docPełny tekst - Wydawnictwa NIZP-PZH
download 
Reklamacja Transkrypt
Pełny tekst - Wydawnictwa NIZP-PZH
Nr 2 ¯elazo i mangan w zio³ach i herbatach zio³owo-owocowych ROCZN. PZH 2005, 56 NR 2, 179187 179 JADWIGA B£ONIARZ, STANIS£AW ZARÊBA, MANSUR RAHNAMA ¯ELAZO I MANGAN W WYBRANYCH ZIO£ACH I HERBATACH ZIO£OWO-OWOCOWYCH IRON AND MANGANESE IN SELECTED HERBS AND HERBAL-FRUIT TEAS Katedra i Zak³ad Bromatologii Akademia Medyczna ul. Staszica 4, 20-081 Lublin Kierownik: prof. dr hab. S. Zarêba W wybranych zio³ach i herbatach zio³owo-owocowych oraz w wyci¹gach wodnych z tych preparatów (w naparach lub odwarach) oznaczono zawartoæ ¿elaza i manganu metod¹ absorpcyjnej spektrometrii atomowej. Stwierdzono, ¿e napary lub odwary wykonane z zió³ i herbat nie zagra¿aj¹ zdrowiu i mog¹ stanowiæ dodatkowe ród³o tych pierwiastków dla organizmu cz³owieka. S³owa kluczowe: ¿elazo, mangan, zio³a, herbaty zio³owo-owocowe, napar zio³owy, absorpcyjna spektrometria atomowa (ASA) Key words: iron, manganese, herbs, herbal-fruit teas, herbal infusion, atomic absorption spectrometry (ASA) WSTÊP Rozwój fitochemii oraz zastosowanie nowoczesnych metod analitycznych rozdzia³u zwi¹zków organicznych wystêpuj¹cych w rolinach zielarskich przyczyni³y siê do odkrycia nowych cia³ biologicznie aktywnych, które nadaj¹ g³ówny kierunek dzia³ania preparatom zio³owym. Równoczenie roliny lecznicze mog¹ byæ ród³em witamin i sk³adników mineralnych: makro- i mikroelementów, które z zió³ s¹ lepiej przyswajalne. Zawartoæ np. mikropierwiastków, w tym tak¿e ¿elaza i manganu, uwarunkowana jest predyspozycjami genetycznymi oraz w pewnym stopniu warunkami geochemicznymi czy klimatycznymi [13]. Istniej¹ roliny o ewolucyjnie rozwiniêtej tolerancji i w³aciwociach kumulacyjnych w stosunku do okrelonych pierwiastków. W zwi¹zku z brakiem w rolinach mechanizmu utrzymuj¹cego homeostazê mineraln¹, mog¹ one pobieraæ substancje mineralne na ogó³ proporcjonalnie do ich form rozpuszczalnych w glebie. Pierwiastki w ilociach tolerowanych przez roliny mog¹ wykazywaæ w³aciwoci szkodliwe u ludzi [5]. Korzystne dzia³anie pierwiastków niezbêdnych do rozwoju organizmu cz³owieka, w tym ¿elaza i manganu, uwarunkowane jest ich zawartoci¹. Musz¹ one wystêpowaæ w cile okrelonych ilociach z uwagi na specyficzne role w procesach biochemicznych i interakcje z innymi pierwiastka- 180 J. B³oniarz, S. Zarêba, M. Rahnama Nr 2 mi typu synergistycznego czy antagonistycznego. Niezbêdny jest równie¿ w³aciwy stosunek ¿elaza i manganu dla utrzymania równowagi procesów enzymatycznych [5]. W organizmie ludzkim istnieje wzajemny antagonizm pomiêdzy ¿elazem i manganem, który zwi¹zany jest ze sposobem transportu tych pierwiastków (transport transferyno-zale¿ny i transferyno-niezale¿ny). W obu przypadkach bia³kowym nonikiem jest DMT 1 (nonik metali dwuwartociowych), o który te pierwiastki rywalizuj¹. Jony Fe3+ transportowane s¹ poza tym dodatkowo w uk³adzie b-3 integryna/mobilferryna (IMP) przeznaczonym tylko dla ¿elaza [2, 16]. ¯elazo i mangan, chocia¿ wystêpuj¹ w niewielkich ilociach w organizmie cz³owieka spe³niaj¹ w nim bardzo wa¿ne funkcje. ¯elazo niezbêdne jest do tworzenia hemoglobiny i mioglobiny. Wchodzi w sk³ad hemoenzymów (cytochromy, oksydaza cytochromowa, peroksydaza, katalaza). Pierwiastek ten odpowiedzialny jest za prawid³owy metabolizm utleniaj¹cy w komórkach. Istnieje mechanizm homeostazy kontroluj¹cy iloæ ¿elaza na poziomie ogólnoustrojowym i komórkowym. Natomiast mangan potrzebny jest do normalnego wzrostu i rozwoju organizmu. Jest odpowiedzialny za regulacjê reprodukcji, tworzenie tkanki ³¹cznej i koci, metabolizm wêglowodanów, lipidów i prawid³ow¹ funkcjê mózgu. Jest kofaktorem wielu enzymów (np. kinaz i fosfataz, pozamitochondrialnej formy dysmutazy ponadtlenkowej) lub aktywatorem innych [19]. W organizmie istnieje odwrotna zale¿noæ pomiêdzy iloci¹ ¿elaza a pobieraniem manganu. Niedobór ¿elaza powoduje podwy¿szenie poziomu manganu i odwrotnie. Metabolizm tych pierwiastków jest regulowany, ale homeostaza mo¿e zostaæ zak³ócona w przypadku podwy¿szenia zawartoci tych pierwiastków w którym z elementów ³añcucha pokarmowego [16]. Sprzyja temu wzrost zanieczyszczenia rodowiska przez emisje przemys³owe, chemizacjê rolnictwa (stosowanie np. organometalicznego herbicydu o nazwie maneb-ditiokarbaminan zawieraj¹cy mangan). Mangan wprowadzany jest ostatnio w znacznym stopniu do rodowiska jako metylo-cyklopentadienylo-tri-karbonylomangan dodawany do paliwa samochodowego [10]. W zwi¹zku z tym, ¿e roliny uczestnicz¹ w przemieszczaniu siê pierwiastków pomiêdzy elementami rodowiska naturalnego uzasadnione by³o okrelenie zawartoci ¿elaza i manganu (wa¿nych dla organizmu biopierwiastków) w wybranych preparatach zio³owych i herbatach zio³owo-owocowych. Badanie mia³o daæ odpowied, czy iloci oznaczanych mikroelementów s¹ niebezpieczne dla organizmu cz³owieka, czy te¿ mog¹ uzupe³niaæ dzienne zapotrzebowanie na te pierwiastki. MATERIA£ I METODY Materia³ badany stanowi³y zio³a jedno- i wielosk³adnikowe: stosowane w schorzeniach uk³adu moczowego (Folium Urticae, Herba Polygoni avicularis, Urosan), uk³adu oddechowego (Bronchial, Pektosan, Pulmosan), regulujace przemianê materii (Figura 1, Figura 2, Red-Slim Tea) oraz herbatki zio³owo-owocowe (Dzika ró¿a, Kondycja z witaminami, Prosto z lasu, Malina, Owoce i owoce), które pochodzi³y z obrotu handlowego. Kupowano je w aptekach i sklepach zielarskich na terenie Lublina w 2003 roku. Przebadano 14 preparatów, po piêæ próbek z ka¿dego, w dwóch równoleg³ych powtórzeniach. Próbki ró¿ni³y siê miêdzy sob¹ dat¹ produkcji. Z ka¿dej próbki zió³ i herbatek zio³owo-owocowych wykonywano wyci¹gi wodne (napary lub odwary) cile wed³ug zaleceñ producenta podanych na opakowaniu. Próbki suchych zió³, herbatek zio³owo-owocowych i wykonane z nich napary lub odwary minera- ¯elazo i mangan w zio³ach i herbatach zio³owo-owocowych