Elżbieta Biały - Instytut Nafty i Gazu Krosno dn.05.09.2011

Elżbieta Biały - Instytut Nafty i Gazu
Piotr Kasza - Instytut Nafty i Gazu
Krosno dn.05.09.2011
O rozwoju stymulacji wydobycia w polskim górnictwie naftowym
Wstęp
Pojęcie stymulacja wydobycia węglowodorów określa działania podejmowane na
złożu lub w odwiercie mające na celu zwiększenie wydobycia. Metodami zwiększającymi
dopływ ropy naftowej lub gazu do odwiertu są zabiegi intensyfikacyjne, których ideą jest
odzyskanie pierwotnej i/lub zwiększenie przepuszczalności w strefie przyodwiertowej, a
także tzw. wtórne i trzecie metody oddziaływania. Metody intensyfikacyjne zwiększają
wydobycie z odwiertów nie zmieniając stanu energetycznego złoża. Metody wtórne i trzecie
podnoszą zasoby energetyczne złoża i wpływając na całe złoże lub jego wycinek, zwiększają
zarówno wydajność odwiertów, jak i stopień sczerpania złoża.
Przeglądając historyczne wydania dwutygodnika Przemysł Naftowy, który był w
większości materiałem źródłowym do niniejszego artykułu, bardzo często można napotkać
referaty, których tematyką jest „ożywianie produkcji”. Omawiają one sposoby zwiększenia
produkcji ropy naftowej należące raczej do metod eksploatacji, ale w myśl przytoczonej
powyżej definicji, można je także zaliczyć do metod stymulacji wydobycia. Dlatego też
zostały one wymienione w przeglądzie metod stymulacyjnych, jako najwcześniej stosowane
metody stymulacyjne.
Stymulacja wydobycia w polskim górnictwie naftowym na przestrzeni lat
Od początku historii eksploatacji ropy naftowej poszukiwano sposobów na
zwiększenie jej wydobycia lub przynajmniej zmniejszenie tempa jego spadku. Na przestrzeni
lat ta dziedzina wiedzy rozwijała się począwszy od pierwszych, bardzo prymitywnych działań
do coraz bardziej zaawansowanych technik oddziaływania na złoża. Początkowe sposoby
zwiększenia wydobycia ropy naftowej były nierzadko obarczone błędami i powodowały
nieodwracalne negatywne skutki. Pomimo popełnianych błędów, wysiłki i nowatorskie
1
pomysły inżynierów i techników spowodowały, że polski przemysł naftowy miał w tej
dziedzinie swoje osiągnięcia i oryginalne rozwiązania.
W okresie międzywojennym powszechnie stosowaną metodą eksploatacji było
tłokowanie odwiertów. Tłokowanie było polskim wynalazkiem na wydobywanie ropy
naftowej i najbardziej efektywnym ze wszystkich znanych wówczas sposobów wydobycia.
Na Podkarpaciu stosowanie tłoka do wydobycia datuje się od 1904 r. Patent na tę metodę
otrzymali M. Mikulski, B. Żubr i T Krynicki. Później tłoki były udoskonalane przez wielu
konstruktorów. W 1905r wypróbowano tłok Słowińskiego na szybie Feniks 1, Łaszcza 1 i
Manru na Roztoczynie, uzyskując doskonałe wyniki. W okresie od 1905 do 1921 roku
tłokowanie było jedyną metodą eksploatacji głębokich odwiertów w Polsce, a w Borysławiu
bezkonkurencyjną. Metoda ta dawała widoczne efekty w postaci zwiększonego wydobycia,
ale równocześnie przyczyniała się do szybszego pozbawienia złoża energii rodzimej. Z
czasem metoda ta zaczęła wzbudzać coraz poważniejsze zastrzeżenia także z powodu dużego
zużycia energii, zużycia lin (które trzeba było wymieniać co 4 miesiące) i ścierania się rur
wiertniczych.
