Show publication content!

WIESŁAW KACZANOWICZ
Uzurpacja Karauzjusza
i Allektusa
w Brytanii i Galii
u schyłku III w.n.e.
U n iw e r s y te t ś l ą s k i
Kttowlce 1965
U zu rpa cja K arauzjusza i Allektusa
w Brytanii i Galii
u schyłku III w.n.e.
PRACE NAUKOWE
UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO
W KATOW ICACH
NR 757
WIESŁAW KACZANOWIOZ
Uzurpacja Karauzjusza
i Allektusa w Brytanii i Galii
u schyłku III w.n.e.
Uniwersytet Ślqski
Katow ice 1 9 8 5
Redaktor serii: Historia
ST A N IS Ł A W M IC H A L K IE W IC Z
Recenzent
JE R Z Y K O L E N D O
Projekt okładki'
H A L IN A LE R M A N
Redaktor
W IE S Ł A W A B U L A N D R A
Redaktor techniczny
H A L IN A K R A M A R Z
Korektor
JO A C H IM P E C H A N
Copyright @
1985
by Uniwersytet Śląski
Wszelkie prawa zastrzeżone
Wydawca
U N IW E R S Y T E T ŚLĄSKI
U L . B A N K O W A 14, 40-007 K A T O W I C E
Wydanie I. Nakład: 500+38 egz. Ark. druk!
8,875+wklejka. Ark. w yd. 10,0. Oddano do dru­
karni w czerwcu 1985 r. Podpisano do druku
i druk ukończono w październiku 1985 r. P a ­
pier kl. V 70 g. 70X100.
z am . 869/85
K-12
Cena zł 160,—
Drukarnia Uniwersytetu Śląskiego
ul 3 Maja 12, 40-096 Katowice
IS S N 0208-6336
IS B N 83-226-0035-6
Spis treści
Wykaz skrótów bibliograficznych
Wstęp
...............................
7
......................................................................... ... •
9
Rozdział ‘ I
Źródła oraz stan badań
.................................................
13
Rozdział II
Cesarstwo Rzymskie w drugiej połowie III w. n. e. —
zarys dziejów epoki
........................................................
32
Rozdział III
Uzurpacja Karauzjusza i Allektusa — przebieg w yda­
rzeń
...................................................................................
43
Rozdział IV
.
72
Propaganda na monetach Karauzjusza i Allektusa . .
85
Mennictwo Karauzujsza i Allektusa
..................... ...
Rozdział V
Rozdział VI
Obieg monetarny w państwie Karauzjusza i Allektusa
Zakończenie
............................................ ........................
109
118
fAneks
Kwestia lokalizacji mennic uzurpatorów
121
.....................
Р е з ю м е ................................................................................ ...... 136
Summary
........................................................... ....................138
Spis reprodukcji monet
................................................. ...... 140
Tablica
............................................................................ ...... 141
Wykaz skrótów bibliograficznych
BN
BNJ
BSFN
CAN
JM P
JRS
NC
N Circ
QT
RE
REA
R IC
RN
RNd
WN
— 'Biuletyn Numizmatyczny” (Warszawa)
— „British Numismatic Journal” (London)
— „Bulletin de la Socićte Franęaise de Numismatique”
(Paris)
— „Cahier des Annales de Normandie” (Caen)
— „Jaarboek voor Munt — en Penningkunde” (s’Gravenhage)
—■„Journal of Roman Studies” (London)
— „Numismatic Chronicie” (London)
— „Numismatic Circular” (London)
— Quaderni -Ticinesi. Numismatica e Antichita Classiche ’
(Lugano)
— Realencyclopadie der Klassischen Altertumswissenschaft. Ed. G. Wissowa, W . Kroll, K . Ziegler.
Stuttgart 1894 nn
— ..Revue des Etudes Anciennes” (Bordeaux)
— The Roman Imperial Coinage. Ed. H . Mattingly,
E.
A. Sydenham. London 1923 nn
— „Revue Numismatique” (Paris)
— „Revue du Nord” (Lille)
— „Wiadomości Numizmatyczne” (Warszawa)
Wstęp
W literaturze dotyczącej dziejów Cesarstwa Rzymskiego I I I
cie oceniane
Jest powszechnie Jako okres głębokiego,
stule­
strukturalnego
kryzysu tego państwa. Jakkolwiek postuluje się ostatnio pewną ostroż­
ność w formułowaniu tak kategorycznej o p in i i1 , pozostaje jednak n ie ­
zbity® faktem, że obserwujemy wówczas cały szereg negatywnych
w isk
zarówno w życiu społeczno-politycznym Imperium, jak i
zja ­
w
ekonomice czy ku ltu rze. Warto tutaj podkreślić,
że Jednym *
wów regresu w o statniej z wymienionych d zied zin
jeet namacalny
zys h ist o r io g ra fii rzym skiej, mającej przecież tak bogate i
tradycje. Naturalną konsekwencją tego stanu rzeczy jest
jego
przeja­
kry­
świetnt
stosunkowo
słabe rozeznanie wielu problemów intereeującej nas e p o k i,d la których
podstawę źródłową tylko w minimalnym stopniu tworzą
współczesne
fragmentaryczne przekazy, a znacznie czę śc ie j pó źn ie jsza,
im
niejedno­
krotnie skażona tradycja.
1P or. np. H. B e n g t e o n :
Grundrise der rBmischen Seschichte
mit Quellenkunde. T. 1: Republik und K a ise rz e it bis 284 n .
Ch r. MUnchen 1970, s. 378-400; R. R ё m o n d o n: La crise de 1 ’ empire romain de Karć Aurele & Anastase. Paris 1970, s . 1-3, 97-115 loraz ob­
f i t a b ib lio g r a fia przedn.iolu r.a s. IS - ^ ^ R. R e e с e: The Third Cen­
tury; C r is is or Change? V: The Roman West in the Third Century. Con­
tributions from Archaeology and History, Ed. A. К 1 n g , М. H e n i g.
T. 1. Oxford 1931, s. 27-38. W polskiej literaturze
zob. И.
J ac z y n o w 3 k a : H istoria Starożytnego Rzymu. Warszawa 1964, 8. 31 9.
Stosunkowo bogaty materiał e p ig raficzn y , który występuje w I I I w .,
nie jeet oczywiście w stanie zastąpić tekstu literackiego
w
rekon­
strukcji określonych wydarzeń w zakresie h ist o r ii po litycznej. Ma on
natomiast pierwszorzędne znaczenie w badaniach naa Kwestiam i
cznymi tych czasów. Pamiętać jednak należy, iż źródła
społe­
inskrypcyjne
daleko le p ie j oddają panoramę życia warstw bogatszych, n iż dominują­
cej ilościowo ludności nieposiadającej.
Duży zasób monet rzymskich wybitych w owym st u leciu , którymi wspói
cześnie dysponujemy, również tylko w niewielkim zakresie
naszą wiedzę o biegu wypadków w tej burzliwej epoce.
uzupełnia
Ikonografia
legendy, które znajdujemy na rewersach ówczesnych em is ji,
i
orientują
nas nieco w trendach propagandowych, jakie lansowała rzymska
władza
państwowa. Nie należy jednak, naszym zdaniem ,zbytnio przeceniać nie­
wątpliwego bogactwa treści tam wyrażonych. Trzeba podkreślić,
że l e ­
gendy Iii-wiecznych monet oraz odpowiadające im wyobrażenia wykazują
cechy daleko posuniętego schema tyzjpu. Funkcjonujące wówczas
korzystały z wypracowanych już Wcześniej
mennice
wzorów, obracając się w krę­
gu ogólnikowych sloganów i mało zróżnicowanego kanonu stylistycznego.
Stosowały one zupełnie sporadycznie stemple z b ardziej zindywiduali­
zowanymi hasłami i oryginalnymi rozwiązaniami granicznymi.Mamy zatem
prawo sądzić, że w mennictwie poszczególnych cesarzy te j.ep o k i
czę­
sto następowało mechaniczne przejmowanie i powielarnie propagandowych
frazesów. Daje się to szczególnie zauważyć przy an alizie
rzymskich
emisji z drugiej połowy I I I w ., kiedy to k o le j n i , często zmieniający
się władcy i uzurpatorzy zarzucali rynek pieniężny masą krańcowo zdewaluowanych antoninianów. Jesteśmy zatem przekonani o potrzebie bar­
dzo
ostrożnego traktowania drobiazgowych rekonstrukcji ówczesnych pro­
gramów politycznych
opartych
wyłącznie na materiale numizmatycznym.
Odgrywa on natomiast bezsprzecznie pierwszorzędną rolę
*
badaniach
nad zjawiskami gospodarczymi, które nurtowały Cesarstwo Rzymskie
tych czasach.
w
Jednym z przejawów ówczesnego krysysu władzy państwowe.-] w Imperiu*
były niewątpliwie uzurpac je cesarskich uprawnień. Szczególne ic h na­
silen ie obserwujemy w latach panowania Galliena ( 25 3 -2 6 8 ) . Co prawda
uzurpacje rozsadzały spoistość państwa,
jednakże nie można ich
oce­
niać jedynie w kategoriach negatywnych. Obiektywnie rzecz biorąc, wy­
pełniały one bowiem w w ielu przypadkach lak ę , która powstała w rezuł
taicie o słabienia czy wręcz zaniku sprawności d zia ła nia
oficjalnego
aparatu przymusu. Należy jedynie żałować, iż zagadnienie to nie
do-
2
czekało się kompleksowego opracowania w literaturze przedmiotu .
W latach 80 i 90 I I I w. miała miejsce uzurpacja Karauzjusza i Allektu sa. Pierwszy z wymienionych był w przeddzień buntu wysokim o f i ­
cerem floty Mako/aiana (286 - 30 5, 306- 310). Kariera natomiast jego nar
atępcy rysuje się bardzo m g liście. Interesujące nas wydarzenia roze­
9
"Is t n i e j e jednakże szereg monografii i przyczynków dotyczących po­
szczególnych r e b e l i i, które doszły wówczas do skutku na obszarze Ce­
sarstwa. Np. J . d e
W i t t e: Recherches sur empereura qui
ont
regnś dane les Gaules au I I I е sigele de 1 ’ ёге chretienne. Lyon 1868;
A. A 1 f o 1 d i : Zur Kenntnis der Zeit der rBmischen Soldatenkalser:
I . Der TTsurpator Aureolua und die Kavalleriereform des
G a llie n us.
"Z e it s c h r ift fur Numismatik” 1927, T . 3 7 , s. 197-212; W. X u b i ts с h e k: Zur Geschichte des 'Jsurpators Ach illeus.W ien- leipzig 1928;
G. E 1 m e-r: Die MunzprSgung der gallischen K aise r in KłSln,
Trier
und M ailand. "Bonner Jahr’o ucher" 19 41 , nr 146, s . 1-106;
H.
M a t ­
t i n g l y :
The Coinage of Macrianua I I and Qu ietus. NC 1954, Seria
6 , T. 1 4 , s . 53-61; J . F i t z: Ingenuus et Rlgalien. Bruxelles 19 66 ;
Р . В a e t i e n: Le monnayaee de bronze de Postume. Wetteren 1967;
A . K r z y ż a n o w s k a : Macrianue, usurpateur du tempa des Guerres Peraes dans les emissions monetaires. RN 1969, Seria
6, T.
11,
s. 293-296; S . B .
P o m e r o y :
The RersLt of Saturninua. "Schweiser M'inzbiatter"(fba Gazette Numismatique S u is s e ")
1969, Ł 1 9 , а. 54-56; J . G- Ы b 1: Regaliantos und D ry a n t illa , Dokumentation MUnzen,Text e , Epigraphisches. Wien 1970; H . R. В a 1 d u з: Uranius Antoninus,
MunzprUgung und Geschichte. 3onn 1971; M. S a 1 a m o n: Na margine­
sie nowej monografii Regaliana i D r y a n t illi. WN 1973. T . 1 7 . s . 138-153; C . G a l a z z i :
La tittolatura ai Vaballato сове riflasao della
p o lit ic a di Palmyra. QT 1 9 75 , S . ' 4 , s . 249-265; J . L a f a u r i e :
L ’ empire g au lo i 3 . Apport de la.num ism atique. W: Aufstieg und Niedergang der rHmischen W elt. Geschichte und Kultur Roms im Spiegel der
neueren Forschur.g. E d . H. Teaporini. C z . .2: P rin zip a t. T . 2 . Berlin-New York 1975, s. 853-1012; J , 3 с h w a r t z: L . Domitius Domitianus: etude numismatique et papyrologique. Bruxelles
1 9 75 ; R. A .
G.
C a r s o n :
Antoniniani of Zenobia. QT 1978, T. 7 , s .
221-228; B .
S c h u l t e :
Die GoldprSgung der gallischen Kaieer yon Postumus bia
T e tricus. Aarau-Frankfurt am Kain-Salzburg 1983; Zob. również Т. К ot u 1 a: U źródeł afrykańskiego separatyzmu w I I I w. Wrocław 1961.
grały się w B ry ta n ii, po czę śc i równie*
na
wybrzeiu póŁnocnogaiij-
sc i*.
Działalność oba rebeliantów od dawna budziła żywe zainteresowanie
prsede ^aiystirim a n i e l s k i c h archeologów, historyków, a także to lek;i,jonerów »onet i aiłośników starożytności. W rezultacie
dysponujemy
rfspciczesnie stosunkowo obszerną literaturą na temat opisywanej uzurp a o ji, aczkolwiek nader często są to publikacje o walorach n ie w peł­
n i naukowych. Duża lic zba opracowań dotyczących tej probleaatyki po­
w iela wcześniejsze ustalenia czy hipotezy. W wielu spośród nich
stępują nadto uproszczenia i powierzchowne oceny.
wy­
ROZDZIAŁ I
Ź ródła oraz słan badań
Błęde* byłoby tw ie rd zić , że ucarpacja Karauzjueza i Allektusa
ubogą dokumentację
aa
źródłową. Je st wprost przeciwnie - wzmianki o bea­
cie eożna znaleźć w atworach przeszło dwudziesta autorów zarówno sta­
rożytnych,
Jak i średniowieczny eh. Dysponujemy nadto pojedynczą, ale
niemniej ciekawą inskrypcją,dotyczącą in icja to ra omawianej
rewolty,
a prsede wszystkim bogatym zestawem monet obu rebeliantów.?aktem jed­
nak je s t ,
że nasza wiedza o dziejach tego buntu przedstawia się sto­
sunkowo skromnie. Przyczynę takiego etanu rzeczy należy głównie upa­
trywać w ■encyklopedycznym" charakterze r e la c ji starożytnych,a zatem
n ajbardziej w anw scio w ych. Trzeba równiet zauważyć, ie ponieważ wie­
le przekazów jedynie odnotowuje dojście uzurpacji do skutku, dlatego
nie przedstawiają cne żadnej wartości w rekonstrukcji jej przebiegu.
N ajw cześniejszy* tekstem nawiązującym do interesujących nas
wy­
padków jest n ie w ie lk i fragment panegiryku ku czci Kaksymiana 1 . Otwór
ten powstał przypuszczalnie w 289 г . ,
a więc jeszcze w czasie
trwa­
nia u zu r p a c ji. Prócz oczywistego stw ierdzenia,
ie został on napisany
2
przez osobę z kręgu cesarza, niczego b liższego o autorze nie wiemy .
' x ( l l ) H a isr tin i? Panegyricus Kaziffiiano Augusto D ietu e. W: H I Pa­
negyric! Ł a t i n i. E d. S . А. В . К у n o r s . Oxouii 1 9 64 , 12 .
G a l i e t i e r . V : Panegyrioues L a tin s. E d . В .
t i e г . 2 . 1 . Paris 1S 4 6, e. ХУ1П- Х1Х, 5-25.
G a l i e -
н
Lektur* cytowanego fragmentu bed гi spore rozczarowanie. W praktyce
nie wnosi on nieaal żadnych informacji do naszej wiedzy o buncie Ka­
rauzjusza. Dowiadujemy aię bowiem z tego panegiryku jedynie ty le , że
Kaksymian w pewnym okresie intensywnie przygotowywał morską
wyprawę
przeciwko uzurpatorowi. Warto tutaj podkreślić, że w omawianym prze­
kazie w ogóle nie pada imię Karauzjusza. Zastąpione ono zostało
pe­
joratywnym określenie® " i l l e p ir a t a *^. E pitet ten niewątpliwie odno­
si 3ię do osoby samozwańczego cesarza. Świadczy o tym ana liza
stwy faktograficznej utworu, w którym działalność Kaksyaiana
war­
przed-
stawiona została w ujęciu chronologicznym. Zdarzenia opisane, a wła­
ściwie jedynie zasygnalizowane w interesującym naa fragaencie, odpo­
wiadają w sposób oczywisty buntowi Karauzju sza. Jest również
rzeczą
bardzo mało prawdopodobną, by rozbudowa flo ty przez Imperatora miała
wówczas jakiś inny c e l. 3zkoda, że przekaz powstały w trakcie
l i i , a zarazem w jej geograficznym sąsiedztwie,
okazał aię
rebe­
tak bar­
dzo powściągliwy w r e la c ji o analizowanej r e w o lcie.
Znacznie więcej danych na ten teaat przynosi szereg akapitów
pa-
negiryku ku ~zci Konstanc jusza Chlorusa (2 9 3 - 5 0 5 )*. Utwór ten pocho­
d zi najprawdopodobniej z 297 r . Upamiętniał on zwycięstwo owego wład­
cy nad zbuntowaną Brytanią. Być może
okazją
do przedstawienia pane-
giryku była czwarta rocznica przyznania Konstancjuszowi . cesarskiej
purpury. Przypadła ona w dniu 1 marca 297 r . Autor tego d ziełka jest
nieznany z im ienia. Badania literackie ujawniły jednak, że nie można
go identyfikować z twórcą tekstu wspomnianego w cześn iej^.
Interesujący nas fragment należy do grupy najobszerniejszych prze­
kazów o uzurpacji Karauzjusza i Allektusa. Składa się on
Jednak
w
większości z kwiecistych, retorycznych ozdobników, wśród których moż­
na się doszukać zaledwie k ilk u enigmatyoznych, lecz niezwykle ważnych
Zoh. przyp. 1 .
V l I l O O Incerti Panegyricue Constantio Caesari D ictu s. W: X II Pa­
negyric! L a t i n i . . . , 6-1 9 .
^E . G a l l e t l e r .
V : Pan 6gyriques. . . .
T . 1 , в. X X I, 71-81.
inform acji. Jest rzeczą istotną,
że dotyczą one sarówno poczynań
a-
dresata pane giry kru, jak i zdarzeń sprzed 293 r . Należy podkreślić, że
utwór ten, podobnie jak w cześn iejszy, nie zawiera im ienia
Karauzju-
s z a . Pominięte zostało w nim również imię jego następcy^. Identyfika­
c ja wydarzeń opisanych w tekście tego źródła z bardziej skonkretyzo­
wanymi przekazami, które znajdujemy w późniejszych brewiariach
h is­
torycznych, nie budzi jednak żadnej wątpliwości.
Do buntu będącego przedmiotem naszej rozprawy
bezsprzecznie
na­
wiązuje krótka wzmianka w panegiryku, który poświęcono Konstantynowi
Wielkiemu (306- 33 7 ) ^ . Dziełko to jest anonimowe. Datuje się
je
na
O
310 r . Autor zawarł w nim lakoniczną wiadomość o budowie
okrętów,
które Konstancjusz Chlorus wykorzystał w czasie kampanii mającej
na
celu zdławienie omawianej r e b e l i i .
Począwszy od drugiej połowy IV w. informacje dotyczące działalno ­
śc i Karauzjusza i Allektusa zaczynają się pojawiać w literaturze niepanegirycznej. Około 360 r . powetał n ie w ielk i utwór zatytułowany "De
C a e a a r ib u s ". Jego autorem był Sekstus Aureliusz W iktor,
podkomendny
Ju lia n a Apostaty (3 6 1 - 3 6 3 ), namiestnik prowincji Pannonia Secunda, a
następnie prefekt Wiecznego M iasta^. Przekaz ten zawiera skrótową hi-
°3yło to bez wątpienia wyrazem specyficznej
obu uzurpatorów.
"damnatio
^ V l ( V I l ) In c erti Panegyricus Constantijio Augueto D ictus.
Panegyrici L a t i n i . . . , 5 .
memoriae"
W:
X II
®S. 5 a 1 1 s t i e r . W: Panśgyriąues. . . . T . 1 , в. X X I- X III; T. 2,
s . 31-53.
O
tym autorze i jego d zie le zob. E . H o h 1 : Die H ist o r ia Augusta
und die Caesares deB Aurelius V icto r. "H is t o r ia " 19 55 , T . 4 , s . 220-228; Is t o r i j a Rimskoj L iter atu ry . Red. S . J .
S o b o l e r s k i ,
М. E. G r a b a r - P a s s e k ,
F. A. P i e t г о т s к i . T.
2.
Moskva 19Ó2, s . 426-428; W. r a n
d e n
В o e rs Rome a trawers
trois auteurs du IVе s i ś c l ^ . "Mnemosyne" 1968.' T . 2 1 ,
a.
254-282;
A . H . M. J o n e s ,
J . R. M a r t i n d a 1 e,
J . M o -г r i з: The
Prosopography of the Later Roman Empire. Т. 1. Cambridge 197% в. 960;
P . P a s c h a u d : Deux ouvrages rścents sur l ’ Epltomede Caeearibus
et Aurelius V ictor. REA 19 75 , T . 5 3 , s . 86-98; M. S a 1 a m o n: śro­
dowisko kultury łacińskiej w Konstantynopolu w IV wieku.Katowice 1977»
s . 41-42, 60 , 62 i ln .
storię Imperium Rzymskiego od 31 r . p. n . e . do 360 r . n . e .
Intere­
sujące nas dane tworzą tam dwa kllkuzdaniowe fragmenty1 0 .
V
niewiele lat później d zia ła ł Eutropiusz. Wiemy, że uczestniczył
on w nieudanej wyprawie J u lia n a Apostaty przeciw Persom w 363 г . ,
później jako "magister memoriae* związany był z Walensem
a
(3 6 3 - 3 6 8 ).
Z polecenia tego cesarza napisał "Breriarium Historiae Eomanae". źró­
dło to obejmuje d zieje państwa rzymskiego od czasów legendarnego Romulusa do śmierci Jowiana ( 1 6 lutego 3 6 4 )
. Uzurpacja Sarauzjusza i
12
Allektusa została skwitowana w nim drobną wzmianką
. л
Jest rzeczą oczywistą, że oba skąpe objętościowo utwory, mające am­
bicje szerokich syntez historycznych, nie mogły dać szczegółowej re­
l a c j i epizodu, który w dodatku rozegrał się na peryferiach rzymskie­
go świata. Niemniej jednak znajduje się tam parę konkretnych, a jed­
nocześnie bardzo zasadniczych inform acji o buncie. Trzeba podkreślić,
że cytowany już wcześniej fragment anonimowego panegiryku ku czci Kon­
stanc Juaza Chlorusa oraz przekazy w brewiariach Aureliusza Wiktora i
Sutropiusza są podstawowymi źródłami opisowymi do
interesującej nas
problematyki.
Cba powyższe kompendia powstały w wiele d zie s ię c io le c i po zdławie­
niu r e b e lii Allektusa. Obie relaoje dotyczące wydarzeń na g alijsk ich
wybrzeżach i w Brytanii zostały napisane z perspektywy dworu w
Kon­
stantynopolu. Powstaje zatem pytanie o to , skąd czerpali swoje
in ­
formacje wymienieni d zie jo p isa rze . Trudno jest d z i s i a j rozwiązać po­
stawioną kwestię. Należy jednak zwrócić uwagę na to , że zarówno
Au­
S e x t u s
A u r e l i u s
V i c t o r : De Caesaribus. E d.
F . P i c h l m a y r . Reed. R. G r u e n d e l . L e ip z ig 1 9 7 0 , 3 9 , 20
-21, 40-42.
^
1 1 Zob. Is to rija RimekoJ Litieratury . . . , T . 2 , s . 42 9; A. M о m ig 1 i a n os Pagan and C h ri 3 tian Historiography in the Fourth Century
A . D.W: The Conflict between Paganism and C h ristianity in the Fourth
Century. Oxford 1963, s . 85-87; V . r a n
d e n
B o e r :
Rome i
trarers trois a u t e u r s ..., s . 254-282; A. H . M. J о n e s , J . R . M a rt i n d a 1 e , J . M o r r i s: The Prosopography. . . , s . 3 1 7 ; M. S a1 a a o n: Ś r o d o w is k o ..., s . 5 1 -5 2 , 56 i in .
12S u t г о p i u в: BreTiarium Historiae Romanae Ed. F . R u e h 1.
Lipsiae 1909, U , 21-22.
r e liu s z W iktor,
jak i Eutropius* związani b y li z osobą Ju lia n a Apos­
taty. Pierw sкедах z wymienionych ■zapewne nieobce było równiei
wisko Konstancjusza I I C 337-361 ) . Władcy e i reprezentowali
środo­
dynastię
zapoczątkowaną przez wspomnianego już Konstancjusza Chlorusa. Cesarz
ten został obdarzony purpurą w czasie buntu Karauzju sza,
z
który*
skutecznie w alczył. Po k ilk u latach udało bu się ostatecznie zlik w i­
dować d zie s ię c io le tn ią secesję Brytan ii i zbudować na tym swój auto­
ry te t . Jest zatem wysoce prawdopodobne, że pamięć o czynach
proto­
plasty rodu funkcjonowała w świadomości jego następców. D podetaw po­
wyższych przekazów niekoniecznie musiały więc leżeć wiadomości prze­
jęte z lit e r a c k ie j tr a d y cji.
Uzurpacja Karauzjusza i Allektusa została również krótko
naszki­
cowana w utworze Pawła Oro zju sza1^ . Dziełko to pochodzi z samego po­
czątku V w. Interesujący nas fragment stanowi w nim
oczywistą
kom»
p ila c ję danych, znajdujących się w r e la c ji E utro piusza. W re zu ltacie
źródło to nie wnosi niczego nowego do poznania r e b e l i i będącej przed­
miotem naszego opracowania.
