interdyscyplinarność badań w zakresie bibliotekoznawstwa w

Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
Danuta Konieczna*
Biblioteka Uniwersytecka
Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie
INTERDYSCYPLINARNOŚĆ BADAŃ W ZAKRESIE
BIBLIOTEKOZNAWSTWA W WYSTĄPIENIACH KONFERENCJI
GENERALNYCH IFLA. WYBRANE ZAGADNIENIA
[INTERDISCIPLINARY ASPECTS OF THE RESEARCH IN LIBRARY SCIENCE
AS REFLECTED IN CONTRIBUTIONS TO IFLA GENERAL CONFERENCES.
SELECTED ISSUES]
Abstrakt: Przedstawiono w zarysie analizę referatów wygłoszonych w czasie dorocznych konferencji i kongresów
IFLA w latach 2000–2009, podczas sesji Sekcji Teorii i Badań ds. Bibliotek. Głównym celem jest ukazanie powiązań między bibliotekoznawstwem i innymi dyscyplinami oraz metod badawczych wykorzystywanych w badaniach
bibliotekoznawczych. Do przedmiotowej i formalnej analizy zostało wybranych 45 referatów. Wyniki badań pokazują, że bibliotekoznawstwo jest ściśle powiązane z naukami społecznymi: socjologią, psychologią, filozofią
oraz naukoznawstwem. Przedstawione zostały również nowe metody badawcze omawiane w analizowanych referatach, m.in. badania w działaniu czy dyfuzja innowacji.
BIBLIOTEKOZNAWSTWO – IFLA – INTERDYSCYPLINARNOŚĆ – KONFERENCJE IFLA – METODOLOGIA
Abstract: The paper outlines the analysis of IFLA conference papers presented at IFLA annual conferences and
congresses in the years 2000−2009, during sessions of the Library Theory and Research Section. The main objective is to present the relationship between library science and other research disciplines and to show what research methods are used in the library science studies. 45 conference papers have been selected for the subject
and formal analysis. The study’s results indicate that library science has strong connections with social sciences:
sociology, psychology, philosophy and science of sciences. Also presented are new research methods, described
in some of the conference papers, among others action research and DIT.
IFLA – IFLA CONFERENCES – LIBRARY SCIENCE – INTERDISCIPLINARY RESEARCHES – METHODOLOGY
*
*
*
*
Dr DANUTA KONIECZNA, wicedyrektor Biblioteki Uniwersyteckiej Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego
w Olsztynie; absolwentka bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. Dwie najważniejsze publikacje (2009) Nowe trendy
w architekturze i organizacji przestrzeni w bibliotekach polskich. [W:] M. Dzewiecki red. (2009). Nowoczesna biblioteka.
Warszawa: Wydaw. SBP, s. 21–33; (2008) Dzieje olsztyńskich bibliotek. Olsztyn: WBP w Olsztynie, 88 s. E-mail:
[email protected]
[DANUTA KONIECZNA, PhD; vice-director of the Library of University of Warmia and Mazury in Olsztyn; MA in
LIS. Two the most important publications: (2009) Nowe trendy w architekturze i organizacji przestrzeni w bibliotekach
polskich [New Trends in the Architecture and Spatial Arrangement of Polish Libraries]. [In:] M. Dzewiecki ed. (2009).
Nowoczesna biblioteka [The Modern Library]. Warszawa: Wydaw. SBP, s. 21–33; (2008) Dzieje olsztyńskich bibliotek
[History of Libraries in Olsztyn]. Olsztyn: WBP w Olsztynie, 88 s. E-mail: [email protected]]
192
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
WSTĘP
Opracowanie ma na celu przedstawienie tematyki wybranych referatów, które były wygłoszone w czasie dorocznych Konferencji Międzynarodowej Federacji Stowarzyszeń i Instytucji Bibliotekarskich – IFLA, organizacji, która jest niewątpliwie najważniejszą i najliczniejszą organizacją zawodową środowiska bibliotekarzy i pracowników informacji naukowej. Referaty były wygłoszone w czasie sesji organizowanych w latach 2000–2009
przez Sekcję Teorii i Badań ds. Bibliotek (Library Theory and Research Section). Zadaniem było przeanalizowanie treści referatów ze szczególnym zwróceniem uwagi na powiązania bibliotekoznawstwa z innymi dyscyplinami naukowymi oraz wskazanie na interdyscyplinarność poruszanych tematów. Ważne też było przeanalizowanie stosowanych lub opisywanych w referatach metod badawczych, często przejmowanych z innych dyscyplin. Był to również sygnał wskazujący na interdyscyplinarność charakteru badań w zakresie bibliotekoznawstwa. Mimo że doroczne Konferencje IFLA mają charakter bardziej zawodowych aniżeli naukowych spotkań, to
jednak prezentują one światowe tendencje rozwoju bibliotekoznawstwa, zarówno w zakresie teorii jak i praktyki
i to daje podstawę do bliższego zbadania tematyki referatów Konferencji IFLA, odbywających się w XXI wieku.
