sektora komercyjnego, co za
tym idzie na zmianę dotychczasowego sposobu prezentowania informacji
o dokonaniach władzy publicznej. O ile prezentacja informacji o wykonaniu budżetu (planu finansowego) praktycznie nie może być zmieniona
z uwagi na istniejące podejście kasowe realizacji budżetu, to informacje
o sytuacji majątkowej i finansowej oraz dokonaniach organów władzy publicznej i wchodzących w jej skład jednostkach organizacyjnych powinno
być przekształcone w sposób obowiązujący jednostki komercyjne.
Bibliografia:
1. Bakalarska B., Problemy i tendencje w polskiej rachunkowości budżetowej, „Zeszyty
Teoretyczne Rady Naukowej SKwP”, nr 39, Warszawa 1997.
2. Organizacja rachunkowości, M. Dobja (red. nauk.), Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1999.
3. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 12 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych
zasad sporządzania przez jednostki inne niż banki i zakłady ubezpieczeń sprawozdania
finansowego jednostek powiązanych Dz. U. nr 152, poz. 1729,
4. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 14 czerwca 1995 r. w sprawie szczegółowych zasad sporządzania przez jednostki inne niż banki skonsolidowanych sprawozdań
finansowych Dz. U. nr 71 poz. 355.
5. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 18 grudnia 2001 roku w sprawie szczególnych zasad rachunkowości oraz planów kont dla budżetu państwa, budżetów jednostek
samorządu terytorialnego jednostek budżetowych, samorządowych zakładów budżetowych, państwowych funduszy celowych oraz państwowych jednostek budżetowych
mających siedzibę poza granicami Rzeczpospolitej Polskiej.
6. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 25 października 2010 r. w sprawie zasad
rachunkowości i planu kont dla organów podatkowych jednostek samorządu terytorialnego, Dz.U. z 2010 r. nr 208, poz. 1375.
7. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 3 lutego 2010 r. w sprawie sprawozdawczości budżetowej, Dz.U. z 2010 r. nr 20, poz. 103
166
Jan Wąsik
8. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 4 marca 2010 r. w sprawie sprawozdań jednostek sektora finansów publicznych w zakresie operacji finansowych, Dz.U. z 2010 r.
nr 43, poz. 247.
9. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 5 lipca 2010 r. w sprawie szczególnych zasad rachunkowości oraz planów kont dla budżetu państwa, budżetów jednostek samorządu terytorialnego jednostek budżetowych, samorządowych zakładów budżetowych,
państwowych funduszy celowych oraz państwowych jednostek budżetowych mających
siedzibę poza granicami Rzeczpospolitej Polskiej, Dz.U. z 2010 r. nr 128, poz. 861.
10.Ruśkowski E., Finanse lokalne, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2001.
11. Stanek R., D. Śmiałowski, Wieloletnie plany inwestycyjne, Minicipium, Warszawa
2001.
12.Ustawa z 8 marca 1990 roku o samorządzie gminnym Dz. U. z 2001 r nr 142 poz. 1551
z późn. zm.
13.Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, Dz. U. nr 157, poz. 1240.
14.Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości tj. DzU z 2009 r. nr 152, poz. 1223.
15.Winiarska K, Wołoszyn A. J., Rachunkowość budżetowa. Dom Wydawniczy ABC,
Warszawa 2006 r.,
16.Zarządzenie Ministra Finansów nr 54 z dnia 23 grudnia 2010 r. w sprawie zasad rachunkowości i planów kont dla organów podatkowych podległych Ministrowi Finansów, w zakresie poboru i rozliczenia podatków, opłat, wpłat z zysku przedsiębiorstw
państwowych i jednoosobowych spółek Skarbu Państwa oraz innych niepodatkowych
należności budżetowych, Dz.U. Ministra Finansów z 2010 r. nr 15, poz. 62.
17.Zysnarska A., Rachunkowość sektora finansów publicznych, DOOK, Gdańsk 2004.
STRESZCZENIE
Sprawozdawczość finansowa i budżetowa będąca podstawowym produktem rachunkowości jednostek budżetowych wykonywana jest na podstawie przepisów prawa finansów publicznych i ustawy o rachunkowości
i wypełnia wewnętrzne potrzeby informacyjne organów administracji.
Umożliwia właściwą ocenę realizacji budżetów wszystkich szczebli w zakresie dokonywanych wydatków i rozchodów oraz uzyskiwanych dochodów przychodów budżetowych, a ponadto informuje o sytuacji majątkowej
i finansowej jednostek budżetowych. Całkowicie poza system sprawozdań
pozostają dokonania organów władzy na rzecz społeczeństwa.
167
Jerzy Berdychowski
OPROGRAMOWANIE DLA FIRM Z SEKTORA
MŚP – KOMERCYJNE CZY BEZPŁATNE?
1. Wprowadzenie
Wieloletnie kontakty (prowadzenie zajęć, konsultacje, kierowanie
pracami dyplomowymi) z pracującymi w różnych firmach i przedsiębiorstwach studentami niestacjonarnych studiów kierunków ekonomia oraz
turystyka i rekreacja, zainspirowały mnie do próby odpowiedzi na pytanie,
czy jest obecnie możliwe, i w jakim zakresie, wykorzystanie w bieżącej
działalności przedsiębiorstwa (lub firmy) z tzw. sektora MŚP, bezpłatnego, legalnego oprogramowania, które zapewniając odpowiedni poziom
oferowanych funkcjonalności oraz bezpieczeństwa, pozwalałoby na zaspokojenie typowych potrzeb informatycznego wspomagania bieżącej
działalności takiej firmy? Sformułowane pytanie jest zasadne, głównie
ze względu na to, że rozpoczynająca działalność gospodarczą organizacja
z wymienionego sektora, z reguły nie dysponuje zasobami finansowymi,
pozwalającymi na zakup komercyjnego oprogramowania, które gwarantowałyby zaspokojenie jej potrzeb w zakresie informatycznego wsparcia
bieżącej działalności. Uzyskana przeze mnie wiedza pozwala na sformułowanie następujących obszarów potrzeb organizacji gospodarczej z sektora
MŚP, w zakresie oprogramowania wspomagającego bieżącą działalność:
- kompleksowe wspomaganie zarządzania firmą,
- praca biurowa,
- tworzenie i administrowanie witryną internetową firmy,
- bezpieczeństwo pracy w sieci,
- ochrona ważnych danych firmy,
- przygotowywanie materiałów informacyjnych (reklamowych) i szkoleniowych.
Zawarty w materiale krótki przegląd oferowanego bezpłatnego oprogramowania wykorzystuje opinie specjalistów publikowane w krajowych
Jerzy Berdychowski
168
czasopismach komputerowych, opinie użytkowników oraz informacje podawane na stronach internetowych producentów, a częściowo także prywatne doświadczenia autora wynikające z eksploatacji bezpłatnego oprogramowania na potrzeby prowadzonych zajęć oraz własne.
2. Wybrane propozycje bezpłatnego oprogramowania
wspomagającego kompleksowe zarządzanie firmą
W zakresie kompleksowego wspomagania zarządzania firmą najkorzystniej jest wykorzystać zintegrowany pakiet klasy ERP, najlepiej posiadający odpowiednie moduły lub współpracujący z innymi systemami wykorzystywanymi w przedsiębiorstwie, jak np. CRM, czy WMS. Pojawia
się jednak wspomniany wcześniej problem znacznych kosztów zakupu
i wdrożenia takiego rozwiązania, jeśli weźmiemy pod uwagę rozwiązania
komercyjne. Koszty te mogą wielokrotnie przekraczać możliwości finansowe firmy małej lub nawet średniej wielkości. Można w pewnym zakresie
wykorzystując możliwości edytora tekstów, arkusza kalkulacyjnego i bazy
danych opracować własny zestaw umożliwiający tworzenie dokumentów,
prowadzenie niezbędnej ewidencji i rozliczeń. Rozwiązanie takie ma jednak swoje wady, ponieważ obecnie niezależnie od wielkości firma wykorzystuje w swojej działalności sieć Internet i za jej pomocą komunikuje się z klientami i kooperantami, dlatego najlepiej było by dysponować
oprogramowaniem, które jest zgodne z aktualnymi wymaganiami rynku
i pozwoli na poprawę wizerunku i efektywności gospodarowania firmy.
Może wydawać się to dziwne, ale taki, najdroższy (w rozwiązaniu
komercyjnym) pakiet oprogramowania, który może nam zapewniać kompleksowe wspomaganie zarządzania organizacją jest dostępny bezpłatnie
i według podawanych w literaturze1 kryteriów, został zaliczony zgodnie
z jego nazwą do klasy ERP (ang. Enterpise Resource Planning), czyli do
najpopularniejszej obecnie klasy zintegrowanych systemów wspomagających zarządzanie przedsiębiorstwem. Piszę tutaj o pakiecie OpenERP
6.1.x oferującym w zakresie wspomagania zarządzania organizacją gospodarczą, funkcjonalności porównywalne z dostarczanymi przez zaawansowane oprogramowanie komercyjnyne. Wymienię za materiałami informa [5], s. 180 - 201
1
Oprogramowanie dla firm z sektora MŚP...
169
cyjnymi tego projektu tylko z nazwy najważniejsze obszary działalności
przedsiębiorstwa, które wspomaga opisywany pakiet, a są to: system CRM,
obsługa sprzedaży i zakupów, obsługa magazynu, planowanie materiałowe (MRP), księgowość z obsługą kasy, automatycznym obliczaniem podatków VAT i przypisywaniem ich do rejestrów podatkowych, rozliczenia
w wielu walutach z możliwością automatycznego pobierania kursów walut
ze strony NBP, itp., zarządzanie finansami (w przygotowaniu są narzędzia
do tworzenie raportów OLAP), zarządzanie projektami (np. przy sprzedaży usług), obsługa działu kadr mamy także możliwość integracji ze sklepami internetowymi oraz połączenie do systemów EDI. Uzupełnieniem
wymienionych funkcjonalności są moduły branżowe: Hotel i restauracja,
Biblioteka, Księgarnia, Szpital, Zarządzanie flotą samochodową oraz Produkcja chemiczna. Nie jestem w stanie w krótkim materiale opisać bardziej
szczegółowo oferowanych możliwości. Warto dodać, że pakiet zapewnia
obsługę wielu firm i wielojęzyczność, instaluje także serwer bazy danych
„Server OpenERP” oparty na cieszącym się dobrą opinią i bezpłatnym rozwiązaniu PostgreSQL. Projekt jest rozwijany od ponad ośmiu lat i w jego
rozwój jest zaangażowana coraz większa społeczność, a także różne firmy
(w Polsce OpenGlobe i Cirrus). Ze strony projektu2 można pobrać pakiet
instalacyjny oraz materiał umożliwiający instalację i konfigurację metodą
„krok po kroku”, a jej przeprowadzenie nie jest trudniejsze od instalacji
typowego oprogramowania pracującego pod nadzorem systemu Windows.
Opisywane rozwiązanie z serwerem daje możliwość obsługi użytkownika przez dwa rodzaje programów klientów autonomicznego oraz sieciowego „OpenERP Web”. Dla ułatwienia zapoznania się z możliwościami
oprogramowania mamy do dyspozycji przykładową bazę danych o nazwie
Demo oraz materiały opisujące przykładowe działania. Opisy pakietu są
stopniowo tłumaczone na inne języki – standard oferuje opisy w językach
angielskim i francuskim.
Dla małej firmy wystarczającym rozwiązaniem w zakresie ewidencjonowania rozliczeń z kontrahentami może być program o nazwie „FIT
Faktura” jest to uproszczona wersja programów Fama z polskim opisem,
opracowana przez firmę „Programer Sp. z o. o”. Program pracuje pod nad2
www.openerp.com/downloads/
170
Jerzy Berdychowski
zorem systemu Windows, oferuje kartotekę kontrahentów, obsługę sprzedaży i zakupów, współpracuje z programami księgowymi, daje możliwość
samodzielnej modyfikacji wielu parametrów i formatowania dokumentów,
pozwala także na uzyskiwanie własnych zestawień za pomocą zapytań
SQL. Bardziej szczegółowe informacje o programie można znaleźć na
stronie producenta3. Informacje zawarte na tej stronie mówią także o ponad 200 tys. pobrań tego programu ze strony dobreprogramy.pl oraz o wystawionej przez użytkowników ocenie 9,4/10.