Nr 2 181 lizowano metod¹ na sucho w temp. 450°C. Proces mineralizacji przyspieszano zwil¿aj¹c zawartoæ tygli 15% wodnym roztworem kwasu azotowego (V) (HNO3 Suprapur, firmy Merck), natomiast popio³y rozpuszczano w 15% wodnym roztworze kwasu chlorowodorowego (HCl Suprapur, firmy Merck). Oznaczenia zawartoci ¿elaza i manganu wykonano bezporednio z fazy wodnej metod¹ absorpcyjnej spektrometrii atomowej (ASA) przy u¿yciu aparatu SOLAAR M5, firmy Thermo Elemental USA [15]. W celu okrelenia dok³adnoci oznaczeñ ¿elaza i manganu wykonano badania próbek zió³ z dodatkiem znanych iloci wzorców tych pierwiastków. rednie wartoci odzysków wynosi³y: dla ¿elaza 94,1 ±10,6% i dla manganu 97,8±5,4%. WYNIKI Wyniki badañ ¿elaza i manganu w suchych preparatach zio³owych i herbatach zio³owoowocowych przedstawiono w tab. I, natomiast w tab. II i III podano iloci tych pierwiastków w naparach lub odwarach i stopieñ ich ekstrakcji do fazy wodnej. Ta b e l a I . /S Zawartoæ ¿elaza i manganu w zio³ach i herbatach zio³owo-owocowych, w µg/g suchej masy Iron and manganese contents in herbs and herbal-fruit teas, in µg/g dry mass 1D]ZDSUHSDUDWX /LF]ED SUyEHN )HPJJ UHGQLDDU\WPHW\F]QD Ær6']DNUHV 0QPJJ UHGQLDDU\WPHW\F]QD Ær6']DNUHV =LRáDG]LDáDM FHQDXNáDGPRF]RZ\ r ± r +HUED3RO\JRQLDYLFXODULV ± r 8URVDQ ± =LRáDG]LDáDM FHQDXNáDGRGGHFKRZ\ )ROLXP8UWLFDHGLRLFDH %URQFKLDO 3HNWRVDQ 3XOPRVDQ )LJXUD )LJXUD 5HG6OLP7DH r ± r ± r ± =LRáDUHJXOXM FHSU]HPLDQ PDWHULL r ± r ± r ± r r ± r ± r ± r ± r ± r ± r ± r ± J. B³oniarz, S. Zarêba, M. Rahnama 182 Nr 2 cd. tab. I. +HUEDW\]LRáRZRRZRFRZH r Ä']LNDUy D´ ± r Ä.RQG\FMD]ZLWDPLQDPL´ ± r Ä3URVWR]ODVX´ ± r Ä0DOLQD´ ± r Ä2ZRFHLRZRFH´ ± Ta b e l a I I . r ± r ± r ± r ± r ± Zawartoæ ¿elaza w ekstraktach wodnych oraz stopieñ ekstrakcji Iron content in water extracts and degree of extraction r UHGQLDDU\WPHW\F]QDÆ 6']DNUHV]DZDUWR FL /S 1D]ZDSUHSDUDWX /LF]ED SUyEHN 0DVD Z\HNVWUDKRZD P QHJR)HZ J] JVXURZFD =DZDUWR ü)H P Z JFP HNVWUDNWX 6WRSLH HNVWUDNFMLZ =LRáDG]LDáDM FHQDXNáDGPRF]RZ\ )ROLXP8UWLFDHGLRLFDH +HUED3RO\JRQL DYLFXODULV 8URVDQ r ± ± ± r r ± ± ± r r ± ± ± r =LRáDG]LDáDM FHQDXNáDGRGGHFKRZ\ %URQFKLDO 3HNWRVDQ 3XOPRVDQ r ± ± ± r ± ± ± r r r ± ± ± r =LRáDUHJXOXM FHSU]HPLDQ PDWHULL )LJXUD )LJXUD 5HG6OLP7DH r ± ± ± r r ± ± ± r r r ± ± ± ¯elazo i mangan w zio³ach i herbatach zio³owo-owocowych Nr 2 183 cd. tab. II. Ä']LNDUy D´ Ä.RQG\FMD ]ZLWDPLQDPL´ Ä3URVWR]ODVX´ Ä0DOLQD´ Ä2ZRFHLRZRFH´ Ta b e l a I I I . +HUEDW\]LRáRZRRZRFRZH r ± ± r ± ± r ± ± r ± ± r ± ± r ± r ± r ± r ± r ± Zawartoæ manganu w ekstraktach wodnych oraz stopieñ ekstrakcji Manganese content in water extracts and degree of extraction r UHGQLDDU\WPHW\F]QDÆ 6']DNUHV]DZDUWR FL /S 1D]ZDSUHSDUDWX /LF]ED 0DVD SUyEHN Z\HNVWUDKRZD P QHJR0QZ J ]JVXURZFD =DZDUWR ü0Q 6WRSLH HNVWUDNFML Z JFP Z HNVWUDNWX P =LRáDG]LDáDM FHQDXNáDGPRF]RZ\ )ROLXP8UWLFDHGLRLFDH +HUED3RO\JRQL DYLFXODULV 8URVDQ r ± ± ± r r ± ± ± r ± ± r r ± =LRáDG]LDáDM