Jan Cząstka w październiku 1933 roku na Zjeździe Naftowym w Krośnie wygłosił referat, w
którym stwierdził, że „tłokowanie jest metodą nieracjonalną i nieekonomiczną”. W zamian
zaproponował inne metody zwiększenia wydobycia, takie jak wtłaczanie do złoża wody
względnie sprężonego gazu lub powietrza. Podkreślał jednocześnie, że zatłaczanie wody do
złóż piaskowcowych posiada „małe widoki” szerszego zastosowania. Natomiast „zatłaczanie
sprężonego gazu lub powietrza należy uznać za jeden z najważniejszych postępów w
kopalnictwie naftowym w dziedzinie eksploatacji” (cyt.). W latach 30-tych zaniechano
stosowania metody tłokowania.
Do innych metod, które stosowano w celu zwiększenia wydobycia, było ssanie gazów
przy pomocy pomp próżniowych. Metoda ta nazywała się „smoczkowaniem” odwiertów. W
1986r inż. W. Wolski i K. Odrzywolski skonstruowali tzw. „smoczek” do wydobywania ropy
przy użyciu sprężonego gazu. Pierwsze przemysłowe próby wydobycia tym sposobem
przeprowadził na inż. Wolski w 1900r. W Borysławiu pompy próżniowe po raz pierwszy
zostały zastosowane przez inż. M. Łozińskiego i A. Landesa, a na większą skalę w 1928r w
Schodnicy i w 1929r w Uryczu na około 320 odwiertach. Na kopalniach Podkarpacia
zastosowanie pomp próżniowych, poza pojedynczymi przypadkami w Potoku i Harklowej,
2
nie znalazły szerszego zastosowania. Zaletą tej metody był znaczny wzrost wydobycia ropy,
ale jednocześnie powodowała ona szybszy postęp wody.
W latach 20. wzrost produkcji ropy uzyskiwano także przez powiększenie powierzchni
napływu ropy do odwiertu. Większą powierzchnię napływu uzyskiwano przy pomocy
narzędzi mechanicznych tzw. rozszerzaczy lub przez torpedowanie. Znane były rozszerzacze
horyzontalne, gryzowe, rolkowo-szczękowe i szczękowe.
Metodę torpedowania na Podkarpaciu zaczęto stosować na początku XX wieku i
przetrwała ona do lat 60-tych. Ideą tej metody było zwiększenie powierzchni filtracji poprzez
stworzenie systemu szczelin i kawern w twardych piaskowcach. Jako materiał wybuchowy
stosowano dynamit, nitroglicerynę, żelatynę wybuchową.
Największe rozpowszechnienie tej techniki miało miejsce w latach 20-tych. W okresie 19221927 w rejonie Borysławia przeprowadzono 57 prób torpedowania z czego 23 były udane, a
w zagłębiu krośnieńskim tylko w ciągu 5 miesięcy 1927 roku wykonano 19 torpedowań.
Chociaż metoda torpedowania zwiększała powierzchnię filtracji wielokrotnie, to ze względów
bezpieczeństwa i z uwagi na ujemne skutki techniczne w odwiertach, została wycofana z
praktyki przemysłowej. Pojawiła się wówczas koncepcja zastosowania w odwiertach
implozji, ale metoda ta nie została wykorzystana w praktyce.
Pomysłem na zwiększenie wydobycia ropy naftowej, który przyszedł do Polski z Ameryki,
było zatłaczanie do złoża powietrza lub gazu ziemnego. W Ameryce w tym czasie była to już
metoda bardzo rozpowszechniona. Celem zatłaczania gazu było podniesienie ciśnienia
złożowego i tym samym zwiększenie wydajności odwiertów i zwiększenie całkowitego
odzysku ropy. Metoda ta, w myśl dzisiejszej klasyfikacji, należała do wtórnych metod
oddziaływania na złoże.
W październiku 1929r w Drohobyczu odbył się Zjazd Naftowy na którym uczestnicy
wystosowali apel skierowany do rządu i do przemysłowców o poparcie nowej metody
zwiększenia wydobycia.