Innym rozwiązaniem może być dostępny na licencji Freeware program
o nazwie „Księga Express STD” opracowany przez firmę TG Soft. Jest to
według informacji ze strony producenta4 podatkowa księga przychodów
i rozchodów z rejestrami VAT i deklaracjami podatkowymi. Oferowana
w chwili pisania tego materiału wersja 5.1.01 umożliwia sporządzanie deklaracji podatkowych: PIT5, PIT5L, VAT7, VAT7K i VAT. W ofercie tej
firmy jest także bezpłatny program o nazwie „!Super Druk” umożliwiający
przygotowanie i wydruk poleceń przelewów bankowych: Standard, ZUS,
Podatki, Przelewy zwrotne i Wpłaty na konto.
Firma Vatowiec oferuje na warunkach licencji Freeware program o nazwie Vatowiec. Wersja 3.81 według informacji ze strony5 pozwala na obsługę takich form działalności jak: ryczałt, PKPiR, MP, VAT oraz uproszczoną i pełną rachunkowość. Pozwala prowadzić rejestry VAT sprzedaży
i zakupów, umożliwia dodatkowo przeprowadzanie symulacji przyszłych
wyników: przychodów, kosztów, zysków i podatków, analizowanie danych finansowych i definiowanie własnych zestawień. Dodatkowo obsługuje także kadry i płace.
3. Wybrane przykłady bezpłatnego oprogramowania
wspomagającego pracę biurową
Najczęściej wymieniane programy, uważane za niezbędne w każdym
biurze, to edytor tekstu, arkusz kalkulacyjny i program umożliwiający
zmianę formatu dokumentów do PDF. Do tego można dodać pomocniczą
www.programer.pl/Oferta/Programy/Mozliwosci/Faktura.aspx
www.tgsoft.pl/Programy-Bezplatne.aspx
5
www.download.komputerswiat.pl/biuro-i-praca/kompleksowa-obsluga-firmy/vatowiec
3
4
171
bazę danych i program umożliwiający konwersję zeskanowanego tekstu
do postaci edytowalnej. Oferta bezpłatnego oprogramowania wspomagającego pracę biurową jest dość obszerna i można ją rozpatrywać z dwóch
punktów widzenia. Można wybrać bezpłatny pakiet biurowy zawierający
składniki podobne do popularnego pakietu Microsoft Office, lub mając
mniejsze potrzeby w zakresie pracy biurowej, wybrać jako oddzielne programy: edytor tekstu, arkusz kalkulacyjny i program umożliwiający konwersję dokumentów do formatu PDF. Na liście bezpłatnych pakietów biurowych konkurują ze sobą LibreOffice oraz OpenOffice. Mniej popularny
jest pakiet IBM Lotus Symphony. Wśród samodzielnych edytorów tekstu
najwyżej notowany jest AbiWord, a jako samodzielny arkusz kalkulacyjny
można wykorzystać Gnumeric. Do konwersji dokumentów na format PDF
jako oddzielne programy polecane są „do PDF” oraz „PDF Creator”. Jeśli
z zakupionym skanerem lub drukarką wielofunkcyjną nie otrzymamy pakietu konwertującego zeskanowany tekst do postaci edytowalnej, to możemy użyć programu „Free OCR to Word”.
LibreOffice to bezpłatny pakiet oprogramowania biurowego zawierający podobne do Microsoft Office składniki: edytor tekstu Writer, arkusz
kalkulacyjny Calc, program do tworzenia prezentacji Impress, edytor grafiki rastrowej Draw, bazę danych Base oraz edytor wzorów matematycznych Math. Każdy z wymienionych składników oferuje jednolity moduł do
korekty pisowni oraz Tezaurus, umożliwiający odnalezienie synonimów.
Aktualnie LibreOffice wiernie odzwierciedla funkcjonalność pakietu OpenOffice.org (w obu pakietach składniki mają te same nazwy), ale rozwój
obu pakietów biurowych następuje niezależnie od siebie, co pozwala oczekiwać w przyszłości różnic w zakresie dostępnych opcji. Ciekawą możliwością wykorzystywania pakietu LibreOffice jest jego wersja portable,
umożliwiająca zainstalowanie pełnej wersji oprogramowania na nośniku
wymiennym (np. pendrive) i wykorzystywania go na wielu komputerach
bez konieczności instalowania – wyniki pracy pakietu możemy zapisywać
na dowolnie wybranym przez nas nośniku. Domyślnym formatem zapisu
wyników pracy edytora tekstu pakietu LibreOffice jest OpenDocument –
otwarty standard ISO opracowany na podstawie XML. Pakiet LibreOffice
pozwala na otwieranie i zapisywanie wyników w formacie Microsoft Of-
172
Jerzy Berdychowski
173
fice (niezależnie od wersji) oraz innych popularnych formatach, bardzo
ciekawa jest także możliwość zapisywania plików tekstowych w formacie
PDF (z opcją zabezpieczenia przed zmianami za pomocą hasła). Tekst tego
artykułu został utworzony za pomocą edytora Writer pakietu LibreOffice
3.5.4 w wersji portable i zapisany w formacie Microsoft Office ze względu
na wymagania wydawcy. Według opinii specjalistów z krajowych czasopism komputerowych, którzy dokonywali porównań i testów wymienionych bezpłatnych pakietów biurowych, oferowane przez nie możliwości są
zbliżone do oferowanych przez pakiet Microsoft Office. Bardziej szczegółowe informacje o pakiecie OpenOffice można znaleźć pod adresem6. Opisy możliwości, warunków licencji oraz dodatkowe informacje o pakiecie
LibreOffice 3.5.4 można znaleźć pod adresem7. IBM Lotus Symphony jest
pakietem biurowym z kategorii OpenSource oferującym podobne możliwości wykorzystania, jak opisane powyżej pakiety. Więcej szczegółów na
jego temat można znaleźć pod adresem8. Na koniec warto dodać, że opisane pakiety można pobrać w wersjach dostosowanych do różnych platform
(Windows, Mac OS X oraz najpopularniejsze wersje systemu Linuks), nie
jesteśmy zatem ograniczeni do jednej platformy, jak w przypadku pakietu
Microsoft Office. Zawarte w opisanych pakietach moduły do tworzenia
prezentacji powinny w pełni zaspokoić potrzeby w zakresie przygotowywania materiałów informacyjnych, reklamowych, czy szkoleniowych,
gdyż z moich doświadczeń wynika, że zarówno sposób tworzenia prezentacji z wykorzystaniem modułu o nazwie Impress, jak też końcowy efekt
pracy w niczym nie ustępuje prezentacji opracowanej za pomocą programu Power Point wchodzącego w skład pakietu Microsoft Office.
Przechodząc do oddzielnych bezpłatnych aplikacji wspomagających
pracę biurową możemy spotkać trochę więcej ograniczeń. Wymieniany przez wielu jako bardzo szybki i polecany do tworzenia dokumentów
o niezbyt złożonej strukturze, edytor tekstu AbiWord ma nieco inną filozofię działania, niż opisane wcześniej pakiety. Ma on swój własny format plików AbiWord, ale pozwala na odczytywanie i zapisywanie plików
w wielu formatach, przy czym do otwierania i zapisywania plików wykorzystuje moduły-wtyczki, dzięki czemu można zainstalować tylko te, które
są w danej sytuacji potrzebne, a jeśli pojawią się nowe nieobsługiwane formaty, to zainstalowany zestaw modułów można będzie uzupełnić. Jest on
edytorem tekstu na licencji GNU GPL, zaliczanym do GNOME Office. Interfejs programu przypomina interfejs edytora Microsoft Word, AbiWord
posiada wszystkie niezbędne funkcje do tworzenia dokumentów, takie jak:
wstawianie grafiki, stopek i nagłówków stron, kolumn, tabel, przypisów;
pozwala także na automatyczne numerowanie/punktowanie. Obsługuje
formaty: doc, dot, rtf, wri, wdp, html i inne. Podobnie jak opisywane wcześniej pakiety może pracować na różnych platformach. Ze strony9 można
pobrać zarówno wersje instalacyjne, jak również kod źródłowy programu.
Program Gnumeric, to samodzielny arkusz kalkulacyjny stanowiący
część pakietu GNOME Office. Według zamierzeń opisanych przez autorów
ma stanowić zamiennik dla zastrzeżonych programów takich jak Microsoft
Excel (na którym jest wzorowany). Może importować i eksportować dane
w wielu różnych formatach, m. in.: Excel, XML, HTML, StarOffice/OpenOffice.org i Lotus 1-2-3. Obok typowych funkcji arkusza kalkulacyjnego
posiada bogaty zestaw funkcji związanych z prezentowaniem i obróbką
danych statystycznych. Podobnie jak program Excel posiada dodatek o nazwie Solver umożliwiający rozwiązywanie zadań programowania liniowego oraz całkowitoliczbowego. Może pracować pod nadzorem systemu
Windows oraz Linuks. Głównymi autorami są Jody Goldberg i Miguel de
Icaza, a można go pobrać ze strony projektu GNOME10.
Wysoko oceniane przez specjalistów programy „do PDF” oraz „PDF
Creator” – umożliwiają konwersję dokumentów do formatu PDF, w którym najczęściej przesyłamy dokumenty w sieci. Pierwszy z wymienionych
jest programem na licencji Freeware i działa pod nadzorem systemu operacyjnego Windows 2000/XP/Vista/7. Bardziej szczegółowe informacje na
temat możliwości programu „do PDF” można znaleźć pod adresem11. Drugi z wymienionych programów „PDF Creator” można legalnie pobrać za
6
docs.oracle.com/cd/E19957-01/821-1808/ggjym/index/html
libreoffice.org/download/release-notes
8
www-142.ibm.com/software/products/pl/pl/lotusymp
9
7
10
www.abisource.com/download
www.projects,gnome.org/gnumeric/downloads.shtml
11
www.softmania.pl/program-1577-dopdf.html
174
Jerzy Berdychowski
darmo lub zakupić jego bardziej rozbudowaną wersję „PDF Creator PRO”,
więcej szczegółów można znaleźć pod adresem12.
Program o nazwie „Free OCR to Word” umożliwia konwersję zeskanowanego tekstu do postaci, którą można poddawać edycji. Jest programem na licencji Freeware, został przetestowany przez Softonic i otrzymał
pięć punktów. Jego aktualna wersja 5.0.1 może pracować pod nadzorem
systemu Windows XP, a z użytkownikiem komunikuje
się w języku angiel.
skim. Można pobrać go przykładowo ze strony13
4. Wybrane propozycje bezpłatnego oprogramowania do
tworzenia i administrowania internetową witryną firmy
Jeśli umiejętności pracowników pozwalają na samodzielne stworzenie
witryny internetowej firmy, to specjaliści z krajowych czasopism komputerowych polecają darmową wersję programu o nazwie Jimdo, za pomocą
którego według informacji ze strony producenta14 w bardzo krótkim czasie,
wykorzystując oferowane przez program szablony i dysponując materiałami informacyjnymi, można nie mając fachowego przygotowania stworzyć własną stronę internetową. Podobne możliwości oferuje darmowy
kreator stron o nazwie zafriko.pl,15 przy czym, ja osobiście traktowałbym
takie rozwiązanie jako naukę i poznanie sposobu działania współczesnych
narzędzi. Moim zdaniem większe możliwości, w zakresie tworzenia i administrowania stroną małej/średniej firmy, dają darmowe systemy CMS
(ang. Contens Managenent Systems), takie jak Joomla16. Warto dodać, że
istnieje Polskie Centrum Joomla,17 ze strony którego można pobrać wersję
instalacyjną oraz materiały ułatwiające opracowanie witryny internetowej.
Projekt ten jest nadal rozwijany i w styczniu 2012 doczekał się nowej wersji 2.5.x i nowej polityki wydawania i numerowania kolejnych wersji. Według informacji ze strony:18 „Joomla! jest czymś więcej niż tylko potężnym
www.PDFCreator.com
www.free-ocr-to-word.softonic.pl
14
www.pl.jimdo.com
15
www.zafriko.pl
16
www.joomla.org
17
www.joomla.pl/
18
www.joomla.pl/index.php/wlasciwosci-joomla.html
12
13
175
systemem obsługi witryn internetowych. Jest gotową do publikacji i wypełniania treścią witryną internetową oraz szkieletem projektowym”. Na
tej samej stronie wymienione są następujące podstawowe cechy i składniki
standardowego wydania pakietu: „Zarządzanie użytkownikami, Biblioteka mediów, Wielojęzyczność, Reklamy, Kontakty, Sondy (ankiety pozwalające uzyskać opinie użytkowników na dowolny temat), Wyszukiwarka,
Zakładki, Artykuły, Kolporter i spinacz RSS, Projektant menu, Szablony,
Wbudowana pomoc, Usługi sieciowe (nowoczesna wymiana informacji