IFLA
IFLA – Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń i Instytucji Bibliotekarskich jest wiodącą organizacją reprezentującą interesy bibliotekarzy i pracowników informacji. Powstała w 1927 r. w Edynburgu jako stowarzyszenie zrzeszające powstałe wcześniej krajowe organizacje bibliotekarskie. Do założycieli IFLA należała między
innymi Polska, a okres międzywojenny XX w. był szczególnie aktywny, jeżeli chodzi o udział polskich bibliotekarzy w działalności na polu międzynarodowym. W pracach tych uczestniczyli liczni bibliotekarze (m.in. Jan
Muszkowski, Edward Kunze, Aleksander Birkenmajer, Józef Grycz) i, jak pisała H. Więckowska, już na Światowym Kongresie, który odbył się w Rzymie w 1929 r., grupa polskich bibliotekarzy liczyła 35 osób; była
czwartą co do liczebności grupą bibliotekarzy [Więckowska 1973, s. 209]. Obecnie IFLA liczy ok. 1600 członków reprezentujących ponad 150 krajów. Jest ona niezależną, pozarządową organizacją non-profit, współpracującą ściśle z innymi stowarzyszeniami i organizacjami, działającymi w zakresie bibliotekoznawstwa i informacji
naukowej. Celem Federacji jest między innymi reprezentowanie interesów członków Federacji na całym świecie, promowanie wysokiego standardu usług bibliotecznych i informacyjnych, współpraca międzynarodowa bibliotek, prowadzenie badań i, co za tym idzie, zapewnienie wysokiego poziomu wiedzy dotyczącej bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. Wiedza ta dotyczy niezwykle szerokiego kręgu zagadnień, które są aktualnie
przedmiotem zainteresowania 5 działów, 48 sekcji, wyodrębnionych w ramach poszczególnych działów oraz
tzw. Podstawowych Działań (Core Activities), zajmujących się specjalnymi, ważnymi i aktualnymi programami,
zgodnymi z przyjętą strategią IFLA. Liczne i aktualne zagadnienia stają się też przedmiotem zainteresowania
specjalnych grup tematycznych, powołanych na przykład do zajęcia się sprawami e-learningu, Biblioteką 2.0,
czy problemami kobiet pracujących w bibliotekach.
DOROCZNE KONFERENCJE IFLA
IFLA od 1929 r. organizuje doroczne spotkania znane obecnie jako Światowe Kongresy Bibliotek i Informacji, połączone z Konferencjami Generalnymi IFLA. Pierwszy Kongres miał miejsce w 1929 r. w Rzymie i o-
193
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
dbywał się pod patronatem króla Wiktora Emanuela III. Między innymi, uczestników Kongresu przyjmował na
audiencji w Bibliotece Watykańskiej papież Pius XI. W czasie tego pierwszego Kongresu uchwalono ostatecznie
organizację Federacji i przyjęto jej statut. Obrady toczyły się w 16 sekcjach, a polscy bibliotekarze wykazali się
wówczas znaczną aktywnością. Ustalono też, ze kolejne kongresy będą odbywały się co roku, w różnych krajach
świata i będą miały ustalony temat główny. W 1936 r., 9. Kongres odbył się w Polsce, z udziałem przedstawicieli 17 krajów z trzech kontynentów. Kolejne konferencje i kongresy odbywały się w różnych krajach; organizowane były przez Zarząd Główny IFLA i narodowe komitety krajów goszczących delegatów i uczestników z całego świata. Zazwyczaj poszczególne konferencje odbywają się pod wybranym hasłem, które ma być myślą
przewodnią spotkania. Przykładowo 70. Konferencja IFLA (Buenos Aires, 2004 r.) odbywała się pod hasłem
„Biblioteki – narzędziem edukacji i rozwoju”, 71. Konferencja (Oslo, 2005 r.) miała hasło „Biblioteki – podróż
z odkryciami”, 72. Konferencja (Seul, 2006 r.) odbywała się pod hasłem „Biblioteki – dynamiczne lokomotywy
dla społeczeństwa wiedzy”. Hasłem ostatniej Konferencji, kolejnej siedemdziesiątej piątej, która miała miejsce
w Mediolanie w 2009 r., było – „Biblioteki kreują przyszłość: budowanie na kulturowym dziedzictwie”.
W czasie organizowanych konferencji odbywa się z reguły uroczyste otwarcie z udziałem najwyższych
władz państwowych oraz regionalnych i miejscowych. Przykładowo, konferencje w Oslo w 2005 r. otwierał król
Norwegii Harald V. Konferencje skupiają zazwyczaj ponad 3 000 uczestników i ich przygotowanie wymaga
znacznego wysiłku ze strony IFLA i miejscowych organizatorów. Odbywa się zazwyczaj ok. 150–200 różnego
rodzaju spotkań, warsztatów, sesji plenarnych, obrad poszczególnych sekcji, prezentacji posterowych, wystaw,
dyskusji, wycieczek do bibliotek oraz wycieczek turystycznych. Organizowane są też targi dostawców zbiorów,
systemów komputerowych i sprzętu dla bibliotek. W Mediolanie na przykład, w 2009 r., odbyło się 219 różnego
rodzaju spotkań, a w Berlinie w 2003 r. – 235 spotkań. Najważniejsze z punku widzenia merytorycznego są jednak spotkania zaplanowane wcześniej przez poszczególne sekcje, które prezentują po kilka referatów, tematycznie związanych z nazwą i programem sekcji oraz hasłem przewodnim danego Kongresu.
SEKCJA TEORII I BADAŃ DS. BIBLIOTEK
Sekcja Teorii i Badań ds. Bibliotek (Library Theory and Research Section) jest jedną z siedmiu sekcji
uwzględnionej w Dziale IV, zajmującym się wsparciem zawodowym (Division of Support of the Profession).