Fragment tego apelu przytoczono poniżej (cyt. pisownia oryginalna):
„Zjazd uznając metodę tłoczenia medium gazowego w złoże ropy, jako jeden ze środków
racjonalnej eksploatacji i konserwacji gazu, oraz najekonomiczniejszy sposób produkcji,
wzywa:
3
a) Czynniki rządowe, by poparły akcję mającą na celu wprowadzenie na naszych terenach
powyższej metody
b) Przemysłowców naftowych, by w zrozumieniu poważnych korzyści z niej płynących
przeprowadzili próby na swoich terenach
c) Strefy techniczne, by zajęły się naukowem i praktycznem ujęciem i rozwiązaniem problemu,
a rezultaty pracy przedłożyły następnemu zjazdowi naftowemu.
Apel spotkał się z pozytywnym odzewem i pierwsze próby zatłaczania powietrza rozpoczęto
na Podkarpaciu na kopalni „Lipa” w Lipinkach, 5 czerwca 1930 r. Osiągnięte wyniki były
bardzo korzystne. Wzrost produkcji w niektórych odwiertach dochodził do 300%, a
przeciętnie wynosił 80%. Rok później zatłaczanie gazu rozpoczęto w Schodnicy koło
Borysławia. Po drugiej wojnie światowej w zachodnich Karpatach tłoczono przeważnie
powietrze. Długotrwałe nagazowanie złoża powodowało „przebitki” gazu do odwiertów
wydobywczych. Aby im zapobiec, do odwiertów zasilających wtłaczano środki spieniające,
stosowano zmianę strumieni filtracyjnych, wytwarzano większe przeciwciśnienie w pokładzie
odwiertów wydobywczych.
Na Podkarpaciu, a w szczególności na kopalniach ropy naftowej położonych w antyklinie
Lipinek, do lat 30-tych, stosowano różnorodne metody zwiększenia produkcji. Sposobami
ożywienia produkcji, oprócz wtłaczania sprężonego powietrza lub gazu i sporadycznego
stosowania pomp próżniowych, były także mechaniczne sposoby zwiększenia produkcji, takie
jak: podczyszczanie, pogłębianie, torpedowanie, rozszerzanie średnicy otworu. Kopalnie ropy
w Krościenku Niżnym i Węglówce były przykładami dużych korzyści, jakie uzyskiwano
przez częste i szybkie podczyszczanie dna eksploatowanych otworów.
Kolejne prace nad skutecznymi sposobami zwiększenia wydobycia ropy naftowej
zmierzały w kierunku oddziaływania na jej fizyczno-chemiczne właściwości. Do takich
metod należały metody termiczne: elektrycznego wygrzewania strefy przyodwiertowej,
przemywania gorącą ropą lub poprzez cykliczne wtłaczanie do odwiertów pary wodnej.
Gorącą ropę wtłaczano na Potoku, a gorącą naftę do odwiertu Waliszko. W obydwu
przypadkach odnotowano zwiększenie produkcji.
Z najwcześniejszych metod chemicznych, jakie stosowano, był patent dr
Gruszkiewicza polegający na rozpuszczaniu parafiny przez CCl4 , zastosowany z sukcesem na
szybach Jawa i Bronisław.
4
Najlepsze efekty wygrzewania strefy przyodwiertowej osiągano stosując ogrzany do 2000C
olej gazowy. Znana i powszechnie stosowana była także metoda wygrzewania strefy
przyodwiertowej grzejnikiem elektrycznym. Pierwsze próby zastosowania tej metody miały
miejsce na kopalni Kryg w latach 1938-1939. Prąd elektryczny do grzejnika doprowadzano
przez żerdzie pompowe. Wadą tej metody była słaba izolacja żerdzi na głowicy.
W latach 60-tych XX wieku w Instytucie Naftowym w Krośnie skonstruowano grzejniki
elektryczne opuszczane na kablu przeznaczone do wygrzewania odwiertów. Konstruktorem
grzejnika jednofazowego był J. Ostaszewski, a grzejnika trójfazowego J. Nawrocki. Były one
wykorzystywane przeważnie na złożach ropy parafinowej.