FHQDXNáDGRGGHFKRZ\ %URQFKLDO 3HNWRVDQ 3XOPRVDQ r ± ± ± r r ± ± ± r r ± ± ± r =LRáDUHJXOXM FHSU]HPLDQ PDWHULL )LJXUD )LJXUD 5HG6OLP7DH r ± ± ± r r r ± ± ± r ± ± ± r 184 J. B³oniarz, S. Zarêba, M. Rahnama Nr 2 cd. tab. III. Ä']LNDUy D´ Ä.RQG\FMD ]ZLWDPLQDPL´ Ä3URVWR]ODVX´ Ä0DOLQD´ Ä2ZRFHLRZRFH´ +HUEDW\]LRáRZRRZRFRZH r ± ± r ± ± r ± ± r ± ± r ± ± r ± r ± r ± r ± r ± Zawartoæ ¿elaza w suchych zio³ach waha³a siê rednio od 97,66 mg/g do 348,65 µg/g. Iloci tego pierwiastka oznaczone w suchych surowcach herbat zio³owo-owocowych by³y mniej zró¿nicowane. Mieci³y siê one w zakresie rednio od 48,95 mg/g do 118,40 mg/g. Ekstrakcja ¿elaza do fazy wodnej w czasie zaparzania zió³ i herbat nie by³a du¿a. W przypadku zió³ jednosk³adnikowych i mieszanek zio³owych wynosi³a rednio od 4,6% do 35,4%, a w herbatach zio³owo-owocowych waha³a siê rednio od 15,2% do 36,0%). Oznaczone iloci manganu w próbkach suchych zió³ mieci³y siê, podobnie jak ¿elaza, równie¿ w szerokim zakresie, rednio od 43,25 mg/g do 604,90 mg/g, a herbaty zio³owoowocowe zawiera³y rednio od 106,75 mg/g do 197,00 mg/g. Do naparów lub odwarów przechodzi³o rednio od 18,7% do 81,4% manganu zawartego w suchym surowcu. W herbatach zio³owo-owocowych stopieñ ekstrakcji by³ zbli¿ony, wynosi³ rednio od 58,8% do 68,9%. DYSKUSJA Roliny, w tym roliny zielarskie, pobieraj¹ sk³adniki mineralne g³ównie z gleby, a niektóre pierwiastki mog¹ przyswajaæ poprzez blaszki liciowe z py³u atmosferycznego lub nawet z wody deszczowej. Badania wykaza³y, ¿e równie¿ forma chemiczna, w jakiej metal dostaje siê do gleby, w istotny sposób wp³ywa na jego dostêpnoæ dla rolin [5]. Stwierdzono, ¿e zawartoæ m.in. ¿elaza i manganu w rolinach leczniczych zale¿y od typu gleby, jej kwasowoci i pojemnoci sorpcyjnej. Na niektórych rodzajach gleb roliny mog¹ kumulowaæ znaczne iloci ¿elaza, które odk³adane s¹ w postaci nieaktywnych po³¹czeñ z bia³kami [5, 13]. Iloæ ¿elaza zale¿y tak¿e od czêci anatomicznej roliny [14], tym czêciowo mo¿na wyjaniæ szeroki zakres zawartoci tego pierwiastka w badanych zio³ach. Stwierdzono, ¿e zawartoæ ¿elaza w zio³ach mo¿e zale¿eæ od terminu zbioru roliny leczniczej. W przypadku niektórych rolin ró¿nica mo¿e wynosiæ nawet 100% [7]. Wczeniej przeprowadzone oznaczenia zawartoci ¿elaza w preparatach zio³owych wykazywa³y znaczne zró¿nicowanie. Iloci tego pierwiastka mieci³y siê w zakresie, rednio od 26,11 mg/g do 526,90 mg/g surowca [1, 12]. W liciu pokrzywy stwierdzono, tak jak w przeprowadzonych badaniach, podobne zawartoci ¿elaza, 166 mg w 1 g zió³, natomiast Florczak i Lasota [4] oznaczy³y mniejsz¹ iloæ tego pierwiastka w tym surowcu. W niektó- Nr 2 ¯elazo i mangan w zio³ach i herbatach zio³owo-owocowych 185 rych rolinach zielarskich stwierdzono bardzo wysokie poziomy ¿elaza np. w tymianku pospolitym 1670,30 mg/kg [6], czy w korzeniu mniszka lekarskiego 600 mg/kg [9]. W zio³ach brazylijskich zebranych na terenach górzystych tropikalnych lasów