Liczba sekcji i działów ulegała w minionych latach pewnym zmianom. Istniejące aktualnie Działy obejmują
sprawy dotyczące następujących zagadnień: rodzaje bibliotek, zbiory biblioteczne, usługi biblioteczne, wsparcie
dla zawodu, zagadnienia poszczególnych regionów. Zazwyczaj sekcje obejmują swoją tematyką wybrane zagadnienia z działalności bibliotek, rodzaje zbiorów lub problemy określonych typów bibliotek. Są więc sekcje
poświecone bibliotekom publicznym, narodowym, parlamentarnym, akademickim, naukowym, szkolnym i innym. Są również sekcje poświęcone tematyce danego regionu lub kontynentu; na przykład Sekcja Afryki, Sekcja
Azji i Oceanii, Ameryki Łacińskiej.
Sekcja Teorii i Badań ds. Bibliotek uwzględniona we wspomnianym Dziale IV jest pokrewna innym sekcjom tego Działu. Tak więc znajdują się tam również sekcje poświecone kształceniu i doskonaleniu zawodowemu bibliotekarzy, budownictwu bibliotecznemu, zarządzaniu bibliotek, statystyce i ewaluacji działań bibliotecznych, zarządzaniu organizacjami bibliotekarskimi. Sekcja Teorii i Badań ds. Bibliotek swoje prace koncentruje
na sprawach rozwoju bibliotekoznawstwa i informacji naukowej poprzez badania teoretyczne i stosowane we
194
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
wszystkich aspektach tej dyscypliny. Promuje ona wyniki badań naukowych w ranach międzynarodowej społeczności bibliotekarskiej.
Przedmiotem analizy niniejszego komunikatu są referaty wygłoszone w czasie Konferencji Generalnych
IFLA właśnie w ramach Sekcji Teorii i Badań ds. Bibliotek. Chodzi o zbadanie, czy w tej podstawowej dla badań bibliotekoznawczych Sekcji widoczne są tematy ważne i nowatorskie dla naszej dziedziny, jakie metody
badawcze są wykorzystywane w omawianych referatach, czy można zauważyć związki z innymi dyscyplinami
naukowymi, jakie materiały są cytowane w prezentowanych wystąpieniach. Ciekawe są również obserwacje
dotyczące autorów tych referatów, miejsca ich zatrudnienia i pochodzenia.
REFERATY – OCENA FORMALNA
Analiza referatów obejmuje 45 wystąpień, które miały miejsce w czasie dziesięciu Konferencji, odbywających się w latach 2000– 2009. W tym okresie Konferencje IFLA były organizowane w: Jerozolimie – 2000 r.,
Bostonie – 2001 r., Glasgow –2002 r., Berlinie – 2003 r., Buenos Aires – 2004 r., Oslo – 2005 r., Seulu – 2006
r., Durbanie – 2007 r., Québec – 2008 r. i Mediolanie – 2009 r. Jak wynika z tego przeglądu spotkania te odbywały się na różnych kontynentach, co niewątpliwie umożliwiało udział w Kongresach przedstawicielom bibliotek z różnych krajów. W czasie omawianych Konferencji w każdym niemal roku wydzielona była sesja, czasami
uzupełniona warsztatami, z referatami proponowanymi przez Sekcję Teorii i Badań ds. Bibliotek. W dwóch
przypadkach tematyka tej Sekcji była połączona z problematyką innych Sekcji IFLA. Było tak w Glasgow, gdzie
uwzględnione zostały referaty Sekcji Statystyki oraz w Oslo, gdzie zagadnienia teoretyczne bibliotekoznawstwa
połączono z referatami Sekcji Kształcenia i Szkolenia. W czasie dziesięciu lat zostało wygłoszonych w czasie
Konferencji, w ramach Sekcji Teorii i Badań ds. Bibliotek, 51 referatów, przy czym jedynie 45 było dostępnych
w wersji elektronicznej na stronie IFLA. Nie zostały na przykład objęte analizą referaty z sesji, które odbyła się
w 2002 r. w Glasgow, gdyż nie były one dostępne online. Pozostałe referaty stały się przedmiotem bliższej analizy. Autorami wspomnianych referatów było 61 osób, co oznacza, że 11 referatów były przygotowanych przez
dwóch, trzech, a jednym przypadku nawet przez sześciu autorów. Reprezentowali oni naukowców i bibliotekarzy z 27 krajów. W jednym przypadku współautorami byli również studenci. Najbardziej aktywną grupą referentów byli autorzy z Norwegii i Stanów Zjednoczonych. Z każdego z tych krajów pochodziło po pięciu autorów.
Po trzech autorów referatów pochodziło z Francji i Południowej Afryki, po dwóch autorów reprezentowało
Niemcy, Australię, Nową Zelandię, Estonię, Kanadę i Wielką Brytanię. Po jednym wystąpieniu mieli przedstawiciele: Chin, Izraela, Argentyny, Tajlandii, Malezji, Iranu, Ugandy, Tajwanu, Tunezji, Botswany, Nigerii, Danii, Szwecji, Japonii, Islandii, Kuby i Rosji. 67% autorów pracowało na uniwersytetach, w instytutach badawczych i szkołach kształcących bibliotekarzy. 19% referentów to pracownicy różnego typu bibliotek, 7% autorów
reprezentowało zarówno bibliotekę, jak i instytut badawczy czy szkołę bibliotekarską; pozostałe 7% to autorzy
zatrudnieni w stowarzyszeniach bibliotekarskich oraz w centrum komputerowym. W czasie poszczególnych sesji
wygłaszano od 2 do 11 referatów. Średnio, na każde z minionych 10 lat przypadało po 5 referatów. Najwięcej
referatów w ramach Sekcji Teorii i Badań ds. Bibliotek wygłoszono w czasie Konferencji w Oslo w 2005 r.,
jednakże wiązało się to z połączeniem tematyki tej Sekcji z problemami, którymi zajmuje się Sekcja Kształcenia, co niewątpliwie wpłynęło na większą liczbę wystąpień.