W spuśeiźnie historiograficzne j żyjącego w V I I w. Jana z Antiochii
zachowała się wzmianka tylko o Karauzjuszu1* .
Informuje ona o pocho­
dzeniu tego uzurpatora, a także o przyczynach, które doprowadziły do
wypowiedzenia przez niego posłuszeństwa Haksyaianowi.
Literatu ra późnoantyczna oraz teksty pochodzące z epoki
przełomu
między starożytnością i średniowiecze* przyniosły szereg drobnych przelf '
15
kazów, które jedynie re jes tr ują imię Karauzjusza
bądź też obu rebe-
1' ' P a u l u s
O r o s i u s : H is t o r ia AdTersum Paganos. E d .
Z a n g e m e i s t e r . Wien 18 82 , V I I , 2 5 .
C.
1* J o a n n e s
A n t i o c h e n u s :
H is t o r ia . W:
Fragmenta
Historicorum Graecorum. E d . С , H ii 1 1 e г . I . 4 . Paris 1868, 16 4.
1^In c e r ti Auctoris Epiiome De Caesaribus. W: S e x t u s
A u r e ­
l i u s
V i c t o r :
De Caesaribus. E d . P .
P i c h l e a y r ...f
39, 3 ; P r o s p e r
T i r o : Epitoma Chronicon. W: Monumenta Germaniae H is t o r ic a , Auctores Antiquissim i. E d . Th. M o a m s e n . T . 9.
B e r lin 18 92 , s . 28 6; H i e r o n y m u s : Chronicon. E d . R . H e 1 m.
B e r lin 19 56 , s . 2 2 5 , 2 2 7 ; Jordanie Romana et Getica. W: M onum enta...,
'5 . 5 . C z . 1 . B erlin 1882, s . 29 7; Passio Sancti Typasii Veterani. W:
Analecta B ollandiana. E d . C . d e
S m e d t, J. d e
B a c k e r ,
liantów1**. Tylko Hieronim dodał w swoim d ziele marginalną
uwagę
o
zdobyciu B rytanii prze* Asklepiodota ( ! ) •
Wymienione wyżej relacje przekazane naa przez starożytność tworzą
komplet zachowanych źródeł narracyjnych, do dziejów analizowanej
re­
wolty. Myli się natomiast E . Staerman twierdząc, że nawiązał do tych
zdarzeń również Zosimos1 ^ . Trzeba zatem sprostować, że w utworze wskazanego autora nie znajduje się żadna wzmianka na powyższy temat
18
.
W czasach średniowiecza wielu d ziejo pisarzy wzmiankowało o buncie
Karauzjusza i Allektusa. Opisy te można podzielić na kilka grup.
Historyk bizantyjski Teofanes ( v i I I /I X * . )
swej chronografii interesującą nas uzurpację
19
zaledwie odnotował
w
. Warto zaznaćzyc,
że
in ic ja to r re b e lii występuje tam pod imieniem Krassusa C O *
2yjący na przełomie X I i X I I stulecia bizan tyjski
mnich
Zonaras zawarł w swym zarysie h is t o r ii powszechnej równie
ną informację o wypadkach w B rytanii
20
Joannes
lakonicz-
. Zgodnie z jego słowami Kras-
sus ( f ) opanował to terytorium w czasach Maksymiana, a po trzech la ­
tach został zabity przez prefekta pretorianów Asklepiodota.
Paaięć o Karauzjuazu przetrwała także w hagiograf icznym tekście pióra Helinanda
. Autor żył na przełomie X I I i X I I I w ., pochodził
tomiast z F la n d r ii, a zatem a obszaru, który był
na­
najprawdopodobniej
miejscem urodzenia samozwańczego władcy. 3yć może przesądziło to
F. v a n
0 r t r o y ,
z e lle s 1 8 9 0 , s. 116.
J. r a n
d e n
o
G h • у n. T . 9. PariB-3ru-
1^Folemii S i l r i i Laterculue. W: Monumenta.. . ,
? . 9 , з. 5 2 2 .
17
*
E . M. S t a e r m a n : K r izis raborladel’Seskogo stroją v zapadnyh proTincijaca Rimskoj Im perii. Moskra 19 57 , s . 4 9 7 .
18
Zob. Z o s i a u e: Historia Nova, 2d. L . M e n d e l s s o h n .
Lipsiae 1887.
19
' T h e o p h a n a a :
siae 1 8 83 , s . 8 .
Chrenographia. 2 d . 0 . d e
B o o r .
Lip-
20
J o a n n e s
Z o n a r a s : Epitome Historiarum .Ed. Ł . £ i nd о r f . Leipzig 1368-1875, X I I , 3 1 .
21
' H e l i n a n d u s : Paasio Sansti Gereonis et Socioruin. W: Pa­
trologia Latina. E d . J . P .
M i g n e.
T . 21 2. Paris
18 98 , s. 765-
niespodziewanym zawarciu w jego utworze krótkiej i enigmatycznej,
a
więc nieprzydatnej wzmianki o buntowniku.
Można się było spodziewać, że opisywana uzurpacja znajdzie
cie w a n g ie lsk ich kronikach z epoki średniow iecza.
Hależу
odbi­
wymienić
siedem tekstów, które nawiązują do r e b e l i i.
Nieetety mało interesująca jest re lacja Bedy pochodząca z
22
szej połowy V I I I w
pierw-
. Fragment ten jest całkowicie zależny od
prze­
kazu wspomnianego wyżej O ro zju sza. Nie wnosi on zatem niczego
nowe­
go do sumy faktów, które znamy ze źródeł starożytnych.
V
drugiej połowie V I I I s tu lecia powstała "H is to r ia Britonum" pió­
ra Nenniusza (N yn n iaw ). Jest ona przeróbką anonimowej h is t o r ii
Bry-
2 "3
tów z V I I w
. Autor podał w swoim opisie szereg danych na temat repĄ
wolty w szczętej przez Karauzjusza
, jednakże nie zasługują
one na
w iarę. Począwszy bowiem od tego dzieła,można mówić o rozw ijającej się
stopniowo karauzjańskiej le g e n d zie, w której pojawia s ię aporo
dro­
biazgowych, zmyślonych inform acji o zabarwieniu patriotycznym.
ZJawi 3 ka te znalazły n ajp e łn ie jszy wyraz w
półbaśniowej
kronice
Geoffreya z Monmouth ( i l l w . ) 2 "*, a później w utworach Roberta z Glou-
-- 77------3
a e d a: H istoria E ccle sia stica Gentis Anglorum. Ed. A .
H o1 d e r . Preiburg 1890, I , 6 . 0 cytowanym autorze zob. W. K a c z a n o w i с z : Brytania i Ir la n d ia w opisie Bedy Czcigodnego. W: "H is ­
toria i Współczesność". I . 6 : Z zagadnień h is t o r io g r a fii od czasów an­
tyku do XVI w ie k u . Red. А. К u n i s z . Katowice 1982, s. 65-76.
24
yW .P . K e r : Wczesne średniow iecze. Zarys h is t o r ii
Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1977, a . 28 0.
e n n i u a: H istoria Britonum. W: Monumenta.. . .
1 8 9 8 , I I I -XI.
lit e r a t u r y .
t.
13. B erlin
25
G e o f f r e y
of
M o - n m o u t h : H isto ria Regum Britann ia e . Ed. A. G r i s с o m, R . E . J o n e s . London 1929, V, 3-4.
Ha
temat tego autora zob. J . H a m m e r : Remarks on the Sources and tex­
tual History of Geoffrey of Monmouth’ s H isto r ia Regum
Britanniae
w ith an Excursus on the Chronica Polonorum of Wincenty Kadłubek (M a­
g is te r V in c e n t iu s ). "B u lletin of the Polish In s titu te of
Arts and
Sciences in America" 1943-1944, T. 2 , s . 501-564; J.S.P. T a t 1 о с к:
The legendary History of B rit a in : Geoffrey of Monmouth’ s H is t o r ia Be­
gum Britanniae and its vernacular Version. Berkeley-Los Angeles 1950{
J . J . P a r r y , R .A . C a l d w e l l :
Geoffrey of Monmouth. W:
Ar­
thurian Literatu re in the Middle Ages: a collaborative H ist o r y .
Ed.
R .S . L o o m i s . Oxford 1959, s . 72-93; A .O .H . J а т m a n :
Geoff­
r e y of Monmouth. Cardiff 19 66 ; A .D . M i c h a j l o v : Kniga G alfrida
ceater ( x i l l w . ) 2 6 , Ryazarda z Cirencester (X V w . ) 2T , jak również
szkockich dziejo pisarzy - Jana s Pordun (X V w
. i
u
Hektora Boethiusa
(X V I w .) 2 9 . Warto zauważyć, że dwie oatatnie, najpóźniejsze
relacje
są zarazem najbardziej szczegółowe i obszerne.
Historio grafia różnie oceniała tę warstwę tradycji o buncie Karau­
zjusza i A lle ktu sa. Poszczególne Jej elementy zostały wykorzystane w
literaturze, która ma już d z is ia j tylko antykwaryczną wartość (n p . u
W. Stukeleya). Zdecydowana jednak większość p u b lik a c ji na
interesu­
jący naa temat odrzuca przekazy tej kateg orii.
Ostatnio pojawiła się próba będąca wyposrodkowaniem
między
skrajnymi stanowiskami w powyższej kw estii. Chodzi tutaj
o
obu
pogląd
N. S hiela, który nie neguje en bloc późnej tr ad y cji, dotyczącej
obu
uzurpatorów, ale jednocześnie nie przyjmuje jej w całości^0. Autor ten
stara się zatem dokonać krytyki poszczególnych wątków, dochodząc
w
ostatecznym rozrachunku do propozycji o charakterze mocno spekulatywnym. Jest to zrozumiałe w sy tu acji, gdy a n a liz ie poddane zostały re­
lacje tak późne w stosunku do wydarzeń, gdy przewyższają one w
sób nieproporcjonalny liczbę danych,które zaw arli w swych
spo­
dziełach
starożytni d ziejo p isarze , a nadto, gdy 3 il n i e oddziaływał na nie lo­
kalny koloryt. Z wymienionych przyczyn nie widzimy potrzeby rozpatry­
wania w naszej rozprawie średniowiecznej tradycji o powstaniu Karau-
Monmutskogo i jejo sud’ ba. W : G a l f r i d
M o n mu t s k i j s l a torija Britov. Żizn’ M erlina. Red. A .S . В o b o v i 6,
A .D .
M ic h a j 1 o ▼, S .A . 0 8 e r o ▼. Moskva 1984, s . 196-227.
26
R o b e r t
of
G l o u c e s t e r :
Chronicon. E d .
W .A .
W r i g h t . London 1887, I I , 1.
27
R i c h a r d
of
C i r e n c e s t e r : De Situ Britanniae.
Ed. J .A . G i l e s . London 184-1, I , 3-4, I I , 30 .
28
J o h n
of
? o r d u n: Chronica Gentis Scotorum. E d . W .P .
S к e n e. Edinburgh 1871-1872, 37-38.
29
/
H e c t o r
B o e t h i u s : History of the Scota.
C h a m b e r 8 , B .C . В a t h o. Edinburgh 1938, V I.
Ed.
R.W.
S
h i e 1 : The Episode of Carausius and Allectus:
rary and numismatic Evidence. Oxford 1977, s . 2 2 .
the
lite ­
z ju s z a i A lle k tu s a , stojąc na stanowisku, że wydzielenie г n ie j
in­
formacji dotyczących autentycznych wydarzeń Jest przy obecnym stanie
w iedzy o źródłach niemożliwe.
We Wstępie n iniejszego opracowania podkreśliliśmy znaczenie zabytK
ków epigraficznych w badaniach nad problematyką 111 stu lecia . Należy
zatem żałować, że ten typ m ateriału jest bardzo ubogo reprezentowany w
całokształcie źródeł na temat rewolty w B ry ta n ii. Znamy bowiem zaled­
wie jedną in skrypcję, wiążącą się z d ziałalnością Karauzjusza.
Wyry­
ta ona została na kamieniu milowym ( "m i l l i a r i u m "), znalezionym w 1894
r . w pobliżu Carlisle i jest obecnie przechowywana w tamtejszym Tull ie House3 1 . Zabytek ten zawiera jeszcze dwa in n e , niezbyt jasne tek­
sty 3 2 .
Karauzjańska inskrypcja Jest o tyle interesu jąca, że podaje
piet imion samozwańczego cesarza
kom-
. Rozwiązanie skrótów przytoczone­
go napisu nastręcza jednak pewne trudności. Dotyczą one występujące­
go w nim wyrazu MAVS. Jest to bez wątpienia abrew iacja, a^Jej
miej­
sca w tekście sugeruje nazwę osobową. N iestety, dysponujemy w chwili
obecnej zbyt ubogim materiałem porównawczym, by uzyskać w pełn i
dowalającą odpowiedź na pytanie o pełną postać owego skrótu.
za­
Balety
szczególnie żałować, że lic zne emisje monetarne rebelianta nie zawie­
rają wskazówek pomocnych w rozwiązaniu tego problemu.
W zbiorach gabinetu numizmatycznego Bibliothdque Nationale w
ryżu znajduje się unikalny egzemplarz n ie w i e lk ie j , srebrnej
t.
ce lty c k ie j, opatrzonej legendą
MAVSAIIOS
34
.P o s łu ży ła ona do
Pa­
monety
rekon-
31
Inscriptiones Latinae Sele ctae. Ed. H . D e s s a u. T. 3 . C z . 2.
Berolini 19 16 , s . X X II , nr 8 9 2 8 ; The Roman Inscriptions of B rit a in .
E d . R .G . C o l l i n g w o o d , R .P . W r i g h t . T . 1 . Oxford 1965,
s . 7 1 8 , nr 2 2 9 1 .
The Roman Inscriptions of B r i t a i n . . . , I .
1 , s . 71 8,
nr
2290,
3*Nr inw. 9 3 5 9 , por. N. S h i e It The E p i s o d e ..., a . 38,
preyp.
2292.
33IMP С M/AVR MAVS/CARAYSI0 PF/INVICTQ AVG.
strukcji brakującej w inskrypcji z Carlisle czyści imienia Karauzjuaza. Zaproponowano zatem lekcją MAVS(aeus), lub M A Y S ( a i u a )^ . Rozwią­
zanie takie nie spotkało się z kontrpropozyoją i powezechnie
puje w literaturze przedmiotu. Sądziiny jednak, że należy je
wystę­
trakto­
wać z dużą dozą ostrożności. Koncepcja R . Mowata może zapewne
impo­
nować błyskotliwym skojarzeniem karauzjańskiego "m illia r iu a " z poje­
dynczą zaledwie monetą, będącą nadto w k o lek cji poza obszarem
Wiel-'
klej Brytanii. Niemniej jednak budowanie pewników na podstawie
uni­
kalnej em isji, która nie doczekała się wnikliwego opracowania, a któ­
rej chronologia także jest trudna do ustalenia, zmusza do koniecznej
powściągliwości. Wyraz MAVS z karauzjańsklej inskrypcji mógł mieć
w
istocie rzeczy bardzo różną końcówkę. W konsekwencji uważamy, że pro­
blem ten jest w dalszym ciągu otwarty.
W miejscowości Penaachno na terenie W a lii został znaleziony
n ie ­
w ie lk i, chrześcijański kamień nagrobny, opatrzony napisem CARAVSIV5/
HIC IA CIT/IN HOC CON/GERIES LA/PID7M3 6 . Nie wydaje s i ę , by pochodził
on z interesującej nas
epoki
37
. Treść tej in skrypcji zresztą niew ie­
le mówi.
Rzeczą istotną w badaniach naci zagadnieniem buntu
Łarauzjusza
i
Allektusa jest natomiast an aliza niezwykle bogatego materiału numiz­
matycznego obu uzurpatorów.Występuje on szc ze gó lni* o bfici* w zakre­
sie typologii monet. Hie brakuje jednak również
znalezisk
obejmują­
cych egzemplarze odnośnych e m is ji.
Katalog typów i odmian karauzjańskich monet, a zarazem pełne
opisy dał P .H . Webb
ich
. Wyciągiem z tego korpusu jest zestawienie, któ­
3 ^R . M o w a t : The Empire of Carausius. "Archaeolozia
1 8 95 . Seria 2 , T. 17, s. 281-286.
Aeliana"
36Inscriptiones Britanniae Christianae. E d. E . H tt b n e r . Berolini- Londinii 1876, s . 4 8 , nr 1 3 6 .
3 ^N. S h i e 1 : The E p i s o d e ..., s . 34.
,
W e b b : Th* B ritish Empire. W: R IC . T. 5 . Cz. 2 .
London
1 933. Reed. 19 68 , s . 461-549, nr 1-1097, s . 550-556, nr 1-49.
rego dokonał G. Askew3 9 . Można tam jednak znaleźć parę nowych numiz­
matów, nie ujętych w poprzednim opracowaniu. Wszystkie znane
inicjato ra r e b e l i i , które wybito w złocie bądź arebrze,
monety
opisał
N.
S h ie l4 0 . Charakterystyka dwu istniejących medalionów tego uzurpatora
przedstawiona została natomiast w artykule E . A .G . Carsona4 1 .
Typologia em isji Allektusa prezentuje się znacznie bardziej skro­
mnie. Rejestrujemy Jednakże stosunkowo dużo wariantów aureusów,
toninianów i tzw. kwinarów, które pochodzą z Jego mennic
42
an-
.
Może wydawać s i ę , że ikonografia i legendy tak licznego
zróżnicowanego typologicznie zestawu monet stanowią bezcenny
i
dość
mate­
r ia ł w rekonstrukcji wydarzeń, które towarzyszyły omawianej rewolcie.
Trzeba zatem podkreślić, że Jesteśmy dalecy od przeceniania wartości
tych źródeł w badaniach nad faktografią buntu. Nasze stanowisko dyk­
tuje kilka zasadniczych względów.
Należy na wstępie w yjaśnić, że imponująca wręcz ilość pozycji, któ­
re znajdujemy w katalogu P .H . Webba,daje dość złudny obraz
w istej lic zb y haseł lansowanych za pośrednictwem monet
rzeczy­
Karauzjusza.
Ujęto tam bowiem rozmaite odmiany, warianty czy mutacje typologiczne,
które nie ro zszerzają zasobu i n f o m a c j i podanych przez zasadniczą em isję 4 3 . W rzeczyw istości dysponujemy zatem znacznie uboższą treścią
wyrażoną na tego rodzaju zabytkach.
-- T3------J 3 G. A s k e w :
-46, ar 97a-449.
*°N . S h i e l :
The Coinage of Roman B r it a in . London 1967, a.
'
r
31-
The £ p i s o d e ... , a . 95-155, 163-165-
4 1 R .A .G . C a r s o n : Bronze Medallions of Carauaiua. "B r it i s h Mu­
seum Quarterly" 1973, T. 37 , s . 1-4.
42? . H . W e b b : The B ritis h E m p i r e ..., s . 557-570, nr 1-132} G .
A s k e w : The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 48-53, nr 450-579» N.
S h i e l : The E p i s o d e ..., s . 155-163, 165.
‘’■■^Warto zauważyć na m arginesie, że opracowania numizmatyczne sto­
sują dość różne kryteria k la s y fik a c ji monet i w ydzielania poszczegól­
nych typów. Is tn ie je również p iln a potrzeba usystematyzowania, term ie
nologii", którą posługuje się starożytna numizmatyka. W naszej
roz»prawie typem monety nazywamy emisję,której wyróżnikiem j e s t waetaśń.
semantyczna legendy jej rewersu.
Mieliśmy jaz okazją podkreślić, że rewersy monet
pochodzących
z
I I I w. są w zdecydowanej w iększości mało oryginalne, Jak również, te
powielają one wypracowany wcześniej kanon haseł i cnót. Zjawiska
te
obserwujemy także w mennictwie obu władców Brytanii.W rezultacie tru­
dno jest podbudować informacje zaczerpnięte ze źródeł literackich ma­
teriałem numizmatycznym. Jak się bowiem przekonamy, 'niezbyt Jasno spre­
cyzowane tr e ś c i, które zostały wyrażone na poszczególnych
emisjach
uzurpatorów, można odnieść do różnych sytuacji w czasie ich
buntu.
Trzeba podkreślić, że niekoniecznie musiały to być zdarzenia,
które
znamy z krótkich i pobieżnych źródeł narracyjnych. Jesteśmy co praw­
da zorientowani, z grubsza rzecz biorąc, o pochodzeniu
Karauzjusza,
jego talentach, okolicznościach, które doprowadziły do re b elii, a tak­
że o warunkach, w jakich
nastąpiła likw idacja powstania. Nie
wiemy
natomiast w praktyce niczego o tym, co działo się w odizolowanej
świata Brytanii w okresie
od
dziesięcioletniego panowania uzurpatorów. Uwar
ga ta ma kapitalne znaczenie. Jest bowiem łatwa w tej sytuacji z grun­
tu fałszywie zinterpretować enigmatyczne treści, wyrażone przez
dła, które stamtąd pochodzą. W naszym opracowaniu bardzo
ostrożnie
icorzystamy z materiałów tego typu. Sądzimy, że nie powinny one
się swoistym polem doświadczalnym
w
źró­
budowaniu mniej czy
stać
bardziej
fantastycznych hipotez.
Monety Karauzjusza i Allektusa tworzą niewątpliwie wartościowy ze­
spół źródeł do
rozważań o propagandowych poczynaniach obu
cesarzy,
ale również w tym przypadku konieczna jest powściągliwość. Trudno bo­
wiem przypuszczać, że buntownicy każdorazowo u sta lali czy
wybierali
wzór stempli monetarnych. Obowiązek taki spoczywał prawdopodobnie na
zarządcach poszczególnych oficyn menniczych, którzy najczęściej
do­
konywali wyboru w kręgu utartych sloganów i wyobrażeń, podejrzewamy,
że nierzadko w sposób zupełnie mechaniczny. Tego
rodzaju
postępowa­
nie było tym bardziej uzasadnione, że na wyspie istniało w tym
cza­
sie niezwykle rozwinięte mennictwo, produkujące monetę w dużych i l o ­
ściach. W takiej sytuacji drobiazgowe badanie wydźwięku
propagando—
wego kolejnych em isji nie ma żadnych podstaw. Hależy raczej skoncen­
trować się na ustaleniu głównych' celów, które przyświecały
d zia ła l­
ności obu cesarzy . Konieczność generalnego spojrzenia na ten problem
uzasadniają również w dużej mierze nasze lu ki w znajomości faktogra­
f i i wydarzeń. Trudno bowiem dyskutować o delikatnych z natury rzeczy
niuansach propagandy p o lit y c z n e j, gdy nie znamy szeregu
szczegółów,
które je determinowały.
Przedstawione wyżej zastrzeżen ia co do wartości wymienionych źró­
deł numizmatycznych w rekonstrukcji przebiegu wypadków
towarzyszą­
cych buntowi, a także postulat ostrożnego traktowania tych
zabytków
przy tworzeniu hipotez o propagandzie Karauzjusza czy Allektusa,
uzasadnione niedokładnym ustaleniem chronologii poszczególnych
są
emi­
s j i . Należy przede wszystkim podkreślić, że awersy i rewersy tych mo­
net nie zaw ierają elementów datujących. Ważne jest również to, że ra­
my czasowe interesującej nas uzurpacji możemy jedynie określić w przy­
b liż e n iu , a n ie lic zn e fakty w czasie trwania obu panowań umiejscowić
tylko "na w y c zu c ie ". W re zultacie takiego stanu rzeczy w szelkie pro­
pozycje na temat chronologii monet buntowników muszą opierać się pra­
wie wyłącznie na badaniach stylistycznych. Metoda taka pozwala jedy­
nie na względne usystematyzowanie sateriału pochodzącego z
określo­
nej mennicy czy wchodzących w jej skład warsztatów. Ponieważ brakuje
pewnych inform acji o tym, il e było w rzeczyw istości oficyn, i l e
li­
czyły one stanowisk pracy, w którym roku raspoczęły produkcję,Ile lat
funkcjonowały,
t '
czy działały bezustannie, a może z przerwami - w szel­
kie koncepcje chronologiczne w odniesieniu do em isji
monetarnych
z
czasów omawianej re b elii należy traktować z dużą rezerwą.
Schemat d a t a c ji monet Karauzjusza przedstawił po raz pierwszy P .H .
Webb
44.
. Trzeba nadmienić, że jego diagram n ie uwzględnia monet zbar-
baryzowanych, jak również w ie lu em isji rzadkich czy o nietypowej Sty-
Р. H . W e b b : The B ritish E m p i r e ..., s . 459. Z ob. również i d e a :
The Linchmere Hoard. NC 1925, S e r ia 5 , T . 5 , s . 198-199.
lis ty c e . Stanowią one duży procent pozycji w opracowanym przez niego
katalogu. Zjawisko to Jest zresztą charakterystyczne także dla
ko­
lejnej próby w tym zakresie. Przedstawił ją R .A .G . Carson w dwu
ar­
ty k u ła c h ^. Uwzględniono tam również emisje A lle k tu s a .
ten
został następnie zaakceptowany przez A. Browna
46
Schemat
, a z drobnymi
po­
prawkami także przez N. S h i e l a ^ , J . Caseya ^8 i C .J . B a i l e y a ^ .
W literaturze przedmiotu żywe zainteresowanie wzbudza problem lo­
k a liza c ji mennic Karauzjusza. Spory dotyczące kw estii przypisania określonych monet do tej czy innej miejscowości w Brytanii są in tere­
sujące z punktu widzenia numizmatyki. Nie mają one Jednak
większego
znaczenia dla obrazu biegu wydarzeń, których świadkiem była
ta wyspa. Daleko ważniejsze jest natomiast u sta len ie, czy
wówczas
buntownik
posiadał jakąś mennicę ( a może nawet k i l k a ) na terenie północnej Ga­
l i i . Autorzy nawiązujący do tego zagadnienia zajmują jednomyślnie
w
tej sprawie stanowisko pozytywne i nie wątpią w historyczność g a l i j ­
skiej oficyny ( a nawet paru) samozwańczego cesarza. Reprezentujemy w
tej kwestii diametralnie odmienną opinię. Negacja faktu is tn ie n ia Łarauzjańskiego mennictwa na kontynencie jest o tyle istotna, że wpły­
wa w znaczący sposób na utarte wyobrażenia o zasięgu uzurpacji i
na
rolę G alii w domenie in icja to ra buntu.