deszczowych, z dala od terenów uprzemys³owionych, zawartoæ ¿elaza waha³a siê od 40,0 do 854,0mg/g surowca [14]. W herbatach zio³owo-owocowych oznaczone iloci ¿elaza przez Florczak i Lasotê [4] mieci³y siê w zakresie od 29,0 mg /kg do 78,9 mg/kg. By³y one nieco mniejsze ni¿ zawartoci w przeprowadzonych badaniach. Niski stopieñ ekstrakcji ¿elaza do fazy wodnej, maksymalnie w 8%, potwierdzaj¹ badania Trêtowskiej i wsp. [18], natomiast Olêdzka i Szyszkowska [12] podaj¹ maksymaln¹ ekstrakcjê tego pierwiastka z zió³ do wyci¹gów wodnych 16%. Znacznie lepiej ekstrahowa³o siê ¿elazo z kwiatów hibiskusa (które wchodz¹ w sk³ad preparatu Red-Slim Tea oraz w sk³ad niektórych herbatek zio³owo-owocowych), 40% iloci zawartej w suchym surowcu [18]. Roliny zazwyczaj zawieraj¹ du¿e iloci ¿elaza, ale tak¿e znaczne zawartoci fosforanów, które tworz¹ z tym pierwiastkiem zwi¹zki trudno rozpuszczalne. Po³¹czenia ¿elaza z kwasem szczawiowym równie¿ w niewielkim stopniu przechodz¹ do fazy wodnej [19]. Stwierdzono, ¿e garbniki wystêpuj¹ce w niektórych rolinach ograniczaj¹ proces ekstrakcji tego pierwiastka do naparów [18]. Na zawartoæ manganu w rolinach zielarskich ma wp³yw równie¿ ca³y kompleks czynników rodowiska przyrodniczego, m.in. geochemiczne i klimatyczne [14]. Iloæ tego pierwiastka w zio³ach zale¿y, podobnie jak ¿elaza, równie¿ od typu gleby. Pierwiastek ten lepiej pobierany jest z gleby o pH kwanym. Magazynowany jest jako MnO2 w korzeniach lub wystêpuje w postaci po³¹czeñ kompleksowych. Wiêksze iloci manganu znajduj¹ siê w zielonych czêciach rolin, co wi¹¿e siê z koncentracj¹ tego pierwiastka w chloroplastach [5]. Wczeniejsze badania zawartoci manganu w zio³ach [20], podobnie jak obecne, wiadcz¹ o zale¿noci poziomu tego mikropierwiastka w rolinie, równie¿ od jej gatunku oraz czêci anatomicznej roliny wartoci by³y zró¿nicowane. Stwierdzono, ¿e w niektórych zio³ach zawartoæ tego pierwiastka zmienia³a siê w ró¿nych okresach wegetacji [7]. Oznaczone iloci manganu w zio³ach przez Olêdzk¹ i Szyszkowsk¹ [12] mieci³y siê, podobnie jak ¿elaza, w szerokim zakresie, rednio od 23,07 mg/kg do ponad 190,00 mg/kg. W zio³ach brazylijskich zawartoci tego pierwiastka waha³y siê od 31,0 mg/g do 1150,0 mg/g, rednio 82,0 mg/g [14]. W badaniach Ko³odziej [6] mo¿na obserwowaæ, ¿e niektóre zio³a wykazuj¹ predyspozycje do kumulowania manganu w wiêkszych ilociach, np. nadziemne czêci lubczyka ogrodowego i arcydziêgla zawiera³y odpowiednio 347,0 µg oraz 402,5 mg tego pierwiastka w 1 g surowca, a nasiona kozieradki lekarskiej 349,6 mg/kg. Kwapuliñski i wsp. [8], stwierdzili w mieszankach zio³owych o podobnym sk³adzie do oznaczonych w pracy kolejno: w zio³ach moczopêdnych 91,66 mg/g; w mieszance zio³owej przeciw nie¿ytom górnych dróg oddechowych 40,79 mg/g oraz w mieszance wp³ywaj¹cej na przemianê materii, rednio ok. 90 mg/kg. Znaczne iloci manganu zawiera³ rdest ostrogorzki i borówka czarna, ponad 400 mg/g [11]. Oznaczone