195
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
REFERATY – OCENA MERYTORYCZNA – CYTOWANIA
Referaty wygłaszane w czasie poszczególnych sesji Sekcji Teorii i Badań ds. Bibliotek były związane z tematem wiodącym, narzuconym przez komitet organizacyjny Sekcji. Dotyczyły one takich zagadnień jak: bibliometria, związki między teorią a praktyką bibliotekarską, współpraca międzynarodowa w zakresie badań bibliotekoznawstwa i informacji naukowej, znaczenia statystyki dla badań bibliotekoznawczych, metody badawcze stosowane w bibliotekoznawstwie, rola IFLA w promowaniu norm i standardów w bibliotekarstwie, badania
naukowe w zakresie bibliotekoznawstwa prowadzone w Afryce, biblioteka jako miejsce i przestrzeń, badania
w zakresie open access.
W liczbie 45 wystąpień tylko 9 referatów nie posiadało literatury przedmiotu. Pozostałe 39 referatów miało
łącznie 721 cytowań, od 4 do 65 pozycji. Średnio na jeden referat przypadało 16 cytowań. Były to głównie cytowania artykułów z czasopism (45%), książek (35%), materiałów niepublikowanych, do których należały raporty, prace magisterskie i prace doktorskie (8%) oraz dokumenty elektroniczne (12%). Zdecydowana większość
cytowanych pozycji to materiały w języku angielskim (89%), następnie francuskim (3,5%), hiszpańskim (3,2%),
norweskim (1,4%), niemieckim i chińskim po 1% oraz, poniżej 1% cytowań dotyczyło materiałów w językach
estońskim, szwedzkim i japońskim.
Analiza tematyki cytowanych publikacji, jakkolwiek możliwa tylko na podstawie tytułów wydawnictw
i w kilku wypadkach na podstawie sprawdzenia ich w Internecie, wskazuje, że większość z 721 cytowanych prac
dotyczy publikacji z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej – 424 pozycje (58,8%). Znacznie mniejsze liczby cytowanych materiałów dotyczą pozostałych dyscyplin. Są to:
•
naukoznawstwo
72 pozycje, 10% cytowań,
•
socjologia
59 pozycji, 8,2% cytowań,
•
bibliometria
40 pozycji, 5,6% cytowań,
•
nauki pedagogiczne
35 pozycji, 4,9% cytowań,
•
psychologia
24 pozycje, 3.3% cytowań,
•
edytorstwo
14 pozycji, 2,0% cytowań,
•
religioznawstwo
12 pozycji, 1,7% cytowań.
Poniżej 10 cytowanych publikacji dotyczyło takich dyscyplin jak: nauki ekonomiczne, filozofia, statystyka,
nauki polityczne, medycyna, demografia. Z tego bardzo ogólnego przeglądu wynika, że najbliższe związki z bibliotekoznawstwem i informacją naukową mają naukoznawstwo i niewątpliwie związana z tą dyscypliną bibliometria. Również inne nauki społeczne – socjologia, nauki pedagogiczne, psychologia – cieszą się bliskimi
powiązaniami z badaniami w zakresie bibliotekoznawstwa; potwierdzają się więc tradycyjne związki tych dyscyplin z dyscypliną bibliotekoznawczą.
TEMATYKA WYSTĄPIEŃ
Tematyka wygłaszanych referatów była zazwyczaj wyznaczona przez przyjęty wcześniej tytuł danej sesji,
odbywającej się pod patronatem Sekcji Teorii i Badań ds. Bibliotek Często problemy omawiane w referatach
rzeczywiście nawiązywały do przewodniego motywu sesji, jednakże nie zawsze to miało miejsce. Niewątpliwie
do ciekawszych należała sesja w Québec w Kanadzie w 2008 r., przedstawiająca referaty na temat przestrzeni
196
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
i miejsca biblioteki w ujęciu teoretycznym. Tytuł tej sesji odpowiadał 8 wygłoszonym referatom, z tego 6 jest
dostępnych w wersji elektronicznej. Temat przewodni sesji, jak i bliższa analiza referatów wyraźnie wskazuje na
ścisłe związki zagadnień bibliotekoznawstwa z socjologią, psychologią, filozofią, a nawet religioznawstwem.