R .A .G . C a r s o n : The Mints and Coinage o f Carausius and Allectus. "The Journal of the B r it is h Archaeological Association" 1959,
T . 22 , s . 3 9 ; i d e a : The Sequence-Marks on the Coinage of Carau­
sius and A lle ctu s . W: M i n t s ,'D i e s and Currency, Essays dedicated to
London
1971,
the Memory of Albert Baldwin. Ed. R .A .G . C a r s o n .
s . 59-64.
46 A. В r o w n : Coins of the fir s t B ritish Empire ( A .D .
Canterbury ( b . d . ) t a . 9-10.
287- 296).
*^N . S h i e 1 : The E p i s o d e ..., s . 184-185.
48
J . C a s e y: Tradition and
sius and A lle c tu s . W: Roman L ife
Honour of the Eightieth Birthday
М. H e n i g . T . 2 . Oxford 1977,
49
C .J . B a i l e y :
1 9 8 1 , T. 8 9 , s . 322.
Innovation in the Coinage of Carau­
and Art in B rit a in .A Celebration in
of Jocelyn Toynbee. Ed. J . M u n b y,
8 . 225-229.
Some Notes on the Coinage of Carausius. N Circ
Znaleziska monet obu rebeliantów mają naturalnie określone znacze­
nie dla rozważań o cyrkulacji pieniądza na interesujący™ nas teryto­
rium. Chodzi w tym przypadku o skarby em isji monetarnych, które
tam
zdeponowano w czasach rewolty. Spis m iejscowości, gdzie zostały ukryte owe depozyty przedstawił C .H .V . Sutherland
50
. ¥ cytowanym opraco­
waniu autor umieścił również podstawowe wiadomości o buncie w Bryta"
СĄ
n i i i omówienie odnośnych z n a le z isk
. Aktualny re jes tr tych skarbów
oraz jego a n a liz a przedstawione zostały w pracy N . S hiela
52
Na wstępie ogólnej oceny stanu badań nad problematyką
.
uzurpacji
Karauzjusza i Allektusa trzeba podkreślić duże zainteresow anie, cza­
sem wręcz fascynację tymi wydarzeniami, szczególnie w b rytyjskiej l i ­
teraturze przedmiotu. Trudno zresztą dziwić się temu. Cesarska
ka­
r ie r a pierwszego z wymienionych buntowników rozpoczęła się bowiem
w
s y tu a cji, gdy walczył on z germańskimi piratami grasującymi w okoli­
cach kanału La Manche. Uzurpator ten zorganizował nadto
w
B rytan ii
mennictwo, którego bardzo lic z n e produkty stanowią przedmiot za in t e ­
resowania nie
tylko archeologów czy historyków, ale także
nerów. Wszystko to stwarza pożywkę dla eksponowania
najrozmaitszych
kolekcjo­
tej
po staci
publikacjach, często jedynie powielających
w
dawniej­
sze u sta len ia.
Bunt, który jest przedmiotem naszego studium, ożywiał
wyobraźnię
już w X V I II w. Pojawiły się wtedy pierwsze monograficzne opracowania
tego problem u"^. Na szczególną uwagę zasługuje wśród nich'
obszerna,
-- 573------C .H .V . S u t h e r l a n d: Coinage and Currency in Boman
t a i n . London 1 9 37 , s . 162-163.
Bri­
5 1 Ibidem, s . 62-71.
52
53
N. S h i e 1 : The E p i s o d e ..., s .
39-93.
D.M . G e n e b r i e r :
Histoire de Carausius, empereur de la
Grandę Bretagne, coilegue de D io clśtien et de Maximien, prouyee par
le s m edaillęs. Paris 1740} W. S t u k e l e y :
The medallic History
o f Marcus A u re liu s Valerius Carausius, Emperor in Britain.London 1757-1759} R . G o u g h : The History of Carausius. London 1762.
dwutomowa praca W. Stukeleya54-. Została ona napisana z p o zycji
zbyt
mocno patriotycznie zaangażowanych i subiektywnych, pełno w n ie j błę­
dów i nadmiernej im aginacji, a także szczegółów nie mających uzasad­
nienia w starożytnych źródłach. Autor ten czerpał natomiast
ze średniowiecznej legendy o rewolcie w B ry ta n ii.
Dobrą
obficie
ilu stracją
metod, którymi posługiwał się W. Stukeley, jest jego w cześniejsza roz­
prawa o O r i u n l e ^ . Osią rozważań, które zn alazły tam miejsce,
się moneta typu ( f )ORTYNA A V G ^ . Jest ona przechowywana
numizmatycznej B iblioteki Narodowej w Paryżu
57
w
stała
ko lekcji
Błędny odczyt powyż­
szej legendy rewersu był podstaWą powstania hipotezy o is tn ie n iu żo­
ny Karauzjusza, która miała nosić imię Oriuna. Opierając 3 ię na
pom yśle,*. Stukeley stworzył zupełnie fikcyjną biografię tej
tym
rzeko­
mej osoby. Przykładów podobnego postępowania nie brakuje także w pod­
stawowym opracowaniu owego XYIII-wiecznego antykwaryaty. Warto
naczyć, że już żyjący w niewiele lat później E . Gibbon ocenił
zaz­
więk­
szość jego koncepcji jako urojenia"’®.
Rozbudzone w X V III stuleciu zainteresowania uzurpacją JCarauzjusza
i Allektusa rozwijają się po dziś dzień. Przeważający procent istnie­
jących p u b lik a c ji na ten temat wiąże się jednak z licznymi z n a le z is ­
kami monet obu uzurpatorów. Pochodzą one w przytłaczającej więiszoś-
^Podstawowe informacje na temat tego autora d a li F .
H а т e rf i e l d , G. M a c d o n a l d : The Roman Occupation of B r it a in .
Oxford 1924, s . 75-77; D .F . A l l e n : William Stukeley as a Numisma­
t i s t . NC 1970, Seria 7 , T. 10, s . 117-132; J . M u n b y: Art, Archae­
ology and An tiquaries. W: Roman L ife and Art in B r i t a i n . . . , T . 2 , s .
426-430.
55 W. S t u k e l e y :
A Dissertation upon Oriuna. London 1752.
56 Z °b . N. S h i e 1: The E p i s o d e ..., a. 1 2 1 , nr 19. Por.
P .H .
W e b b : The B ritish E m p i r e ..., s . 511, nr 5 6 5 ; G .C . B o o n : Oriuna
again. N Сir e 1974, T . 8 7 , s . 4 2 8 .
57Nr inw. 9 4 5 0 .
*!.' G i b b o n : Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego.
1975, s . 3 9 6 , przyp. 28 .
Т. 1 .
Warszawa
ci z wykopalisk dokonywanych na obszarze B r y t a n i i ^ . Туи b ard zie j za­
tem dziwi f a k t ,
że w lic zą cej blisko ćwierć tysiąca lat h is t o r ii ba­
dań nad omawianym buntem nie doczekaliśmy się m onografii, która
wy­
korzystywałaby w równym stopniu wszystkie gatunki posiadanych źródeł
i poruszała szeroką gamę zagadnień tam występujących. Je st rzeczą oczywistą, że vnie apełniają tej r o li dość jednostronne,
a
niekiedy
wręcz przyczynkarskie opracowania P .H . W e b b a ^ . Są one ważne,
je ś li
id z ie o zestaw ien ia materiału numizmatycznego, lecz mało analityczne
w przypadku tekstów lit e r a c k ic h . Autor ten ograniczył się bowiem wła­
ściwie tylko do przetłumaczenia na język a n g ie ls k i niektórych
r e la ­
c j i starożytnych i średniowiecznych*^.
Wydana niedawno książka N. S hiela
szymi studiami tego numizmatyka^' ,
62
, poprzedzona zresztą drobniej­
jest cenna i stanowi
bezsprzecz-
-- rn------Niedawno odkryto zupełnie niespodziewanie monetę Allektusa
w
Kownie. 2ob. Z. D u к s a : Wiadomości o znaleziskach skarbów monet
na Litwie na podstawie doniesień prasowych z la t 1951-1971. WN 1973,
X . 17 , s . 1 6 7 .
60 P .H . W
s . 127-171;
S e r ia 4 , T .
and Coinage
s . 426-570.
e b b: The Coinage of A llectus. NC 1906, Seria 4 , T.
6,
i d e m : The Reign and Coinage of Carausius.
NC
1907,
7 , s . 1-88, 156-218, 291-333, 373- 426; i d e m: The Reign
of Carausius. London 1908; i d e m: The B ritish finpine...,
^ N a l e ż y zauważyć, że w pracach poświęconych dziejom rzymskiej Bryt a n i i , G a l i i , a także epoce, w której rozegrały się interesujące пае
w ydarzenia, wykorzystano natomiast n ajis to tn ie jsze źródła narracyjne,
a tylko w bardzo znikomym stopniu monety. Zob. F. S a g o t: La Bre­
tagne Romaine. Paris 1911, s . 118-124; C, J u 1 1 i a n : Hiatolre de
l a G aule. T. 7 . Paris 1926, a . 75-84; V . 5 e a t o n: D io elśtien
et
la tśtrarch ie . T . 1: Guerreą et riformes (2 8 4 - 3 0 0 ). Paria 1 9 4 6 ,8 .7 1 *
- 114; A .H .M . J o n e s : The Later Roman Empire 284-602. T . 1 . Oxford
1 9 6 4 , s. 38-39, 4 4 ; S . P r e r e : Britannia. A History of Roman B r i­
t a i n . Cambridge 1967, s . 335-340. W polskiej liter a tu rze naukowej pro­
blematykę omawianego buntu podjął po raz pierw szy W. К a c z a n ow i с z : Uzurpacja Karauzjusza i Allektusa w św ietle ik ono grafii i
legend monet (wybrane za g a d n ie n ia ). W: "H is to ria i Współczesność" T.
3 : Problemy schyłku świata antycznego. Red. А . К u n i s z . Katowice
1 9 7 8 , s . 5 2 -6 8 .
62P o r. p rzyp . 30.
^ N . S h i e 1 : An unpublished Coin of Carausius with BRI in
the
E xergue. "S e a b y ’ s Coin and Medal Bulletin" 1 9 72 , Nr 6 4 3 / H I , s . 101- 102; i d e m : A "Quotation" from the Aeneid on the Coinage of Carau­
s i u s . "Proceedings of the Vergil Society" 1 9 7 2 /7 3 , T . 12, s .
51-53}
i d e m : Some Coins of Carausius from Richborough."Archaeologia Caatia n a " 1972, T . 8 7 , s . 115-120; i d e m : тле Copper Denarii of Carau-
nie duży krok naprzód w zakresie interesujących nas badań. Autor dał
w niej zestaw ienia 3karbów monetarnych pochodzących z owej
epoki
i
późniejsze depozyty, które jednak zawierają emisje Karauzjusza i A l­
l e k t u s a . W cytowanym opracowaniu skatalogowano także
zachowane
eg­
zemplarze złotych i srebrnych monet obu rebeliantów . Autor nie uczy­
n ił jednak tego dla emisji najbardziej powszechnych, a zatem dla antoninianów. Część poświęcona źródłom literackim przybrała w tej pra­
cy postać rozbioru tekstów poszczególnych d zie jo p isa rzy . Dzieło
H.
Shiela ma zatem w dużym stopniu charakter materiałowy, a do wyciąganych przez tego badacza wniosków można wnosić zastrzeżenia.
Warto w zakończeniu zaznaczyć, że mimo długotrwałej h is t o r ii
dań nad podjętą przez nas problematyką nie starano się przez
ba­
długi
okres nawet w pełni zestawić wszystkich przekazów narracyjnych,doty­
czących tej r e b e l i i. Nie uczyniła tego również najpoważniejsza aktu­
aln ie prozopografia dla epoki Późnego Cesarstwa, którą wydano
przed
s i u s . li Circ 1973, T . 81 , s . 330-332; i d e m : The Legionary Antoninianua of A lle ctu s. "B ritann ia1' 1973, T . 4 , s . 224-226; i d e m : The
Opes Legend on Coins of Carausius. RN 1973, S e r ia 6 , T. 15, s .
166-168; i d e m : Nowe spojrzenie na brytyjskie monety Carausiusa i Al­
le ctusa (o p r a ć . M. K o z a k i e w i c z ) . BN 1974, Nr 7 ( 9 5 ) , s . 125
-127; i d e m : Un аигеиз de Carausius conserve au Cabinet de 3 Mśdair
les de P a r is . RN 1974, Seria 6 , T . 16, s . 163-166; i d e m : More De­
n a r ii of Carausius. N Circ 19 75 , T. 8 3 , s . 5 6 ; i d e m: A new Aureus
of Carausius. JMP 1971/72 (opubl. w 1975 г . ) , T. 5 8 /5 9 , s .
142-143;
i d e u : An allectan Hoard from Surrey. N C irc 1975, Т. 8 3 ,
s . 23 6;
i d e m: The Coinage of Carausius as a Source of vulgar la tin Forms.
"B ritan n ia" 1975, Т. 6 , s . 14-6-149* i d e m : An Introduction to
the
Coinage of the fir s t B ritish Empire. "Numismatic Journal of the Royal
Numismatic Society of New Zealand incorporated" 1975, T . 13, s . 161-164; i d e m : A new Coin of Carausius. N Circ 1976, T. 8 4 , s . 11-12;
i d e m: A small Coin Hoard from Droitwich. tf: Coin Hoards 19 76 , T. 2,
3 . 52-53; i d e m : The BRI Coins of Carausius. NC 1976, Seria 7 , T.
1 6 , s . 223-226; i d e m: An Aureus of Carausius from
Hertfordshire
(winno być Hampshire - informację taką otrzymaliśmy od autora).N Circ
1976, T. 8 4 , s . 7 0 ; i d e m: A Denarius of Carausius from Witcombe.
" Transactions of the Bristol and Gloucestershire Archaeological
So­
ciety" 1976, T . 94, s . 141. Zob. także i d e m :
Carausian and a l ­
lectan Coin Evidence from the northern Frontier. "Archaeologia Aelian a " 1977, Seria 5 , Т. 5 , s . 75-79* i d e m : Some Denarii of Carausius,
I» Circ 1979, T. 8 7 , s . 10-12; i d e m: Another BRI Coin of Carausius,
?пЕлГС
T . 8 7 , s . 336-337; i d e m : Carausian R a r it ie s. N Circ
1 9 3 0 , T. 88 , s . 42-43; i d e m : Carausius Et Fratres S u i.
BNJ
1978
(o p u b l. w 1980 г . ) , T. 4 8 , a . 7-11.
kilkunastu laty***. Pokusił się o to natomiast w 1977 r . N.
Brak u niego jednak panegiryku ku czci Konstantyna
także epitomy z dziełka Aureliusza Viktora
67
Sh iel^.
W ie lk ie g o ^ ,
i kroniki
Teofanesa
Dopiero zaten w niniejszym opracowaniu staramy siq po raz
przedstawić i wykorzystać kompletne zestawienie źródeł
ficznych na temat uzurpacji Karauzjusza i A lle k tu s a.
a
68
.
pierwszy
historiograUwzględniając
zaś obecny, bardzo zaawansowany stan r e je s t r a c ji źródeł numizmatycz­
nych, związany eh z obu buntownikami, należy stw ierdzić, że motemy
o-
becnie poddać a n a l iz i e , praktycznie rzecz b io rą c, całokształt zacho­
wanych do nassych czasów źródeł do omawianej problematyki.
^ A . H . M . J o n e s , J .R . M a r
Pr^sopography.. . , s . 4 5 , 180-181.
t i n d a l e ,
6 ^N. S h i e 1 : The E p i s o d e ..., s . 1-3.
^ Z o b . przyp. 7 .
67
'Z o b . przyp.
68
Zobe p rzyp,
15.
19.
J.
M o r r i e :
The
ROZDZIAŁ II
Cesarstwo Rzymskie w drugiej połowie
III w.n.e. — zarys dziejów epoki
Po śmierci Aleksandra Sewera (222-235) Imperium zostało owładnię­
te głębokim, strukturalnym kryzysem. Zarysował się on bowiem zarówno
w sferze p o litycznej, ekonomicznej, społecznej,
jak i w obrębie z j a ­
wisk kulturowych^.
Nie ulega wątpliwości, że jednym z istotnych czynników, który wpły­
nął na ów kryzys, było zagrożenie granic Cesarstwa.
W 224 r . doszło w Iranie do przewrotu. Władzę objął A rda szir, oba­
lając panowanie partyjskich Arsacydów i początkując dynastię
Sassa-
nidów. Pochodzili oni z Persydy, a więc z obszaru, który-był
siln ie
związany z tradycją staroperską. Jest więc rzeczą zrozumiałą, że no­
wa dynastia dążyła do przywrócenia in s ty t u c ji, 4 także świetności Iranu z czasów, gdy rzą d zili tam Achemenidzi.
Jednym z celów polityki Sassanidów było przywrócenie dawnych gra­
nic monarchii perskiej. Rezultatem takich dążeń stał się k o n flikt
Cesarstwem Rzymskim. Trzeba jednak pamiętać, że owa polityka nie
znaczała wprowadzenia do stosunków między obu monarchiami
z
o-
jakiegoś
nowego elementu. Nowsze badania pozwalają bowiea na stwierdzenie, że
już Arsacydzi zażądali od Rzymu zwrotu ziem, które należały w przesz-
ło śc i do Achemenidów. Sasean id zi wznowili ten program i
jego zało żen ia z dużo większą energią i nakładem aił
re alizo w ali
niż poprzedni­
cy. Należy również zauważyć, że pierwsi przedstawiciele nowej dynas­
t i i - A rdaszir I oraz Szapar I - byli bez w ątpienia
utalentowanymi
wodzami. Wspomniane wyżej zjaw iska przyczyniły się do tego, że
ini-
2
cjatywa m ilitarna w owych zmaganiach stała się udziałem Iranu .
W 230 r . A r d a s zir zaatakował Mezopotamię, Syrię i Azję
M niejszą.
Aleksander Sewer zdołał wprawdzie powstrzymać napastników, ale
na­
jazdy perskie n ie ustały. Walki na tym froncie kontynuował bez więk­
szego sukcesu Gordian I I I
(238- 244). Zmagania z Iranem
również w czasach F ilip a Araba
obserwujemy
(244- 249). Zakończyły się one wówczas
pokojem, w myśl którego Rzymianie zatrzymali część Armenii i Mezopo­
tamię.
Szczególne n asilen ie walk rzymsko-perskich miało miejsce w latach
rządów W aleriana
(253-260) i R allien a (2 53 - 26 8). Spektakularnym prze­
jawem zwycięstw Szapura w tej wojnie było w zięc ie do niewoli
pierw­
szego z wymienionych cesarzy (260 r . ) . Persowie zagarnęli podczas owej kampanii Armenię, Mezopotamię, C y lic ję ,
jak również
Ciężkie walki toczono wtedy na -terenie S y r i i.
Kapadocję.
T a* też załamała
się
irańska ofensywa. Kres jej położył władca Palmyry Odenat, któremu udało się wyprzeć wroga poza lin ię Eufratu. Sukces ten t miał
również
istotne konsekwencje dla dziejów wewnętrznych Imperium Rzymskiego
w
tej epoce. Zwycięstwo Odenata spowodowało bowiem przyznanie mu
du' f '•
żych kompetencji. Sprawował on zatem nie tylko naczelne dowództwo nad
legionam i, które stacjonowały na Wschodzie, le cz miał,
praktycznie
rze cz biorąc, pełnię władzy na tamtejszym o bszarze. Niemniej
jednak
Odenat rz ą d z ił w imieniu G a llie n a . Jego pełnomocnictwa wskazują
na­
tomiast, że w niezwykle trudnych warunkach, w ja k ic h
się
2
znalazło
Zob. J . W o l e k i : Rola wojen dwufrontowych w upadku Cesarstwa
Rzymskiego. W: P r o b le m y ..., 8 . 18 .
wówczas Cesarstwo, imperator nie był w etanie panować
nad
całością
państwa3 .
Walki z Persami toczyły się także u schyłku I I I stulecia. Projek­
towano
bądź podejmowano kolejne wyprawy w czasach Aureliana
(270-
-275), РгоЬиза (276- 282), Kar us a i Nuaeriaaa (282- 284), a także Diok­
lecjana (2 8 4 - 3 0 5 )*. Nie przyniosły one jednakowoż definitywnych roz­
strzygnięć.
Groźnym niebezpieczeństwem dla Inęerium były w owej epoce najazdy
plemion germańskich. Ludy te stworzyły w toku postępującej
koncen­
tracji duże związki plemienne (Alamanowie, Burgundowie, Frankowie, Go­
c i, S a s i, Wandalowie), których s ił nie należało lekceważyć. Je st rze­
czą istotną, że dotychczasowa polityka państwa rzymskiego,
wykorzy­
stująca jednych przywódców plemiennych przeciw drugim, przestała od­
grywać w dobie kryzysu większą ro lę ^. Trzeba także podkreślić,że d łu ­
gotrwałe kontakty gospodarcze i kulturalne z Rzymem, a nade wszystko
przyswojenie sobie uzbrojenia, którym posługiwali się le g io n iec ij^a k
również znajomość sposobu Ic h w alk i, czyniły z bitnych plemion
ger­
mańskich niezwykle trudnego przeciwnika.
W połowie I I I w. Goci zaatakowali M ezję, Trację i Macedonię,Walkę
z nimi podjął Decjuez ( 24 9-251 4). Po początkowych sukcesach
poniósł
on jednak klęskę w bitwie pod Abrittus w M ezji Dolnej (251 r . ) . W wy­
niku tej porażki plemiona gockie zaczęły pustoszyć Półwysep
Bałkań­
s k i, opanowały D ację, a ■ czasem wtargnęły do A z j i M niejszej6 .W 269r.
Klaudiusz I I Gocki (268- 270) odniósł zwycięstwo nad Gotami w
bitwie
Na temat dziejów Palmyry w tej epoce zob. W . H e 1 d: Die Tertiefung der allgemeinen Krise im Westen des r6mischen Reiches.
3e rlin
1 9 7 4 , s . 39-41.
*P o r. R . R e m o n d o n :
^J. W o l s k i :
La c r i s e . . . ,
Rola w o j e n . . . ,
s. 98.
s . 18.
6Por. M. S a l a m o n ; The Chronology of gothic Incursions
into
A sia Minor in the Illr d Century A .D . "E o s" 1971, T . 59, 3 .
109-139.
Zob. także J . S t r z e l c z y k : Goci - rzeczywistość i
legenda.
Warszawa 1 9 84 , s . 87-96.
pod Naissua (M e z ja Górna), co zahamowało dalszą ekspansję tego ludu.
Niemniej jednak Rzymianie m usieli wycofa6 się z obszaru D a c j i.
Począwszy od 40 lat I I I stu lecia zauważamy
bardzo
silną
presję
plemion germańskich na lin ię Renu. Warto zaznaczyó, że wojska
rzy»7
s k ie stacjonowały po raz ostatni na prawym brzegu tej rzeki w 253 r .
Terenem szczególnie narażonym na niszczące wypady Alamanów i Franków
były rozległe ziemie g a l i j s k i e , które bezpośrednio graniczyły z wol­
ną Germanią. Około 260 r . barbarzyńscy najeźdźcy przedostali się na­
wet do H is z p a n ii i Afryki Północnej. Spustoszeniu ulega R e c ja , Norikum oraz P a n a e m ia . Plemiona Alamanów, Jutungów i Markomanów z a g r o zi­
ły również samej I t a l i i . Chociaż atak ten nie zakończył się ic h suk­
cesem, to je d n a k obawa o bezpieczeństwo sto licy zmusiła Aureliana do
otoczenia Wiecznego Miasta w 271 r . murami obronnymi.
Konkludując należy stw ierdzić, że Cesarstwo Rzymskie
toczyło
w
O
drugiej połowie I I I stulecia wojny dwufrontowe . Sądzimy, że
można
o
wyróżnić cztery zasadnicze cechy owych zmagań . Po pierwsze - miały
one charakter permanentny. Po drugie - zagrożenie było wszechobecne.
Walki toczyły się zarówno w rejonach przygranicznych, jak i wewnątrz
Imperium. Po trzecie - obserwujemy wtedy równoczesną presję
plemion
germańskich i Persów na różne odcinki rzymskiego limesu. Wreszcie po
czwarte - były to dla Cesarstwa wojny obronne, a więc nie przyniosły
one temu państwu efektu w postaci łupów czy zdobyczy terytorialnych,
aczkolwiek zmuszały do ogromnego wysiłku m ilitarnego i finansowego.
f '’
Niewątpliwie bardzo istotnym czynnikiem, który wpłynął wówczas na
kryzys państwa rzymskiego, stało się osłabienie władzy c e sar sk iej.
7
'R . K a m i e n i k: Niektóre aspekty kryzysu władzy rzymskiej w
G a l i i w I I I w. n . e. Ws Pamiętnik X Powszechnego Zjazdu
Historyków
Polskich w L u b l i n ie . T. 1. Warszawa 1968, s . 2 8 ; por K .P . J o h n e :
Die Krise des 3. Jahrhunderts (193- 306). W: D ie RBmer an Rhein
und
Donau. B erlin 1978, s . 79.
O
H.
B e n g t s o n :
Gru nd riss. . . , s. 380; p o r.
J.
W o l s k i :
Rola w o j e n .. . , s . 18-25.
Trzeba prcede wszystkim podkreślić, że począwszy od czasów Maksyaina Traka (235 - 23 8^p o objęcie rządów przez Dioklecjana
(2 8 4
r .),
żaden z imperatorów nie został kreowany w wyniku porozumienia między
Senatem, armią i ludem1 0 . Cesarzy najczęściej mianuje wojsko spośród
własnych dowódców. Owi panujący n ie zawsze zyskują szeroki autorytet,
mają silną osobowość, a przede wszystkim odpowiednie
k w a lifik a c je .