między różnymi platformami) oraz Nieograniczona rozbudowa”.
Do przygotowania materiałów stanowiących fragmenty treści strony
(tabele, wykresy zdjęcia, itd.) można wykorzystać opisane wcześniej edytory i arkusz kalkulacyjny, a do modyfikacji zdjęć polecam GIMP’a lub
Picasę. Gdyby była potrzebna prostsza od GIMP’a aplikacja pozwalająca
na bezstratne zmniejszanie zdjęć, specjaliści polecają program o nazwie
Coaesius, oferowany przez firmę Lymphatus na licencji Free (GPL). Pracuje pod nadzorem systemu Windows 2000/XP/Vista/7, obsługuje formaty: JPG, PNG, BMP, WMF oraz GIF. Z użytkownikiem komunikuje się
w języku angielskim, a przekraczająca (w momencie pisania tego tekstu)
36 tysięcy liczba pobrań tego programu ze strony19 świadczy o dużej popularności tego programu.
Jeśli wynik pracy edytora nad jakimś bardziej złożonym schematem
nie jest zadowalający, rysunki w grafice wektorowej, z możliwością zapisania w różnych formatach, bardzo łatwo można wykonać za pomocą
programu Inkscape – jego opanowanie jest na tyle łatwe, że moi Dyplomanci byli w stanie już za dwa dni przesyłać do mnie poprawione rysunki i schematy, stanowiące części ich prac dyplomowych. Jest to program
na licencji GNU GPL, a jego dodatkową zaletą jest obsługa utworzonego
przez W3C formatu SVG (statyczny jak i animacje), niektórzy porównują
jego możliwości ze znanym programem Corel Draw. Komunikującą się
z użytkownikiem w języku polskim wersję tego programu, można przykładowo pobrać ze strony,20 na której w momencie pisania tego tekstu liczba
pobrań przekraczała 27 tysięcy.
www.coaesium.softonic.pl/download
www.download.chip.eu/pl/Inkscape_127165.html
19
20
176
Jerzy Berdychowski
5. Propozycje bezpłatnych programów zwiększających
bezpieczeństwo pracy w sieci
Dla zapewnienia bezpieczeństwa pracy w sieci, specjaliści z krajowych czasopism poświęconych problematyce informatycznej, polecają
połączenie programu antywirusowego oraz zapory firewall, do tego warto
dodatkowo pomyśleć o szyfrowaniu ważnych plików i poczty elektronicznej, a niektórzy doradzają jeszcze program wykrywający i unieszkodliwiający oprogramowanie szpiegujące i wykradające dane oraz nadzorowanie
danych, przesyłanych w sieci organizacji.
Wśród bezpłatnych programów antywirusowych mamy wielu kandydatów – wymienię tylko propozycje podane przez przeprowadzających testy skuteczności specjalistów z dwóch krajowych czasopism CHIIP’a oraz
PC WORLD’a, proponowane w wydaniach z czerwca i lipca bieżącego
roku. Trudno tutaj zaproponować jakiś ranking, dlatego wymienię te programy w alfabetycznej kolejności według nazw. W kategorii ochrony antywirusowej polecane są następujące programy: avast! Free Antivirus, AVG
Antivirus 2012 Free Edition, Bit Defender Free Edition, Comodo Antivirus
oraz PC Tools Antivirus, w przypadku dwóch ostatnich licencje pozwalają
na bezpłatne zastosowania komercyjne. Oferta bezpłatnych zapór firewall
nie jest tak obszerna, polecane są dwa programy: Comodo Firewall oraz
PC Tools Firewall. Niektórzy specjaliści polecają uzupełnienie programu
antywirusowego programem wykrywającym i usuwającym oprogramowanie szpiegujące i wykradające dane – tutaj polecany jest program o nazwie
Spybot Search & Destroy, który można pobrać ze strony.21 Jest to projekt
rozwijany od kilku lat i cieszy się dużym uznaniem.
Uzupełnieniem opisywanych programów ochrony, podczas pracy
w sieci, może być program zapewniający szyfrowanie ważnych danych.
W tym zakresie polecany jest zestaw programów o nazwie Gpg4win, dostępny na warunkach bezpłatnej licencji, działający pod nadzorem systemów Windows 2000/XP/Vista/7. Według informacji z popularnej strony
dobreprogramy.pl:22 „Gpg4win to zestaw zaawansowanych narzędzi do
szyfrowania danych. Umożliwia zabezpieczenie przed niepowołanym do21
22
www.safer-networking.org/pl/download/index.html
www.dobreprogramy.pl/Gpg4win,Program,Windows,23900.html
177
stępem plików i folderów oraz poczty elektronicznej. Praca z Gpg4win odbywa się w oparciu o 2 klucze – prywatny i publiczny. ...”. Mamy zatem do
czynienia z bezpłatnym narzędziem, dostarczającym współczesny mechanizm ochrony zasobów oraz poczty elektronicznej przed niepowołanym
dostępem. Projekt ten jest nadal rozwijany. Dla zwiększenia skuteczności
nadzoru nad siecią lokalną specjaliści z czasopisma CHIP polecają program o nazwie The Dude, dostępny aktualnie w wersji 3.6, na warunkach
bezpłatnej licencji. Można go pobrać np. ze strony,23 a podane tam informacje polecają instalację tego programu w tych przypadkach: „Jeśli zawsze chcemy wiedzieć, kto i jakie dane transferuje w naszej sieci lokalnej,
powinniśmy zainstalować The Dude. Wówczas uzyskamy mapę naszej
sieci, na której wyszczególnione są urządzenia i komputery wraz z ich adresami IP. Aplikacja ułatwia diagnozowanie problemów oraz precyzyjne
określanie zależności pomiędzy poszczególnymi klientami i serwerami”.
Z podanych informacji wynika, że zainstalowanie programu The Dude, to
nie tylko kontrola ruchu sieciowego i ustalanie zależności, lecz także pomoc w przypadkach poszukiwania przyczyn niesprawnego działania sieci.
6. Wybrane przykłady bezpłatnego oprogramowania do
ochrony ważnych danych firmy
Jednym z kluczowych problemów dla każdej organizacji gospodarczej, niezależnie od jej wielkości jest zadbanie o bezpieczeństwo ważnych
danych. W tym zakresie pojawia się ponownie problem ochrony danych
przed niepowołanym dostępem, tym razem ze strony pracowników, tworzenie kopii bezpieczeństwa krytycznych danych oraz synchronizowanie
danych na nośniku zewnętrznym lub na innym komputerze, sprawdzanie
integralności posiadanych i przesyłanych plików, archiwizowanie skompresowanych danych, bezpowrotne usuwanie danych z nośników wycofywanych z eksploatacji oraz odzyskiwanie danych po ich awarii nośników.
Jednym z najprostszych sposobów na zablokowanie możliwości automatycznego lub ręcznego uruchomienia wybranych programów jest dostępny na licencji Freeware, opracowany przez Sordum program o nazwie
www.chip.pl/download/narzedzia-systemowe/narzedzia-sieciowe/the-dude-3.6?full=1
23
178
Jerzy Berdychowski
Appadmin. Programu nie trzeba instalować. Plik pobrany np. ze strony24
wystarczy uruchomić z dysku lub pamięci zewnętrznej, a po uruchomieniu posługując się przyciskiem „Add button” dodawać do widocznej na
ekranie listy programy, których wykorzystujący ten komputer pracownik
nie powinien uruchamiać. Gdy ważne dane umieszczone są na laptopie,
polecany jest dostępny również na licencji Freeware program o nazwie
LAlarm, który zabezpiecza dane zapisane na nośniku komputera przed
kradzieżą. W przypadku, gdy chronione przez program dane ktoś nie będący użytkownikiem będzie próbował skopiować (np. po kradzieży sprzętu),
dane te są kasowane. Według informacji podanej na stronie,25 z której można go pobrać, program korzysta ze standardów wykorzystywanych przez
amerykańskie Ministerstwo Obrony. Uzupełnieniem blokady możliwości
uruchamiania wybranych programów może być ochrona haseł dostępu do
ważnych danych. Wspominani specjaliści polecają w tym zakresie przenośną wersję bezpiecznego menedżera haseł dostępu – program o nazwie „KeePass 2 Portable”. Z informacji podanych na stronie26 (w moim
przekładzie) wynika że: „Za pomocą KeePass 2 Portable możesz zabrać
wszystkie swoje hasła ze sobą na dowolnym urządzeniu przenośnym, gdy
jesteś w podróży. Najlepszą rzeczą w tym narzędziu jest to, że nie zostawisz żadnych osobistych danych na PC, którego używałeś”. Program jest
dostępny na licencji Freeware i pracuje pod nadzorem systemu Windows
w wersjach od 98 aż do Vista.
Ważną częścią strategii ochrony danych jest odpowiednio częste, dostosowane do zmian w danych, wykonywanie kopii bezpieczeństwa ważnych danych oraz kontrola, czy nie uległy one nieautoryzowanej zmianie
lub uszkodzeniu. W tym obszarze najczęściej polecane są następujące programy: Create Synchronicity Portable oraz Cobian Backup, a do sprawdzania integralności program o nazwie File Verifier++. Pierwszy z wymienionych programów, według informacji podanych na stronie,27 z której
www.sciagnij.pl/programy/p/Windows-Narzedzia-Blokowanie_WindowsAppadmin/14355
25
www.sciagnij.pl/programy/p/Windows-Narzedzia-Blokowanie_Windows-LAlarm/9454
26
www.download.chip.eu/pl/KeePass-2-Portable_6021855
27
www.download.komputerswiat.pl/akcesoria-i-narzedzia/programy-na-pendrive/createsynchronicity-portable
24
179
można ten program pobrać, to narzędzie OpenSource niewielkie i łatwe
w obsłudze, umożliwiające synchronizację plików i folderów, a także wykonywanie kopii bezpieczeństwa na nośnikach typu pendrive lub dyskach
zewnętrznych. Można dostosowywać dużą liczbę parametrów pracy tej
aplikacji; wykorzystuje ona trzy metody synchronizacji (lustrzaną, przyrostową i dwustronną przyrostową). Program komunikuje się z użytkownikiem w języku polskim, wspiera wszystkie rodzaje systemów plików.
Pracuje pod nadzorem systemów Windows XP/Vista/7 i jest dostępny na
licencji GNU GPL. Drugi z opisywanych programów w aktualnej wersji
„Cobian Backup 11.2.0.578 Gravity” można pobrać ze strony,28 jest dostępny na licencji Freeware i może wykonywać kopie całego dysku, katalogu lub pojedynczego pliku. Wyniki jego pracy możemy zapisać na dysku
lokalnym, sieciowym lub na serwerze FTP. Pracuje pod nadzorem systemów Windows 2003/XP/Vista/7/8 zarówno w wersji 32 jak też 64 bitowej.
Wśród jego zalet wymieniane są wykorzystywane silne algorytmy szyfrowania danych oraz możliwość tworzenia harmonogramu tworzenia kopii.
Kontrolę integralności plików zawierających ważne dane może zapewnić
polecany przez specjalistów program o nazwie File Verifier++. Według informacji podanych na stronie29 (w moim przekładzie) ”File Verifier++ jest
oprogramowaniem OpenSource dla systemu Windows, które tworzy i zapamiętuje wartości funkcji haszujących dla wybranych plików i sprawdza
integralność tych plików wtedy, kiedy jest to potrzebne”. Możemy zatem
na bieżąco sprawdzać, czy ważne dane nie zostały uszkodzone lub bez
naszej wiedzy zmodyfikowane.
Oferta programów przeznaczonych do kompresji danych jest dość obszerna. W tej kategorii wśród specjalistów i użytkowników wysoko oceniane są 7Zip oraz ZipGenius. Pierwsze rozwiązanie dostępne na warunkach licencji GPL można zainstalować lub umieścić na przenośnym nośniku (wersja portable). Obie wersje można pobrać ze strony,30 programy te
mają własny format kompresji o nazwie 7z, w którym uzyskują najwyższy
stopień upakowania, obsługują także większość popularnych formatów:
www.cobiansoft.com/cobianbackup.htm
www.ghacks.net/2010/12/14/file-verifier-windows-file-integrity-checker/
30
www.7-zip.org/download.html
28
29
180
Jerzy Berdychowski
ZIP, CAB, RAR, ARJ, GZIP, BZIP2, TAR, CPIO, RPM i DEB. Pozwalają
także na tworzenie tzw. samorozpakowujących się archiwów. Komunikują się z użytkownikiem w 40 językach, w tym także po polsku, pracują
pod nadzorem systemów Windows XP/Vista/Vista 64bit/7/7 64bit. Program o nazwie ZipGenius według informacji ze strony,31 z której można
go także pobrać, to: „... bezpłatny program do kompresji danych. Aplikacja