iloci manganu w herbatach zio³owo-owocowych przez Florczak i Lasotê [4] mieci³y siê w granicach od 36,8 mg/kg do 125,00 mg/kg i by³y podobne do wartoci otrzymanych w przeprowadzonych badaniach. Stopieñ ekstrakcji manganu z zió³ do ich naparów lub odwarów by³ wiêkszy ni¿ ¿elaza. Potwierdzaj¹ to tak¿e badania Trêtowskiej i wspó³pr. [17] oraz Olêdzkiej i Szyszkowskiej [13], stwierdzaj¹ce ok. 35% i 76% maksymalne przechodzenie manganu do fazy wodnej. 186 J. B³oniarz, S. Zarêba, M. Rahnama Nr 2 WNIOSKI 1. Oznaczone iloci ¿elaza i manganu w badanym materiale by³y porównywalne z zawartociami tych pierwiastków w zio³ach i herbatach zio³owo-owocowych o zbli¿onym sk³adzie, w podobnym materiale, podawanymi przez innych autorów. 2. Próbki suchych zió³ zawiera³y znacznie wiêcej ¿elaza i manganu w porównaniu z herbatami zio³owo-owocowymi. 3. Do wyci¹gów wodnych lepiej ekstrahowa³ siê mangan ni¿ ¿elazo. 4. Napary lub odwary wykonane z badanych zió³ i herbat zio³owo-owocowych mog¹ stanowiæ dodatkowe, uzupe³niaj¹ce ród³o ¿elaza i manganu dla organizmu cz³owieka. J. B³oniarz, S. Zarêba, M. Rahnama IRON AND MANGANESE IN SELECTED HERBS AND HERBAL-FRUIT TEAS Summary The aim of this study was the determination iron and manganese contents in selected herbs, herbal-fruit teas and their water extracts. The samples were mineralized at temperature of 450°C. The iron and manganese contents were determined by atomic absorption spectrometry (AAS) directly from the mineralizates using SOLAAR M5 appliance produced by a US-based Thermo Elemental. The iron contents in dry herbs ranged, at average, from 97,66 to 348,65 µg/g and from 48,95 to 118,40 µg/g in herbal-fruit teas, the manganese contents from 43,25 to 604,80 µg/g in herbs and from 106,75 to 197,00 µg/g in herbal-fruit teas. The iron and manganese contents in dry herbs were comparable to results obtained by authors of the other papers. Infusions and decoctions of the examined herbsand herbal-fruit teas contain the amounts of these elements that do not harm the health and may constitute an additional source of iron and manganese for the human organism. PIMIENNICTWO 1. B³oniarz J., Zarêba S., Kostka M.: Badania zawartoci wybranych mikroelementów (Zn, Cu i Mn) w zio³ach i naparach z tych zió³ stosowanych u doros³ych i dzieci. Bromat. Chem. Toksykol. 2003, 36, 29-37. 2. Conrad M. E., Umbreit J.N.: Pathways for iron absorption. Blood Cells Mol. Dis. 2002, 29, 336355. 3. Deveci E., Guven K., Bashan M., Onen A. de Pomerai D.: The accumulation and histological effects of organometallic fungicides propineb and maneb in the livers of pregnant rats and their offspring. J. Toxicol. Sci. 1999, 24, 79-85. 4. Florczak J., Lasota W.: Zawartoæ Cu, Mn, Zn, Fe w zio³ach i mieszankach zio³owych. Zeszyty Prob. Post. Nauk Rol. 1999, 434, 705-710. 5. Kabata-Pendias A., Pendias H.: Biogeochemia pierwiastków ladowych. PWN, Warszawa 1993, 43-62, 280-289, 291-298. 