Często reprezentują oni interesy nie tyle Imperium jako całości»lecz
poszczególnych grup społecznych czy nawet tylko oddziałów wojskowych.
Jest rzeczą charakterystyczną, że w latach 235-284 kolejni
rze sprawowali władzę krótko. Jedynie G allien panował przez 15
cesa­
la t .
rfarto tutaj zauważyć, że prócz Decjusza (zginął pod A b rittu s ), Wale­
riana (zmarł w niewoli p e r s k ie j ), Klaudiusza I I Gockiego (umarł w wy­
niku zarazy) i być może Karusa (okoliczności jego śmierci są n ie ja s ­
ne) - reszta imperatorów g inie z rąk własnych żołnierzy
i
oficerów
bądź r y w a l i '1 . Bezsprzecznie świadczy to o zachwianiu autorytetu wła­
dzy cesarskiej, a także o niezdyscyplinowaniu i egoizmie arm ii.
rzymskim systemie politycznym znaczącą rolę odgrywał Senat. Cie­
szył s i" on zawsze dużym autorytetem w społeczeństwie, stanowiąc uo­
sobienie tamtejszej tradycji historycznej. W dobie kryzysu
Imperium
stosunki k u r ii z poszczególnymi cesarzami układały się ró żnie.
Oba­
lenie przez Senat w 238 r . wojskowych rządów Kaksymina Traka,
który
był wrogo nastawiony do tej in s ty t u c ji, uświadomiło, że kuria
może
stać się groźnym przeciwnikiem dla nieprzychylnych jej władców. Z ko­
le i jednak przyjazna polityka panujących wobec Senatu pooiągała
za
sobą wzrost niezadowolenia w szeregach a rm ii. Prowadziło to do utrzy­
mywania się napięć w stosunkach wewnętrznych, a w konsekwencji do osłabienia władzy cesarskiej1 2 .
Ibidem, e.
101,
11 Ibidem
]
12 .
S . D ą b r o w a : Victorias Senatus Romani. Senat а
latach 235-260. W: P r o b le m y ..., s . <18
сезагге
w
Rezultatem rozlicznych kłopotów na granicach Rzymu, obniżenia au­
torytetu imperatora i wszechobecnych wpływów wojska,reprezentującego
najczę ściej swoje własne bądź lokalne in teresy , było pojawienie
się
zjaw iska lic zn y c h uzurpacji. Występują one przez cały I I I w iek,
ale
najwięcej było ic h w okresie sprawowania rządów przez G a llie n a 1 \ Mia­
ła wtedy m iejsc e, między innym i, rebelia Postumusa. Uzurpator ten
i
jego następcy ( L e l i a n , M ariu sz, iifiktoryn, T e tr y k ) panowali w
latach
około 260-2741* nad tzw. Imperium Galliarum. Objęło ono swym
zasię-
giem tereny G a l i i , Brytanii, a także Hiszpan ii
. Owa rewolta poprze­
d ziła zatem niemal bezpośrednio wystąpienie Karauzjusza i
rozegrała
się na ziem iach, które weszły po części w skład domeny tego
n ik a . Nie
mamy, n ie stety
buntow­
inform acji źródłowych, czy łączyły go ja­
kieś związki z "cesarzami g a li ja k im i". Nie stwierdziliśm y również,by
Karauzjusz świadomie nawiązywał w swej propagandzie na emisjach
mo­
netarnych do id e o lo g ii "Imperium Galliaru m "1 6 .
Jest rzeczą oczywistą, że uzurpacje o słabiły spójność państwa rzym­
skiego w owej epoce. Niemniej jednak owe re b elie często
zapotrzebowaniu społecznemu
odpowiadały
danej prowincji czy terytorium,
gdzie
władza centralna nie mogła sprostać zadaniom utrzymywania tam ładu i
porządku
17
.
13Na temat tego władcy zob. E . M a n n i : L ’ impero di.
Contributo a l i a storia del I I I secolo. Roma 1949} L . d e
The P olicy of the Emperor G a llie n o s. Leiden 1976.
G allie n o .
В 1 o i s
1*P or. J . L a f a u r i e :
La chronologie des empereurs g a ulo is.
RN 1964, S eria 6 , Т. 6 , s . 9 1 —11 3i i d e m : L ’ empire g a u l o i s . . . ,
s.
986- 1003. Zob. również J . F . D r i n k w a t e r :
Coin Hoards and the
Chronology of the G a llic Emperors. "B r ita n n ia" 1974, T . 5, s .
293-302.
1^Zob. E .M . Ś t a e r a a n :
n e: Die K r i s e . , . , s . 82-91.
K r i z i s ...,
s . 448-468; pos. K.P. J о h*
16Por. J .M . B a r t o n : Postumus and Carausius: the Idea o f
tionalism?. "Proceedings of the Classical A sso ciatio n " 1955,
T.
s . 17-18.
4 у
Na­
52,
W I I I stuleciu obserwujemy szereg niekorzystnych zjawisk w ekonomice Cesarstwa Rzymskiego
18
. Były one
między innymi
rezultatem pro­
cesu koncentracji ziemi i tworzenia się w ie lk ic h latyfundiów,
gdzie
łączono uprawę r o li z gospodarką hodowlaną i wytwórczością rzem ieśl­
niczą. Owe majątki miały zatem charakter samowystarczalny, a ic h ro z­
wój przyczynił się do upadku dóbr średniego rozmiaru,nastawionych na
specjalizację produkcji i zbyt towarów. Autarkia ekonomiczna
laty­
fundiów odbiła się także na sy tu acji miast, w których nastąpił
wów­
czas, generalnie rzecz biorąc, kryzys rzemiosła.
Pogłębiające się trudności polityczne i ekonomiczne Cesarstwa do­
prowadziły w rezultacie do stałego obniżania się wartości monety. Te­
oretycznie srebrne antoniniany przybrały w drugiej połowie I I I w. po­
stać emisji miedzianych o nik łej zawartości szlachetnego kruszcu. Ów
proces osiągnął swój szczyt w czasach Klaudiusza I I Gockiego,
kiedy
poziom srebra w antoninianach spadł poniżej 25». Monety złote były pod­
ówczas wybijane z dobrego jakościowo metalu, aczkolwiek ich
ulegał coraz wyraźniejszemu zm niejszeniu
19
ciężar
.
Masowe wytwarzanie antoninianów w owej epoce prowadziło do spadku
wartości i siły nabywczej tego pieniądza, a w konsekwencji także
znacznego ruchu cen
20
. Warto jednak zauważyć, że ówczesne
do
mennice.
-- TT5------Na ten temat ostatnio W. H e 1 d: Die V e r t ie fu n g .. . , s . 21-28.
1а
Zob. H. M a t t i n g l y :
The Clash of the Coinages circa 270-296. W: Studies in Roman Economic and Social History in Honour of
Allan Chester Johnson. Ed. P .R . C o l e m a n - N o r t o n .
Prince­
ton 1951, s . 275-289! P . L e
G e n t i l h o m m e : Variations
du
titre de l ’ antoninianus au I I I е siec le. RN 19 62 , Seria 6 , T.
4,
s.
141-167; L .H . C o p e : The Nadir of the imperial Antoninianus in the
Reign of Claudius I I Gothicus, A .D . 268-270. NC 1969, Seria 7 , T. 9,
s . 145-161; J . —P. С a 1 1 u: La politique monćtaire des empereurs romains de 238 к 311. Paris 1969; A . К u n i s z : Denar i antoninian.
Z problematyki obiegu monetarnego w Cesarstwie Rzymskim w I I I w .n .e .
"Studia Historyczne" 1973, T. 16, s. 171-194; i d e m: Gospodarka pie­
niężna a gospodarka naturalna w epoce Późnego Cesarstwa Rzymskiego.
« : P r o b le m y ..., s. 73-74; i d e m : Pełnowartościowy a kredytowy cha­
rakter pieniądza w ęaństwie rzymskim (wybrane zaga d nie nia ). W: "H is ­
toria i Współczesność" T .5 : Pieniądz i gospodarka pieniężna w sta5o У ,?
0 1 i 8redniowiec2U* Red. А . К u n i s z . Katowice 1 9 79 , s . 1 7
39-40.
*
20
,
Por. S . M r o z e k: P rix et remuneration dans 1* Occid en t romain
v3i av. n .e . - 250 de п . ё . ) . Gdańsk 1975, s . 103-126} i d e m :
Ceny
mimo ogromnej produkcji, nie były jednak w stanie zaspokoić zapotrze­
bowania na monetą we wszystkich -prowincjach Imperium Rzymskiego. Nie­
dobór antoninianów wystąpił w ostatnich d ziesię cio le ciach I I I w .
obszarze G a l i i i B rytanii. Tam też n ie o ficjaln e warsztaty
na
menniczne
przystąpiły do wybijania em isji zastępczych. Nie jest wykluczone, że
proceder ten odbywał się za cichą zgodą miejscowych w ładz,które naj­
prawdopodobniej zdawały sobie sprawę z niedostatecznego zaopatrzenia
tamtejszego rynku w pieniądz państwowy
21
. Nie ulega również
w ątpli­
w ości, że powstanie rozbudowanego mennictwa Karauzjusza w peryferyj­
nej B ry ta n ii, gdzie Rzymianie nie wytwarzali wcześniej monet,zostało
w dużym stopniu zdeterminowane niewystarczającą ilością em isji mone­
tarnych, będących w obiegu na wyspie w przeddzień omawianego buntu.
Kryzys polityczn y f ekonomiczny Imperium wpłynął, rzecz oczywista^
na zubożenie różnych warstw ludności tego państwa. W I I I stuleciu na­
stąpiło zatem pogorszenie sy tu acji zarówno kolonów na w s i,j a k i rze ­
m ie śln ikó w o raz arystokracji municypalnej w miastach. Jedynie wielcy
w łaściciele
ziem scy pozostawali wówczas w dobrym położeniu m aterial­
nym, wzbogacając 3wcje la tyfu nd ia kosztem drobnych i średnich r o ln i­
ków, a także umacniając samowystarczalność ekonomiczną tych
mająt­
ków22 .
Pogorszenie sytuacji finansowej wielu mieszkańców Cesarstwa przy­
czyniło się w znacznej mierze do powstania określonych niepokojów spo­
łecznych. W zrasta w tych czasach np. rola chrześcijaństwa, które
o-
we wschodnich i zachodnich prowincjach rzymskich w okresie wczesnego
Cesarstwa. W: Prowincje rzymskie i ich znaczenie w ramach Imperium.
Red. M. J a c z y n o w s k a , J . W o l 8 k i . Wrocław-Warszawa-Kra­
ków, Gdańsk 1976, s . 114-116; i d e m : Dewaluacja p i e n ^ d z a w staro­
żytności grecko-rzymskiej. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978 s . 85
-8 8 .
21
Zob. na ten temat P . L e
G e n t i l h o m a e : l a
trouvaille
de la Vineuse et la circulation monćtaire dans la Gaule romaine aprfes
le s rćformes d’ A urelien. RN 1942, Seria 5 , T . 5 , 3 . 23-102;
J.
B.
G i a r d: La monnaie locale en Gaule a la f i n du I I I е siecle- reflet
de la vie śconomiąue. "Journal des Savant 3 " 1969, s . 5-34; А .
К un i s z: Gospodarka pieniężna a gospodarka n a t u r a l n a ..., e . 74- 75.
siągnęło ailną pozycję we wschodnich prowincjach Rzymu.
r e l ig i i obserwujemy podówczas także
w
zachodniej
Wpływy
tej
części Imperium,
głównie w miastach. Ponieważ chrześcijaństwo było sprzeczne z
kano­
nem rzymskich tradycji, widziano w nim wroga rozsadzającego spójność
państwową, tak pożądaną w dobie walk z naporem zewnętrznym i dotkli­
wego kryzysu wewnętrznego. Stąd w połowie I I I w. nastąpiły masowe prze­
śladowania wyznawców tej r e l i g i i . Jest rzeczą godną podkreślenia, że
z chrześcijaństwem walczyli cesarze pragnący umocnić władzę central­
ną i przywrócić starorzymskie cnoty i w artości, a więc
Decjusz
czy
Probus*^.
Owe niepokoje społeczne przybrały również postać zbrojnych wystą­
pień kolonów,
chłopów oraz biedoty w iejskiej przeciwko
właścicielom
majątków ziemskich. Zaburzenia takie notujemy w drugiej połowie I I I w.
na terenach rzymskiej Afryki
24.
, a także G a l i i , gdzie około 285 r. zos-
tał stłumiony ruch o charakterze ludowym, powstanie tzw. bagaudów
Warto zaznaczyć,
że ówczesne bunty ludności ro lniczej
25
.
koncentrowały
się w okolicach latyfundiów. Nie wystąpiły one natomiast prawie
zu­
pełnie w okręgach, w których rejestrujemy przewagę posiadłości średniego rozmiaru, np. na obszarach prowincji naddunajskich
26
.
«f drugiej połowie I I I stulecia zdawano ao bie, rzecz jasna, sprawę
z tego, że państwo rzymskie wymaga głębokich reform, które
pozwoli­
łyby przezwyciężyć występujący tam kryzys. Pierwsze kroki w tym k ie ­
runku podjął G a llie n .
Najbardziej Istotną reformą wspewiTianego władcy stało się utworze­
nie potężnej armii rezerwowej, która składała się z konnicy.Oddziały
te można było w stosunkowo krótkim czasie przerzucić na
-- T ł '
'P o r . H. B e n g t a o n s
Grundriss. . . ,
s.
najbardziej
591-393.
2 *E .M . S t a e r m a n : Ł r i z i s . . . , s . 468- 475.
25
t
Zob. E .M . S t a e r m a n :
Ł r i z i s . . . , s . 467-468.
W
polskiej
literaturze naukowej panoramę dziejów prowincji g a lijsk ic h w epoce
kryzysu dał R . k a m i e n i k: Niektóre a s p e k t y ..., s . 25-37.
26
у
E .M . S t a e r m a n : Ł r i z i s . . . , s . 4 7 4 .
zagrożony odcinek frontu, co ulało ogromie wręcz znaczenie d la obro­
ny Imperium przed wszechogarniającymi wówceaa to państwo najazdami z
zewnątrz. Inna reforma G a llie n a polegała na odsunięciu senatorów
kierowniczych stanowisk w arm ii, a także na demokratyzacji
od
systemu
awansów. Zmiany takie prowadziły w konsekwencji do wydatnego ograni­
czenia p o litycznej r o li Senatu i powierzenia stanowisk wyżezych o f i­
cerów ludziom mająсуя rzetelne wyszkolenie i praktykę wojskową.
Reformatorską działalność Galliena kontynuowali jego następcy tzw,
cesarze i l l i r y j s c y .
I
tak A u r e l i& a starał 3 ię
między innymi
doprowadzić do s t a b i l i ­
z a c ji n a jb ar d ziej wówczas powszechnej jednostki monetarnej - antonin iana. Howe emisje o tym nominale miały zawierać n ie w ielk i, ale ś c i­
śle przestrzegamy procent srebra. Owa reforma z 274 r . nie
sła mimo wszystko trwalszych rezultatów
27
przynio-
. Panowanie Aureliana
sta­
nowi natomiast ważny etap w kształtowaniu się cesarskiego absolutyz­
mu, co znalazło swój wyraz w tytulaturze tego władcy ("deus et domin u s ").
Politykę odnowy świetności państwa rzymskiego prowadził
również
kolejny imperator - Probus. Dążył on zwłaszcza do odrodzenia ro ln ic ­
twa w prow incjach, wzorując się w tym zakresie na poczynaniach
Had-
riana (1 17 - 13 8). Władca ten czynił również w y s iłk i, Ъу przywrócić фвcyplinę w w ojsku. Tak korzystną dla Imperium działalność
przerwała
jednak śmierć Probusa, który zginął z rąk zbuntowanych żołnierzy.
t
Panowanie cesarzy i l l i r y j s k ic h wytyczyło kierunek zmian^które zo­
stały zrealizowane przez Dioklecjana i Konstantyna Wielkiego, a więc
u schyłku I I I w. i w pierwszych d zie s ię c io le c ia c h IY w. Rzye
osiąg­
nął wówczas względną s t a b i l iz a c j ę . Przyczyniły się do tego lic z n e re­
formy obu wymienionych imperatorów, jak również posiyślne, genermlnie
rzecz biorąc, zmagania z najazdami perskimi i germańskimi.
Umocnił
się ponadto autorytet panującego, który wyetępuje w tej epoce i póź-- 27------'А . К u n i s z : Gospodarka pieniężna a gospodarka natura!nsu, * ,
s . 75.
n ie j jako władca absolutny. Nie ulega jednak wątpliwości,
że
można
dostrzec w owych czasach także szereg zjawisk typowych dla okresu upadku Cesarstwa, jak np. rewolty wojskowe. Za Dioklecjacowych rządów
odbył się
między innymi
bunt Karauzjusza i Allektusa, ostatnia wiel­
ka uzurpacja w X II stuleciu.
ROZDZIAŁ III
Uzurpacja Karauzjusza i Allektusa —
— przebieg wydarzeń
U Aureliusza tfiktora Karauzjusz
występuje
jako "Menapiae c i v i a " 1.
Mało precyzyjne są więc informacje autorów opracować, w których okre*
elono tego uzurpatora jako Batawa
2
3
czy Belga .
Plemię Menapiów posiadało swoje siedziby na obszarze
stanowiącym
w czasach Cesarstwa Rzymskiego część prowincji G a llia B elg ica^.
Nie­
mniej jednak społeczność o podobnej nazwie spotykamy tajcie we wschod­
n ie j Ir la n d ii
5
pia p o l is "^ .
(wówczas H ib e r n ia ), gdzie została zlokalizowana "KanaIs tn ie je przypuszczenie, że zamieszkiwał ją odłam galij-
6
skich Menapiów . Należy również odnotować, że leżąca u
1A u r e 1 i u s
^A. P i g a n i o l :
V i c t o r :
Higtore
De C a e s a r i b u s ...,
północno-za-
39, 20 .
Je Rome. Paris 1962, s . 4 4 4 .
^ 3 e l b o r n e : 0 n a Hoard of Roman Coins found at Black*oor.NC
1877. Nova S e r ie s . I . 17, s . 9 7 ; R .G . C o l l i n g w o o d :
Romar.
B r it a in . London 1924, s . 37.
^Zob. H .G . W a c k e r n a g e l : M enapii. W: RE. T. 29. Stuttgart
1 9 3 1 , co l. 766- 768; S . J . d e
L a e t: Les lim ites des cit^s dee Menapiens et dee Morins. "Kelioium " 1961, T . 1, s . 20-34;
A.'rf.
В yv a n с k: Le territoire de la tribu des Kśnapiens. “Bulletin теш de
Vereniging tot Sevordering der Kennia van de antieke Beschaving” 1962,
T . 37, s . 8 2 ; P . L e m a n : Aux confine meridionaux de la
cite
des
Mćnapiens. RNd 1967, T . 4 9 , s . 72Г-739.
^Claudii Ptolemaei Creographia. Sd. С. M U 1 1 e r .
1883, I I , 7-8.
^Social England. Ed. H .b .
r a i 1 1 . T.
T.
1.
Paris
1 . London 18ЭЗ, s . 116.
chodnich wybrzeży Anglii wyspa Man znana była
w
starożytności jako
Monapia7 . Być może to określenia wywodzi się od nazwy wskazanej gru­
py plemiennej3 .
Powyższe podobieństwa w nazewnictwie dały okazję do pojawienia się
różnych propozycji na temat lo k a liz a c ji miejsca urodzenia buntownika.
Wysunięto zatem koncepcją, że może chodzić w tym przypadku zarówno o
terytorium położone w pobliżu ujścia Skaldy do Morza Północnego,
jak
i o rubież wokół miasta Wicklow ( b i l l Mhanntain) w południowo-wschodq
n ie j Ir la n d ii, a także o wyspą Man . W kilku opracowaniach można zna­
l e ź ć podobną alternatywę, z tym, że sformułowano ją w sposób
nie bardziej ogólnikowy (kontynent, wyspy b ry t y js k ie )10. Z
znacz­
Ir la n d ii
wywodziła Karauzjusza starsza lit e r a tu ra 11. Za wyspą Man opowiedział
3ię tylko jeden spośród autorów nawiązujących do h isto rii omawianego
buntu
12
. Zdecydowana większosc badaczy w id zi natomiast miejsce
dzenia samozwańczego cesarza w G a lii
13
uro-
.
---7— :----Cai P l i n i i Secundi Naturalis H isto ria . E d . I . S i 1 1 i g . T . 1.
Hamburgi et Gothae 1851, IV , 16 , 30.
я
r .H . W e b b: The R e i g n . . . . s . 5 ; R. W a 1 к e r : Carausiua, Ca­
esar cf B ritain . "World Coins" (Sidney, Ohio) 1973, Т. 10, s . 170.
Q
R. M o w a
t: The Empire of C a r a u s iiis ..., s . 281-286.
1 0 ? .H . W e b b : The R e i g n . . . , s . 5} G. A s к e w: The-Coinage of
Roman B r i t a i n . . . , s . 29 ; R. W a l k e r : Carausius, Caesar of
Bri­
t a i n . . . , 3 . 170.
1 1 Zob. N. S h i e 1: The E p i s o d e ..., s . 15, 36.
12
S . J a n_s s e n s : Carausius, premier souverain national de la
Grande Bretagne. "Latomus" 1937, T. 1, з. 2 6 9 .
13^ e l b o r n e : O n a H o a r d ..., s . 97 ; H. C o h e n : Description
historique des monnaies frapp^es sous 1 *Empire Romain. T. 7 .
Paris
18 88 , s. 1; F . H a v e r f i e I d : The Romanization of B r it a in . Ox­
ford 1923, s . 78-79; R .G . C o l l i n g w o o d : Roman B r i t a i n . . . , s.
36-37; S . 2 . ¥ i n d b о 1 t: B ritain under the Romans. London
1945,
s . 31 ; W. 3 e 3 t o n: D io clśtie n et la t ś t r a r c h ie .. . , s .
74;
J .J .
H a t t: H istoire de la Gaule Romaine. Paris 19 59 , a . 243; S. S t e i n :
Histoire du Заз Snęire. Т. 1: De Г Etat Romain к Г Etat Byzantin ("284
-476). P a r i s .1959, з . 67; R .A .G . C a r s o n :
The Mints
and
Co­
i n a g e . . ., a. 34; H .G . P f 1 a u m: anission au nom des trois
eatpereurs f гаррёз par Carausiua. RN 1959-1960, S eria 6 , Т. 2 , s . 7 1 ;
S.
P r e r e: B r i t a n n i a ..., 8 . 3 3 5 ; N. S h i e 1 : The E p i s o d e ..., s . 15.
Z pewną ostrożnością p rzy ję li taką tezę P . S a g o t: la Bretagne Ro
Ostatnia z przedstawionych o p in ii jest
przekonująca. Trzeba więc podkreślić, te
niewątpliwi*
n ajbardziej
cytowane wcześniej
miejscowe spoza tego regionu nie są zbieżne, a jedynie
14.
t e j , którą znajdujemy w r e l a c j i Aureliusza Wiktora
Paralela między określeniami "Menapiae c iv is *
i
nazwy
podobne
do
"Manapia p o lis "
nie stanowi argumentu na rzecz twierdzenia, że Karauzjusz urodził się
w Ir l a n d ii.
Dowodzi tego a n a liz a dziełka "De Caesaribua"
pod
kątem
występowania w nim wyrażeń " c i v i s " oraz “c i v i t a s " . Już zatem na
po­
czątku tego źródła znajdujemy inform ację, że "Eoque modo annis quattuor circite r et quadraginta actis morbo Solae ccnaumptus,
ad ie ctis
imperio civium Raetis Illy r ic o q u e , ас pacata exterarum gentium ferocia n is i Germaniae, quaaquaa tectius post Numa® victo Antonio
clau serit, quod iure Romano quiescentib'us b e l l i s accidebat"
15
Ianum
.
Oby­
wateli Rzymu dotyczy natomiast późniejsza wzmianka, w której czytamy
"Verum ubi civea aesidia externos barbarosque in exercitum cogere l i ­
bido in c e s s it ,
corruptis moribus libertas oppressa atque habendi auc-
tum studium "1^ .
Niewątpliwie szeroki zakres interesującego nas poję­
cia występuje w zdaniu - "Quo dieto factoque durius n ih il bonia:
cum
aanctique huiuseemodi d is se n sin e s, quanvis studiosius ooeptas,fortunae
inerepent magisque in protegendia qua* ad perdendos cives verum corrumpi patian tur"
17
. Termin " c iv i t a a " oznacza natomiast u
Wiktora państwo rzysskie:
Aureliusza
"Data conctis promiscue civitas Romana,mul-
taeque urbes canditae deductae repositae o m a tae q u e, atque
imprimis
Poenorum Carthago, quam ignis foede conaumpserat,Asiaeque,Ephesus ac
m aine. . . , s . Г19, przyp. 2 ; A.H.fl. J o n e s , J . R .
1 e , J . M o r r i a: The Prosopography.. . , s . 180.
M a r t i n d a -
14
Zdajemy sobie oczywiście sprawę z niedoskonałości tego argumen­
tu . Np. trudno d z is ia j rozstrzygnąć kwestię, czy zaginiony autograf
owego brewiarium nie zawierał le k c ji "Manapiae c i v i s " , co z k o lei ko­
respondowałoby z terminem użytym przez P lin iu B z a .
‘■
’A u r e l i u s
16Ibidem,
3,
15.
^7 Ibidem, 2 0 , 1 2 .
V i c t o r :
De C ae sa rib u a ..., 1, 2-3.