Inną metodą zwiększająca wydobycie z odwiertów, należącą do wtórnych metod
eksploatacji, było nawadnianie złóż. Metodę tą zaczęto stosować w roku 1049 na kopalni Lipa
kolo Gorlic, a następnie w 1956 roku na kopalni Osobnica, na której proces nawadniania
trwał ponad 20 lat. Aby kontrolować proces przemieszczania się wody w złożu zastosowano
izotopy radioaktywne. Proces wypierania ropy naftowej przez wodę udoskonalano stosując
środki powierzchniowo -czynne, front gazoliny na kontakcie woda –ropa, tłoczenie ciepłej
wody. W INiG w Krośnie opracowano oryginalna metodę zatłaczania wody do górnej części
wyczerpanego pokładu. Metodę zastosowano na kopalni Potok w latach 80-tych ubiegłego
wieku. Pewną odmianą klasycznej metody nawadniania było przemienne zatłaczanie wody i
powietrza, które zastosowano w 1979 roku na kopalni Lipinki.
W 1957 roku w Instytucie Naftowym rozpoczęto badania nad wykorzystaniem bakterii
beztlenowych do zwiększenia wydobycia ropy w zachodnich Karpatach. Badania prowadzone
były pod kierownictwem prof. J. Karaskiewicza. Metoda polegała na zatłaczaniu do złoża
wody złożowej, melasy i szczepionki bakteryjnej. Metodę wypróbowano w latach 60-tych na
9 złożach w zachodnich Karpatach.
Lata 50-te XX wieku zapoczątkowały w Polsce rozwój prac nad metodami
intensyfikacyjnymi przez zastosowanie kwasowania i hydraulicznego szczelinowania. Prace
te stały się podwalinami obecnie powszechnie stosowanych metod stymulacyjnych. Pierwsze
wykłady na temat tzw. hydraulicznego rozwarstwienia złoża prowadził na Akademii Górniczo
–Hutniczej mgr inż. Marian Ptak, a pierwsze prace naukowe w Instytucie Naftowym z tej
dziedziny prowadzili Bronisław Fleszer i Janina Czajkowska.
5
Poważną przeszkodą w upowszechnieniu zabiegów intensyfikacyjnych była duża ilość
odwiertów
czynnych
dowierconych
metodą
udarową,
w
których
kolumny
rur
eksploatacyjnych stawiano na ile. Przed zabiegami należało wykonać prace rekonstrukcyjne
polegające na cementowaniu ostatniej kolumny rur. Pakery zabiegowe w ówczesnych czasach
były praktycznie niedostępne. Mimo występujących problemów udało się wykonać szereg
zabiegów stymulacyjnych na złożach.
W latach 1955-60 opracowano w Instytucie Naftowym metodykę kwasowania wapieni
jurajskich, którą wdrożono na kopalniach Lubaczów i Partynia z pozytywnym rezultatem.
Było to kwasowanie z równoczesnym szczelinowaniem bez podsadzki. Próbowano także
metod kwasowania złóż piaskowcowych, ale skuteczność tych zabiegów była niewielka. W
latach 1960-65 w Instytucie Naftowym prowadzono badania nad doborem receptur cieczy
kwasujacych oraz cieczy szczelinujących pod kierunkiem J. Pohla i Z. Szadaj. Badania te
zostały wdrożone z pozytywnym rezultatem podczas zabiegów kwasowania skał
dolomitowych w rejonie Nowej Soli i Rybaków.
Równolegle z pracami nad technologią kwasowania prowadzono badania dotyczące
techniki hydraulicznego szczelinowania złóż. Hydrauliczne szczelinowanie złóż ropy
naftowej zostało wprowadzone do praktyki przemysłowej w 1947r w USA. W Polsce
pierwsze szczelinowania wykonano w latach 1956-57 na kopalniach Wielopole, Bóbrka,
Wańkowa. W kolejnych latach dla zainicjowania i ukierunkowania szczeliny w
stymulowanym odwiercie stosowno małą torpedę wg pomysłu A. Ogrodnika i A. Bani (w
odwiertach Bóbrka, Węglówka, Klimkówka).