Związki z religioznawstwem, a dokładnie z psychologią religii, są o tyle ciekawe, że dotyczą spojrzenia na budynek biblioteczny jak na miejsce uświęcone. Autorzy z Uniwersytetu z Maryland (USA) [Hahn, Jackson 2008,
dok. elekr.], w oparciu o przeprowadzone badania, stosowane w psychologii religii, przedstawili pewną analogię
między biblioteką akademicką postrzeganą jako symbol akademickich tradycji i reprezentanta misji uniwersytetu a kościołem, reprezentującym duchowe zadania Kościoła jako instytucji. Uniwersytet ma w sobie typową misję powiązaną z prawdą, wiedzą, światłem, mądrością – co odpowiada również misji Kościoła. Badani studenci
(43 osoby) na podstawie 42 fotografii bibliotek odpowiadali na liczne pytania dotyczące między innymi ich wrażeń i odczuć dotyczących między innymi stylów architektonicznych obiektów, duchowych i neutralnych odczuć
powiązanych z oglądanymi obiektami. Zapożyczenie metodologii z psychologii religii pozwala na zbadanie
ewaluacji biblioteki akademickiej jako miejsca, które obecnie sprzyja integracji młodych ludzi i może oferować
badaniom bibliotek nowe spojrzenie na użyteczność tego miejsca.
Równie ciekawe są spostrzeżenia kolejnego autora, tym razem reprezentanta Uniwersytetu Humboldta
z Berlina Olafa Eigenbrodta [Eigenbrodt 2008, dok. elektr.], który przedstawił referat pt. Societal places: the
constitution of library space through activity. W tym wystąpieniu nawiązał wyraźnie do kilku prac wybitnej filozof niemieckiego pochodzenia Hannah Arendt, a przede wszystkim do jej, przetłumaczonej również na język
polski, książki pt. Kondycja ludzka (Warszawa 2000). H. Arendt opisuje w niej między innymi różne typy aktywności ludzkiej – vita activa, czy vita contemplativa, sięgając do czasów starożytności. Autor wskazał, jak
koncepcja sfery publicznej, w której pozostaje człowiek, może pomóc w nowym spojrzeniu na przestrzeń biblioteki. Omówił ogólną teorię przestrzeni społecznej, a dokładniej przestrzeń społeczną biblioteki, którą zdefiniował jako miejsce działania, pracy, komunikowania i studiowania, które to czynności odbywają się w tym samym
czasie. Jest dla niego oczywiste, ze biblioteka tworzy przestrzeń społeczną. To nie tylko szkielet zdefiniowany
przez architekturę, lecz przestrzeń szeroko pojętej aktywności ludzkiej. Przez lata zmieniała się architektura bibliotek, aby stworzyć w nowych budynkach nie tylko miejsce na przechowywanie zbiorów i tradycyjne czytelnie, ale również miejsca do studiowania, dyskutowania, spotkań, komunikowania. Jest więc biblioteka społecznym miejscem zarówno dla pojedynczego czytelnika, jak i dla grup użytkowników. W konkluzji autor stwierdził, że architekci powinni poszukiwać takich rozwiązań przy projektowaniu budynków bibliotecznych, które
mają ułatwiać czytelnikom przebywanie w przestrzeni społecznej, a bibliotekarze od ponad 500 lat wiedzą, jak
tworzyć odpowiednie środowisko dla swoich użytkowników i szerzej, dla społeczeństwa wiedzy.
W podobnym, socjologicznym ujęciu utrzymany jest temat kolejnego referatu, który dotyczył teoretycznego
spojrzenia na bibliotekę publiczną jako na miejsce tworzące kapitał społeczny i zaufanie wśród ludzi [Varhein,
2008, dok. elektr.]. Z punktu widzenia teorii społecznego kapitału biblioteki publiczne są ciekawym przypadkiem, ponieważ są zarówno instytucjami uniwersalnymi, jak i miejscem społecznych spotkań i sprzyjają interakcji miedzy różnymi grupami ludzi.
Wśród referatów poświeconych problematyce bibliotekoznawczej z wyraźnym socjologicznym aspektem
można też wyróżnić ciekawy referat Maureen V. Kahler [Kahler 2000, dok. elektr.] z Australii przedstawiającej
analizę demograficzną społeczeństwa australijskiego reprezentującego tzw. baby boomer generation, a więc
generację ludzi urodzonych w latach 1946– 1961. Badania demograficzne, statystyczne oraz przeprowadzone
197
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
wywiady z 881 osobami pozwoliły ocenić, jak ta grupa społeczeństwa korzysta z bibliotek publicznych, szczególnie w perspektywie 20 lat. Ważna jest więc tutaj znajomość zagadnień demograficznych i statystycznych oraz
socjologiczne ujęcie tych badań.
Ostatnim referatem wykazującym na powiązania z socjologią, co autor wyraźnie podkreślił w tekście, jest
tekst chińskiego badacza z Nanjing University of Science and Technology w Nanjing (Chiny) Conghui Fanga
[Fang, 2008, dok. elektr.]. Przedstawił on bibliotekę uniwersytecką jako „trzecie miejsce” dla środowiska studentów. Koncepcję tzw. „trzeciego miejsca” stworzył amerykański socjolog Ray Oldenburg (The great good
place, New York, 1999). Oznacza ono przestrzeń inną niż dom, zajmujący „pierwsze miejsce” oraz praca/szkoła
pozostawione na „drugim miejscu”. „Trzecie miejsce” oznacza przestrzeń publiczną rozumianą jako miejsce
spotkań towarzyskich, miejsce komunikowania, spędzania wolnego czasu, miejsce relaksu, czy aktywności kulturalnej. Miejsce to często wzmacnia poczucie przynależności do określonej społeczności. Autor referatu stwierdza, że aby biblioteka publiczna lub akademicka mogła pełnić rolę „trzeciego miejsca”, ważnej przestrzeni społecznej, musi być placówką zachęcającą do przyjścia do niej, gdzie może spotkać się, nie tylko z książką, czy
komputerem, ale i z innymi ludźmi. Przestrzeń biblioteczna staje się więc częścią wielkiej przestrzeni publicznej
i to czyni ją czymś więcej aniżeli tylko tradycyjnie pojmowaną biblioteką. W Chinach, zdaniem autora, tylko
kilka bibliotek można uznać za instytucje pełniące rolę „trzeciego miejsca”, jak i ogólniej – strefę publiczną.