doskonale zastępuje popularne narzędzia WinRAR i WinZip. Obsługuje
wiele różnych formatów archiwizacji (w tym pozwalające na szyfrowanie
danych) i oferuje mechanizmy ułatwiające tworzenie kopii zapasowych
najważniejszych danych systemowych i użytkownika. … Dopracowane
zostały mechanizmy ZipGeniusa umożliwiające zabezpieczanie kompresowanych plików. … Kompresor daje możliwość stworzenia samoblokujących i samokasujących się plików reagujących automatycznie na nieautoryzowane próby sprawdzenia zawartości”.
Bardzo ważnym elementem ochrony danych jest trwałe ich usunięcie
z nośnika, który jest wycofywany z eksploatacji (o ile nie jest fizycznie
niszczony) lub przekazywany innemu pracownikowi. Wiele osób uważa,
że do trwałego usunięcia zawartości dysku wystarczy jego ponowne sformatowanie. Istnieją jednak narzędzia i metody pozwalające na podstawie
pozostawionych śladów namagnesowania ścieżek dysku, na udane odtworzenie, w wielu przypadkach, całej, poprzednio zapisanej na nim i usuniętej treści. Do trwałego usuwania plików w sposób uniemożliwiający ich
późniejsze odzyskanie polecane są najczęściej dwa bezpłatne programy
Eraser oraz DiskWipe. Program o nazwie Eraser jest dostępny na zasadach licencji GPL, z informacji podanych na stronie32 wynika, że „... program udostępnia następujące metody usuwania plików: Gutmanna, DoD
5220.22-M(8-306./E i 8-306./E, C i E), nadpisywania liczbami pseudolosowymi i nadpisywania 2 KB z początku i końca pliku”. DiskWipe to
bezpłatny program zapewniający również nieodwracalne usunięcie danych
z dysku. W celu usunięcia danych należy wskazać dysk, określić system
plików, a następnie wybrać jeden z algorytmów usuwania danych. Program pracuje pod nadzorem systemów Windows XP/Vista/7; komunikuje
31
32
www.pcworld.pl/news/369108//ZipGenius.632.prawie.idealny.archiwizator.plikow.html
www.tmds.ovh.org/Eraser_info.html
181
się z użytkownikiem w języku polskim, a dodatkowe szczegóły można
znaleźć na stronie33.
7. Zakończenie
Mam nadzieję, że dokonany w treści artykułu krótki przegląd wybranych bezpłatnych aplikacji wspomagających ważne obszary bieżącej
działalności firmy z sektora MŚP pozwala na stwierdzenie, że szczególnie
w początkowym okresie działalności, kiedy potrzeby są duże, a zasoby finansowe odwrotnie, można zdecydować się na wykorzystywanie w opisanych obszarach bezpłatnego oprogramowania. Nie sposób opisać całej
dostępnej oferty, dlatego starałem się opierać wybór na opiniach specjalistów, znanych mi użytkowników oraz własnych doświadczeniach. Wykorzystywanie w czasie prowadzonych zajęć ze studentami komercyjnych
odpowiedników większości opisanego oprogramowania pozwala mnie
jako informatykowi porównać i właściwie ocenić możliwości i sposób
pracy bezpłatnego oprogramowania.
Dla kadry zarządzającej firmą, w sytuacji, gdy mowa jest o bezpłatnym oprogramowaniu, pojawiają się co najmniej dwa problemy przeszkolenie pracowników oraz dokładne sprawdzenie warunków licencji, aby
nie spowodować kłopotów podczas kontroli działalności firmy. Bezpłatne
oprogramowanie rzadko jest opisywane w książkach. Do nielicznych wyjątków należą np. GIMP [2], OpenOffice [4] oraz Joomla [1] [3], ale i tutaj pojawia się pewien problem - książki ukazują się z pewnym opóźnieniem, a bezpłatne oprogramowanie jest cały czas rozwijane, zatem zawarty
wksiążce opis wykorzystania takiej aplikacji będzie najczęściej dotyczył
starszej wersji. Nie jest to jednak bardzo duży kłopot - każdy z pakietów
jest wyposażony w system pomocy działający na bieżąco, w sieci Internet
można znaleźć często bardzo dobrze przygotowane materiały opisujące
(bądź pokazujące za pomocą animacji, czy też filmu) rozwiązania pewnych problemów związanych z wykorzystywaniem bezpłatnego oprogramowania. Mając komputer dołączony do sieci można skorzystać z pomocy
wyszukiwarki, która potrafi znaleźć potrzebny materiał lub przenieść nas
na stronę forum poświęconego rozwiązywaniu naszego problemu. Jeśli
www.diskwipe.org
33
182
Jerzy Berdychowski
czytanie zapisów ograniczeń licencyjnych budzi nasze obawy, to polecam
skorzystanie z artykułu zamieszczonego w lipcowym numerze czasopisma
PC WORLD34, gdzie jego Autor na pięciu stronach tekstu zawarł moim
zdaniem bardzo udany skrótowy opis najważniejszych uprawnień i ograniczeń licencji oprogramowania.
183
RECENZJE, POLEMIKI
I SPRAWOZDANIA
Bibliografia:
1. Frankowski P, Szumański M., Joomla! Podręcznik administratora systemu, HELION,
Gliwice 2008.
2. Gajda W., GIMP Praktyczne projekty, Wydanie II, HELION, Gliwice 2011.
3. Graf H., Joomla! System zarządzania treścią, HELION, Gliwice 2006.
4. Haugland S., Jones F., OpenOffice.org, HELION, Gliwice 2004.
5. Januszewski A., Funkcjonalność informatycznych systemów zarządzania, Tom 1,
PWN, Warszawa 2008.
6. „CHIP”, 7/2012, „CHIP”, 6/2012.
7. „PC WORLD”, 7/2012.
STRESZCZENIE
W artykule przedstawiono krótki przegląd możliwości wykorzystania
bezpłatnego oprogramowania, dostępnego na warunkach różnych licencji, do informatycznego wspomagania bieżącej działalności organizacji
gospodarczej z sektora Małych i Średnich Przedsiębiorstw. Podano najważniejsze zalety oraz najistotniejsze ograniczenia opisywanych aplikacji
oraz możliwości pobrania z sieci Internet oprogramowania i materiałów
ułatwiających jego instalację, konfigurację i użytkowanie.
34
R. Szyszka, „PC WORLD”, nr 7/2012, s. 110 – 115.
RECENZJA KSIĄŻKI W. MAŁACHOWSKI:
SPOŁECZNA GOSPODARKA RYNKOWA
WSPÓŁCZESNYCH NIEMIEC, OFICYNA
WYDAWNICZA SZKOŁA GŁÓWNA
HANDLOWA W WARSZAWIE, WARSZAWA 2011
Recenzowana książka to interesująca monografia na temat społecznej gospodarki rynkowej. W pozycji tej skoncentrowano się na Niemczech, ale zamieszczono też obszerne odniesienia do doświadczeń brytyjskich i szwedzkich. W opracowaniu przedstawiono funkcjonowanie
modelu społecznej gospodarki rynkowej w aspekcie globalizacji i kryzysu
gospodarczego.
Autorem książki jest Witold Małachowski – wybitny znawca problematyki niemieckiej gospodarki. Nie jest to jego jedyna tego typu pozycja.
Jako autor i współautor opublikował kilka książek i kilkadziesiąt artyku-
184
łów w krajowych i zagranicznych czasopismach fachowych. W większości
dotyczyły one zagadnień gospodarczych Niemiec.1
Omawiana książka ma charakter akademicki. Nie dominuje w niej jednak aparat naukowy i dlatego czyta się ją bardzo dobrze. Autor przyjął
strukturę merytoryczno-chronologiczną. W sposób przystępny, krok po
kroku, opisał genezę i podstawy teoretyczne społecznej gospodarki rynkowej, zwrócił też uwagę na jej uwarunkowania i ewolucję funkcjonowania
w okresie dwóch państw niemieckich oraz po zjednoczeniu Niemiec.
Pod względem konstrukcyjnym recenzowana książka składa się z sześciu rozdziałów. Zatytułowano je następująco:
I. Geneza, cele i zasady społecznej gospodarki rynkowej w Niemczech
II. Społeczna gospodarka rynkowa w ideologii i polityce gospodarczej
niemieckiej chadecji
III.Rola małych i średnich przedsiębiorstw w społecznej gospodarce rynkowej w Niemczech
IV. Społeczna gospodarka rynkowa w Niemczech wobec światowego kryzysu gospodarczego
V. Stan i perspektywy funkcjonowania społecznej gospodarki rynkowej
w Niemczech
VI.Model społecznej gospodarki rynkowej w innych państwach
W rozdziale pierwszym omówiono korzenie społecznej gospodarki
rynkowej. Ukazano również jej cele i zasady. Wiele miejsca poświęcono
efektom wprowadzenia społecznej gospodarki rynkowej. Analizie poddane też zostały warunki zapewnienia bezpieczeństwa socjalnego. Zaakcentowano również rolę państwa w gospodarce spełniającej funkcje socjalne.
Zob. zwłaszcza: Polska-Niemcy a gospodarka rynkowa, W. Małachowski (red.), Oficyna
Wydawnicza SGH, Warszawa 1999; Tenże (red.), Gegenwärtige soziale Marktwirtschaft.
Erfahrugen in Deutschland. Implikationen für Polen, Oficyna Wydawnicza SGH,
Warszawa 2001; Tenże, Pół wieku społecznej gospodarki rynkowej w Niemczech,
„Wiadomości Gospodarcze” 1999, nr 5; Tenże, Ewolucja modelu społecznej gospodarki
rynkowej a globalizacja, [w:] Modele rozwoju społeczno-gospodarczego w erze
globalizacji, Wydawnictwo LAM, Warszawa 2009.
1
Recenzja książki W. Małachowski...
185
Rozdział drugi poświęcono niemieckiej chadecji, czyli Unii Chrześcijańsko-Demokratycznej (Christlich-Demokratische Union – CDU), uznanej za twórcę i realizatora społecznej gospodarki rynkowej w Niemczech.
Dokonano analizy ideologii i polityki CDU w odniesieniu do społecznej
gospodarki rynkowej. W rozdziale przyjęto chronologiczny sposób prezentacji. Najpierw omówiono realizację społecznej gospodarki rynkowej
w latach 1949-1966, później skoncentrowano się na polityce chadecji
w okresie rządów kanclerza Helmuta Kohla, a następnie rozwinięto programy niemieckiej chadecji obowiązujące w procesie zjednoczenia i po
zjednoczeniu Niemiec.
Rozdział trzeci to najbardziej rozbudowany fragment pracy. Zwrócono
w nim uwagę na znaczenie małych i średnich przedsiębiorstw w społecznej gospodarce rynkowej w Niemczech. W pierwszej części rozdziału dokonano ogólnej prezentacji małych i średnich przedsiębiorstw. Omówiono
między innymi ich istotę i pozycję w wybranych sektorach niemieckiej gospodarki. W dalszej części rozdziału przedstawiono politykę gospodarczą
wobec tego sektora. Zwrócono uwagę na działania państwa na rzecz zakładania nowych przedsiębiorstw, organizacji i prowadzenia szkoleń oraz
dokształcania zawodowego, udzielania poręczeń kredytowych, wspierania
inwestycji, prac badawczo-rozwojowych, ochrony środowiska oraz umiędzynarodowienia i promocji małych i średnich przedsiębiorstw.
W rozdziale czwartym autor książki podjął próbę odpowiedzi na pytania dotyczące konsekwencji światowego kryzysu finansowego dla gospodarki niemieckiej, podejmowanych działań antykryzysowych oraz charakteru korekt w dotychczasowym modelu społecznej gospodarki rynkowej.
W pierwszej części rozdziału przeprowadzono analizę społecznej gospodarki rynkowej Niemiec przed kryzysem. Następnie przedstawiono skutki światowego kryzysu gospodarczego. Ważnym wątkiem rozważań była
charakterystyka działań antykryzysowych w gospodarce Niemiec i ocena
ich skuteczności.
W rozdziale piątym zaprezentowano zagadnienia odnoszące się do stanu i kondycji gospodarki niemieckiej oraz jej międzynarodowej konkurencyjności. Uwagę zwrócono na rolę państwa w gospodarce oraz znaczenie
niemieckiej gospodarki we współczesnym świecie. Można zgodzić się
186
z autorem, który zauważył, że gospodarka niemiecka jest jedną z przodujących nie tylko w Europie, ale i na świecie. Wydaje się jednak, że dominująca rola Niemiec w Europie powinna zobowiązywać ten kraj do większej
gotowości do gospodarczego i politycznego przywództwa. Przemawiają za
tym przede wszystkim uwarunkowania ekonomiczne. Warto podkreślić, że
powojenne Niemcy nigdy nie miały tak silnej gospodarki, jak dziś. Mimo
to trudno zauważyć, aby politycy niemieccy ubiegali się o przywództwo
w Europie. Widoczna jest raczej duża powściągliwość w tym zakresie.2