Bithyniae Nicomedia constratae terrae motu, aeque ас nostra
Nicomedia Cereali conaule"
używał słów " c i v i a " ,
4 0
aetate
_
. Widać zatem w yraźnie, że autor ten nie
"c iv i t a s " dla określenia społeczności m iejakiej»
Pogląd wymieniający Irlandię jako miejsce urodzenia
jest mało prawdopodobny także z tej przyczyny, że obszar
Karauzjusza
ten
nigdy
w swych dziejach nie stanowił części państwa rzymskiego. Osiągnięcie
zatem bardzo wysokiej rangi oficerskiej
w
służbie Cesarstwa
przez
człowieka z zewnątrz byłoby z całą pewnością ewenementem. Sądzimy, że
w podobny sposób należy również traktować propozycję wywodzenia buntownika z położonej na peryferiach Imperium i nie mającej w praktyce
żadnego znaczenia wyspy Man. Zupełnie inaczej wygląda natomiast spra­
wa w przypadku opin ii wskazującej na G alię . J e j rozległe,
ludne terytoria zawsze odgrywały istotną rolę w rzymskiej
bogate
i
machinie
państwowej. to' epoce kryzysu Cesarstwa region ten stał się areną roz­
ruchów wewnętrznych i niszczących najazdów plemion germańskich. Oko­
liczności takie bezsprzecznie sprzyjały rozwojowi kariery zdolnej,energicznej, a równocześnie ambitnej jednostki pochodzenia
autochto­
nicznego.
Zgodnie z informacją, którą znajdujemy w dziełku Eutropiusza, Karauzjusz wywodził się z n iz in społecznych
. Tę wiadomość przejął 0-
ro zjusz2 0 , a za jego pośrednictwem także Beda2 1 . P rzek az' ten nie spot­
kał się z zastrzeżeniami w literaturze przedmiotu i jest
powszechnie akceptowany. My również nie sądzimy, by można
przez
nią
było
go
podważyć, W h is t o r ii Imperium Rzymskiego w I I I w. miały bowiem
czę­
sto miejsce przypadki szybkich i wręcz zawrotnych, karier. Najlepszym
przykładem może być tutaj bio grafia jednego z najwybitniejszych
1^Ibidem,
16,
12.
19'
- b u t r o p i u s : Breyiarium .. • ,
20
^j•
P a u l u s
ce-
O r o s i u a :
IX, 21 .
Historia Adversum P a g a n o s ..., V I I ,
В a e d a : Historia E c d e a i a s x i i-a.. . ,
I,
6.
earzy, a mianowicie Dioklecjana
. Niskie pochodzenie Karauzjusza nie
powinno zatem budzić szczególnych wątpliwości.
Kilku autorów przypisuje buntownikowi spore zdolności wojskowe
23
Trudno jednakże znaleźć w źródłach wzmiankę o tym, g dzie, kiedy 1
jakich okolicznościach rozpoczęła się kariera m ilitarna
.
w
samozwańca.
Jedynie Aureliusz Wiktor zanotował, że uzurpator ten był w
młodości
sternikiem statku2* . Opierając się na tej inform acji wyrażono ostat25
nio pogląd, że pływał on w tym charakterze na wodach Skaldy
.
Opi­
nia taka nie ma żadnego uzasadnienia źródłowego i w rezultacie trze­
ba ją traktować tylko jako hipo tezę. Jej autor niewątpliwie
zasuge­
rował się faktem, że pobratymcy rebelianta - Menapiowie - za s ie d la li
obszar w p o b liżu wzmiankowanej r z e k i.
Analizowany bieżąco fragment dziełka "De Caesaribus" zawiera tak­
że inform ację, że w czasach poprzedzających bunt Karauzjusza na
renie G a lii miało miejsce powstanie tzw. bagaudów
26
. Rozruchy
teznane
pod tą nazwą w szczę li tam, przypomnijmy, drobni rolnicy oraz wiejska
biedota. Wymierzone one były przeciw bogatym latyfundystom oraz rzym­
sk iej władzy państwowej. Zgodnie z tokiem r e l a c j i Aureliusza Wiktora
Dioklecjan wyniósł następnie do władzy Kaksymiana oraz przydał sobie
i swemu współrządcy kultowe przydomki Iorius i Herculius
27
. Stały się
one wyrazem specyficznych stosunków między obu cesarzami, określając
nadrzędny charakter autorytetu twórcy owej d ia r c h ii
22
28
. Posunięcie to
Zob. W. S e s t o n: D io clć tien et la t ć t r a r c h ie .. . ,
з.
58-55.
23A u r e l i u s
V i c t o r : De C a e s a r i b u s ..., 39, 2 0 ;
E ut r o p i u s: B r e v ia r iu a .. . , IX , 2 1 ;
P a u l u s
O r o e l u e :
H istoria Adversum P a g a n o s ..., V I I , 25 ;
J o a n n e s
A n t i o ­
c h e n u s : H i s t o r i a . . . , 1 6 4 ; В a e d a : H isto r ia EcctefóaBtica..., 1 ,6 .
24.
^ A u r e l i u s
V i c t o r :
De C a e s a r i b u s ...,
39, 20.
25 N. S h i e 1 : The E pi 3 o d e . . . , 8 . 15.
26
A u r e l i u s
V i c t o r :
De C a e s a r i b u s ...,
39, 17.
2 7 Ib id e a , 39 , 18.
28
Por. W. S e в t o n; D ioclótlen et la t ś t r a r c h ie .. . ,
8 . 21 1-230.
należy niewątpliwie uznać га pierwszy krok w powstałym
w
k ilk a lat
później syetemie tetrarchicznym.
Kolejną informacją, którą podał wskazany wyżej au to r,jes t enigma29
tyczna wzmianka o sukcesie Maksymiana na froncie galijskim
. W wal­
kach tych miał uczestniczyć także Karauzjusz5^ . Odbiciem
wskazanego
przekazu stał się pogląd k ilk u autorów, że uzurpator ten brał udział
w wojnie przeciw bagaudom5 1 . Identyczną opinią można również znaleźć
w naszym wcześniejszym opracowaniu,dotyczącym
analizowanego
epizo­
du52. W chwili obecnej jesteśmy jednak skłonni nieco inaczej w idzieć
ten problem.
Dane zawarte w streszczonej wyżej części cytowanego brewiarium są
niezwykle lakoniczne i mało dokładne. Wiadomo, że Galia była
wtedy
widownią nie tylko wstrząsów wewnętrznych,ale także nasilającego się
coraz bardziej naporu plemion germańskich ze wschodu. Karauzjusz wca­
le nie musiał być więc zaangażowany w tłumieniu powstania
w iejskiej
biedoty. Dostrzegł to już H . Mattingly, aczkolwiek jego ko ncepcja, że
uzurpator ten odznaczył się wówczas w walkach zarówno przeciw bagaudom, jak i przeciw Frankom
, jest w naszym odczuciu
zbyt
śmiała.
Kie j see urodzenia samozwańczego cesarza na północno-wschodnim pogra­
niczu, a zatem prawdopodobna znajomość przez niego tamtejszych
sto­
sunków, jak również charakter fu n k cji, którą później sprawował, wska­
zywałyby na kształtowanie się
jego doświadczeń i umiejętności w zma­
ganiach z najeźdźcą.
-- jrs------A u r e l i u s
30Ibidem,
V i c t o r :
De Caesaribus. . . ,
39,
19.
39, 20.
51H. C o h e n : Description historiq ue. . . , Т. 7 , s . 1j 0, S e e с
Carausius. W: RE. T. 3. Stuttgart 1897, col. 1570-1571; P .H . W e b
The R e i g n ... , s . 4ł i d e m: The British E m p i r e ..., s . 4 2 6 ; R . W a
k e r: Carausius, Caesar of B r i t a i n . . . , s . 170.
32
W . K a c z a n o w i c z :
Uzurpacja Karauzjusza i Allektusa
świetle ikonografii i legend m o n e t ..., s . 56 .
к:
b:
1w
M a t t i n g l y : The Imperial Recovery. W: Cambridge
An­
cient History. Ed. S .A . C o o k , F .E . A d c o c k , M .P . O h a r l e sw o r t h , N .H . B a y n e s . T. 12. Cambridge 1956, s . 331.
Wspomnianym wyżej etapem w kariente buntownika było przyznanie au
dowództwa nad flo tą , która miała -zlikwidować działalność frankońskich
i saksońskich piratów ^*. H iep oko ili oni wybrzeże
"per tractum Belgicae et A r m o r i c a e "^ .
rozciągające
się
Bazą poczynań stało sią
d zi­
s ie js ze 3ouiogne-sur-Mer (wówczas Gesoriacum,
także S o n o n i a ) ^ .
dzimy, ze tak zakreślone zadanie wymagało podporządkowania
Są­
później­
szemu samozwańcowi nie tylko załogi fortu w (łesoriacum, ale także od­
działów walczących w innych miejscach powierzonego mu odcinka obrony.
Nie wykluczamy zatem, że w zakresie jego uprawnień należy w id zieć a n ­
tecedencją godności znanej jako "dux tractus armoricani et
nenrica-
n i " , którą poświadcza źródłowy tekst,pochodzący z przełomu Г/ i V w.
Cytowane relacje nie informują o kontaktach iarauzjuaza z
nią w cza sie ,
37
Bryta­
gdy był on jeszcze na rzymskiej służbie. Sietaaiej jed­
nak kilku autorów wyraziło pogląd,że chronił on wówczas również brzeTO
gi owej wyspy
. Całkowicie podzielamy takie stanowisko. Trudno
bo­
wiem przypuścić,
by celem germańskich piratów były
Jedynie
nadmor-
-- TZ------A u r e l i u s
V i c t o r : De C a e s a r i b u s ..., 39, 2 0 ;
E ut r o p i u s: 3rev iarium .. . , I I , 21 ;
P a u l u s
G r o s i u s :
H i3 t c r ia Adversum P a g a n o s ..., V I I , 2 5 ,
J o 'a n n e s
A n t i oc h e n u s : H i s t o r i a . . . , 164; В a e d a : H isto r ia E c c l e s i a s t i c a .. . ,
I , 6.
^3 u t r
r o s i u s:
A n t i o c h
s i a s t i c a ...,
o p i u s :
B re viariu m .. . , IX , 2 1 . Por. P a u l u s
0Historia Adrersum P a g a n o s ..., V I I ,
25;
J o a n n e s
e n u s :
H i s t o r i a . . . , 164; В a e d a: Historia SccleI, 6.
BareviariujB.. . ,
u t r o p i u s :
t i o c h e n u s :
H i s t o r i a . . . , 164.
П ,
21;
J o a n n e s
An­
37
N otitia Dignitatum O ccid en ta lis.W : N otitia Dignitatum Utriusque
Im perii. 2d . 0 . 3 e e с к. 3e ro lin i 1876, X X X V II. Por. H. т o n P et r i k o v i t s : P ortificatio n ś in the north-western Roman Empire
from the third to the f i f t h Centuries. JRS 19 71 , T. 61 , з. 182. Zob.
również С. J u 1 1 i a n: Les tares de la "N o t it ia dignitatum" et le
duche d ’ Armorique. REA 1921, T . 23 , з 103-109; P . L o t: la, "N otitia
Dignitatum Utriusque Im p e rii". Sea tares, sa date de composition, sa
v a leu r. REA 1936, T . 38, s . 292-293.
38
Social E n g l a n d ..., T. 1, s . 116; H. С о h e n: Description hist o r i q u e ..., T . 7 , s . 1; C. J u l 1 i a n : Histoire
de l a G a u l e . . . ,
Г . 7 , s . 7 6 ; R .A .G . C a r s o n : The Hints and
C o i n a g e ...,
a.
34;
J . J . H a t t : Histoire de la Gaule R o m a i n e ... ,s . 2 4 0 ; R. V a 1 к e r:
Carausius, Caesar of B r i t a i n . . . , a . 171.
silą osady w północnej G a l ii . Jeetesmy także prsekonani o t y *, Ze ko­
menda buntownika rozciągała się w okresie poprzedzający* jego
usur-
pację na garnizony strzegące co najmniej południowo-wachodaiego
wy­
brzeża Brytanii. Naszą tezę wywodzi»? z następujących praeałaaek.
Trzeba przede wszystkie zwrócić uwa^ą na to , że owo terytorium znaj­
dowai o się pod panowaniem samozwańczego cesarza prze* okres około sied­
miu l a t . Świadczy to niewątpliwie o talencie K arau zjasza ^, a takie o
istnieniu w tej wyspiarskiej prowincji Rzyma s i ł , które go popierały.
Sprawowanie komendy nad częścią tamtejszyci, wojsk dało admirałowi mo­
żliwość zdobycia autorytetu wśród żołnierzy,
jak również
obsadzania
stanowisk oficerskich zaufanymi ludizai. E ie liś a y już okazję
ś lić , że brak jest jakichkolwiek dowodów na to, by legiony
podkre­
rzymskie
stacjonujące w Brytanii stawiały opór buntownikowi * momencie
jego
insurekcji4'0 . M ilczenie w tym zakresie źródeł panegiryczaych, a więc
przekazów pochodzących z epoki i wywodzących się z pobliskiej Galii,
jest znamienne. Należy jedynie żałować, że starożytne relacje nie po­
zwalają na stwierdzenie, czy Karauzjuaz przywdział cesarską
jeszcze w G a l i i ,
purpurę
czy już po opuszczeniu kontynentu*1 .
Ważną wskazówkę na rzecz tezy o związkach uzurpatora
z
Brytanią
w okresie poprzedzającym jego rebelię niosą ustalenia dotyczące
ty-
tulatury Dioklecjana. Materiał epigraficzny pozwala na stwierdzenie,
że cesarz ten występuje w 285 r . z przydomkiem
"Brltannlcua
Maxi­
mus"*2 . ówczesne źródła narracyjne nie przekazały nam, n ie stety, in­
formacji o przyczynach tego obwołania. Jesteśmy przekonani, że
wią-
----------- 5 3 ----------------------------------
Warto zwrócić uwagę, że jego rządy były jedna z dłuższych ozurpacji w I I I stuleciu.
4°W . K a c z a n o w i c z : Uzurpacja Karauzjusza w świetle
nografii i legend m o n e t ..., s . 60.
4.1
P . 3 a g o t: La Bretagne R o m a in e..., з . 12 1.
42
W. S e a t o ns Dioclćtien et la t ć t r a r c h i e ..., s . 75» por.
? r e r e: B r i t a n n i a ..., s . 336.
iko­
S.
zały się one z działalnością przyszłego samozwańca*5 . Wiadomo bowiem,
że Dioklecjan nie prowadźii działajń wojennych w tym rejonie Imperium.
Trzeba tutaj pamiętać, że najazdy germańskicń piratów mogły doprowa­
d zić do przerwania łączności z wyspiarską Brytanią, a w konsekwencji
nawet do odpadnięcia tej prowjjicji od reszty państwa. Jest więc rze­
czą zapełnie naturalną, że wyeksponowano sukcesy odniesione
na
tym
newralgicznym odcinka frontu, a wyrazem tego stał się zwycięski przy­
domek odnowiciela państwa rzymskiego.
W najpoważniejezym obecnie opracowania d ziejów rzymskiej Brytanii
można znaleźć ostrożną hipo tezę, że Karauajusz walczył w interesują­
cym nas okresie również przeciwko iryjskim najeźdźcom **. 0 ich
des­
truktywnej d zia ła ln o ści wydają się świadczyć z n is zc ze n ia , które
ob­
serwujemy w materiale archeologicznym,pochodzącym z zachodniego
wy­
brzeża wyspy. Ślady pożarów datuje się tam w przybliżeniu
na
epokę
4-5
" a d m i r a ł a " ^ . Jest rzeczą oczywistą, że to domniemanie należy
trak­
tować z dążą dozą ostrożności. Niemniej jednak akceptacja tego
po­
glądu podbudowywałaby naszą tezę o podporządkowania późniejszemu wład­
cy części rzymskich wojsk okupujących tę wyspiarską prowincję.Irudno
bowiem byłoby bronić jej zachodniej części bez możliwości dowodzenia
oddziałami rozlokowanymi czy działającym i w tamtejszym r e g io n ie .
Srewiaria historyczne informują o powodzeniu admirała
z piratami, k tó rzy n ie p o k o ili północną Galię
w
walkach
Ich autorzy d a li jedy­
nak zdecydowanie nieprzychylny obraz jego poczynań na tym'
p o lu .
W
d ziełku A u re liu sza Wiktora znajduje się krótka adnotacja, że buntow­
nik nie przekazywał do skarbu wszystkich zdobyczy, a obawa przed Mak-
i>or. W. S e s t o n:
AA
S. ¥ i
ibidem; S. У r e r e: ibidem.
e r e: ibidem.
* 5Ibidem.
*^A u r e l i o s
V i c t o r : De C a a s a rib u s ..., 39, 20-21; В at r o p i u s: Breviarium.. . , I I , 21 { J o a n n e s
A n t i o c h en u a: H i s t o r i a ..., 164.
aymianem, który akazał go na śmierć, stanowiła przyczynę u zurpacji .
AQ
Nieco szerzej informuje o tych wydarzeniach Eutropiusz , jak również
późn iejsi, z a le ż n i od. niego d ziejo p isarza*9 . Zgodnie z tą w ersją, Łarauzjusz nie zwracał całości łupów ani poszkodowany®, a n i nie
odsy­
łał ich swoim zwierzchnikom. Powstało zates podejrzen ie, że pozwalał
on piratom na dokonywanie g rab ie ży . W momencie, gdy ich sta tk i
wra­
cały z wypraw - ów rzymski wódz miał je przechwytywać celem zdobycia
majątku. Rezultatem takiego pomówienia okazał się Maksymianowy wyrok
na “ adm irała", co doprowadziło w konsekwencji do buntu skazanego.
Powyższa tradycja nie spotkała się z krytyczną refleksją w
l it e ­
raturze przedmiotu. Jednakże wiarygodność przedstawionych zdarzeń bu­
d zi nasze wątpliwości.
Trzeba przede wszystkim podkreślić, że jedynie podejrzewano Karauzju s za , w myśl Sutropiuszowego przekąsu, o perfidną działalność. Nie­
wykluczone, że wcześniejsze sukcesy admirała w zmaganiach z pirackim
niebezpieczeństwem stały się w pewnym momencie niewygodne dla Maksymiana. Wyrastał bowiem groźny konkurent do cesarskiej purpury,
któ­
rego należało unieszkodliwić. Sfabrykowano więc odpowiednie oskarże­
n ie , które dało wyjątkowo zły obraz tego wysokiej rangi o fic e ra . Na­
leży zwrócić uwagę na to, że przypisuje się tam Karauzjuszowi zarów­
no zbrodnię stanu, jak również chciwość, obłudę oraz szczególny
cy­
nizm. Czy wizerunek ten nie sprawia wrażenia przesadnie tendencyjne-
Nasze spostrzeżenia zdają się być potwierdzone przez te
c je , w których jest mowa o niezwracanlu przez "admirała"
odzyskanych łupów. Czy w tamtejszych warunkach można było
nie obliczyć,
informa­
wszystkich
precyzyj­
co zostało zrabowane przez piratów oraz w jakiej lloś-
-- 77 ------A u r e l i u s
V i c t o r : De C a e s a r i b u s ..., 39 , 2 1 .
43~
i u t r o p i u s :
B r e r ia r iu m ..., IX , 21 .
a u l u s
O r o e i u s : Historia Adversum P a g a n o s ..., V I I ,
25; J o a n n e s
A n t i o c h e n u s : H i s t o r i a .. ., 164;
В a ed a: Historia Bccleaim etica.. . , I , 6 .
ci? Sugerowany już wcześniej szeroki zakres kompetencji
Karauzjusza
wiązał się zapewne z dysponowaniem prze* niego relatywnie dużymi za­
sobami pien iędzy na opłacenie wojska. Sądzimy, te właśnie te
dały aa finansową niezależn ość, a nie piracka,
chyba nie
erodki
największa
zdobyci.
Jest dla nas rzeczą oczywistą, ie re b elia "admirała*
nie
charakteru improwizowanej r e a k c ji aa sicazujący go wyrok.
Stosunkowo
długie panowanie, a taicie najprawdopodobniej bezkonfliktowe
Brytanii wskazują na istnien ie a k c ji przygotowawczej.
miała
zajęcie
Przypuszczamy
zatem, że po dejrzenia Makaymiana co do Karaozjańskich in t e n c ji były,
najogólniej rzecz biorąc, słu szn e, aczkolwiek zarzuty, które
posta­
wiono przyszłemu uzurpatorowi,nie siały odpowiednika w rzeczywistoś­
ci.
Może się wydawać, że w źródłach is tn ieje pewna rozbiezność na te­
mat czasotresa trwania buntu. Aureliusz Wiktor bowiem zanotawał,
Allektus dopuścił się zdrady wobec Karauzjusza
po
upływie
te
sześciu
l a : P ° . Bardziej dokładne informacje o tym znajdujemy u Eutropiusza"'
a za jego pośrednictwem w d zieła ch Orozjusza32 i Bedy^3. Zgodnie z tą
tradycją r e b e lia w Brytanii trwała dziesięć l a t , z których siedem przy­
padało aa panowanie "adm irała*, a tylko trzy na uzorpację Allektusa.
Wiadomość o zdobyciu wyspy "post decem annoa" potwierdza także
H ie ­
ronim^*.
Szczupłość danych nie pozwala nam na głębsze rozważania co do długości Karauzjańaklch rządów. Pragniemy jedynie zwrócić uwagę na
to,
że wskazana sprzecznosć między przekazami może być tylko pozorna.Cno-
u r e l i u s
51
V i c t o r :
S u t r o D i u e :
52P a u l u a
533 a e d a :
De C a e s a r i b u a ..., 39, 4 0 .
BreTiarium. . . ,
O r o s i u s :
U ,
22.
H istoria Ad-reratm Paganos____ 711,
Historia E c c l e e l a s t i c » ..., I ,
5*H i e r o а у m a s : Chroni c e n .. . ,
6.
s . 227.
d zi о to, że Allektusowa zdrada po sześc io letn iej współpracy s Karauzjuszem niekoniecznie musi oznaczać sześcioletnie panowanie tego
o-
statniego. Nie jesteśmy bowiem w stanie stw ierdzić, kiedy ci dwaj lu*
dzie zetknęli się ze sobą. Można dopuścić h ipo te zę, że nastąpiło
to
już po okrzepnięciu władzy Karauzjusza.
W szczegółowych opracowaniach na temat interesującej nas
cji,
uzurpa-
jak również w licznych podręcznikach, encyklopediach oraz
pendiach poświęconych starożytności, rozrzut propozycji co do
kom­
dato­
wania początków buntu rozciąga się między 286 a 289 r^ . Warto
jed­
nak zauważyć, że tylko W. Seaton i R .A .G . Carson pokosili się o pró­
bę uzasadnienia swoich stanowisk w tej k w e s t i i ^ .
Pierwszy z nich opowiedział się za końcem 286 r .
Przypuszcza
on
bowiem, że Allektusowy upadek nastąpił w 296 r . Podstawę tej drugiej
dacie dał złoty medalion Konstancjusza Chlorusa, który miał upamięt­
niać jego zwycięstwo nad zrewoltowaną wyspą. Zabytek ten został znaleziony we wrześniu 1922 r . w miejscowości Beaurains koło Arras
57
. No-
---- ГТ------------
Np. 0 . S e e с k: Carausius. W: SE. T . 3, col. 1570-1571 - 286r,l
P .H . W e b b : The R e i g n ... , s . 1 - 287 r . ; i d e m : The B rit is h Empi­
r e . . . , s . 427 - około 287 r . ; R .G . C o l l i n g w o o d : Roman Bri­
t a i n . . . , s. 36 - 288 г . ; C. J u 1 1 i a n: H istoire de la G a u l e . . . ,
T . 7 , s . 63 - 287 r . lub początek 288 r . ; A .W . В у ▼ a n с к: Neder­
land in den Romeinschen T i j d . T . 2 . Leiden 19 43 , a . 595 - 287 r . lub
początek 288 г . ; H. M a t t i n g l y : The Imperial R e c o v e r y ...,
s.
331 - koniec 286 r . lub początek 287 г . ; M. G r a n t : History from
Coins. Cambridge 1958, s . 66 - 288 r . ; J . J . H a t t: Histoire de la
Gaule R o m a i n e ..., s . 243 - 286 r . ; H .G . P f 1 a u m: E m i s s i o n ..., s.
72 - koniec 286 г . ; A . P i g a n i o l : Histoire de R o m e ..., s . 444 koniec 286 г . ; A .H .M . J o n e s : The Later Roman E m p i r e ..., T . 1, s .
38 - 287 r . lub 288 r . ; P . L о t : La Gaule. P aris 1967, a . 255 - ko­
niec 289 г . ; S . P r e r e : B r i t a n n i a ..., s . 335 - przypuszczalnie ko­
niec 286 г . , być może początek 287 r . ; R . R r f m o n d o n: ba crise . . .
s . 118 - 286 г . ; A .H .M . J o n e s , J .R . M a r t i n d a l e . J . M o r ­
r i s : The Prosopography.. . , s . 181 - około 286 r . ; R.
W a l k e r :
Carausius, Caesar of B r i t a i n . . . , s . 174 - 287 г . ; N. S h i e 1 :
The
E p is o d e .. . , a . 202-203 - 286 r . lub 287 г . ; A . В i r 1 e y : The Pe­
ople of Roman B ritain . Berkeley-Loa Angeles 1 9 8 0 , s . 30 - 286 r .
л^
rf. S e s t o n: Dioclćtien et l a t ё t r a r c h i e ..., s . 7 5 , 1 0 8 ;E .A .G .
^ а г a о n: The Mints and C o i n a g e ..., s . 34.
A B k * w: The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 5 4 ; Zob. opu­
blikowane niedawno opracowanie tego skarbu: Р . В a e t i e n, C.M etz g e r : Le trćsor de Beaurains (d it d’ A r r a s ). Wetteren 1 9 7 7 .
Tam
dalsza literatu ra przedmiotu.
3i on na w e r s i e
legendę JŁ TAL CGS32ANT1YS SOBililSSIMYS С огги:
wi­
zerunek władcy. Zdania® W. Seatcaa ionataacjuaz soataŁ sam przędątawiony w stroju konsularny®. Miał on otrzymać go rzekomo
296 r .
właśnie
w
Na rewersie interesującego зав medalionu znajduje aię legenda
PI3TA3 A7GG, której towarzyezy personifikacja zwycięstwa.jwy0 brazeaie
5on3tancjusza,
jak również fig u ra klęczącej kobiety. V . 3eaton
in­
terpretuje ten ostatni element ikonograficzny jako symbol B rytanii.