Najliczniejsza grupą referatów wygłoszonych w czasie omawianych sesji były wystąpienia poświęcone
ogólnie problematyce badawczej w zakresie bibliotekoznawstwa i informacji naukowej. Wygłoszono ich 17;
uwzględnione były niemal w czasie każdej sesji. Większość z nich dotyczyła przeglądu i stanu badań w zakresie
bibliotekoznawstwa w różnych krajach, często wykorzystując metody bibliometryczne do przedstawienia tematyki i różnych aspektów badań. Były też wystąpienia bardziej szczegółowe, dotyczące na przykład jakości badań, powiązań teorii z praktyką biblioteczną, innowacyjnych rozwiązań w działalności bibliotecznej, zasad
kształtowania zbiorów, digitalizacji zbiorów, czy open access. W grupie tej można wyróżnić trzy referaty dotyczące IFLA i wpływu tej organizacji na rozwój bibliotekarstwa w różnych krajach świata. Jak się okazało udział
w Konferencjach IFLA, promocja przez IFLA nowych metod pracy, technik w zarządzaniu, standardów dotyczących katalogowania, klasyfikacji, czy manifesty i apele IFLA mają nieocenione znaczenie dla bibliotekarzy
na całym świecie, zwłaszcza dla krajów rozwijających się.
Podsumowaniem tej grupy tematów jest omówienie ciekawej inicjatywy Instytutu Bibliotekoznawstwa na
Uniwersytecie Humboldta w Berlinie, przedstawione przez Petrę Hauke [Hauke 2005, dok. elektr.]. Omawia ona
projekt seminaryjny realizowany w 2004 r. w Instytucie Bibliotekoznawstwa w Berlinie. W programie seminarium zrealizowano wówczas dwa zadania. Pierwsze dotyczyło zapoznania studentów z problemami związanymi
z działalnością edytorsko-wydawniczą, drugi z wyjaśnieniem dotyczącym istoty dyscypliny bibliotekoznawstwa.
Chodziło między innymi o zwrócenie uwagi na potraktowanie library science jako dyscypliny naukowej, dostosowanej do wymogów społeczeństwa informacyjnego, a nie wiedzę praktyczną, rzemiosło, ograniczone do fizycznego aspektu zarządzania zbiorami i usługami, jak to było zwyczajowo rozumiane w Niemczech. Studenci,
pracując nad książką, kontaktowali się z wieloma autorytetami bibliotekoznawstwa w Niemczech i na świecie.
Teksty na temat bibliotekoznawstwa nadesłało 36 ekspertów z różnych krajów. Efektem ich pracy była wydana
książka, omawiająca historię, sytuację obecną i przyszłość bibliotekoznawstwa. Nosi ona tytuł Library Science –
quo vadis? (München 2005).
198
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
Zagadnienia dotyczące kształcenia bibliotekarzy i ich doskonalenia to kolejny temat pojawiający się w wystąpieniach Konferencji. Jednakże 7 referatów dotyczących tego tematu, jakie zostały wygłoszone w Oslo
w 2005 r. były efektem połączenia w tym roku wystąpień Sekcji Teorii i Badań ds. Bibliotek z Sekcją Kształcenia i Doskonalenia. Omawiane w nich były programy nauczania, rozwój szkolnictwa bibliotekarskiego w wybranych krajach, studia doktoranckie, aspekty organizacji nauczania, współpracy międzynarodowej w tym zakresie. Mówiąc o powiązaniu tego tematu z innymi dyscyplinami można jedynie wspomnieć, że nawiązują one
do zagadnień nauk pedagogicznych, a szczególnie szkolnictwa wyższego, o czym świadczą miedzy innymi liczne stosunkowo cytowania w literaturze przedmiotu oraz odniesienia do tych zagadnień w tekstach wystąpień.
METODY BADAWCZE
Ostatnią grupą tematów, którą można było wyróżnić były tematy dotyczące metod badawczych. Niezależnie
od wykorzystywanych metod badawczych przy opracowaniu poszczególnych wystąpień, w niektórych referatach omawiano dokładniej nowatorskie metody, które zostały zaadaptowane do badań w zakresie bibliotekoznawstwa. Tematyce wykorzystywanych metod badawczych w bibliotekoznawstwie poświęcona była w całości
sesja w czasie Konferencji w Argentynie w 2004 r.. Mówiąc o pierwszej grupie metod należy stwierdzić, ze najczęściej wykorzystywanymi metodami stosowanymi przy opracowaniu referatów były: analiza piśmiennictwa,
obserwacja, badania ankietowe, wywiady, analiza danych statystycznych, metody bibliometryczne i naukometryczne, analiza dokumentacji bibliotecznej, studium przypadków (case study).