Rozdział szósty poświęcono funkcjonowaniu modelu społecznej gospodarki rynkowej w innych państwach europejskich. Autor odniósł swoje rozważania do doświadczeń brytyjskich i skandynawskich. Słusznie
podkreślił, że Szwecja i inne kraje skandynawskie miały przez cały okres
powojenny – w porównaniu z Wielką Brytanią – znacznie bardziej rozbudowane świadczenia w ramach społecznej gospodarki rynkowej. Za
utrzymaniem społecznej gospodarki rynkowej najbardziej konsekwentnie
opowiadają się Szwedzi. Nie zrezygnowali oni z tego modelu gospodarki
mimo kryzysu gospodarczego i osłabienia koniunktury gospodarczej. Tam
też najsilniej rozwinięty jest model państwa opiekuńczego.
Niewątpliwą zaletą prezentowanej publikacji jest zwięzłość. Książka
wyróżnia się również przejrzystością. Uznanie budzą zwłaszcza liczne ilustracje graficzne. Nie są one nadmiernie przeładowane informacjami, co
zwiększa ich czytelność i ułatwia przyswajanie wiedzy.
Zasadne są wywody autora wskazujące na humanitarny charakter,
jaki nadaje model społecznej gospodarki rynkowej gospodarce kapitalistycznej. Model taki, z określonymi modyfikacjami, funkcjonuje obecnie
w wielu państwach. Ich doświadczenia gospodarcze wyraźnie pokazują, że
Różne są przyczyny braku konsekwencji w ubieganiu się o przywództwo Niemiec
w Europie. Timothy Garton Ash – jeden z najwybitniejszych historyków z Uniwersytetu
Oksfordzkiego uznał, że z jednej strony – niemieckie elity nie są przyzwyczajone do
przywództwa, z drugiej zaś – brakuje im silnego wsparcia ze strony sprzymierzeńców,
w tym szczególnie Wielkiej Brytanii i Francji. Zob. T.G. Ash, Oporny sternik, „Forum”
2012, nr 11, s. 23 (na podstawie „Der Spiegel” z 13.02.2012).
2
187
na ekonomię nie można patrzeć bez uwzględniania tzw. dobra wspólnego.
W przeciwnym razie trudno mówić o wyrównywaniu nierówności społecznych i połączeniu rozwoju gospodarczego ze wzrostem poziomu życia
całego społeczeństwa.3
Powyższe spostrzeżenia znajdują potwierdzenie w niemieckiej praktyce gospodarczej, gdzie bardzo widoczne jest połączenie gospodarki
rynkowej z zabezpieczeniem socjalnym obywateli i interwencją państwa
w przypadku nierówności społecznych. Obywatele niemieccy mają duże
wymagania wobec państwa. Potwierdzają to między innymi badania przeprowadzone w 2011 r. na zlecenie Fundacji Bertelsmanna. Wynika z nich,
że Niemcy opowiadają się za utrzymaniem ingerencji państwa w gospodarkę oraz zapewnieniem gwarancji socjalnych. Działania w tym zakresie
traktowane są jako najlepszy sposób na zmniejszanie różnic dochodowych
i zwiększanie szans na karierę dla wszystkich obywateli.4
Warto podkreślić, że między innymi dzięki modelowi społecznej gospodarki rynkowej Niemcy są wolnym, cywilizowanym państwem prawa o sprawnie działającym systemie socjalnym. Gospodarka niemiecka
jest jedną z przodujących w świecie i wraz z USA zajmuje drugie miejsce
pod względem udziału w międzynarodowej wymianie handlowej (8,1%
w 2011 r.), tuż za Chinami (10,4%). Niemcy zajmują też pierwsze miejsce w Europie pod względem wytwarzanego produktu krajowego, zakresu
udziału w międzynarodowym podziale pracy oraz prestiżu i zaufania do
produktów eksportowych. Mają również największy udział w budżecie
UE, najlepiej sobie radzą z kryzysem zadłużenia w strefie euro i są największym propagatorem proekologicznej polityki. Ponadto w Niemczech
Z widocznym w różnych krajach przeświadczeniem o podporządkowaniu polityki
mechanizmom ekonomicznym bardzo przekonująco rozprawia się czeski ekonomista
młodego pokolenia, były doradca prezydenta Vaclava Havla – Tomas Sedláček w swym
bestselerze pt. Ekonomia dobra i zła. Książka wydana została przez Oxford University
Press, a w Polsce swoje wydanie przygotowało Studio Emka w 2011 r. Fragmenty
tej książki zaprezentowano też w: F. Memches, Odkłamać niewidzialną rękę rynku,
„Uważam Rze” 2012, nr 14, s. 52.
4
Wyniki badań przeprowadzonych na zlecenie Fundacji Bertelsmanna opublikowano
w „Rzeczpospolitej” z 8 kwietnia 2011.
3
188
notowane są najniższe wskaźniki bezrobocia od zjednoczenia kraju (5,7%
w 2011 r.), a państwo aktywnie pomaga bezrobotnym w szukaniu pracy.
Biorąc powyższe pod uwagę, można powiedzieć, ze niemieckie państwo opiekuńcze stanowi wzór do naśladowania. Oczywiście kluczowe
znaczenie miały głębokie reformy strukturalne, które zainicjował socjaldemokratyczny kanclerz Gerhard Schrőder w latach 2003-2004. Sprowadzały się one między innymi do zwiększenia oszczędności i dyscypliny
finansowej, a zarazem przebudowania systemu pomocy społecznej. W dużej mierze dzięki wprowadzonym zmianom strukturalnym skutki kryzysu
gospodarczego są w Niemczech znacznie łagodniejsze niż w innych krajach. Oznacza to, że losy zjednoczonej, silnej i socjalnej Europy w dużej
mierze zależą od doświadczeń niemieckich.5
Z kondycją niemieckiej gospodarki silnie powiązane są możliwości
rozwojowe polskich podmiotów gospodarczych. Firmy zza Odry kupują ponad jedną czwartą (26%) polskiego eksportu, a Polska znalazła się
w pierwszej dziesiątce partnerów handlowych Niemiec. W opinii ekspertów w najbliższych latach oczekiwać należy wzrostu popytu na wszelkiego
rodzaju maszyny i urządzenia przemysłowe z Niemiec. Oznacza to, że pojawią się też nowe szanse rozwojowe dla polskich przedsiębiorstw dostarczających części i podzespoły do bardziej zaawansowanej technologicznie
produkcji w Niemczech.6
Powyższe uwagi w mniejszym stopniu odnoszą się do kwestii zaprezentowanych w pracy, w większym zaś do tych, których autor w ogóle
nie poruszył, albo które omówił w sposób zbyt wąski. Chodzi tu zwłaszcza o konieczność szerszego zaprezentowania i wyjaśnienia różnorodnych
uwarunkowań rozwoju społecznej gospodarki rynkowej. Szczególnie
ważną kwestią, którą należałoby dokładniej zaprezentować jest też problematyka nieuniknionej sprzeczności występującej pomiędzy zasadami
Warto podkreślić, że gorącym zwolennikiem społecznej gospodarki rynkowej
w Niemczech i innych krajach Europy jest nawet Jeffrey Sachs – znany ekonomista
amerykański i inspirator radykalnych reform gospodarczych w Europie Wschodniej
oraz innych częściach świata (np. Ameryce Południowej), a zarazem dyrektor Instytutu
Ziemi przy Uniwersytecie Columbia. Zob. S. Geyer, Sachs na saksach, „Forum” 2012,
nr 17/18, s. 14-16 (na podstawie „Frankfurter Rundschau” z 19.03.2012)
6
Zob. W. Smoczyński, Ile Niemca w Polaku, „Polityka” 2012, nr 16, s. 20-22.
189
społecznej gospodarki rynkowej a warunkami wolnego rynku. Dogłębnej
analizy wymaga zwłaszcza odpowiedź na pytanie, jak w ramach społecznej gospodarki rynkowej trwale utrzymać syntezę swobody działalności
gospodarczej z wyrównywaniem różnic społecznych. Autor książki podjął próbę ustosunkowania się do tych zagadnień, ale, zdając sobie sprawę
z złożoności zagadnień, zgłosił postulat kontynuacji badań nad funkcjonowaniem społecznej gospodarki rynkowej.
Zasygnalizowane powyżej kwestie są ważne, gdyż – jak pokazują doświadczenia wielu krajów – nadmierna rozbudowa opieki socjalnej może
hamować wzrost gospodarczy. Z kolei zbyt duże obciążenie podatkami
tej części społeczeństwa, która tworzy najwięcej bogactwa, zniechęcać
może do podnoszenia efektywności pracy, oszczędzania i inwestowania.
W efekcie prowadzi to do niskiej stopy zatrudnienia i zwiększania poziomu wydatków publicznych. Stąd też gospodarki oparte na rozlicznych formach uprawnień socjalnych często rozwijają się wolniej niż te, w których
jest więcej wolnego rynku.7
Niezależnie od zaprezentowanych uwag i uzupełnień można z całą
pewnością powiedzieć, ze książka Witolda Małachowskiego jest cenną
i wartościową pozycją. Została ona przygotowana z myślą o studentach
wyższych uczelni ekonomicznych, zwłaszcza tych specjalności, które
związane są z funkcjonowaniem przedsiębiorstw na rynkach międzynarodowych. Można ją polecić także specjalistom zainteresowanym systemami gospodarczymi i międzynarodowymi stosunkami politycznymi. Ważną
grupą jej czytelników mogą być politycy, przedsiębiorcy, doradcy oraz
pracownicy sfery administracji i innych instytucji. Powinna ona również
być pomocna dla wszystkich tych, których interesują problemy społecznej
gospodarki rynkowej i chcą poszerzyć swą wiedzę na temat doświadczeń
niemieckich w tym zakresie.
5
7
Zob. J. Winiecki, Śmierć socjalu. Państwo opiekuńcze to nie państwo dobrobytu!,
„Newsweek Polska” 2012, nr 7, s. 53.
191
Zenon Ślusarczyk
Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach
RECENZJA KSIĄŻKI CEZAREGO
TOMASZA SZYJKI PT.: JAK DODAĆ GAZU –
UWARUNKOWANIA PRAWNO-EKONOMICZNE
ROZWOJU RYNKU GAZU W POLSCE,
WYDAWNICTWO SZKOŁY WYŻSZEJ
JAŃSKIEGO, WARSZAWA 2012
Recenzowana książka jest silnym głosem w odbywającej się dyskusji
na temat globalnego runku energii. Gaz to jedno z najważniejszych zagadnień w gospodarce globalnej jak i w Polsce. Analiza zjawisk jest przedstawiona na tle działań podejmowanych przez Unię Europejską. Na europejskim rynku paliwowym nastąpiły diametralne zmiany. Niepewność cen
oraz względy ekologiczne zmuszają do zastanowienia się nad wyborem
najbardziej racjonalnego rodzaju paliwa. Gaz jest paliwem przyjaznym dla
środowiska a dzięki wprowadzaniu coraz to nowych technologii, łatwości obsługi z punktu widzenia użytkownika oraz jego ogólnej dostępności
może trafić do każdego odbiorcy.
Prezentowana publikacja jest znaczącym wydarzeniem wydawniczym.
Została przygotowana przez kompetentnego autora młodej generacji pracującego pod kierunkiem wybitnych znawców współczesnych zagadnień
energetycznych w Instytucie Stosunków Międzynarodowych UJK. Otrzymaliśmy więc dojrzałe naukowo dzieło wypełniające lukę w nauce polskiej. Czytelnik dostaje do ręki solidną „encyklopedię” rynku gazu w okresie od czasów pierwszych pionierów gazownictwa po dzień dzisiejszy.
Będzie ona dobrze służyć tym wszystkim, którzy szukają pogłębionej wiedzy o polityce bezpieczeństwa dostaw paliw, problemach bezpieczeństwa
energetycznego wszystkich regionów i całego świata. Oceniam ją bardzo
wysoko.
192
Zenon Ślusarczyk
Energetyka jest służebna w stosunku do całej gospodarki, a więc zmiany w sektorze będą miały wpływ na uwarunkowania makroekonomiczne.
Zmiany w sektorze energetycznym wiążą się oczywiście z ryzykami ekonomiczno-technologicznymi. O konkurencyjności branży energii decydują dwa elementy poprawiające konkurencyjność: zmniejszenie kosztów,
w tym kosztów sieci oraz poziom obsługi klienta, a więc konkurencyjność
sprzedaży i jakości usług. Energetyka przyszłości będzie wywierać coraz
większy wpływ na klienta. Z punktu widzenia regulatora URE, technologie inteligentne przełamują asymetrię informacyjną i będą musiały być
dostarczone regulatorowi online, co obniży globalne koszty, poprawiając
narzędzia regulacji.
Wzrost danych wymusza na firmach energetycznych wdrażanie nowych rozwiązań teleinformatycznych. Możliwości sieci są nie do ocenienia. Aby skutecznie zarządzać sektorem i sprawnie analizować dane,
konieczne są inteligentne systemy, dające możliwość skutecznego zarządzania infrastrukturą, w oparciu o lokalne rozproszone źródła, co będzie
przemianą rewolucyjną np. w przypadku potencjalnego black out-u. Wypadnięcie źródła rozproszonego nie ma znaczenia dla funkcjonowania całej sieci i wyklucza ryzyko black out-u. W energetyce najważniejsze są