3..A.G. Carson w swoich rozważaniach w idzi początek bontu
Sarau-
sjusza w ostatnich trzech miesiącach 236 r . Zasadniczym punktem jego
wywodów atai się przekąs Hieronima-38, w którym uzarpacja admirała zo­
stała omiejscowiona, zdaniem brytyjskiego numizmatyka,w trzecim roku
rządów D io klecjan a. Autor referowanego tu poglądu datuje
wspomniany
okres między dniem 17 września 236 r . a 17 w rześnia 237 r^9 .
Ponie­
waż zaakceptował on wiarygodność informacji o siedmioletnim
panowa­
n iu Łarauzjusza oraz przyjął,
ze upadek admirała nastąpił
293 r . - stąd propozycja R .A .G . Carsona koresponduje
z
końcem
z przypuszcze­
niem poprzedniego badacza.
Przystępując do analizy powyższych te z,n a le ż y podkreślić,
że
W.
Seston dał niezbyt precyzyjny opis ikonografii wspomnianego medalio­
nu. Awere tej emisji nie prezentuje bowiem Łonstancjusza Chloruea
w
stroju konsula, lecz wyobraża go jako Herkulesa®0 . Juz zatem wyjścio­
we założenie francuskiego historyka jest błędne.
Niewątpliwie dyskusyjna jest interpretacja wizerunku kobiety
rewersie, uosabiającej rzekomo Brytanię®1'.
Nie występują tam
na
bowiem
motywy, które wyraźnie wskazywałyby na związek owego medalionu ze zwy­
cięstwem cesarza nad Allektusem. •
ci
H i e r o n y m u s :
C h r o n i c o n ., a. 225.
vNa temat datacji pocsątkow panowania Dioklecjana zob. W.
s t o n: Dioclśtien et la t4tra r c h i e . . . , з. 49-51.
S e-
^ °G . A s k e w : The Coinage of Roman B r i t a i n . .,, s . 54 nr580A; por.
P . В a s t i e n , С. M e t z g e r : Le tr^sor de Beaurains. . . , s . 96,
®1G. A s k e w :
The Coinage of Roman B r i t a i n . . . ,
s . 54 , nr 580 A .
Omawiany egzentplarz pozbawiony jest w zasadzie eleaentów
datują—
cych. Z r a c ji wystąpienia na awersie określenia c(aesar) aożna jedy­
nie powiedzieć, że emisja ta została wybita między 1 marca 293 r .
a
30 kwietnia 305 r
Znalezisko z okolic Arras pochodzi bezsprzecznie z początków
stu lecia 6 ^ . 0etalenie to także nie pomaga w rozwikłania
opisanego medalionu. Należy zatem w konkluzji
IT
zagadnienia
stw ierdzić,
że
brak
jest dostatecznych przesłanek do konstruowania na podstawie tego za­
bytku jakichkolwiek pewników, dotyczących' d a ta c ji omawianej rewolty.
Sie ulega wątpliwości, że hipoteza sformułowana przez R .A .G .
sona co do chronologii karauzjańskiej r e b e l i i} również zawiera
Carupro-
згсzenia, a nawet błędy.
Trzeba na wstępie zauważyć,
że wbrew kategorycznej opinii tego au­
tora nie mamy podstaw źródłowych, by sądzić, że upadek "admirała" na­
stąpił w końcu 293 r . Wspomniany fakt możemy jedynie hipotetycznie uEiejacawiać we wskazanym czasie .
S.A .G . Carson bardzo dosłownie traktuje wzmianki o
siedmioletnim
panowaniu Karauzjuaza. Trudno byłoby jednak pokosić się w tym
przy­
padku o precyzyjne, miesięczne w yliczenia.
Geią rozważań brytyjskiego numizmatyka w zakresie chronologii
o-
pisywanych wydarzeń stała s i ę , przypomnijmy, wzmianka u Hieronima.
Trzeba jednak mocno podkreślić, że Karauzjańskie wystąpienie
zosta­
ło tam odnotowane w czwartym roku rządów D io k l e c j a n a ^ , a nie w trze­
cim - jak chce S .A .G . Carson,a także ii. S h i e l ^ .
Należy ponadto
za­
uważyć, że Hieronim błędnie datował początek panowania twórcy systemu
Datację rządów Konstancjusza Chlorusa jako cezara
za R . R k m o n d o a: La c r i s e . . . , s. 118, 134.
przyjmujemy
°^Zo b. V. T o u r n e u r :
La date de 1 ’ enfouisseaent du
trćsor
d’ Arras. "Revue Beige de Humismatique et S ig illo g ra u h ie " 19 31 , T . 63,
3 . 11-13.
64Zob. przyp. 58.
65
te tr a rc h ii w 2 8 6 66 r . Owa pomyłka nakazuje zatem daleko posuniętą oostrożność w u stalan iu chronologii omawianej uzurpac j i na
podstawie
wskazanego źró d ła.
Wspomnieliśmy już w cześniej o spostrzeżeniu W. Sestona, że
k le c ja n w 285 r . występował z przydomkiem B ritannicus Maximus.
Dio­
Nie
notujemy natomiast tego tytułu w inskrypcjach z l a t 287 i 2 8 8 . Pojawi się on ponownie dopiero u schyłku panowania owego cesarza
67
na zatem wysunąć wniosek, że w 287 r . ia r a u zju s z nie był już
mendnym Maksymiana, a zatem,
. Moż­
podko­
iż trwała już wówczas re b elia .W a rto rów­
nież zwrócić uwagą na inną sugestię wyżej wymienionego badacza, a mia­
nowicie" na to ,
ie szybkie w yniesienie Maksymiana do godności augusta
(17-19 w rzesie ń 286 lub nieco p ó ź n ie j ), po krótkotrwałym okresie spra­
wowania przez
286 г . ) ,
tego władcę rządów w charakterze cezara
było rezultatem Karauzjańskiej u zurp acji
twierdzałaby przypuszczenia,
68
(od
1
marca
. Owa h ipo teza po­
że opisywany bunt mógł rozpocząć
s ię ,
naszym zdaniem , w le tn ic h m iesiącach 286 r .
Jest rzeczą bezdyskusyjną,
że terytorialnym oparciem
d zia ła ln o ś­
ci Karauzjusza i później A lle ktu sa była B ry tan ia . Wspomniany już ka­
mień milowy z C a rlisle wskazuje na to ,
że o d d ziały admirała operowa­
ły u północnych granic rzym skiej części tej w yspy^^. Należy tutaj rów­
nież zauważyć,
że lic zne skarby monet uzurpatorów, które zostały zde­
ponowane w cza sie ich buntu, nie występują na północ od wskazanej ru­
bieży7 0 .
H i e r o n y m u s :
C h r o n i c o n ..., s . 2 2 5 .
67
'W . S e s t o n: D io c l^ t ie n et la t ć t r a r c h i e . s .
6 8 Ibidem,
7 5 , p rzyp . 1,
s . 60-67, 8 2 .
69Por. F. S a g o t: La Bretagne R o m ain e ..., s . 119} R .A .G . C a r ­
s o n : The Mints and C o in a g e ..., s. 34; G . A s к e w: The Coinage of
Roman B r i t a i n ..., s. 30; S . F r e r e: B r i t a n n i a ..., s .
337}
N.
S h i e l : The E p is o d e ..., s . 2 0 3 .
70
N. S h i e 1 : The E p i s o d e . .. ,
allectan Coin E v i d e n c e ..., s . 7 5 .
s. 93, 203;
i d e m: Carausian and
Dysponujemy źródłową inform acją, że Karauzjusz posiadał na Konty71
nencie bazę na terenie d zis ie js ze g o Boulogne-sur-Mer . Brak jest na­
tomiast podstaw, by
tw ierdzić, że jakiekolwiek inne miejscowości
S a l i i były pod jego kontrolą7 2 . Panowanie A lle k tu sa ograniczało
w
się
już tylko do obszaru B ry ta n ii. Nie dostrzegliśm y bowiem śladów d zia ­
łalności tego cesarza poza wyspą.
D zieje panowania Karauzjusza na podległym terytorium są nam
b li­
żej niezn an e. Zachowała się w tym zakresie jedynie krótka wzmianka Au­
re liu s za W iktora, że "Carausio remissum insulae imperium,
iussis ac munimento incolarum contra gentes bellico sas
h abitus"
73
postquam
opportunior
. Przytoczona inform acja nie podaje, n ie stety , nazwy owych
ludów. Można byłoby przypuszczać, że chodzi tutaj o dalszy ciąg
po­
tyczek z germańskimi piratam i. Trudno bowiem wykluczyć z absolutną pe­
wnością, że n ie kontynuowali oni swej d zia ła ln o ś c i w latach
omawia­
nej u zurpacji. Można byłoby również postawić h ipo te zę, że owe
wojo­
wnicze ludy to iryjscy n a jeź d ź cy . Wspominaliśmy już wcześniej o czy­
nionych przez nich spustoszeniach na wschodnim wybrzeżu B ry ta n ii. Меь
żna byłoby w reszcie przychylić się do o p in ii, że były to
plemiona Burgundów i Wandali7 * .
Z o sta li oni przymusowo
germańskie
przesiedlen i
na brytyjską wyspę za panowania Probusa (276- 282)7 ^ , a więc w
sie bezpośrednio poprzedzającym Karauzjański b unt. Pozostaje
okre­
zagad­
ką, czy pr*ybysze ałabo jeszcze związani z nowym środowiskiem ,nie by.
l i skorzy do wszczynania zam ieszek.
1 Yi
V IIl (V ^
72
'
In c erti Panegyricus Constantio Caesari D ic tu s, 6 .
Zagadnienie to omawiamy sze rze j na s .
127- 135,
73
A u r e l i u e
У i с t o rs De C a e s a r i b u s ..., 39, 39 .
74.
Tak przyjmował S e l b o r n e : O n a H o a r d . .., s . 9 7 ; p o r .
W.
K a c z a n o w i
c z : Uzurpacja Karauzjusza i Allektusa w
świetle
ik o n o grafii i legend m o n e t ..., s . 65 .
75
Z ° s i m a s : H istoria N o v a . . . , 68 , 4-5. Zob. również M.
S aa
?s
o sied lania plemion barbarzyńskich w prowincjach
rzymskich za cesarza Probusa v.276-282). Ws "Prace Historyczne” . T. 2.
Katowice 19 71 , s . 95-103.
Nie negujemy podanych wyżej możliwości ro zw iązania omawianego pro­
blemu. Skłonni jednak jesteśmy łączyć wspomnianą wzmianką A u re liu sza
Wiktora z niebezpieczeństwem, które zagrażało rzymskiej B ryta nii
strony ludów zasiedlających północne regiony wyspy. Tamtejsze
ze
p le ­
miona nigdy n ie zostały ujarzmione przez Rzymian. Przysparzały
natomiast w różnych okresach
wiele
one
76
kłopotów władcom Cesarstwa
b o k i , sxrukturalny kryzys, który owładnął tym państwem w I H
.G łę ­
stu le ­
c i u , niewątpliwie sprzyjał m ilita rn e j a k t y w iza c ji Piktów.Warto w ty*
m iejscu zauważyć, że Konstancjusz Chlorus wkrótce po swoim
zwycię­
stwie nad Allektusem został zmuszony do odp ieran ia ataków podejmowa-
77
nych przez te plemiona !.
Nasza propozycja jest zgodna po cząści z sugestią W. Seat ona. Stwier­
d z ił on bowiem, że "Independent, i l (t z n . Karauzjusz - przyp.
continua к mettre l a sścurite de ses possessions dans l a
W. K ^
puiseance
de sa flo tte et des f o r t i fic a t io n s qu i l ’ &Lera sur le l it t o r a l de 1*
i l e pour proteger les riches r i l l a e du Sussex et des Midlands qui ótaient encore exposees aux r a id s des Pictes et des Scots au d£but de
son r&g n e"
70
. Autor ma tutaj na myśli późnorzymskie umocnienia na po­
łudniowo-wschodnim oraz zachodnim wybrzeżu B r y t a n ii.
Pierwsze z n ic h tworzyły tzw . Litus Saxonicum. W ich l ic z b i e moż­
na wymienić n p . Portchester (Portus A d u r n i),
Lympne (L e m a n is ), Richborough (R utu p ia e)
Perensey
(A n d e r i t a ) ,
czy Burgh Castle
(.Garria-
nnonum). Nie dysponujemy jednakże wyraźnymi dowodami na to, że Kara-
79
u zjusz uczestniczył w powstaniu tamtejszych fortów*
. Nie przekonuje
-- 7S-------
I.
H e n d e r s o n ;
The P ic t s . London 1 9 6 7 , s . 38; J .
G ą ss o w 3 к i : Ir la n d ia i Brytania w początkach średniowiecza w świe­
tle badań archeologicznych. Warszawa 1973, s . 8 .
77
'S . F r e r e : B r i t a n n i a ... ,
s . 34-1, przyp. 2 .
^®W. S e s t o n: D io c llt ie n et l a t ó t r a r c h i e ... , a . 8 2 .
79
Zob. F. H a y e r f i e l d :
Notes on the Roman
in B r it a in , e sp e c ia lly in Yo rkshire. JRS 1 9 1 2 , T . 2 ,
H a v e r f i e l d ,
G. M a c d o n a l d : The Roman
B r it a in . O xford 1924, s . 164- 167, 18 2, 269- 270; J . P .
Some Notes on Roman Coast D efe n ce s. JRS 19 32 , T . 2 2 ,
Coast Defences
в. 201- 214;
F.
Occupation of
B u s h e-F о x ;
s . 60-72;
R .G .
naa również t e z a , że mogły one służyć do obrony przed ir y j s k i a i Szko­
tami. Zupełnie nie zgadzamy się natomiast z twierdzeniem, że
zbudo­
wano je z myślą o niebezpieczeństwie ze strony Piktów. J e ś l i
nawet
założyć, że część interesujących nas umocnień powstała
rzeczyw iście
na polecenie Karauzjusza, to przyczyną jego kroku należałoby upatrywać albo w d zia ła ln o śc i germańskich piratów
80
3 'w
, albo raczej
chęci
-81
zabezpieczenia się przed spodziewaną kontrakcją Maksymiana
Umocnienia na zachodnim wybrzeżu Brytanii w Caer Gybi nad
zatoką
Holyhead, jak również w C a r d i f f ,
są niezwykle
Caernarvon (S e g o n t i u m )i
Lancaster
A
trudne do datowania
. Nie widzimy zatem podstaw, by wy­
82
ciągać zbyt daleko idące w nioski z tego m ateriału.
Niewątpliwie bardzo istotne
jest sprecyzowanie s i ł , na których o-
parli 3wą władzę obaj uzurpatorzy. W panegiryku ku czci
Konstancju-
зга Chlorusa znajdujemy wzmiankę, że Karauz jusz «prowadził
rzymska
flo t ę , następnie wybudował własne okręty, zawładnął legionem
siłkowymi oddziałami (c u n e i) peregrynów, dokonał zaciągu
к up ców oraz wyegzekwował od mieszkańców prow incji sumy na
i
po­
g a lijs k ic h
wynajęcie
barbarzyńców w charakterze najemnych żo łn ierzy 8 ^.
Kwestia wykorzystania przez Karauzjusza f l o t y , którą dowodził
w
okresie poprzedzającym uzurpację, nie budzi naszych w ątpliwości. Nie
mamy tak£e zastrzeżeń do tego punktu cytowanej r e l a c j i ,w którym jest
S o l l i n g w o o d, J . N . L . К у r e s : Roman B ritain and the
En­
g l is h Settlem ents. Oxford 1937, s . 2 7 7 ; S .E . W i a d b o l t :
Brita­
in under the R o m a n s ..., s . 4 9 ; I . A . R i c h m o n d : Roman Britain.
London 1960, s . 6 1 ; D .A . W h i t e : Litus Saxonicum. Madison
1961;
S. F r e r e : B r i t a n n i a ..., s . 3 3 8 ; J . L i v e r s i d g e :
Britain
in the Roman Empire. London 1968, s . 416-417; J . S . J o h n s o n : The
Date of the Construction of the Saxon Shore Fort at Richborough."Bri­
tan nia" 1970, T . 1 , s . 240-248; H . v o n
P e t r i k o v i t s :
For­
t i f i c a t i o n s . . . , s . 18 2, 2 1 0 ; N. S h i e 1 : The E p is o d e ..., s . 204-205.
80
D .A . W h i t e : Litus S a x o n i c u m ..., s . 29-30.
81
Ibidem; p o r. S. F r e r e: B r it a n n ia ..., s . 338; N.
S h i e 1:
The E p i s o d e . .., s . 2 0 4 .
82
83
S . F r e r e : ibidem; po r. N. S h i e 1:
ibidem, s . 204-205.
V H I ( V ) Incerti Panegyricus Constantio Ca.esari Dictus, 12.
mowa o g a l i j s k i c h kupcach. M ogli oni rzeczyw iście u d zielić
Karauzjuszow i,
podarcze
z
wsparcia
kierując się n a d z ie ją , te przywróci on kontakty
wyspą. Jestesmy bowiem przekon a n i , że pirackie
gos­
wyprawy
przerwały, a w każdym razie zakłó c iły handlową wymianę między
Galią
a B rytanią. Powiedziano już w c z e ś n ie j, że uzurpator ten był znaną po­
stacią na terytorium G a l i i .
Podkreśliliśm y ró w n ież, że miał on punk­
ty oparcia w B r y t a n ii. Należy także przypomnieć, że K arauzjusz,
jako
dowódca flo ty rzym skiej, odnosił sukcesy w zmagan iach z p i r a t a m i.I s t ­
n ia ły zatem obiektywne p rzesłan k i do tego, by zaufać człow iekow i,któ­
rego panowanie mogło uzdrowić m .in . handel na tamtejszym o bszarze.
Problem dokładnej id e n t y fik a c ji barbarzyńców zaciągniętych do ar­
m ii K arauzjusza jest niezwykle trudny do ro zstrzy g n ię cia. Nie
bowiem,
ozy ic h rekrutacja nastą p iła jeszcze w G a l i i ,
wiemy
czy może już w
B r y ta n ii. Skąpa podstawa źródłowa pozostawia tutaj szeroki zakres mo­
żliw o ści ro zw iązania tego za g a d n ie n ia . Nie sądzimy więc, by jakąkol84
wiek z wyszczególnionych w p r z y p is ie hipotez dało się
uzasadnić
Być może zre sztą ma rację N. S h ie l
twierdząc,
że panegirysta
przeОС
sadził oo do u działu barbarzyńców w wojskach samozwańczego cesarza .
Kwestia o kreślen ia nazwy le g io n u , wspomnianego w przytoczonej re­
lacji
źródłowej,
jest jeszcze
bard ziej
wprawdzie materiałem numizmatycznym do
skomplikowana.
Dysponujemy
tych rozważań, ale
informa­
cje tam zawarte bynajmniej nie r o z ja śn ia ją nam dotychczasowego obraza.
Машу w tym przypadku na myśli trudną do aatowania karauzjańską serię
tzw. legionowych aureusów, denarów i antoninianów
86
. Noszą one na re­
wersach nazwą danej jednostki oraz jej ikonograficzny symbol.
----------- 5 2 ---------------------------------
"’'Kogli to być np . pobratymcy Karauzjusza - Menapiowie, a
także
frankońscy, saksońscy i iryjscy piraci. Mogli to być również wspom­
niani już Burgundowie, Wandalowie czy p rzedstaw iciele innych plemion,
które zasiedlały Brytanię,
85N. S h i e l :
The E p i s o d e ..., s . 8.
®^P.H. W e b b : The British E m p ir e ..., s . 468-4-70, n r 55-86, s. 480,
nr 187, 3 . 487-488, nr 268-276, s’. 508, nr 5 3 3 , 3 . 511 , nr 5 6 8 . P or.
G. A s k e w : The Coinage of Roman B r i t a i n ..., s. 36, nr 141-153, s. 38,
nr 235-237, s. 41, nr 337; N. S h i e l : The E p iso d e... s. 96, nr a , s.
9 7 , nr 2, s . 110, nr 62 , s. 136, s . 150-151, nr 2b, 3b, 4 .
Spośród d ziew ię ciu legionów upamiętnionych na monetach
Karauzju­
sza jedynie dwie stacjonowały w Brytanii ( l l Augusta, XX V ale ria Yict r i s ) 8 7 . Nie rejestrujemy natomiast w ramach tego zespołu numizmatów
e m is ji, która honorowałaby tr ze c i znajdujący się wówczas na
wyspie
legion (V I V i c t r i x ) . Dało to niektórym autorom podstawę do twierdzen ia . że był on przeciwny rządom Karauzjusza
. Sądzimy jednak, że o-
pinię taką należy traktować ostrożn ie. Zdaniem Ch. Omana wykopaliska
mogą jeszcze ujawnić monetę poświęconą omawianemu legionowi
89
puszczenie to zostało wprawdzie sformułowane przed przeszło
. Przy­
półwie­
czem i do tej pory nie sprawdziło s ię , mając jednak na uwadze
kalny charakter wspomnianej grupy em isji,
uni­
trudno wykluczyć, iżby zna­
lezisko takie nie nastąpiło.
Jest dla nas rzeczą bezdyskusyjną, że Karauzjusz musiał
poparcie w ię kszo ści,
pozyskać
je ś li nie wszystkich legionów znajdujących
w B rytanii, by utrzymać się tam przy władzy przez okres
90
cia . . Nie jesteśmy jednak w stanie stw ier d zić,
się
siedmiole-
czy legion wymienio­
ny w cytowanym panegiryku należy identyfikować z którąkolwiek z jed­
nostek tam już uprzednio stacjonujących.
Niewątpliwie zastanawia fa k t , że "adm irał" upamiętnił aż
siedem
legionów, mających swoje Ъагу na kontynencie ( i Minervia, I I Parthica,
17 Flavia F e l i x , V II C laudia, T i l l Augu3ta, X X II Prim igenia, XXX Ulp ia V i c t r i x ) . Nie od rzeczy będzie zauważyć, że dwa z nich ( l V i VII*}
stacjonowały w odległej M e z j i , a więc były związane z
..
wojskową
or-
i, ii. .i. . .
a P .H . W e b b : The R e i g n . . . , s . 7 9 ; i d e m :
The B r it is h
Em­
p i r e . . . , s . 4 4 1 ; Ch. O m a n : The legionary Coins of V ic t o r in u s, Ca­
rausius and A l l e ctus. NC 19 24 , Seria 5 , T. 4 , s . 65 ; E .M . § t a e ra a n: K r i z i s . . . , в. 49 7; G. A s к e w: The Coinage
of Roman B r i­
t a i n . . . , s . 3 5 ; S . P r e r e : B r i t a n n i a ..., s . 3 3 3 ;
N.
S h i e 1:
?he E p i e o d e ..., s . 190.
3 h i e 1:
89
90
5 t a e r m a n :
ibidem ; S . P r e r e :
The E p i s o d e ..., s . 190.
Ch. O m a n :
The legionary C o i n s ...,
s.
ibidem.
Por.
N.
67.
Stanowisku takiemu daliśmy już wyraz we wcześniejszym opracowa­
n iu - por. W . K a c z a n o w i c z :
Uzurpacja Karauzjusza i
A lle k ­
tusa w świetle ikonografii i legend m o n e t ..., з . 6 0 .
gan izacją wschodniej części Imperium, na czele której
stał
Diokle­
c j a n ^ . K arauzjusz oczywiście nie mógł dysponować tak ogromnymi
łami wojskowymi poza wyspą. Jesteśmy bowiem przekonani , że
ciwnym wypadku jego poczynania przybrałyby zupełnie inny
w
si­
prze­
charakter,
Głównym teatrem uzurpacji stałaby się prawdopodobnie wówczas
G a lia ,
a nie peryferyjne terytorium B r y t a n ii. M usiałoby to ,rze cz ja s n a ,z n a ­
le źć odpowiednie odbicie w źródłach narracyjnych.
Przedstawioną wyżej część zespołu interesujących ш
e m isji mone­
tarnych n ależy zatem rozpatrywać z punkta w id ze n ia Karauzjańskiejpiopagandy. Warto jednak w tym m iejscu zaznaczyć, że nie spotykamy wspcm-
nianych monet w znaleziskach z obszaru kontynentu
92
. Być może
miały
one więc za zadanie przekonać mieszkańców wyspy o potędze m ilitarn ej
"adm irała" poza terytorium tej izolowanej wówczas prow in cji. Przypu­
szczamy, że stwarzanie takich pozorów zapewniałoby £arauzjuszowi,przyb
najmniej p rzez
jakiś okres, poparcie tych s i ł ,
które wiązały
z
nim
określone n a d z i e j e .
Prócz poglądu autorów widzących w tej s e r i i monet treści
propagandowe
,
czysto
ujawniła się również w lit e r a t u r z e przedmiotu opiniaj
która odrzuca tak skrajne sformułowanie. W mniemaniu bowiem S.Prere’a,
legionem notowanym przez panegirystę mógł być XXX U lpia V i c t r i x . Jed­
nostka ta p o siad ała swoją bazę w d zisiejszym lan ten (starożytna
Ve­
t e r a ), a w ięc w po b liżu u jś c ia Renu. Zdaniem tego archeologa is t n i a ­
ły możliwości łatwego przetransportowania owego legionu
*
oddalonej bazy w Gesoriacum
---- ---------------
Ch. O m a n :
94.
do
niezbyt
. Trudno jednak wyrokować, czy w przed-
The le gion ary C o i n s . . . , s . 6 6 .
S h i e 1 : The E p i s o d e . .. ,
s . 189.
^ P . H . W e b b : The R e i g n . . . , s . 78 , 8 0 ; i d e m : The B r it is h Em­
p i r e . . . , s . 44-0; Ch. O m a n : The legionary C o i n s . . . , s . 6 6 ; G. A sk e w: The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 3 5 .