Kolejne lata przyniosły dalszy rozwój prac nad recepturami cieczy zabiegowych. Ciecze
robocze do zabiegów hydraulicznego szczelinowania umożliwiające transport piasku do
szczeliny, sporządzano wówczas na bazie oleju bunkrowego i mydła naftanowego, a także
kondensatu i mydła sodowego oraz emulsji ropno-kwasowej. Technika ich przygotowania do
zabiegu była niezwykle prymitywna. Również sprzęt zabiegowy oparty był na agregatach
produkcji radzieckiej typu CA 320, używany w Przedsiębiorstwach Poszukiwań do zabiegów
cementowania.
Równocześnie z pracami dotyczącymi cieczy zabiegowych prowadzono badania nad
materiałem podsadzkowym z glinu, krzemu, wapnia i magnezu, a także podsadzkami
krzemionkowymi.
6
W latach 1967-70 zdecydowanie wzrosła ilość prowadzonych prac dotyczących metod
wywoływania produkcji i intensyfikacji wydobycia. Badania koncentrowały się wokół doboru
odpowiednich składników do cieczy kwasujących takich jak, środki powierzchniowo-czynne,
substancji opóźniających rekcję kwasu ze skałami węglanowymi i substancji spełniających
role inhibitorów korozji. Dzięki tym badaniom z sukcesem przeprowadzono szereg zabiegów
kwasowania w odwiertach Pomorsko-1, Mniszów-13, Mniszów-14, Pławowoce-308.
Pracowano również nad technologią zabiegów kwasowania przy zastosowaniu spienionej
cieczy kwasującej. W 1973 r. opracowano metodę kwasowania przy zastosowaniu emulsji
hydrofobowych. Zabiegi z zastosowaniem tych cieczy kwasujących zostały wykonane z
pozytywnym efektem z odwiertach Gądków-2 i Żakowo-6.
Wymienione powyżej zabiegi stymulacyjne to tylko część z tych, które były wdrażane w
praktyce przemysłowej w latach 70. Było ich znacznie więcej i obejmowały różnorodne
działania na złoża, takie jak:
 przemywanie strefy przyodwiertowej gazoliną po zabiegach hydraulicznego
szczelinowania
 hydrauliczne szczelinowanie przy zastosowaniu pakera
 kwasowanie przy użyciu kwasu solnego i kwaśnego fluorku amonu
 etapowe kwasowanie strefy przyodwiertowej
Rok 1977 zamyka pewien okres badań i ich weryfikację w praktyce przemysłowej. Polscy
inżynierowie i naukowcy stanęli przed nowymi wyzwaniami, jakimi były prace nad doborem
cieczy zabiegowych i opracowaniem nowych technologii zabiegów przeznaczonych do
stymulacji odwiertów o dużej głębokości. Wraz z głębokością pojawiły się problemy z
opracowaniem cieczy roboczych odpornych na temperaturę 1300C.
Lata 1979-83 były w Instytucie Górnictwa Naftowego i Gazownictwa okresem szczególnego
rozwoju
badań
laboratoryjnych
dotyczących
właściwości
petrofizycznych
rdzeni
wiertniczych. W tym czasie zacieśniła się też współpraca Instytutu z przemysłem szczególnie
z grupą zabiegową w Sanoku. Podjęto wówczas prace nad doborem metod stymulacji płytko
zalegających złóż karpackich i Przedgórza Karpat. W wyniku tych prac rekomendowano do
wykonania zabiegi hydraulicznego szczelinowania przy użyciu cieczy szczelinującej na bazie
polimerów syntetycznych. Próbę przemysłowa przeprowadzono w odwiercie Hanka -32.
7
Ale oprócz sukcesów nie brakowało także porażek. Mało efektywne okazały się zabiegi
stymulacyjne złóż mioceńskich w rejonie Przemyśla.