koszty i stałość zasilania, bowiem jego zachwianie ma wpływ na kondycję
gospodarki.
Recenzowana praca jest jednym z nielicznych w Polsce podręcznikiem
do przedmiotu bezpieczeństwo międzynarodowe, wykładanego w szkołach
wyższych na kierunkach stosunki międzynarodowe, europeistyka i politologia. Celem głównym podręcznika jest opisanie i analiza całokształtu
zjawisk, składających się na bezpieczeństwo energetyczne i ekonomiczne, z uwzględnieniem specyfiki UE. Natomiast celem szczegółowym jest
przedstawienie zagrożeń i wyzwań, głównych obszarów niestabilności
i konfliktów oraz działań podejmowanych przez główne państwa i instytucje międzynarodowe na rzecz umacniania bezpieczeństwa narodowego
i międzynarodowego w najważniejszych regionach świata
Lektura podręcznika pozwała na zapoznanie się z najważniejszymi
tendencjami i ewolucją modelowania rynku gazu w UE. Największych zalet podręcznika upatruję w tym, że jego lektura pozwala na zaznajomienie
Recenzja książki Cezarego Tomasza Szyjko...
193
czytelnika z uwarunkowaniami, koncepcjami, praktycznymi działaniami,
głównymi etapami i kierunkami rozwoju rynku gazu. Praca jest udaną
syntezą centralnego dla praktyki każdego etapu rozwoju ekonomicznych
stosunków międzynarodowych zagadnienia związanego z działaniami
głównych podmiotów na rzecz utrzymania i wzmacniania bezpieczeństwa
dostaw i liberalizacji rynku UE.
Autor słusznie zauważa, że Nowe Prawo Gazowe zmienia reguły rządzące sektorem, dostosowuje polskie regulacje do wymagań Trzeciego
Pakietu Energetycznego i rozporządzenia o bezpieczeństwie dostaw oraz
tworzy ramy prawne dla procesu uwolnienia rynku gazu. Nowa ustawa
likwiduje koncesje na obrót gazem i wprowadza nowy system koncesji
na sprzedaż gazu. Wprowadza możliwość handlu gazem ziemnym w tzw.
wirtualnym punkcie, tworząc ramy prawne dla rynku tradingu gazowego i handlu nadwyżkami gazu. Zmienia modele głównych umów, stosowanych na rynku gazowniczym, uelastycznia zasady kształtowania taryf,
wprowadza system upustów cenowych dla odbiorców wrażliwych, nakłada nowe obowiązki na operatorów systemowych i na nowo rozdziela
uprawnienia nadzorcze i regulacyjne nad rynkiem gazu.
W dalszej części książki opisano działania związane z przyjmowaniem
i wdrażaniem Pakietu klimatyczno-energetycznego. Zwrócono szczególną
uwagę na koszty, jakie ze względu na specyficzną sytuację Polski – dominującą energetykę węglową, poniesie nasz kraj. Zagadnienia omawiane
w książce są powiązane z dokumentami prawnymi – dyrektywami, ustawami lub projektami ustaw. Sprawia to, że książka stanowi jednocześnie
przewodnik po aktualnych, najważniejszych aktach legislacyjnych dotyczących energetyki i rynku gazu. Ze względu na aktualność i wagę zagadnień omawianych w książce jest ona godna polecenia nie tylko dla
specjalistów, ale dla wszystkich, którzy chcą uporządkować swoją wiedzę
w zakresie współczesnych tendencji na rynku energetycznym Europy.
UE potrzebuje w pełni funkcjonującego, połączonego i zintegrowanego
wewnętrznego rynku energii. Rynek gazu zarówno w Polsce, jak i w Unii
Europejskiej czeka gruntowna przebudowa. Jednym z podstawowych celów tych zmian jest pełna liberalizacja sektora energetycznego. W związku
z przyspieszonym rozwojem gospodarki światowej szybko wzrasta zapo-
194
Zenon Ślusarczyk
trzebowanie na energię, ale równocześnie trwa walka ze wzrostem emisji
gazów cieplarnianych. To sprzyja wzrostowi zapotrzebowania na stary, dobry gaz ziemny jako z jednej strony ekologiczne paliwo, a z drugiej, jako
doskonały surowiec do produkcji energii elektrycznej. Struktura polskiego
rynku gazu ziemnego będzie odgrywała coraz większą rolę dla rozwoju
prac, związanych z gazem niekonwencjonalnym, z którym Polska wiąże
wielkie nadzieje. Zastanawiając się nad stanem gazownictwa w Europie
i konsekwencjami, wynikającymi z tego dla europejskiej energetyki teraz
i w przyszłości, analizujemy tło historyczne narodzin światowego gazownictwa oraz w szczególności omawiamy strukturę polskiego gazownictwa
w okresie jego narodzin. Bez wątpienia pokłosiem ponad 100 letniego
okresu zaborów (czasu ważnych przemian przemysłowych) są różne problemy, związane z kształtowaniem modelu rynku gazu w Europie Środkowo-Wschodniej.
Omawiana pozycja świadczy o niezwykłej pracowitości autora, który
zebrał olbrzymią ilość danych i interesującej grafiki o wysokich wartościach poznawczych. Jest to bardzo pożyteczna książka i za jej napisanie
należą się autorowi gratulacje. Reasumując, omawiany podręcznik oceniam bardzo wysoko. Jest to wartościowa i bardzo potrzebna publikacja.
Jestem przekonany, że będzie ona przydatna dla badaczy stosunków międzynarodowych, a przede wszystkim dla potrzeb dydaktyki akademickiej,
szczególnie dla studentów kierunków: stosunki międzynarodowe, europeistyka, dziennikarstwo, politologia, historia najnowsza. Będzie ona także
użyteczna dla dziennikarzy, polityków realizujących polską politykę gospodarczą oraz każdego, kto chce wzbogacić swoją wiedzę na temat głównych tendencji występujących w UE na początku XXI wieku. Uważam, że
ze względu na wysoki poziom merytoryczny omawianego zbioru, klarowny styl, strukturę i sposób opracowania, w tym zwięzłą formę poszczególnych rozdziałów, w pełni spełnia on kryteria wartościowego podręcznika
akademickiego.
195
Wojciech Pomykało
W POSZUKIWANIU „KLUCZA” DO
ZROZUMIENIA WSPÓŁCZESNOŚCI
I WSPÓŁKSZTAŁTOWANIA PRZYSZŁOŚCI
(NA MARGINESIE OSTATNIEJ KSIĄŻKI
PROFESORA ADAMA SCHAFFA1)
Osobiste wyznanie. Nie jestem przypadkowym, okazjonalnym recenzentem ostatniej książki prof. Adama Schaffa. Już pod koniec 1949 roku
(czyli 63 lata temu) po przeprowadzce prof. A. Schaffa z Łodzi do Warszawy i rozpoczęciu przez niego pracy w państwowej uczelni Akademia Nauk
Politycznych wygrałem konkurs na jego asystenta. Zostałem młodszym
asystentem w jego Katedrze Materializmu Dialektycznego i Historycznego tej uczelni. Po roku pracy profesor zabrał mnie jako jedynego z tej Katedry do nowo utworzonej Katedry Filozofii na Uniwersytecie Warszawskim. Miałem wtedy 18 lat i byłem studentem I roku ANP, delegowany
jako sierota na studia przez wojsko. W nowej Katedrze znalazłem się od
razu w cieniu wielu innych asystentów a wśród nich głównie: Leszka Kołakowskiego i Tadka Jaroszewskiego (mojego od tego czasu długoletniego
przyjaciela). W Katedrze aż wrzało w tym czasie od wielkich intelektualno-filozoficznych debat i sporów. Z różnych pozycji atakowali mistrza jego
asystenci a mianowicie; Leszek Kołakowski i Tadek Jaroszewski. W tych
debatach i sporach głównie krytykowano naszego wspólnego mistrza za
to, iż jego wykładnia filozofii marksistowskiej była zbyt scjentystyczna
a za mało antropologiczna. Więcej uwagi poświęcała klasom i warstwom
społecznym, państwu a zbyt mało egzystencji jednostki ludzkiej. Ja też
starałem się – mimo dystansu wykształceniowego i intelektualnego dzielącego mnie od innych asystentów tej katedry – wnieść do tego sporu swoje
„trzy grosze”. Opowiadałem się za zwróceniem większej uwagi filozofii
marksistowskiej na problemy jednostki ludzkiej (co zgodnie choć z róż Adam Schaff, Humanizm ekumeniczny, Wydawnictwo „Kto jest Kim”, Warszawa 2012.
1
196
Wojciech Pomykało
nych pozycji proponowali równolegle L. Kołakowski i T. Jaroszewski), ale
uważałem, że powinno się zwracać szczególną uwagę na wielkie problemy jej uspołecznienia. Bez skrępowania, ale też bez wiedzy o ówczesnych
uwarunkowaniach ustrojowych buńtucznie głosiłem oryginalną dla tego
środowiska, tezę, że głównym i najważniejszym elementem niezbędnego
mechanizmem uspołecznienia jednostki ludzkiej powinna być jej integracja z narodową wspólnotą. Wywołało to prawdziwą burzę. Cała grupa asystentów tej Katedry (H. Holland, R. Zimand, A. Osiadacz, W. Jedlicki)
uznała zwłaszcza mój pogląd o roli wspólnoty narodowej w uspołecznieniu jednostki ludzkiej za wyraz mojego krańcowego nacjonalizmu. Przypominam, że był to okres, w którym w PZPR walczono głównie z prawicowo-nacjonalistycznym odchyleniem Władysława Gomułki. Wspomniana
grupa na zebraniu katedry zawnioskowała wyrzucenie mnie z niej. Mój
wielki mistrz Adam Schaff łagodził ataki na mnie, ale ode mnie zarządzał
samokrytyki. Nie zgodziłem się. Odszedłem z pracy we wspomnianej Katedrze.
Potem przez wiele lat utrzymywałem mimo to, sporadyczne, ale bardzo
dobre stosunki ze swoim byłym mistrzem. Nawet zaproponował mi pracę
w charakterze jego zastępcy w swoim ośrodku badawczym w Wiedniu.
Nasze drogi rozeszły się jednak też pod względem ideowo-politycznym
i naukowym. Nie zgodziłem się na tą atrakcyjną propozycję. Już pod koniec lat osiemdziesiątych. Wystawiając mi zaświadczenie, że byłem jego
pracownikiem w ANP i UW dla potrzeb emerytalnych napisał, że byłem
jego jednym z najzdolniejszych asystentów. Jak więc z tego wszystkiego
wynika mam pewien tytuł i prawo do zaprezentowania oczywiście mojej
subiektywnej ale opartej na znajomości faktów, opinii o ostatniej książce
mojego wielkiego mistrza.
Potwierdzenia wielkości. Ostatnia książka Adama Schaffa, którą wydało słusznie i z pożytkiem dla nas wszystkich wydawnictwo „Kto jest
Kim” z ogromnym staraniem red. Andrzeja Ziemskiego potwierdza intelektualną i naukową wielkość mojego mistrza. Przejawia się ona przede
wszystkim w tym, że Adam Schaff w przeciwieństwie do wielu innych
uczonych nie okazał się w sprawach fundamentalnych z zakresu metodologii naukowo-intelektualną chorągiewką. W czasach wyraźnego i zbyt
W poszukiwaniu klucza do zrozumienia współczesności...
197
jednostronnego uprzywilejowania marksizmu ale też w czasach totalnego
odrzucania go w III Rzeczpospolitej jasno i wyraźnie przyznawał się do
marksizmu i bez zażenowania wielokrotnie mówił i pisał, że jest marksistą. Podobnie było też z jego ateizmem. Przy tym nie były to tylko deklaracje a dawanie wyrazu głębokiego przyswojenia sobie marksistowskiej
ideologii i metodologii i ponawianych licznych prób ich zastosowania do
analizy nowych zjawisk, które wystąpiły w świecie pod koniec XX i na
początku XXI wieku. Na podstawie stosowania takiej metodologii Adam
Schaff we wspomnianej książce słusznie oceniał, że kapitalizm w nowej
fazie rozwoju wszedł w głęboki, ale zarazem nieodwracalny kryzys.
Innym elementem potwierdzającym jego wielkość jest to, iż nowatorsko podjął w omawianej książce analizę istoty światopoglądu religijnego
w jego rzymsko-katolickiej wersji słusznie uważając, że sojusz reprezentantów wspomnianego prometejskiego rzymsko-katolickiego światopoglądu i równie prometejskiego światopoglądu materialistycznego w marksistowskim wydaniu to wielka szansa dalszego pomyślnego rozwoju coraz
bardziej pogrążonego w kryzysie współczesnego, globalnego świata.
Za fakt potwierdzający jego wielkości występujący w cytowanej
książce uważam też jego zainteresowania procesami zmiany w charakterze pracy globalnego społeczeństwa XXI wieku zwłaszcza związane z automatyzacją i robotyzacją. Jednak w tej sprawie jego wielkość potwierdza