Omawiając bliżej referaty poświecone metodom badawczym (7 wystąpień) do podstawowych i najbardziej
ogólnych należy zaliczyć referat Wallace’a Kohlera z Uniwersytetu Valdosta w Południowej Karolinie zatytułowany Why Research Methods for Librarians? [Kohler 2004 dok. elektr.]. Jest to właściwie forma przewodnika
czy instrukcja dla prowadzących badania w zakresie bibliotekoznawstwa. Jest wyjątkowo obszerny – liczy 45.
stron i dokładnie przedstawiono w nim miedzy innymi badania jakościowe, ilościowe (w tym bibliometryczne),
studium przypadków, eksperyment, obserwację, metody socjologiczne, badania statystyczne z instrukcją, jak
korzystać z oprogramowania SPSS, dotyczące przetwarzania i analizy informacji statystycznych. Wszystkie
omawiane metody uzupełnione są przykładami badań; odwołują również do źródeł, szerzej omawiających dane
badania i metody. Autor omawiał dodatkowo język pracy naukowej, styl, sposób cytowania wykorzystywanej
w badaniach literatury. Jest to więc typowy przewodnik z metodologii badań, dostosowany do potrzeb zagadnień
bibliotekoznawstwa, możliwy do wykorzystania również w programach nauczanie studentów. Podobny charakter miał też referat autorstwa Anne Morris, zawierający przegląd metod badawczych w nauczaniu studentów
bibliotekoznawstwa [Morris 2005, dok. elektr.].
Do bardziej szczegółowych należą referaty poświecone omówieniu konkretnej metody badawczej, która
może być wykorzystana w badaniach bibliotekoznawczych. Przykładem jest tutaj jedna z badawczych metod
jakościowych – badania w działaniu (action research), którą omawia Ann Curry, przedstawiając jednocześnie
przykłady projektów, do których zostali włączeni studenci jako aktywni uczestnicy prowadzonych badań [Curry
2005, dok. elektr.]. Cechą metody action research jest ukierunkowanie na poprawę jakości działania w określonej sytuacji i starania o rozwiązanie określonych problemów, zachodzących w pracy, w tym przypadku w pracy
bibliotek. Działanie i refleksja nad działaniem, bieżąca ocena wyników, cykliczna interpretacja wyników –
wszystko to ma pomóc w rozwiązaniu określonych problemów, przy czym uczestnicy badań są zaangażowani
199
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
w działania i jednocześnie w refleksje nad działaniem; poznają też na bieżąco efekty tych działań. Autorka referatu określa metodę action research jako metodę łączącą teorię i praktykę. Jako przykład wykorzystania tej metody omówiła między innymi takie projekty jak: uatrakcyjnienie biblioteki publicznej dla nastolatków, zmiany
godzin otwarcia biblioteki akademickiej, wygląd biblioteki publicznej (chodziło o nową filię biblioteki publicznej, jej wystrój i wyposażenie), rozwój usług informacyjnych dla gejów/lesbijek oraz dla studentów obcokrajowców. W projektach tych brali udział studenci, co zdaniem autorki, przyniosło satysfakcję studentom oraz korzyści bibliotekarzom.
Inną, powiązaną z teoriami socjologicznymi, jest metoda określana jako dyfuzja innowacji (diffusion of innovation – DOI), opisana przez E. M. Rogera w książce Diffusion of innovation (5th ed., New York 2003), stąd
często określa się ją jako Roger’s Diffusion of Innovation. Autorzy referatu – James Revell i Don Dorner z Nowej Zelandii [Revell, Dorner 2009, dok. elektr.] zajęli się bibliotekarzami dziedzinowymi i ich rolą w promowaniu akademickich repozytoriów źródeł informacji. Wykorzystując metodę DOI, zbadali jak, dlaczego i w jakim
stopniu nowe idee i rozwiązania organizacyjne oddziaływają na działalność biblioteki. Przy tym instytucjonalne
repozytoria postrzegane były jako elementy innowacyjne w rozpowszechnianiu informacji.
Można jeszcze zwrócić uwagę na nowatorską metodę, określoną jako międzynarodowa metoda badań
współpracy (International Cooperative/Comparative Research Mehtod), opisaną i praktycznie wykorzystaną
przez Yan Quan Liu z Southern Connecticut State University w Stanach Zjednoczonych [Liu 2001, dok. elektr.].
Metoda ta jest wykorzystywana do porównywania badań prowadzonych we współpracy z innymi krajami.
W tym przypadku chodziło o współpracę Stanów Zjednoczonych oraz Chin i porównanie dwóch indywidualnych projektów badawczych. Jeden dotyczył wybranych digitalizowanych bibliotek, a drugi infrastruktury związanej z tworzeniem bibliotek podejmujących się procesów digitalizacji zbiorów. Metoda ta pochodzi z doświadczeń autora wyniesionych spoza bibliotek. Jest ona podobna do Overseas Scientific Research – metody rozwiniętej przez japońskie Ministerstwo Edukacji, Nauki i Kultury, która wcześniej była wykorzystywana do celów
promocji międzynarodowych badań w zakresie współpracy i wymiany na polu technologii przemysłowych. Celem tej metody jest intelektualna wymiana i współpraca uczonych, ekspertów, mających różne pomysły i doświadczenia na określony temat. Metoda posiada 5 teoretycznych komponentów. Obejmuje ona: wybór ekspertów, zbadanie, jakie źródła i materiały wnoszą do danego tematu, przeprowadzenie stosownych porównań, z uwzględnieniem kulturowych, ekonomicznych i politycznych czynników, spojrzenia na globalną perspektywę
prowadzonych badań, wybór unikalnego rozwiązania, w miarę możliwości, z odległego kraju. Metoda ta, zdaniem autora idealnie pasuje do prowadzenia badań we współpracy ze środowiskami bibliotekarzy innych krajów.