6. Ko³odziej B.: Surowce zielarskie bogatym ród³em substancji mineralnych. Cz. II. Mikroelementy, Wiad. Ziel. 1992, 8, 6-7. 7. Ko³odziej B.: Zawartoæ miedzi, cynku, ¿elaza i manganu w wybranych rolinach zielarskich w zale¿noci od terminu zbioru. VIII Sympozjum Mikroelementy w rolnictwie. Zeszyty Prob. Post. Nauk Rol. 1996, 434, 146-149. Nr 2 ¯elazo i mangan w zio³ach i herbatach zio³owo-owocowych 187 8. Kwapuliñski J., Miros³awski J., Rochem R., Wiechu³a D., Kranicka A., Iwanek K.: Zawartoæ metali ciê¿kich w wybranych mieszankach zio³owych. Pol. Tyg. Lek. 1994, 49, 548-551. 9. £yduch L., Trzasko M.: Zawartoæ niektórych mikroelementów w pospolitych zio³ach i chwastach ³¹kowych. VIII Sympozjum Mikroelementy w rolnictwie. Zeszyty Prob. Post. Nauk Rol. 1996. 10. Mielke H.W., Gonzales C.R., Powell E., Shah A., Mielke P.W.: Natural and anthropogenic processes that concentrate Mn in rural environments of the lower Mississippi River delta. Environ. Res. 2002, 90, 157-168. 11. Miros³awski J., Wiechu³a D., Kwapuliñski J., Rochel R., Loska K., Ciba J.: Wystêpowanie Pb, Cd, Cu, Mn, Ni, Co i Cr w wybranych gatunkach rolin leczniczych na terenie Polski. Bromat. Chem. Toksykol. 1995, 28, 363-368. 12. Olêdzka R., Szyszkowska E.: Badanie zawartoci pierwiastków w wybranych gatunkach zió³ oraz w ich naparach. Bromat. Chem. Toksykol. 2000, 33, 311-316. 13. O¿arowski A.: Zio³olecznictwo. PZWL, Warszawa 1982, 27-36. 14. Pereira C.E.B., Felcman J.: Correlation Between Five Minerals and the Healing Effect of Brazilian Medicinal Plants. Biol. Trace Elem. Res. 1998, 65, 251-259. 15. Pinta M.: Absorpcyjna spektrometria atomowa. Zastosowania w analizie chemicznej. PWN, Warszawa 1997. 16. Roth J.A., Garrick M.D.: Iron interaction and other biological reactions mediating the physiological and toxic actions of manganese. Biochem. Pharmacol. 2003, 66, 1-13. 17. Trêtowska J., Kroszczyñski W., Oprz¹dek K., Syrocka K.: Metale i kwasy organiczne w liciach wybranych rolin. Bromat. Chem. Toksykol. 1999, 32, 285-291. 18. Wróbel K., Wróbel K., Urbina E.M.: Determination of total aluminium, chromium, copper, iron, manganese and nickel and their fractions leached to the infusions of black tea, green tea, Hibiscus sabdariffa and Ilex paraguariensis (mate) by ETA-AAS. Biol. Trace Elem. Res. 2000, 78, 271-280. 19. Zaj¹c M.: Witaminy i mikroelementy. Wydawnictwo Kontekst. Poznañ 2000, 122-129, 146-147 20. Zarêba S., B³oniarz J., Rahnama M.: Badania poziomów ¿elaza i chromu w zio³ach i naparach z tych zió³ stosowanych u doros³ych i dzieci. Bromat Chem. Toksykol. 2003, 36, 317-325. Otrzymano: 2004.11.23
![Finale 2006 - [Tobie wznawiamy.MUS]](http://s2.doczz.pl/store/data/002521585_1-0b4662092b127f1e91443134fde079b9-70x70.png "Finale 2006 - [Tobie wznawiamy.MUS]")
![Finale 2007c - [Chcemy sluchac Cie]](http://s2.doczz.pl/store/data/003623434_1-880cd7acb38acbf97c4fe57960de9b46-70x70.png "Finale 2007c - [Chcemy sluchac Cie]")