jedynie zwrócenie uwagi na ten fundamentalny problem a nie jego filozoficzne i społeczne wnioski, które autor książki wyciągał z tych procesów
a zwłaszcza wnioski dotyczące dalszych losów kapitalizmu w efekcie upowszechnienia automatyzacji i robotyzacji procesu pracy. Nie potwierdziła
się bowiem jego wizja upadku kapitalizmu w wyniku upowszechnienia
automatyzacji i robotyzacji.
Wątpliwości i zastrzeżenia. We wspomnianej książce mój wielki
mistrz broniąc wielkiego znaczenia marksizmu w całokształcie dorobku
ludzkiego poznania stanowczo odciął się od marksizmu-leninizmu. Ta
jego metodologiczna orientacja została zresztą mocno wsparta przez prof.
Jerzego Wiatra byłego zresztą dyrektora Instytutu Marksizmu–Leninizmu
działającego w czasach PRL. W taki sposób rozprawienie się z leninizmem
w omawianej książce A. Schaffa mocno popartej przez J. Wiatra, uważam
198
Wojciech Pomykało
za wątpliwe. Nie podzielam poglądu Adama Schaffa, że W. I. Lenin i bolszewicy popełnili błąd przejmując w 1917 roku władzę i rozpoczynając
budowę innego niż kapitalistyczny ustrój społeczno-gospodarczy na terenie dotychczasowego imperium rosyjskich carów. Nie podzielam tego
poglądu, mimo, że prof. A. Schaff powtarza go za większością wielkich
socjaldemokratów początku XX wieku. Błąd W. I. Lenina i bolszewików
nie polegał na przejęciu władzy a ostatecznym sposobie jej spożytkowania. W. I. Lenin szybko zorientował się, że łatwiej jest przejąć władzę niż
spożytkować ją skutecznie dla pomyślnego zrealizowania takiego nowego
ustroju, który byłby ustrojem zadawalającym ludzi pracy w byłym carskim
imperium i który odpowiednio by również błyszczał sukcesami w całym
ówczesnym świecie. Przede wszystkim niepokoiło go, że w ramach tego
ustroju bolszewicy nie potrafią osiągnąć odpowiednio wysokiego poziomu
wydajności pracy, rozwijać powszechnej przedsiębiorczości i wynalazczości. Doszedł na tej podstawie do radykalnego wniosku, że jednostronne
oparcie rozwoju społeczno-ekonomicznego kraju w ramach budowanego
ustroju o własne państwo z jednoczesną likwidacją rynku jest głównym
źródłem niepowodzeń w dziedzinie osiągnięcia odpowiedniego poziomu
wydajności pracy oraz postępu technicznego i rozwoju przedsiębiorczości.
Niepowodzeń śmiertelnie niebezpiecznych dla generalnych losów nowego
ustroju. Stąd jego orientacja na NEP (Nową Ekonomiczną Politykę) w ramach, której miał zamiar uruchomić rynek jako siłę sprawczą rozwiązania
dotąd nierozwiązywalnych problemów bolszewickiej władzy.
Propozycja odwołania się do rynku było większą herezją W. I. Lenina
z punktu widzenia fundamentalnych tez K. Marksa i F. Engelsa niż przejęcie władzy przez bolszewików w zacofanym i na dodatek odosobnionym
kraju. A jednak Lenin wyraźnie się na to zdecydował. Natomiast jakie mogły być tego skutki można przekonać się jeśli prześledzi się doświadczenia
Chińskiej Partii Komunistycznej realizowane wiele lat później pod kierownictwem Denga Xiaopinga. W.I. Lenin nie zdołał jednak zrealizować
swoich nowych pomysłów a władzę po nim przejął szybko Józef Stalin,
który nie miał żadnych wątpliwości czy poglądu K. Marksa, dotyczący
tego, że rynek tylko wyzwala demony egoizmu jest do końca słuszny i czy
kreując nowy ustrój trzeba rozpalonym żelazem zlikwidować wszelkie
199
przejawy rynku, oraz klasy kapitalistów a nawet chłopów jako posiadaczy
ziemskich i wszystkie elementy związane z rzeczywistym funkcjonowaniem rynku. Wręcz można stwierdzić, że J. Stalin miał w większym stopniu mentalność dogmatyka niż osoby zdolnej do twórczego skorygowania
w świetle doświadczeń zdobytych w realizowaniu nowego i bezprecedensowego ustroju w dotychczasowych dziejach ludzkości teorii K. Marksa
dotyczących roli rynku.
Dlatego J. Stalin poszedł inną drogą niż proponował W. I. Lenin
w końcowym zresztą okresie swojego życia. Oparł rozwój nowego ustroju, zwłaszcza już w ZSRR, na dominującej roli państwa i pełnym skupieniu w jego rękach całej gospodarki. Rynek i jego podstawy zlikwidował
w pełni i konsekwentnie. Odpowiadało to jego cechom osobistym satrapy
dążącego bezwzględnie do koncentrowania w swoich rękach maksimum
wszelakiej władzy w tym też ekonomicznej. J. Stalin w pewnym sensie
był bardziej ortodoksyjnym marksistą niż W.I. Lenin, ale marksistą prymitywnie pojmującym dorobek K. Marksa i F. Engelsa, którym kierował się,
ale bez uważnego śledzenia doświadczeń budowy nowego ustroju i wyciągania z tych doświadczeń odpowiednich, głębokich wniosków w tym
też wniosków intelektualno-naukowych. Miał też dość jednostronny punkt
widzenia na pożądaną strukturę warstwowo-klasową nowego społeczeństwa dopatrując się głównych źródeł w niepowodzeniach nowej władzy,
w spiskach prowadzonych przez niedobitki dotychczasowych klas posiadających.
Wyolbrzymiając rolę walki klasowej J. Stalin w przeciwieństwie do
W. I. Lenina nie był w stanie dostrzec, że nowy ustrój społeczny nie sprosta współzawodnictwu z kapitalizmem, dlatego, iż nie posiada on wśród
mechanizmów inspirujących rozwój takich sił napędowych, którymi dysponował ówczesny kapitalizm. Tych mechanizmów, których pozytywnej
roli nie dostrzegł K. Marks jako głównej siły napędowej kapitalistycznego ustroju była kreatywna funkcja rynku w inspirowaniu w kapitalizmie
powszechnej orientacji ludzi kapitalistycznego ustroju w stronę coraz
większej wydajności pracy, dynamicznie rozwijającej się wynalazczości
oraz powszechnej przedsiębiorczości. W rezultacie w jednostronnej stalinowskiej orientacji na uruchomienie specyficznych mechanizmy rozwoju
200
Wojciech Pomykało
ZSRR, bez wykorzystania w tym inspiracyjnej roli rynku co spowodowało, że poza skutecznym podbojem kosmosu przygotowywanym jeszcze za
życia Stalina, we wszystkich innych dziedzinach technicznego postępu,
kapitalizm w kreowaniu człowieka zdolnego do fundamentalnych odkryć
technicznych dominował nad nowym ustrojem. Działo się to niezależnie od
tego czy był to komputer, internet, telefonia bezprzewodowa, radar i wiele
innych produktów tego postępu, które zrodziły się z innowacyjnych orientacji ludzi ówczesnego społeczeństwa kapitalistycznego. W współzawodnictwie w tym zakresie obu ustrojów dysproporcje w zakresie wydajności
pracy i organizacji wytwarzania oraz uzyskiwanych kosztów produkcji
i jakości produktów ujawniły się coraz bardziej w efekcie funkcjonowania strukturalnej wady nowego ustroju, które kosztowały go ostateczne
przegranie współzawodnictwa z kapitalizmem. W tym świetle formuła A.
Schaffa, zakładająca, że marksizm „tak” – ale marksizm – leninizm „nie”
nie wydaje się być słuszna, a nawet wręcz stanowi uproszczenie, które wymaga przezwyciężenia jeśli chce się dopracować dobrego klucza do zrozumienia historii, a w pewnym sensie też i współczesności, ale zwłaszcza
efektów współzawodnictwa kapitalizmu ze stalinowskim socjalizmem.
Mimo poparcia wspomnianej oceny marksizmu dokonanej przez mojego
mistrza przez prof. J. Wiatra nierekomenduje poparcia tej koncepcji albowiem prowadzi to w ślepy zaułek, do którego zresztą doszła współczesna
polska i nie tylko polska socjaldemokracja. Ale to już opowieść z innej
bajki. Wykraczająca poza recenzję ostatniej książki A. Schaffa.
Pod znakiem orientacji w przyszłość. W swojej ostatniej książce
Adam Schaff słusznie przewidywał niedługi zmierz współczesnego kapitalizmu. Nie słusznie natomiast uważał, że będzie do efektem upowszechnienia automatyzacji i robotyzacji pracy. Kapitalizmu rzeczywiście wszedł
obecnie w ostatnie stadium swojego funkcjonowania. Nie dlatego, że nie
poradził sobie z automatyzacją i robotyzacją, bo świetnie sobie z tym poradził i nie dlatego, że targają jego podstawami już tym razem w globalnych wymiarach nasilające się kryzysy gospodarcze. Natomiast na skutek
funkcjonowania zupełnie innych, często ciągle mało powszechnie dostrzeganych przyczyn. Kapitalizm wygrał współzawodnictwo ze stalinowskim
socjalizmem dlatego, że miał na swoim koncie osiągnięcia które często
201
były i nadal są niedostatecznie widoczne jako efekt jego strukturalnych
właściwości ustrojowych. Tym fundamentalnym sukcesem kapitalizmu
był ukształtowany przez niego model człowieka, którego głównie kapitalistyczny rynek wykreował na twórcę coraz większego postępu naukowo-technicznego, coraz wyższego poziomu wydajności pracy, coraz lepszej
jej organizacji, coraz niższych kosztów wytwarzania, coraz bardziej nowoczesnych i estetycznych posiadających wysoką jakość towarów. Wspomniany rynek kreował nie tylko takie cechy modelu człowieka, które już
we wczesnych fazach kapitalizmu, które były źródłem rozwoju jego sił napędowych, ale też przewidziane przez K. Marksa demony egoizmu, które
w modelu tego człowieka też ostro ujawniły się w tym dążenia do maksymalizacji zysków oraz w zagrożeniu jego uspołecznienia. We wczesnych
fazach rozwoju kapitalizmu wspomniane deformacje osobowościowe też
będące efektem funkcjonowania rynku przewidziane przez K. Marksa jako
występujące jako efekt jego oddziaływania na cechy człowieka w dużej
mierze były jednak niwelowane przez kapitalistyczne państwa narodowe, które przy pomocy wielu instytucji narodowych wspomniany egoizm
i aspołeczność niwelowały realnym uspołecznieniem potężnych rzeszy ludzi. Było to uzupełniania skuteczne i trwające przez długie wieki. Efekt
ogólny omawianych procesów osobowych i osobowościowych inspirowanych przez kapitalizm prowadził do ostatecznej kreacji przewagi kapitalizmu nad stalinowskim socjalizmem. I to zadecydowało o ostatecznym
zwycięstwie kapitalizmu w tym współzawodnictwie.
Po obaleniu przez kapitalizm stalinowskiego socjalizmu i postępującej globalizacji ekonomii współczesnego świata realizowanej monopolistyczne przez kapitalizm, pod dyktando decydującego coraz bardziej
w tym ustroju kapitału finansowego oraz ponadnarodowych korporacji
i ponadnarodowych środków masowego przekazu kapitalizm wytracił
ostatecznie zdolność kreowania człowieka łączącego w sobie rozbudzone
zdolności dynamicznego rozwijania postępu naukowo-technicznego, wydajności pracy z niezbędnym jego uspołecznieniem. Kapitalizm rozpoczął
na szeroką skalę inspirowanie nowej fazy ewolucji człowieka w ramach
globalnego kapitalistycznego społeczeństwa konsumpcyjnego, w którym
wszystkie cechy tego człowieka zostały coraz bardziej zdominowane przez
202
Wojciech Pomykało
rozwój tych jego właściwości, których rozkwit już dawno przewidywał
stary K. Marks. Mianowicie występowała zmasowana kreacja potężnych
demonów egoizmu, traktowania indywidualnych interesów jako naczelnych, wszechogarniające dążenia do maksymalizacji zysków. Wszystko to
spowodowało, że kapitalizm unicestwił swoje główne walory w dziedzinie
kreacji człowieka zastępując je procesami przyczyniającymi się do takiej
ewolucji człowieka, która tworzy zagrożenie dla losów ludzkości oraz
kapitalizmu jako określonego modelu ustroju społeczno-gospodarczego.
Dotyczy to nie tylko powszechnego egoizmu, ale modelu życia człowieka
zorientowanego jednostronnie na dzień dzisiejszy, pozbawionego zdolności i myślenia na rzecz i o przyszłości swojej, swojego kraju, świata. Przy