W latach 1984-1986 pracowano nad zastosowaniem polimerów krajowej produkcji do
sporządzania cieczy zabiegowych do stymulacji odwiertów udostępniających warstwy o
dużych miąższościach.
Ważną częścią prac z zakresu stymulacji wydobycia były badania dotyczące receptur cieczy
zabiegowych przeznaczonych do usuwania uszkodzenia strefy przyodwiertowej wywołanego
różnego rodzaju pracami w odwiercie (wiercenia, cementowanie, stymulacja wydobycia).
Zajmowano się także uszkodzeniami strefy przyodwiertowej wywołanymi przez zmianę
zwilżalności, wypadanie minerałów ilastych, pozostałościami organicznymi, pęcznieniem
minerałów ilastych. W kilku wybranych odwiertach Podkarpacia w latach 1994-1995
przeprowadzono próby przemysłowe dekolmatacji strefy przyodwiertowej przy zastosowaniu
środka chemicznego zaproponowanego przez specjalistów WNIPIMORNIEFIEGAZ.
Rok 1995 był rokiem przełomowym w rozwoju metod stymulacyjnych w Polsce.
Ośrodek Intensyfikacji Wydobycia PGNiG został wyposażony w światowej klasy sprzęt
zabiegowy do hydraulicznego szczelinowania, szczelinowania cieczą kwasową, kwasowania,
hydroperforacji, płukania i udrażniania strefy przyodwiertowej przy pomocy urządzenia „ball
injection”. W tym samym czasie w Instytucie Nafty i Gazu utworzono Laboratorium
Stymulacji Wydobycia. Laboratorium zostało wyposażone w unikalną o wysokim standardzie
aparaturę badawczą, przeznaczoną do prowadzenia badań i projektowania zabiegów
stymulacyjnych. Był to ogromny postęp w rozwoju metod stymulacyjnych w Polsce, zarówno
dzięki możliwości prowadzenia badań laboratoryjnych na nowoczesnej aparaturze, zgodnie z
obowiązującymi normami API, jak i możliwości wykonywania zabiegów stymulacyjnych
zaawansowanym technologicznie sprzętem zabiegowym. Nowoczesny sprzęt zabiegowy,
pozwolił na wykonywanie większych zabiegów, w trudniejszych i bardziej skomplikowanych
warunkach złożowych. Możliwości techniczne tego sprzętu wspomaganego komputerowym
systemem FRACPRO do projektowania zabiegów i analizy ich efektywności, umożliwiły
wdrożenie nowych receptur cieczy szczelinujących i materiałów podsadzkowych.
Współpraca obydwu parterów zaowocowała opracowaniem i wdrożeniem w Polsce, a
także zagranicą, nowoczesnych technologii stymulacji wydobycia takich jak:
8
 Opracowanie receptur płynów szczelinujących na bazie pochodnych guaru
zastosowanych w zabiegach stymulacyjnych na polskich złożach Tuligłowy,
Palikówka oraz na złożu ukraińskim Wostoczno-Połtawskaja i na Białorusi
 Opracowanie receptur cieczy kwasujących zastosowanych w zabiegach kwasowania
na złożach Wilków i Naratów, Łapanów, Radlin, Paproć, Retno, Mozów,
Szlichtyngowa, Cicha Góra
 Opracowanie technologii kwasowania emulsjami kwasowymi zastosowanymi na
złożach Buk, Grotów, Mostno, Buszewo, Sowia Góra, Sieraków, Lubiatów
 Opracowanie receptur płynów do blokowania dopływu wody do odwiertu na złożu
Jarosław
 Zastosowanie metod mikrobiologicznych w celu zwiększenia efektywności
hydraulicznego szczelinowania
Obecnie w polskim górnictwie naftowym stymulacja rozwija się w oparciu o
współczesne rozwiązania i kierunki światowe. Decyzje o podejmowanych zabiegach
stymulacyjnych poprzedzane są różnorodnymi badaniami laboratoryjnymi, a przewidywane
efekty tych
zabiegów
potwierdzane
symulacjami
komputerowymi.