W tej grupie należy również nadmienić o wcześniej wspomnianej metodzie zapożyczonej z psychologii religii służącej do oceny biblioteki jaka miejsca przestrzeni społecznej [Hahn, Jackson 2008, dok. elektr.].
ZAKOŃCZENIE
Przedstawiona analiza wybranych referatów wygłoszonych w czasie Konferencji IFLA pokazuje, że bibliotekoznawstwo jako dyscyplina naukowa wykazuje wyraźne powiązania z naukami społecznymi. Szczególnie
interdyscyplinarność badań w tym zakresie jest widoczna w przypadku naukoznawstwa i socjologii. Ostatnie lata
i nowe spojrzenie na instytucję biblioteki wyraźnie skłaniają do podkreślenia jej roli w rozwoju społeczeństwa
informacyjnego, miejsca biblioteki w świadomości społecznej i jej roli w tworzeni kapitału społecznego. Wska-
200
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 7 2010: Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w XXI wieku
zują na to zarówno tematy niektórych referatów, jak i cytowania zamieszczane w prezentowanych materiałach.
Ciekawe są też wnioski w sprawie przenoszenia na grunt bibliotek nowych metod badawczych – głównie z metod socjologicznych i naukoznawczych. Do nich należą nowatorskie metody action research czy dyfuzja innowacji. Ważne jest też podkreślenie, że w zdecydowanym stopniu osobami prowadzącymi badania, przynajmniej
dotyczyło to osób wygłaszających referaty, byli przedstawiciele uniwersytetów, szkół bibliotekarskich i instytutów bibliotekoznawstwa. Stanowili oni ok. 74% autorów prezentowanych wystąpień. Należy jednak mieć świadomość, że przedstawiona analiza dotyczyła tylko skromnego wycinka prezentowanych referatów, tylko jednej
Sekcji IFLA. W czasie poszczególnych konferencji wygłaszane są dziesiątki referatów, w tematycznych sekcjach i tam niewątpliwie można odszukać dodatkowe, być może bardziej szczegółowe powiązania świadczące
o interdyscyplinarnym charakterze bibliotekoznawstwa.
WYKORZYSTANE ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA
Curry, A., dok. elektr. (2005). Action Research in Action: Involving Students and Professionals.
http://archive.ifla.org/IV/ifla71/papers/046e-Curry.pdf [odczyt:15.03.2010].
Eigenbrodt, O., dok. elektr. (2008). Societal Places: The Constitution of Library Space through Activity.
http://archive.ifla.org/IVifla74/papers/091-Eigenbrodt-trans-en.pdf [odczyt: 15.03.2010].
Fang, C., dok. elektr. (2008). University Library: The „Third Place” for Students.
http://archive.ifla.org/IVifla74/papers/091-Fang-en.pdf [odczyt:15.03.2010].
Hahn,T.B.; H.L. Jackson, dok. elektr. (2008). The Library as Sacred Place: Applying the Psychology of Religion to the Academic Library as a Sanctified Space and Implications for Measurement and Evaluation.
http://archive.ifla.org/IVifla74/papers/091-Hahn_Jackson-en.pdf [odczyt: 15.03.2010].
Hauke, P., dok. elektr. (2005). Library Science – Quo Vadis? http://archive.ifla.org/IV/ifla71/papers/048e-Hauke.pdf [odczyt:
13.03.2010].
IFLANET, dok. elektr. http://www.ifla.org/en/annual-conference/past [odczyt: 15.03.2010].
Kahlert, M. (2000). The Baby Boomer Generation – Impact on Public Libraries Theoretical and Practical Evidence.
http://archive.ifla.org/IV/ifla66/papers/051-099e.htm [odczyt: 15.03.2010].
Koehler, W., dok. elektr. (2004). Why Research Methods for Librarians? http://archive.ifla.org/IV/ifla70/papers/175eKoehler... [odczyt: 15.03.2010].
Liu, Y.Q., dok. elektr. (2001). Collaborative Efforts in Cross-Country Studies on Information Sharing Infrastructure Between
China and the US: Introducing an International Cooperative Research Method.
http://archive.ifla.org/IV/ifla67/papers/122-165e.pdf [odczyt: 15.03.2010].
Morris, A., dok. elektr. (2005). Research Methods Teaching in Information Science: UK Experience.
http://archive.ifla.org/IV/ifla71/papers/184e-Morris.pdf [odczyt: 15.03.2010].
Revell, J.T.; D. Dorner, dok. elektr. (2009). Subject Librarians’ Perceptuons of the Institutional Repository as an Information
Source. http://archive.ifla.org/files/hq/papers/ifla75/105-revell-en.pdf [odczyt: 15.03.2010].
Vårheim, A., dok. elektr. (2008). Theoretical Approaches on Public Libraries as Places Creating Social Capital.
http://archive.ifla.org/IVifla74/papers/091-Varheim-e.pdf [odczyt: 15.03.2010].
Więckowska, H. (1973). Bibliotekarstwo polskie na terenie międzynarodowym w latach 1923-1939. Studia o Książce T. 3,
s. 197–226.
201