P or. E .M . o t a e rm a n: K r i z i s . . . , s . 49 7.
stawionej wyżej wzmiance źródłowej nie cnodzi o którąś
okupujących Brytanią
z
jednostek
95
Całkowicie zgadzamy sią z sugestią E . & .
otaerman, że
popierali w ie lcy w łaściciele ziemscy z B rytanii
90
Karauzjusza
. To im bowien
za­
grażały przede wszystkin najazdy Piktów. Wydaje nam się zatemf że wła­
śnie tą grupą społeczną miał na myśli Aureliusz rfiktor w
przytoczo­
nej przez nas r e la c ji o wysłaniu samozwańczego cesarza do w alk i z bar­
barzyńcami.
Nie dysponujemy, n ie stety , b liższą informacją na temat s i ł ,
które
stanowiły podporą rządów kolejnego uzurpatora, A lle ktusa . N iewątpli­
wie była to w głównej mierze arm ia. Ów buntownik nie upamiętnił jed­
nak na monetach tak dużej l ic z b y legionów, jak to miało miejsce
panowania Karauzjusza. Posiadamy obecnie w tym zakresie tylko
za­
poje­
dynczy egzemplarz antoninlana, który został zn alezion y w 1880 r . pod­
czas wykopalisk w South S h ie ld s ^ . Nosi on na rewersie
II.
napis
l(e )g
J e ś li zało żyć, że legion upamiętniony na powyższej monecie
jest
Legendzie tej towarzyszy wyobrażenia lwa
identyczny z le g io П
Augusta,
.
to ikonograficznym motywem tego
kalnego zabytku powinien być wizerunek ko zio ro żca. Spostrzeżenie
dało Ch. Omanowi podstawą do kategorycznie sformułowanego
uni­
to
poglądu,
że omawiana moneta stanowi " a moneyer*з blunder - some unintelligen t
and ignorant o ffic i a l at the m int, when directed to honour this
old
B ritish le g io n , passed on the order to an underling in the engraver’s
^ o r .
N. S h i e 1:
The E p i s o d e . .., s . 8 .
36E .H . § t a e r m a n: K r i z i s . . . , s . 49 3.
97
N. S h i e 1 : The legionary A n t o n i n i a n u s ..., s . 224. Zob. także
J . C a s e y : The Coins from South S h ie ld s , rf:
J .U .
D o r e ,
J .P .
G i 1 1 a m: The Homan Fort at South S h ie ld s . Newcastle upon
Tyne
19 7 9 , s . 8 0 .
w e „ b b: The S r it is h E m p i r e ..., s . 560, nr 24; G. A s к e w:
The Coinage of Roman B r i t a i n ..., s. 50, nr 473; N. S h i e l :
The
legionary A n to n in ia n u s. . . , s. 224.
departament who put the lio n of Legio I I I I P la v ia F e lix below the t t
tie of Legio I I Augusta"
99
.
3ardzo istotnym zagadnieniem dziejów uzurp a cji Karauzjusza i
A l­
lektusa je s t kw estia stosunku centralnych władz Imperium do obu bun­
towników.
Eeb elia K arauzju sza spowodowała kontrakcję
jego zw ierzchnika - Ma-
ksymiana. Wstępem do tych d z ia ła ń okazała się budowa fl o t y . Należało
bowiem wyrównać stratę wynikłą z uprowadzenia p rzez Karauzjusza okrę­
tów do B r y t a n ii. W panegiryku z 289 r zawarta je s t re la c ja o trudach
owych przygotowań
100
. P rzed się w zięta wyprawa n ie zakończyła się
nak pomyślnie d la cesarza. Wspomniane źródło m ilczy bowiem na
jed­
temat
r e z u lta tu Maksymianowej e k s p e d y c ji. Jest również rzeczą charakterys­
tyczną, że panegiryk z 291 r .
ku czci tego władcy także n ie wspomina
0 jego s t a r c iu z Karauzjuszem1^ .
Informuje natomiast o tym
utwór sławiący czyny Konstanejusza Chlorusa. Anonimowy
tekstu upatrywał przyczyn
fakcie
autor
tego
k lę s k i Maksymiana w n ie sprzyjających wa-
runkach atmosferycznych oraz w braku doświadczonych żeglarzy
102
. Po­
ważnie jednak wątpimy w wiarygodność owego p r z e k a z u . Konwencja pane­
giryku nie pozwalałaby jego twórcy wyraźnie powiedzieć o klęsce Mak­
symiana. Stąd wyeksponowano czynniki obiektywne, n ie zależ n ie od woli
1 um iejętności kierującego wyprawą^®^. Warto również zauważyć,że Maksymian n ie weźmie już w p r z y s z ło ś c i udziału w zmaganiach z uzurpato­
rami.
--- ЯТ5-----Ch. O m a n : The legionary C o i n s . .. , s . 6 8 . Por. К . S h i e 1 :
The legionary A n to ninianus. . . , s . 224-226} i d e m : The E p i s o d e . .. ,
s . 19 1.
®®x(,Il) Mamertini? Panegyricus Maximiano Augusto D ic tu s,
12.
1<^1Zob. X I ( I I I ) Eiusdem M a g ist ri Memet Genethliacus M axim iani Au­
g u s t ! . W: X I I P a n e g y r i c i .. . .
10 2 у Ш ( у )
in c e r ti Panegyricus Constantio Caesari D ic tu s,
12.
105W. K a c z a n o w i c z :
Uzurpacja K arauzjusza i A lle k tu s a w
św ie tle ik o n o g r a fii i legend m o n e t ..., s . 5 7 ; р о г . C. J u 1 1 i a n:
H ist o ire de la G a u l e . . . , T. 7 , s . 7 7 ; W. S e s t o n :, D io c lś t ie n
et
l a tć t r a r c h ie . . . , s . 101.
W niektórych opracowaniach można spotkać obie te daty podane w
sób alternatywny10^ . Proponujemy jednak zachowanie w tym
daleko idącej ostrożności. Panegiryk z 289 r .
spo­
przypadku
niekoniecznie musi wy­
znaczać termin post quem. Trudno bowiem wykluczyć, że nie został
on
napisany, już po klęsce flo ty rzym skiej. Termin ante quem określa natomiast z pewnością dzień 1 marca 293 r . f kiedy to cesarską
purpurę
w randze cezara otrzymał Konstancjusz Chlorus.
W 1937 r . C .H .T Sutherland opublikował nie znany uprzednio typ ka­
rauz jańskiego antoniniana107
(egzemplarz zn a jd u je się aktualnie w ko ­
le k c j i Ashmolean Museum}. Zaw iera on na awersie wizerunek buntownika
oraz legendę VIETVS СABAVSI. Hewers tej monety opatruje napis РАСАTRI X AVG, któremu towarzyszy rysunek statku i orła z wieńcem w d zio ­
b i e . Wzmiankowany autor przypuszcza, że emisja ta upamiętniała
zwy­
cięstwo nad Maksymianową ekspedycją. Wyobrażony na n ie j statek miał­
by zaś być flagowym okrętem adm irała. Oczyw iście pogląd ten
należy
traktować tylko jako hipo tezę.
W k ilk u opracowaniach spotkać się można ze zdaniem, że Karauzjusz
w re zu ltacie swego sukcesu zdobył wybrzeże północnej G a lii
108
.N i e dy-
ł ni,' " ' '
^ C . J u 1 1 i a n: H is t o ir e de la G a u l e . . . , T. 7, ibidem ; C .H .V .
S u t h e r l a n d :
Coinage and C u r r e n c y ..., s . 62 ;
G.
A s k e w :
The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 4 3 ; S . F r e r e:
B r i t a n n i a ....,
s . 33 6; R .A .G . C a r s o n :
The Sequence-Marks. . . , s . 6 1 ;
i d e m:
Bronze M e d a l l i o n s ..., s . 4 ; N. S h i a Is The E p i s o d e ..., s . 3 .
105
A. P i g a n i o l :
H ist o ire de R o m e ...,
s . 444.
106? .H . W e b b : The R e i g n . . . , s . 6 ; W. S e s t o n:
D io c lś t ie n
et l a t ś t r a r c h i e .. . , s . 7 8 , 8 4 ; J.- B . G i a r d: La monnaie l o c a l e . . .
s . 1 6 ; R . W a 1 к e r : C arausius, Caesar of B r i t a i n . . . , s . 171.
107
C .H .V . S u t h e r l a n d :
An unpublished naval Type of Carau­
s i u s . NC 1 9 3 7 , Seria 5 , T . 1 7 , s . 306-309. Por. G. A s k e w : The Coi­
nage of Roman B r i t a i n . . . , s . 4 3 ; N. S h i e 1 : The E p i s o d e ... s . 195.
108P .H . W e b b : The R e i g n . . . , s . 6 ; i d e m:
The B r it is h
Em­
p i r e . . . , s . 4 2 8 ; C. J u 1 1 i a n: Histoire de la G aule. . . , I . 7 , s .
7 7 ; W. S e s t o n: D io clś tie n et l a t ś t r a r c h i e .. . , s. 8 2 ; J . G r ic o u r t ; Les £v^nement3 de 289-292 en Gaule d ’ apres lea
trdsors
des monnaies. REA 1954, T. 5 6 , s . 373; R .A .G .
C a r s o n :
Roman
sponujeny jednak żadnymi przesłankam i, które pozwalałyby na zaakcep­
towanie t a k ie j propozycji» choć oczywiście trudno byłoby ją zupełnie
wykluczyć.
Brewiarium Eutropiusza za w ier a ciekawą wzmiankę, że "cum Caraueio
tamen, cum b e l l a frustra te n tata eeaent contra virum
peritissim om , ad postremum pax convenit"
rei
m ilit a r ia
. Wydaje s i ę , ie ten prze­
kaz dotyczy wydarzeń związanych z nieudaną wyprawą Maksymiana
ciw K a r a u zju szo w i. Należy jedynie p o d kre ślić,
p r ze ­
że pokój, który okazał
sią być jed ynie krótkotrwałym rozejmem, nie spowodował przyzn an ia bun­
townikowi godności imperatora przez D io k le c ja n a 11®. Karauzjusz
mógł
starać 3ię wprawdzie stworzyć tak ie w rażenie. Znalazłoby to swój wy­
raz na em isjach monetarnych, które zostały wybite przez samozwańcze­
go władcę w im ieniu trzech cesarzy
\1 1 1
zju s z y
(D io k le c ja n ,
Maksymian,
. W mennictwie obu legalnych współrządców
Karau-
Imperium
nie ma
jednak a l u z j i wskazujących na akceptację projektów uzurpatora.
Kres buntowi położył Konstancjusz Chlorus. Wstępem do
l ik w id a c ji
rządów Karauzju sza stała się kampania mająca na celu zdobycie
riacum. Grobla, która została w zniesio na w poprzek w ejścia
do
Gesotam-
Coins acquired by t h e .B r it is h Museum 1939-59. HC 1959. S eria 6, T .
s . 10.
109
E u t r o p i u s :
B r e v ia r iu m .. . ,
II,
19,
22.
110H. C o h e n : D escrip tio n h is t o r iq u e . . . , T . 7 ,
s.
1 ; 0 . S ee с k: C a r a u s iu s . W: R E . . . , T . 3 , ool. 1570- 1571; P .
S a g о t:
La
Bretagne R o m a i n e ..., s . 121; P .H . W e b b : The R e i g n . . . , s . 6 ; i d e m :
She B r it is h E m p i r e ..., s . 4 2 8 ; C . J u 1 1 i a n : H istoire de l a Gaule
. . . , I . 7 , s . 7 7 ; A . B a l d w i n-B r e t t : The Aurei and Solidi of
the Arras H oard. NC 1933, S e r ia 5 , T . 1 3 , s . 2 8 6 ; C .H .V . S u t h e r ­
l a n d : Coinage and C u r r e n c y ..., s . 6 2 ; W. S e s t o n:
D io c lś t ie n
e t l a t e t r a r c h i e .. . , s . 84-87; J . G r i c o u r t :
Les ćvćnements. . .
s . 372; й. M a t t i n g l y :
The Imperial R e c o v e r y ..., s . 3 3 1 ; E .M .
S t a e r m a n :
K r i z i s . . . , s . 4 9 7 ; M. G r a n t :
History from Co­
i n s . . . , s . 6 7 ; R .A .G . С a r a о n: The Mints and C o i n a g e ..., s .
36;
i d e m : The Sequence-Marks. , . , s . 61 ; H .G . P f 1 a u m: E m i s s i o n ...
s . 7 2 ; i d e m : Une monnaie inć d ite de C ara usiu s. BSPN 19 64 , T .
19,
s . 327; A . P i g a n i o l :
H is t o ir e de R o m e .. ., s . 4 4 4 ; G. A s к e ws.
The Coinage o f Roman B r i t a i n . . . , s . 44; S . F r e r e :
B r it a n n i a ...,
s . 33 6; J . B. G i . a r d: La monnaie l o c a l e . . . , s . 16; R . W a l k e r :
C ar au s iu s , Caesar of B r i t a i n . . . , s . 171.
Szersze omowienie tego zagadnienia zamieszczamy n iż e j - p o r . s.
ten mógł się przyczynić do politycznego przewrotu na wyspie, a w konsekwencji do o bjęcia władzy przez Allektusa
113
. Nie ulega bowiem dla
nas w ątpliw ości, że utrata wyżej wskazanego punktu oparcia
w
musiała bardzo poważnie zachwiać Karauzjańskim prestiżem.
Niemniej
jednak, z braku wyraźnej wzmianki źródłowej na ten t«mat,
przypusz­
czenie o związku przyczynowym i czasowym między upadkiem
G a lii
Gesoriacum
a opanowaniem władzy przez A lle k tu sa - jakkolwiek bardzo pociągające
- nie może zostać przyjęte za udowodnione.
Nie mamy, n ie s t e t y , b liż s z y c h inform acji o pochodzeniu oraz k a rie ­
rze kolejnego uzurpatora w B r y t a n ii. Na monetach imię jego występuje
tylko w formie częściowej pod postacią A l le c t u s . Trzeba
oczywiście
traktować z dużą rezerwą hipotezę brytyjskich uczonych, że
szkockie
nazwisko Mc A l l o i t wzięło swój początek od wspomnianego im ie n ia 11^ .
A u re liusz Wiktor podał w swej r e l a c j i , że Allektus uprzednio z polecenia Karauzjusza "sunsnae r e i praesset"
115
. Zdaniem niektórych ba­
daczy wzmianka ta wskazuje na to, że był on odpowiedzialny za finanse w państwie owego uzurpatora
116
. Można się spotkać również z
opi-
n ią , że A lle k tu s stał na czele pretorianów w Karauz jańskie j arm ii
117
'.
Nie przekonuje nas żadna z powyższych p r o p o zy c ji.N ie widzimy prze­
de wszystkim możliwości u z asa d n ie n ia,n a podstawie przytoczonej infor-
1"12
"""
"""
V T I I (V ) In c er ti Panegyricua Constantio Caesari D ic tu s,
1 1 ^Por. C . J u l l i a n :
H is t o ir e de l a G a u l e . . . ,
T.
W. S e s t o n: D io clś tie n et l a t ó t r a r c h ie .. . , s . 103.
11* P .H . W e b bs The C o i n a g e ... , s . 12 7. P o r.
Coinage of Roman B r i t a i n . . , , s . 4 8 .
1 1^A u r e l i u s
V i c t o r :
G.
6.
7,
A s k e w :
De C a e sar ib u s. . . ,
s . 82;
The
39, 4 1 .
116W. S e s t o n : D io clśtie n et la t ś t r a r c h i e .. . ,
s.
104;
S.
? r e r e : B r i t a n n i a ... , s . 3 3 9 ; G. С 1 a r k: En glish
H isto r y .
A
Survey. Oxford 1971, s . 30; N. S h i e 1 : The E p i s o d e . .. , s . 17.
117
P .H . W e b b :
The B r it is h E m p i r e ..., s . 4 3 4 .
m acji,
pomysłu na temat powiązań buntownika z gwardią K a r a u z ju s z a .Je ­
steśmy również skłonni są d z ić , że określenie
"sumicae re i
p raesset"
jedynie z pozoru przypomina stanowisko "r a t i o n a l i s summarum
num" {w zg lę d n ie
ratio-
"r a tio n a lis r e i summae"), którymi to terminami okre­
ślano wysokich urzędników epoki Późnego Cesarstw a,
za skarb i po datki
118
odpowiedzialnych
. A u re liu sz Wiktor najw yraźniej nie był
dobrze
zorientowany oo do kompetencji A lle k tu s a. W ie d zia ł on prawdopodobnie
jedynie ty le ,
że następca "adm irała" p ełnił rolę
"prawej r ę k i " w
to czen iu p o przed n ika. W taki bowiem sposób n ale ży roztuaieć,
o-
naszym
zdaniem, ogólnikowe w isto cie rze c zy sfo iau łow an ie , które
padło
wspomnianym brewiarium . Szczegóły p r z e ję c ia władzy przez
Allektusa
n ie są nam z n a n e . Jesteśmy tutaj zdani tylko na wzmiankę
A ureliu sza
W iktora, że motywem uzurpacji Karauzjuszowego następcy
przed karą za popełnione przestępstwa
119
był
strach
, których rodzaju nie
śmy już d z i s i a j w stanie o k r e ś lić . Należy także żałować,
we
jeste ­
że
d zie je
panowania tego uzurpatora po zostają właściwie zupełną zagadką.
Wspomniana już w cześniej kampania Konstancjusza Chiогива przeciw ­
ko zrewoltowanej Brytanii z n a la z ł a swój fin a ł w postaci
in w a z ji
na
wyspę. Stosunkowo obszerny i barwny opis tej ekspedycji znajdujem y w
panegiryku ku czc i owego cesarza
1 20
. Niemniej należy zgodzić s i ę , na­
szym zdaniem, z tezą D .E . E ic h o lz a ,ż e tylko niew ielk a l ic z b a zdarzeń
121
przedstawionych w r e l a c j i źródłowej miała m iejsce w rzeczyw istości »
B ezsp rzec zn ie na podbój B r y ta n ii wyruszyły dwie flo t y .
Jedną
z
n ic h ,k t ó r a wypłynęła z Gesoriacum, dowodzi^: Konstancjusz Ch loru s. Ba­
■
4 O
50,
Zob. A .H .M . J o n e s :
The bater Roman E m p i r e ..., T .
6 6 , 70 i i n . ; T . 2 , s . 5 6 5 , 6 0 0 .
114
1 PO
121
A u r e l i u s
V III(V )
V i c t o r :
De C a e s a r i b u s ...,
1, s .
48,
39 , 4 1 .
In c e r ti Panegyricus Constantio Caesari D ic tu s,
13-17.
D .S . E i с h o 1 z : Constantius Chlorus Invasion of
B r it a in .
JRS 1953, Т. 4 3 , s . 4 1 . Por. N. S h i e 1 :
The E p i s o d e ...,
s . 10-15.
zą drugiej było natomiast u jśc ie Sekwany. Autor wskazanego panegiryku nie podał jednak im ienia dowódcy tego zespołu statków
122
Powyższą informację o dwu flo ta c h , które ru ezyły do walki
z
Al-
lektusem, potw ierdził Au reliusz Wiktor. Tam też znajdujenjy imię
wo­
d za , kierującego okrętami zgrupowanymi na wodach Sekwany. Był nim Asklepiodot, prefekt gwardii p r etorianskiej Konstancjusza Chlorusa
123
Należy p o d k re ślić , że w w ie lu źródłach l it e r a c k ic h ten wysokiej ran­
g i o ficer występuje jako zwycięzca samozwańczego cesarza i
B ry ta n ii, która po d ziesię cio le tn im buncie^Karauzjusza
i
zdobywca
Allektusa
stała się około 296 r . ponownie rzymską prowincją 2* . ów sukces upa­
miętniono złotym medalionem wyobrażającym na awersie
Konstancjusza
Chlorusa. Rysunkowi temu towarzyszy legenda FL VAL C0N31ANTIVS N OBIi
CAES. Na rew ersie widzimy natomiast kompozycję złożoną
z
podobizny
cesarza konno, statku, zarysu murów m iejskich i klęczącej
ko b ie t y .
Znajdująca się poniżej ab rew iacja LQN w skazu je,
iż postać ta
wi person ifikację Londynu. Na rewersie umieszczono również
stano­
legendę
RE EDITOR LVCIS AETERNAB. M edalion ten Znaleziono we wspomnianym
skarbie z Beaurains
125
już
.
Szczegóły wyprawy nie rysują się jasno. Ekspedycja miała wyruszyć
przy sztormowej pogodzie
126
. Trudno jednak byłoby rozwodzić się
poglądem D .E . E ich o lza , że owemu desantowi towarzyszył w iatr z
nad
k ie ­
runku południowo-zachodniego ( s w ), a nie z kierunku południowo-południowo-wschodniego ( s s e ) ^ ^ .
Można tylko w yrazić z d z iw ie n ie , że ów ba­
" •] 2'2 1
Y I I l ( v ) In c e r ti Panegyricus Constantio Caesari D ic tu s, 14.
123
A u r e l i u s
V i c t o r :
De Caes a r i b u s .. . , 39, 4 2 .
124„
^ E u t r o p i u s :
B r e v i a r i u m ..., IX , 2 2 ; P a u l u s
O r o ­
s i u s: H is t o r ia Adversum P a g a n o s ..., V I I , 2 5 ; 3 a e d a :
H is t o r ia
E c c l e s i a s t i c a .. . , I , 6 ; H i e r o n y m u s :
C h ro n ic o n .. . ,
s.
22 7;
T h e o p h a n e s : C hronographia.. . , s. 8 ; Z o n а г a s:
Epitome
H i 3 t o r i a r u a .. . , X I I I , 3 1 .
125
126
127
przyp.
G. A s к e w: The Coinage of Roman B r i t a i n . . . ,
s . 5 4 , nr 5 8 0 .
V T II (V ) In c er ti Panegyricus Constantio Caesari D ic tu s,
D .E . E i с h o 1 z : Constantius Chlorus I n v a s i o n ...,
3.
'
14 .
3.
41.
dacz pokusił się o tak precyzyjne u sta len ia , nie dysponując odpowie­
dnio dokładną informacją źródłową. Z dużą ostrożnością
n ależy
rów­
nież traktować hipotezę lorda S e l b o m e , że rozstrzygająca bitw a mię­
dzy siłami cesarza a A llektusa odbyła się w okolicach parku KLackmoor
(południowa A n g l ia , hrabstwo Ham pshire), g d zie 30 październ ika 1873 r.
znaleziono skarb blisko 30 tysię cy zdawkowych antoninianów,
ukrytych
tam w czasach rew olty , ów depozyt miał należeć do A lle k tu s a ,b ą d ź któ­
regoś z jego oficerów , a te zau ry zacja monet nastąpiła rzekomo w miejscu bitwy - zasad zki Konstancjusza
128
. Tw ierdzenie takie nie zn ajdu ­
je jednak o p arc ia wśród starożytnych autorów.
_ _ _ _ _ ----------S e l b o r n e t O n a H o a r d . . . , s . 9 3 , P or. P . H . W e b b :
The
C o i n a g e .. ., s . 1 3 0 ; P . S a g o t; La Bretagne R o m a i n e ...,
s.
123;
0 . J u 1 1 i a n: H istoire de l a G a u l e . . . , Т. 1 , s . 8 3 ; C .H .V .
S ut h e r l a n d :
Coinage and C u r r e n c y ..., s . 6 9 .
Zcb.
także
R.
B l a n d :
Coin Hoards from Roman B r it a in . 3 . The
Blackmoor Hoard.
London 19 82 .
ROZDZIAŁ IV
Mennictwo Karauzjuszb i Allektusa
Karauzjusz w okresie swych rządów wybijał monety zło te , srebrne i
brązowe.
Znaay 21 egzemplarzy numizmatów tego w ładcy, które zostały emito­
wane w najdroższym z wymienionych kruszców. 6 spośród nich to monety
bez oznaczeń menniczych1 , 7 posiada znak wytwórni w Londynie
5 opatrzonych je s t symbolem
2 marką
1 literami
Rozpiętość wagi złotych monet bez oznaczeń menniczych
między 4 ,
14 a 4 ,
61 g . Średnia wartość wynosi tutaj 4 ,
waha
się
39 g- W
od-
N . S h i e 1 : The E p i s o d e ..., s . 145-146, nr 1-3, s . 146, nr
s . 149-150, nr 8-9. Por. P .H . W e b b : The B r it is h E m p i r e ..., s .
nr 3-5; G. A s k e w : The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . ЗА, nr
4,
463,
100
- 10 2 .
2
N. S h i е 1 : The E p i s o d e ..., s . 146, nr 1-2, s . 147 nr 3-5. Por.
P . H . W e b b : The B ritish E m p i r e ..., s . 4 6 3 , nr 1-2, 6 , s . 5 3 4 ,nr 32;
G. A s k e w :
The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 34, nr 98-99, Ю З ,
s . 4 6 , nr 4 3 2 .
S
h i e 1 : The E p i s o d e . .. , s . 148-149, nr 3-4, s. 149 nr 5-7.
P o r . P .H . W e b b : The B r it is h E m p i r e ..., з. 5 1 7 , nr 623- 624; G. A sk e w: The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , з. 4 2 , nr 363-364.
*N . S h i e 1 : The E p i s o d e ..., s . 148, nr 1-2. P or. P .H . W e b b :
The B ritis h S n p i r e . . . , s . 5 1 6 , n r 62 1; G. A s к e w: The,Coinage
of
Roman B r i t a i n . . . , s . 42 , nr 3 6 1 .
5N . S h i e 1 : The E p i s o d e ..., s . 146, nr 5 . Por. P .H .
W e b b :
The B rit is h E m p i r e ..., s . 5 0 8 , nr 53 4; G. A s к e w: The Coinage
of
Roman B r i t a i n . . . , s . 4 0 , nr 306.
n ie s ie n iu do egzemplarzy pochodzących z wytwórni londyńskiej
giczne w ie lk o ś c i to 4 , 27-5, 60 g
numizmatów znakowych symbolem ^
3,
i p rzecię tna 4 ,5 2 g.
analo­
W przypadku
rela cje te przedstawiają
się
jako
61-4, 86 g oraz 4 ,4 7 g. Jedna z monet posiadających w odcinku re­
wersu markę JL waży 4 ,2 5 g . Nie dysponujemy, n ie s t e t y , odnośną
formacją na temat drugiego egzemplarza z tej s e r i i . Em.is ja,k tó r ą
patrzono literam i
in­
o-
aa natomiast wagę 4 ,3 3 g . Średnia dla 20 in te­
resujących nas aureusów wynosi 4 , 3 9 g ^.