Współpraca
z
międzynarodowymi firmami chemicznymi pracującymi na rzecz przemysłu naftowego
pozwala na stosowanie środków chemicznych najnowszej generacji. Dzięki temu polska
stymulacja dorównuje poziomem pracom zachodnich firm.
Przedstawiając historię stymulacji nie sposób nie wspomnieć o ludziach, często
anonimowych i zapomnianych, których praca przyczyniła się do rozwoju tej dziedziny
wiedzy. Oprócz osób wymienionych wcześniej na naszą pamiętać zasługują ludzie żyjący i
pracujący w czasach bardziej nam współczesnych. Są wśród nich zarówno pracownicy
PGNiG S.A. w Sanoku oraz obecnie w ZRG Krosno sp. z. o. o, którzy byli pionierami
nowoczesnej stymulacji, a wśród nich J. Fiedeń,, R. Raczkowski, A. Król, a także pracownicy
Instytutu Naftowego B. Fleszer, J Czajkowska J. Ostaszewski, J. Pohl, Z. Szadaj, J. Nawrocki,
B. Bylica, St. Miezin, G. Juszczęć.
9
Literatura
1. Maksymilian Fingerchut, Inż. Górn., ”Eksploatacja złóż roponośnych w Polsce”,
Przemysł Naftowy, dwutygodnik wydawany nakładem Krajowego Towarzystwa
Naftowego we Lwowie, zeszyt 16, 25 sierpnia 1927r
2. „Ożywienie produkcji złóż roponośnych”, Przemysł Naftowy, dwutygodnik
wydawany nakładem Krajowego Towarzystwa Naftowego we Lwowie, zeszyt 19,
str.535, 10 października 1927r
3. Witołd Rudkowski, inż. „Torpedowanie otworów wiertniczych”, Przemysł
Naftowy, dwutygodnik wydawany nakładem Krajowego Towarzystwa Naftowego
we Lwowie, zeszyt 21, 10 listopada 1927r
4. Stefan Engl, inż. „Metody wydobywania ropy przy pomocy sprężonych gazów”,
Przemysł Naftowy, dwutygodnik wydawany nakładem Krajowego Towarzystwa
Naftowego we Lwowie, zeszyt 22, str.535, 25 listopada 1927r
5. Władysław Klimkiewicz, inż., „Przyczyny zanikania produkcji w odwiercie i
środki dla jej podniesienia” Przemysł Naftowy, dwutygodnik wydawany nakładem
Krajowego Towarzystwa Naftowego we Lwowie, zeszyt 19, str.431, 10
października 1931r
6. Jan Cząstka, „Obecne kierunki w dziedzinie eksploatacji i konserwacji ciśnienia
złożowego” – referat wygłoszony na VI Zjeździe Naftowym w Krośnie w
październiku 1932r- wydrukowany - Przemysł Naftowy, dwutygodnik wydawany
nakładem Krajowego Towarzystwa Naftowego we Lwowie, zeszyt 4, str.102-104,
25 lutego 1933r i zeszyt 5, 10 marca 1933r
7. „Rozszerzacz systemu Kazimierza Steina w Borysławiu”, Przemysł Naftowy,
dwutygodnik wydawany nakładem Krajowego Towarzystwa Naftowego we
Lwowie, zeszyt 17, str.469, 10 marca 1933r
8. Jan Cząstka, „Problemy racjonalnej eksploatacji złóż ropnych w zagłębiu
zachodnim, Przemysł Naftowy, dwutygodnik wydawany nakładem Krajowego
Towarzystwa Naftowego we Lwowie, zeszyt 17, 10 września 1934r
10
9. „Podstawowe zagadnienia eksploatacji złóż ropnych”- na podstawie pracy Dra A .
Mayer-Gürra pt” Grudfragen der Erdöl-Förderung”, tłumaczył Maksymilian
Finerchut, przerobił częściowo prof. inż. Jan Cząstka, Kraków-1948-Krosno
11