tym to ideowo-moralne oddziaływanie kapitalizmu na człowieka nowej
epoki zostało skutecznie skoncentrowane zwłaszcza na młodym pokoleniu
większości krajów współczesnego globalnego świata, co pogłębia negatywną ewolucję osobową i osobowościową całych społeczeństw kapitalistycznych zarówno obecnych jak zwłaszcza przyszłych. W tej sytuacji
musi rodzić się coraz większy protest przeciwko groźnej dla losów świata
ewolucji rodzaju ludzkiego w obecnym okresie historycznym. Budzi też ta
sytuacja ze swoistego, celowo kreowanego przez kapitalizm letargu młodego pokolenia współczesnego, globalnego świata. Czynnikiem stymulującym po części to pobudzenie są współczesne sukcesy społeczeństwa
chińskiego, które odrabiając wiekowego zacofanie swojej ojczyzny nie
podlega głębiej takim procesom osobowym i osobowościowym i dewiacją
w tej dziedzinie jak to ma miejsce zwłaszcza w USA i Wielkiej Brytanii.
Chodzi o dewiacje osobowe i osobowościowe, które rozlały się szeroką
falą po całym globalnym kapitalistycznym świecie oczywiście z różnym
natężeniem wśród poszczególnych jego narodów.
Profesor Adam Schaff miałby w dzisiejszym świecie znaczną satysfakcję widząc jak ewolucja człowieka już w dużym stopniu pozbawiła
hegemona kapitalistycznego świata – Stany Zjednoczone Ameryki Północnej – dominacji w globalnym świecie. Przy tym dotychczasowe efekty
występujące w procesie pozbawiania dominacji globalnej w świecie tego
kraju tylko zapowiadają o wiele większe, bardziej radykalne jej natężenie
w nadchodzącej epoce. Był by prof. A. Schaff zachwycony też tym, że
203
jego ulubiony marksizm współcześnie, wyraźnie odradza się, że występuje
na niego duża moda zwłaszcza w licznych kręgach uczonych i studentów
całego świata. Jednocześnie w marksizmie występują też próby większego
zdynamizowania rozwoju nowego spojrzenia na otaczający nas współczesny świat. Eliminacja tych jego koncepcji i ocen, które nie tylko nie potwierdziły dzieje rodzaju ludzkiego, ale które w pewnym stopniu były źródłem wielu klęsk ponoszonych przez nowy przeciwstawny kapitalizmowi
ustrój społeczno-gospodarczy. Książka profesora Adama Schaffa jest ważnym bodźcem dla rozkwitu tych procesów. Dlatego zachęcam w pełni do
jej uważnego studiowania. Naprawdę warto.
205
Wskazówki dla autorów
W Zeszytach Naukowych UW MSC publikowane są prace przeglądowe, artykuły, sprawozdania z konferencji naukowych, recenzje dotyczące
najnowszych osiągnięć w różnych dziedzinach naukowych.
Praca powinna być przesłana w formie elektronicznej za pośrednictwem poczty elektronicznej lub dostarczona na płycie CD lub nośniku typu
pendrive (nie na dyskietce), przygotowana do druku pod względem merytorycznym i stylistycznym.
Tabele i materiał ilustracyjny powinny być ograniczone do niezbędnego minimum. Wszystkie ilustracje (rysunki, schematy, wykresy), łącznie z
fotografiami, traktowane są jako rysunki i powinny mieć numerację ciągłą.
Materiał ilustracyjny, w tym odbitki fotograficzne powinny nadawać się do
reprodukcji (duża kontrastowość).
Pierwsza strona powinna zawierać kolejno: imię (pełne) i nazwisko autora (autorów), tytuł pracy, podstawowe miejsce pracy, krótkie
streszczenie oraz zestaw słów kluczowych.
W artykułach publikowanych w Zeszytach Naukowych UWMSC stosuje się przypisy na dole strony. Przypisy odnoszące się do bilbliografii
również należy umieszczać na dole strony. Nie stosuje się hiperłącz itp.
Na końcu artykułu pod nagłówkiem „Bibliografia” zamieszcza się wyłącznie pozycje niezbędne, cytowane w tekście, maksimum 50 pozycji.
Bibliografię zestawia się alfabetycznie według nazwisk autorów. Każda
pozycja powinna zawierać: nazwisko i inicjał(y) imienia autora, tytuł pracy, nazwę czasopisma, tom, wydawnictwo, miejscowość i rok wydania.
Dane liczbowe powinno się podawać zgodnie z układem SI.
Komitet redakcyjny zastrzega sobie prawo dokonywania skrótów i poprawek bez omawiania ich z autorem. Prace wysyłane są do recenzji bez
zgody autorów. Recenzje załączone przez autorów nie muszą być brane
pod uwagę.
Autora obowiązuje przeprowadzenie jednej korekty. Poprawki w stosunku do tekstu pierwotnego nieprzekraczające 3% kosztu składu nie obciążają autora; gdy przekraczają 10% kosztów – praca zostaje wycofana.
207
Recenzenci:
1. prof. Karl Gratzer, PhD, School of Business Studies, Sodertorn University, Stockholm
2. prof. Besrat Tesfaye, School of Business Studies, Sodertorn University, Stockholm
3. prof. dr hab. Walery Nowikow Instytut Demografii i Badań Społecznych Narodowej Akademii Nauk Ukrainy
4. dr hab. Alica Petrasova, University of Presov, Presov
5. prof. Rudolf Dupkala, University of Presov, Presov
6. prof. dr Jurij Kariagin, Narodowy Uniwersytet Kultury i Sztuki w Kijowie
7. prof. dr hab. Wojciech Słomski, Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości
Międzynarodowej, Presov
8. prof. dr hab. Elżbieta Weiss, Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości Międzynarodowej, Presov
9. dr Janusz Tanaś, PhD, Swinburne University of Technology, Melbourne
10.dr hab. Eugeniusz Sobczak, Politechnika Warszawska, Warszawa
11.prof. dr hab. Wojciech Maciejewski, Uniwersytet Warszawski, Warszawa
12.prof. dr hab. Hanna Markiewicz, Akademia Pedagogiki Specjalnej,
Warszawa
13.prof. dr hab. Paweł Czarnecki, Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi
14.prof. dr hab. Jerzy Sikorski, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w
Suwałkach
15.prof. dr hab. Henryk Kirschner, Warszawski Uniwersytet Medyczny,
Warszawa
16.prof. dr hab. Stefan Kwiatkowski, Akademia Pedagogiki Specjalnej,
Warszawa
17.prof. dr hab. Wiesław Kowalczewski, Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle “Orgmasz”
Wydawnictwa UW MSC
209
Wydawnictwa Uczelni Warszawskiej
im. Marii Skłodowskiej-Curie
do nabycia w Bibliotece
(Pl. Żelaznej Bramy 10, tel. 022 654 31 39,
e-mail: [email protected])
oraz w Informacji
(ul. Łabiszyńska 25, tel. 022 675 88 65,
e-mail: [email protected]):
1.
2.
3.
4.
5.
Zeszyt Naukowy nr 1:
Materiały z Pierwszego Seminarium
Integracji Europejskiej 2 zł
Materiały z Seminarium p.t. „Rozwój zrównoważony
jako wyzwanie dla polskiej gospodarki” 2 zł
Aktualne problemy geografii ekonomicznej
– Ireneusz Michałków 2 zł
Międzynarodowe uwarunkowania
rozwoju polskiej gospodarki 2 zł
Wielokryterialne wspomaganie wyboru wariantu
gospodarowania odpadami w procesie produkcji
– Tadeusz Truchanowicz 2 zł
210
6.
7.
8.
9.
Wydawnictwa UW MSC
Wydawnictwa UW MSC
211
16. Zeszyt Naukowy nr 16:
Czynniki sprawnego funkcjonowania przedsiębiorstw 2 zł
Wybrane zagadnienia współczesnej gospodarki polskiej 2 zł
Gospodarka światowa – gospodarka unijna
– gospodarka polska 2 zł
Związek struktur poznawczych
i emocjonalno-motywacyjnych w procesach
regulacji człowieka z otoczeniem – Maria Jankowska 2 zł
Problemy konkurencyjności przedsiębiorstw
w warunkach gospodarki rynkowej 2 zł
Zarządzanie, ekonomia, marketing 2 zł
Przedsiębiorstwa, finanse, bankowość 19. Zeszyt Naukowy nr 19:
Kapitał społeczny. Istota – funkcje – zarządzanie 10 zł
2 zł
Organizacyjno-techniczne
i prawne zagadnienia funkcjonowania gospodarki 10 zł
Problemy budowania strategii marketingowych 2 zł
11. Zeszyt Naukowy nr 11 2 zł
Z zagadnień działalności inwestycyjnej 10 zł
Przedsiębiorczość jako instrument rozwoju gospodarczego 2 zł
Turystyka jako dział nowoczesnej gospodarki
10 zł
Psychologiczne uwarunkowania czynnika ludzkiego
10 zł
Z zagadnień bezpieczeństwa energetycznego Polski 10 zł
Ekonomiczno-medyczne problemy ochrony zdrowia 10 zł
Z zagadnień rozwoju turystyki 10 zł
Konkurencyjność jako wyzwanie dla polskiej
gospodarki w warunkach uczestnictwa w UE 2 zł
Z zagadnień wzrostu i równowagi makroekonomicznej 2 zł
Z zagadnień jakości w nowoczesnej gospodarce 2 zł
212
Wydawnictwa UW MSC
Problemy polityki fiskalnej 10 zł
Gospodarka w dobie kryzysu
10 zł
Społeczno-ekonomiczne wyzwania edukacji
10 zł
Empiryczna analiza funkcjonowania przedsiębiorstwa
Gospodarka i Społeczeństwo
Społeczeństwo polskie wczoraj i dziś
Z okazji sześćdziesięciolecia pracy naukowej Profesorów
Brunona Góreckiego, Zbigniewa Landaua
i Aleksandra Müllera
Z zagadnień funkcjonowania gospodarki polskiej 10 zł
10 zł
10 zł
10 zł
10 zł
Internet jako przestrzeń komunikacji społecznej
i źródło zagrożeń
10 zł
OŚWIATA – WYCHOWANIE – ZDROWIE SPOŁECZNE
10 zł
36. Studenckie Zeszyty Naukowe Nr 1 (1) 2006 2 zł
Wydawnictwa UW MSC
213
42. Zarys historii gospodarczej
– Zdzisław Sirojć 10 zł
43. Podstawy psychologii
– Maria Jankowska 23 zł
44. Zarządzanie współczesnym przedsiębiorstwem.
Podstawy teoretyczne – Wojciech Werpachowski 25 zł
45. Metody algebry liniowej w badaniach ekonometrycznych
– Michał Kolupa 5 zł
46. Polski Przemysł Zbrojeniowy w latach 1945-1955
– Zygmunt Kazimierski 5 zł
47. Zapomniani Ministrowie Skarbu Drugiej Rzeczypospolitej
– Zbigniew Landau 5 zł
48. Materiały z konferencji „System bankowy w Polsce” 10 zł
49. Materiały z konferencji „Globalizacja. Szansa czy iluzja?” 10 zł
50. Redystrybucja budżetowa w edukacji na przykładzie
programu stypendiów szkolnych – Iwona Kowalska 5 zł
214
Wydawnictwa UW MSC
51. Materiały z konferencji
„Procesy demograficzne a kapitał społeczny” 10 zł
52. Podstawy obliczeń geodezyjnych
– Aleksander Skórczyński 25 zł
53. Problemy transformacji w Polsce i na Ukrainie 10 zł
54. Geodezja wyższa i astronomia geodezyjna. część I
– Jerzy B. Rogowski, Magdalena Kłęk
16 zł
55. Sektory usługowe krajów Grupy Wyszehradzkiej.
Studium porównawcze – Ewa Kępka
10 zł
56. Zmiany w strukturze organizacyjnej turystyki w Polsce
– Hanna Zawistowska
10 zł
57. Geodezja satelitarna
– Jerzy Rogowski, Magdalena Kłęk
20 zł
58. Technika pisania pracy dyplomowej – Zdzisław Sirojć
5 zł
59. Zachowanie ciągłości zatrudnienia a zwalczanie bazrobocia 10 zł
– Jerzy Telep, Ireneusz Michałków, Bogdan Ćwik
60.Potrzeby i metody aktualizacji gleboznawczej
klasyfikacji gruntów – Piotr Skłodowski, Anna Bielska
10 zł
61. Ekonomiczne i społeczne aspekty organizacji EURO 2012
– Ireneusz Michałków, Jurij Kariagin
10 zł
Wydawnictwa UW MSC
215
61. Basic Surveying Theory and Practice
terminologia zawodowa z miernictwa geodezyjnego
w języku angielskim
30 zł
62. Społeczne i rekreacyjno-zdrowotne aspekty edukacji
– Ireneusz Michałków
10 z
64. Współpraca polsko-ukraińska
(gospodarka – oświata – zdrowie – turystyka)
10 zł
65. Turystyka młodzieżowa w wybranych krajach Europy
Środkowej i Wschodniej. Uwarunkowania ekonomiczne
i pedagogiczno-zdrowotne
10 zł

Zeszyt Naukowy UWMSC nr 37 - Uczelnia Warszawska im Marii

Transkrypt

Podobne dokumenty

Nr 2/2011 - Edukacja ustawiczna dorosłych

EDUKACJA ustawiczna DOROSŁYCH 1(76)/2012

EDUKACJA ustawiczna DOROSŁYCH 3(86)/2014

PDF do pobrania - Fundacja im. Heinricha Bölla

Numer 4/2015 - Państwowa Agencja Atomistyki

EA04 - Ekoatom

dyskryminacja - Związek Nauczycielstwa Polskiego

Zdzislaw - Avant Garde Project

Rozwijanie współpracy pomiędzy kształceniem zawodowym

pomiędzy dwiema edukacjami

Pobierz całość

Kompetencje kluczowe dzieci i młodzieży : praktyka edukacyjna

Wydrukuj tekst - Przedsiębiorczość - Edukacja

pobierz publikację /pdf