Notujemy współcześnie zn a czn ie więcej karauzjańskich monet emito­
wanych w s r e b r z e . Skatalogowano ic h bowiem 157 egzemplarzy. W tej l i ­
czbie 2 monety pochodzą z wytwórni stołecznej
cinku oznaczenie
menniczych
£8 , 1 C^,
1 posiada w od­
113 g sg 1 0 » 4 ° nunizmatów jest bez znaków
bądź zawiera marki nietypowe,
u n ik a ln e 11.
P o w y ż s z e dane wskazują na t o , że Karauzjusz emitował zło te
mo­
nety lż e js z e p rzecię tn ie
o nieco ponad 1 g od aureusa wprowadzone­
go reformą D io kle cjan a z 294 r . Na temat tej reformy zob. K. P i n k :
Die GoldprSgung des D io cletianu s und seiner M itregenten
(2 8 4
bis
3 0 5 ) . "Numismatische Z e i t s c h r i f t " 1931, T . 6 4 , a . 1-59; Ł .C . W e s t :
The Coinage of Diocletianus and the Edict of P r ic e s . W:
S tudies
in
Roman economic and social H i s t o r y . . . , s . 290- 302; С .Н .У . S u t h e j>
l a n d : Denarius and S estertius in D io c le t ia n ’ s Coinage Reform. JRS
1 9 6 1 , T . 51 , s . 94-97; D. S p e r b e r : D e n a r ii and Aurei in the Ti­
me of D io c l e t i a n . JRS 1966, T. 5 6 , s . 190-195; K . E r i n , J , R e yn o l d s , M. C r a w f o r d :
D io c le tia n ’ s Currency Reform,
a new
In s c r ip t io n . JRS 1971, T. 6 1 , s . 171-177; M.
K o z a k i e w i c z :
Reformy monetarne D ioklecjana w walce z chaosem w mennictwie
Cesar­
stwa Rzymskiego. BN 1972, Nr 4 ( 7 2 ) , s . 72-75; J . G u e y:
Note
sur
l a reformę monótaire de D io c lś t ie n et le mutuum. BSFN 1972, T. 2 7 , s.
2 60-264; J . J a h n: Zur Geld-und W ir ts c h a ftp o lit ik Diokletians “Jahiv
buch fu r Numismatik und G eldgeschichte" 1975, T. 25 , s . 91- 105;
J.
L a f a u r i e :
Rśformes monśtaire3 d’ A u rś lie n et de D io c l ś t ie n . RN
1 9 7 5 , S e r ia 6 , T . 17, s . 107- 131.
^N. S h i e 1 : The E p i s o d e . . . , ś . 9 5 , nr 1-2. Por. P .H . W e b b:
The B r it is h E m p i r e . .. , s ._ 4 6 4 , nr 9 ; G . A s к e w:
The Coinage
of
Roman B r i t a i n . . . , s . 34, nr 1 0 6 .
®N. S h i e 1 : The E p i s o d e . .. ,
s . 9 7 , nr 1 .
Por. P .H .
W e b b:
of
The B r it is h E m p i r e . ., , s . 4 8 0 , nr 186; G. А з к e w: The Coinage
Roman B r i t a i n . . . , s . 37, nr 2 0 7 .
9
N. S h i e 1 : The E p i s o d e . .. ,
s . 9 7 , nr 1.
10N. S h i e 1 : The E p i s o d e . .. , s . 98-117, nr
1-2.
P or.
P .H .
W e b b : The B r it is h E m p i r e . .., s . 50 8, nr 5 3 5 , s . 5 0 9 , nr
536-547,
s . 5 1 0 , nr 548- 558, s . 511, nr 559-568, s . 5 1 2 , nr 570-579,
s . 513,
nr 580-590, s . 5 1 4 , nr 591- 597; G. A s к e w: The Coinage of
Roman
B r i t a i n . . . , s . 40-41, nr 307- 357.
11N. S h i e 1 : The E p i s o d e . .. , s . 9 7 , n r 2 , s . 118-125, nr 1-36.
P o r . P .H . V e b b: The B r it is h E m p i r e ..., s . 4 8 0 , n r 187» s, 509, nr 542,
Monety z wytwórni w Londynie ważą odpowiednio 3 ,8 3 i 3 ,8 5 g .
zem plarz, którego
rewers opatrzony
został
znakiem
ma
Eg­
ciężar
4 ,0 6 g, a ten z marką С 4 ,1 7 g . Spośród 113 numizmatów należących do
grapy
zważono 100 monet. Rozpiętość ciężaru waha się tutaj
mię­
dzy 2 , 0 a 5 ,6 9 g . Średnia wynosi 3 ,6 4 g . W l i c z b i e 40 monet bez ozna­
czeń menniczych i z markami nietypowymi można było u sta lić
wagę
36
egzemplarzy. Skrajne w ielkości w tym przypadku to 2 ,6 9 - 5 ,7 4 g i prze­
ciętna 3 ,4 9 g . Średnia dla 140 srebrnych em ieji Karauzjusza
się cyfrą 3,6 1
g
12
. Należy tutaj również zauważyć, że w
2- 2,99 g m ieści się 26 sztuk tych numizmatów, w przedziale
71 sztuk, w p r zed zia le 4- 4,99 g 38 sztuk i w reszcie
w
wyraża
p r zed ziale
3- 3,99 g
p rzed zia le
5- 5,74 g 5 s z t u k .
Niewątpliwie zastanawia duży rozrzut wagi karauzjańskiego p ie n ią ­
dza wybitego w srebrze ( 2 , 0 - 5 ,7 4 g ) . Wskazywałoby to na is t n ie n ie
w
jego przypadku zróżnicowania w zakresie nominału. Stosunkowo niewielka lic z b a analizowanych numizmatów nie pozwala nam jednak na wychwy­
cenie ciekawszych prawidłowości. Można jedynie zauważyć, że w
p r ze ­
d zia le 3- 3,99 g mieści się 5 0 ,7 1 #
prze­
zważonych egzemplarzy, a w
d zia le 3- 4,99 g aż 77 ,8 6 % tych monet.
Brązowe emisje Karauzjusza charakteryzują się dużą dyfereneją roz>miaru, w agi,
s t y lu . W ich l i c z b i e znajdujemy sporo nadbitek na
pie-
s . 5 T Г, nr 5 6 5 , s . 5 2 4 , nr 707- 715, s . 5 2 5 , nr 717- 727, s . 5 2 6 ,
nr
7 2 9 , s . 5 4 6 , nr 10 67 , s . 5 4 7 , nr 1068-1074; G-. A s k e w : The Coinage
of Homan B r i t a i n . . . , s . 37, nr 2 0 8 , s . 4 0 , nr 3 1 2 , 335.
12
Dokonane wyżej o bliczenia wskazują, że owe monety są p r z e c ię t ­
n ie o około 0 ,2 g cięższe od wprowadzonego Dioklecjanową'reform ą argenteusa. Trudno jednak przyjąć za całkowicie pewne hipotezę
J. P.
С a 1 1 u, że twórca systemu te trarch ii wzorował się na
Karauzjańskich^próbach re stauracji pieniądza bitego w srebrze ( j . —Р .
С a 11 u: la p o litiq u e monśtaire. . . , s . 356"). Honety te wystęoują
bowiem
tylko w n ie w ie lk ic h ilościach napółno.cno-zachodnim skrawku Cesarstwa
Rzymskiego. Wie odgrywały one rzecz jasna większej ro li w tamtejszym
obiegu pieniężnym . Czyż ich pojawienie się mogło wi--jc wpłynąć w is ­
totny sposób na doniosłą, ogólnopaństwową reformę z 294 r .?
Wypada
dodać, że nie dysponujemy żadnymi informacjami w źródłach pisanych,
które potwierdzałyby zależność argenteusa od interesujących*nas emi­
s j i karauzjańskich .
niądzu władców w cześniej panujących, a szczegó lnie
"cesarzy
g a lij­
s k ic h "1^. Znamy również sbarbaryzowane numizmaty z imieniem
to ra. Ponieważ n ie wszystkie monety tego ro d zaju zaw ierają
uzurpa­
dokładną
metrykę, is t n i e j e n ie ro zstrzyg nię ta w praktyce kw estia, które z nich
pochodzą z czasów u zurp a cji, które zaś stanowią późniejsze naśladow­
nictw a.
P rzy tła c za ją c a większość karauzjanskich brązów to skrajnie zdewaluowane an to n in ian y . Należy wspomnieć, że występują między nimi rów­
nież tzw . an toniniany X X I, które wprowadził w Imperium A u re lia n
formą z 274 r 1^1. Notujemy również 4 egzemplarze zdawkowych
tów o nominale
trudnym do sprecyzowania. U nikaty te noszą
kach oznaczenie
re­
numizma­
w
odcin­
lub są bez znaków m e nn iczyc h.'Je d en z n ic h ,
FELICITAS, waży 3 ,6 8 g 1^ , inn y , którego rewers opatrzono legendą
typu
RE
(N0VAT) RO(M ASO), ma ciężar 3 ,0 5 g1^ . Wagę monety o nie czy teln e j legendzie rewersu określono zaś na 2 ,7 9 g
17
. C ięża r innego egzemplarza,
1Q
również słabo zachowanego, je s t natomiast n ie zn a n y ' . Od antoniniana,
któremu odpowiadają swą m etrologią, odróżnia je nietypowe
wyobraże-
^P .H . W e b b: Overstrikea of Carausius. NC 1915, S e r ia 4 , T . 15,
S . 135-136; C . H .V . S u t h e r 1 a n d : Coinage and C u r r e n c y ...,
s.
6 3 . Karauzjańską nadbitkę na monecie Klaud iu sza I I Goekiego
o publi­
kował ostatnio A. M o r r i s :
A curious Overstrike of Carausius.
N
C ir c 1 9 79 , Т . 8 7 , s . 69 .
1^Na temat tej reformy, zo b . P .H . W e b b : The Reform of A u re lia n .
NC 19 19 , S e r ia 4 . T, 19, s . 235-243i C. G a t t i : La p o lit ic a
mon e t a r ia di A u re lia n o . "La Paro la del Passato" 1 9 6 1 , T. 7 7 , s. 83- 106;
R .A .G . C a r s o n :
The Reform of A u re lia n . RN 1965, Seria 6 , I .
7,
s . 225- 235; D. К i e n a s t: Die Munareform A u re lia n s . "C hiro n " 1974,
T. 4 , s. 547- 566; J . L a f a u r i e: Rdformes m on^taires. . . , s . 81- 107.
'^ N . S h i e l :
The E p i s o d e . .. , s . 11 8, nr 1 . P or. P .H .
W e b b :
The B r it is h E m p i r e . .. , s . 5 1 1 , nr 56 0; G . A s к e w: The Coinage
of
Roman B r i t a i n . . . , s . 4 0 , nr 3 3 0 .
S h i e l : The E p i s o d e . .. , s . 118, nr 2. Por. P .H .
W e b b : ,
The B r it is h E m p i r e ..., s . 512, nr 5 7 1 ; G. A s к e w: The Coinage
o f'
Roman B r i t a i n . . . , s . 4 1 , nr 34 0.
17
N. S h i e l :
Carausian R a r i t i e s . . . ,
s.
42-43, nr 4 .
n ie cesarza na awersach. Przedstawiony on jest tam bowiem
w
wieńcu
laurowym, a nie w koronie prom ien istej.
Jak już wspomnieliśmy w r o zd zia le poświęconym źródłom do
in t e r e ­
sującej nas uzurpacji,zabhow ały 3ię 2 medaliony Karauzjusza. Ze wzglę­
du na wybitnie propagandowy charakter tych e m is ji omawiamy je szerzej
w innej części naszego opracowania
19
Ha podstawie badań stylistycznych P .H . Webb stworzył schemat chro*
n o lo g ii w ię kszo ści karauzjańskich em isji wypuszczonych przez mennice
pл
w Londynie i w Camulodunum (d z i ś Colchester)
, co przedstawia tabe­
la 1 i 2 .
T a b e l a
1
Chronologia monet Karauzjusza wg P .H . Webba ( A )
----------
Zoo. s .
20 -
88- 91.
P .H . W e b b : The B ritis h 3 n r o ir e ...,
The Lincnmere H o a r d .. ., з. 198-199.
s.
459.
3ob. także i d e m :
Podobny schemat dla produkcji obu aennic przedstaw ił
R .A .G . Carson. Ustalen ia tego autora dotyczą ró w nież,
w
1959
r.
jak w id a ć , emi­
s j i A lle k t u s a ^ 1 ( z o b . tab e la 3 ) .
T a b e l a
Chronologia monet Karauzjusza i Allektusa wg R .A .G . Carsona ( i )
Camulodon ша
Londinium
Rok
Ш Р CARATS ITS PF AVG
286
287
_L
ML
ł
H .
ML
_L
MC
FiO
288
ML
‘R . A . G .
_L _
SMC
С a r 3 o n : The Mints and C o i n a g e ... , 8 .
38-39.
3
Camulodunum
LondiniuB
Rok
IMP СARA VS I VS PF AVG
,
Ł
XI
289
B|5
290
|
C X X I' MCXXI
•
się .
с
MLXXI
s jc , H I
Ш Р С GARAYS I VS PF AVG
B|E
291
SIC,
SIP
MLXXI
SI с
292
293
S|P
с
MLXXI
S|P
„
S|P
3|P
ML
С
(w im ieniu
trzech ce­
sarzy)
IMP С ALLECTVS PF AVG
293
294
S|P
S j?
ML
С
S| A
S|P
ML
295
296
с
£ i i , _L
MSL QL
CL
J_
QL
QC
QC
V 1971 г . R .A .G . Carson zaprezentował znacznie bardziej
ostrożną
próbę rekonstrukcji chronologii aonet K arauzjusza i A lle lc t u s a ^ , któ­
rą ilu struje tabela 4 .
I d e m:
The Sequence- Karks.. . ,
a . 64.
Camulodunum
Londinium
Rok
Ш Р CARAVSI7S PF AVG
286
do
289
290
JL, iL
ML
-It
m l’ m l
MC
SMC
B| E
CXXI
KLXXI
291
-L, -L
B|E
Ё1®,
MLXXI
С
MCXXI
Sl_c, S[P
IMP С CARAVSITS PF AVG
291
292
do
293
293
s jc t
3| E
MLXXI
С
3|P
£12
MLXXI
С
S| P
51*
с
ML
S| С
S|P
IMP С ALLECTVS PF AVG
293
do
295
295
do
296
sL P( SJA
3!_А
ML
f-BL
ML
-L
QL
Tabela 5 ukazuje zmiany,
N . S h ie l2 5 .
s1Pf
с
S]P
CL
QC
ja k ie do powyższej koncepcji wniósł w 1977 r.
Camulodunum
Londiniua
Rok
28 7/28 9
_L
2 8 9 /2 9 0
_L_
С
Ml
P| 0
290/291
_ L
CXXI
ML
29 1/29 2
S| С
J IL
С
MLXII
S| P
2 9 2 /2 9 3
MLXXI
2 9 3 /2 9 4
S|P
S|P
ML
с
S| A
2 9 4 /2 9 5
ML
29 5/29 6
_L
QL
J_
QC
Zagadnienie to podjął w tym зашуш roku również J .
Casey^^ (zo b .tar
bela 6 ) .
T a b e l a
Chronologia monet K arauzjusza i A lle k tu s a wg J . Саэеуа
Londinium
Caauiodunum
Rok
Carausiua
286/289
289
- L ,±
ML ML
F| 0
ML
290/292
-L, -L
C MC
_L_
5ЫС
B|2
мыл
cioci
7Ę------J . С a s e ys Tradition and I n n o v a t i o n ..., s . 229.
6
Londiniurn
Camulodunum
Rok
Carausius
Sj P
SJC
MLXXI
С
SiP
SJP
2 9 2 /2 9 3
293
с
ML
Allectus
S|P
2 9 3 /2 9 4
ML
S| A
295
ML
£Lf, _L
296
MSL
QL
Ostatnio natomiast k o lejny szczegółowy schemat chronologii
Karauzjusza dał C . J .
Bailey
25
,
monet
co ukazuje tabela 7 .
T a b e l a
Chronologia monet Karauzjusza wg C . J .
Rok
288
289
J_
c
_L
ML
F|0
B|E
MLXXI
291
tlQB
Londinium
ML
290
Baileya
B|E
MLXXI
-L, -L
C
-J-,
С
MC
—l
—
CXXI
-L,
s-i!,
JSCl
SC
С
7
P .H . Webb zastrzega się wprawdzie^ że proponowana przez niego chro­
nologia ma charakter orientacyjny (approximate d a te s)2 ^ ? jednakże walu­
to w związku z nią postawić k i lk a k w estii.
Jest rzeczą nie do udowodnienia, że mennica londyńska
rozpoczęła
działalno ść w 288 r . Nie mamy rówjiież żadnych przesłanek, by
d z i ć , że oficyn a w Camulodunum została założona w tym samym
Skąd pewność, że np. monety z oznaczeniem
i
Ea
tw ier­
c z a s ie .
rewersach
nie były również wybijane w 291 r .?
Isto ta powyższych uwag odnosi się także zarówno
A .G . Carsona,
Jak i N. S h ie la , J . Caseya oraz C . J .
do
koncepcji R.
B aileya.
Nie
od
rzeczy będzie w tym momencie zauważyć, że pierw szy z wymienionych au­
torów dał początkowo zadziw iająco precyzyjną,
bo roczną datację
in­
teresujących nas numizmatów.
Pozostając p r zy propozycji R .A .G . Carsona, k ilk a słów
w yjaśnień
wymaga oś obu proponowanych p rzez niego ch ro n olo g ii. Punktem w yjścia
stały się tu taj 2 egzemplarze złotych monet Karauzjusza typu PAX AYG,
które noszą w odcinkach rewersów oznaczenia
y p jy ^
i MVLTX2 8 * Awers
pierwszej z n ic h opatrzony jest legendą IMP CARAYSIVS PP AVG, drugiej
P .H . W e b b: The B rit is h E m p i r e ...,
s. 459.
27
N. S h i e 1: The E p i s o d e . .. , s . 145, nr 1. Por. P .H .
W e b b:
The B r it is h E m p i r e ..., s. 463, nr 3; G. A s к e w: The Coinage of Ro­
man B r i t a i n . . . , s . 34, nr 100.
28
N. S h i e 1 : The E p i s o d e ..., s . 145, hr 2 . Por. P .H .
W e b b:
The B rit is h E m p i r e ..., s. 463, nr 4 ; G. A s к e w: The Coinage of Ro­
man B r i t a i n . . . , з . 34, nr 10 1.
natomiast IMP С CARAV3IV3 PF AVG. W przekonania tego autora oba
nu­
mizmaty miały upamiętniać Karauzjańskie quinquennium, które je s t da­
towane przez nieg o na 290 lub 291 r . Tw ierdzi on przy tym, że
właś­
nie wtedy uzurpator przyjął tytuł C (a e s a r ). Stąd wszystkie emisje bez
owego С miano w ybijać przed podaną datą,
te natom iast, które
ra ją w tytu laturze buntownika wzmiankowaną l i t e r ę , później
Należy p o d k re ślić ,
nie
29
zawie.
że moneta, która ma w odcinku rewersu oznacze-
n ieko niecznie m usiała być w ybita z o k a z ji pią tej ro c z n i­
cy o bjęcia władzy przez K a r a u z ju s z a ..S ą d z im y ,
że je ś li
rzeczyw iście
uzurpator p rzy ją ł wtedy tytuł cezara, to byłoby rzeczą dziw n ą,że nie
zamanifestowano tego na obu rocznicowych aureusach. Warto
odnotować
w tym m iejscu bardzo prawdopodobną, naszym zdaniem , hipotezę K Sh iela,
że in teresujący nas numizmat upamiętniał fa k t p r zy ję c ia przez
rebe-
30
lia n t a p u rp u ry ' .
W k o n k lu z ji w cześniejszych (r o z d z i a ł i ) i powyższych rozważań na­
leży s t w ie r d z ić , że problem chronologii monet Karauzjusza i A lle k tu ­
sa jest nadal otwarty. Rozumiemy dążność a n g ie ls k ie j lit e r a t u r y przed­
miotu do precyzyjnych ustaleń w tym z a k r e s ie . Mennictwo obu
buntow­
ników stanowi zasadniczą część odnośnej sfery rzymskiej d zia ła ln o ś c i
na w yspie, a omawiane d z i e s ię c i o le c i e ciekawy okres w h is t o r ii
Bry­
t a n i i . Nie mamy jednak wystarczających podstaw do tego, by dać w peł­
n i uzasadnioną, roczną datację poszczególnych e m is ji.
Mennictwo A lle k tu sa prezentuje się znacznie bard ziej ubogo. Znamy
*
31
21 złotych numizmatów tego władcy
. Pochodzą one wyłącznie z menni­
cy lo n d y ń s k ie j. Rozpiętość ich ciężaru oscyluje między 3 ,8 2 a 6 ,8 5 g»
i d e m :
‘ Ъ . А . О . C a r s o n : The Mints nad C o i n a g e . .., s . 36}
The Sequence- M arks.. . , s . 5 9 . ? o r . C .E . £ i n g: A small Hoard of Ca­
rausius found near B ice ster, O xfo rd sh ir e. BNJ 1 9 8 2 , T. 52 , s . 7-16.
50N . S h i e 1 : The E p i s o d e . .. ,
s.
13 9.
31lbidem , s . 155-159, nr 1-21. Por. P .H . W e b b : The B r it is h Em­
p i r e . . . , s . 5 5 8 , nr 1-6, s . 5 5 9 , nr 8-14; G . A s к e w: The
Coinage
o f Roman B r i t a i n . . . , s . 4 9 , nr 1-5, s . 5 0 , n r 6 , 8-14.
śred n ia 18 zważonych aureusów tego uzurpatora wynosi 4 ,5 0 g
. Należy
po dkreślić, że samozwańczy cesarz nie w ybijał aonet srebrnych. J e ś l i
chodzi natomiast o brązy A lle k tu s a , to warto zauważyć, że
były
emitowane znacznie staranniej od autoninianów K arauzju sza. Nie
one
po­
winno to d z iw ić , gdy mennictwo rzymskie w B ry ta n ii miało już wówczas
za sobą k ilk a lat doświadczeń i praktyki. Nowością
w
interesującym
nas okresie były allektusowe brązy o przeciętnej wadze 2 ,7 g*których
odcinki rewersów opatrują oznaczenia
^
i
Interpretuje
się je
jako kwinary, które miały stanowić reperkusję reformy monetarnej
z
294 r 3 4 .
Zagadnienie lo k a liz a c ji mennic obu rebeliantów stanowi problem wy
magający odrębnego omówienia. K w estii tej poświęcamy zatem osobny aneks3'’ .
-- 32------Jest ona zatem niższa p rzecię tn ie o około 1 g od wzorca wprowa­
dzonego przez D ioklecjana.
J . С a s e y : Carausius and Allectus-Rulers in Gau l?."B ritan n ia1’
1 9 7 7 , Т. 8 , з . 29 7.
ROZDZIAŁ V
Propaganda na monetach Karauzjusza
i Allektusa
Je st rzeczą zastanaw iającą,
że n ie doczekaliśmy się do tej
pory
kompleksowego omówienia k w es tii propagandy, którą lansow ali obaj
zurpatorzy za pośrednictwem swoich monet. Można, bowiem e ą d z ić ,
gactwo interesującego nas zespołu numizmatów
stwarza niezwykle sprzyjające warunki do
w
zakresie
u-
że bo­
typologii
tego ro d zaju a n a l i z .
Czym
więc wytłumaczyć tak ewidentną lukę w etanie badań nad omawianym bun­
tem?
Rewersy karau zjańskich em isji monetarnych prezentują bardzo
sze­
roką gamę treści o charakterze propagandowym. Znajdziemy tutaj legen­
dy i towarzyszące im wyobrażenia ik o n o g r afic zn e , które opiewają m .in*
przymioty cesarza ( n p . Cctastantia, H i l a r i t a s , L i b e r a l i t a s ,
P r o v id e n t ia , V ir t u s 1) .
P ie t a s ,
Liczne numizmaty wybite wówczas na wyspie po­
święcono armii oraz sukcesom militarnym ( n p . Concordia E xercitu s,Fi-
1Warto podkreślić, że określenie "V ir t u s " notujemy także na awersack monet buntownika. lo r, P .H . W e b b:
The B r it is h E m p i r e ..., s .
47 3. nr 116, s. 474, nr 117, s. 477, nr 1 5 0 , s . 4 8 3 , nr 2 1 4 a ,
218-219, s. 484, nr 233, s. 486, nr 254, s . 48 8, nr 2 7 8 , s . 4 9 1 , nr 314-315, s. 492, nr 325, 328, s. 494, nr 352, s . 4 9 9 , nr 4 1 7 , 6 . 508 nr
334, s . 512, nr 577, s . 518, nr 636 (VH2 CARAVSI A V ), s . 5 2 6 , nr 735,
s. 528, nr 766, s. 52 9, nr 778, 788, s. 5 3 2 , nr 8 2 6 , s , 5 3 4 , nr 6 6 3 ,
s. 536, r.r 89 1, s, 5 3 9 , nr 955 , ev/entualnie s. 5 4 8 , nr 1090
( . VIR
CKHKVS. . ,V C ).
des M ilitum , monety "le g io n o w e ", V ic to r ia Germ anica). Nie
zabrakło
jednak również tak ich , które propagują pokój ( P a x ) . Na w ielu
emis­
jach Karauzjusza spotykamy obietnice zaprowadzenia ła d u , a także rzą­
dów pomyślności ( n p . Securitas Perpetua, S a ec u li F e l i c i t a s ) , Inne sła­
w ią wielkość Rzymu ( n p . Romae A e te rn a e ). Szereg rewersów monet
władcy odwołuje się do m ito lo g ii. Uhonorowano w ten sposób
tego
zarówno
bóstwa starorzymskie ( n p . A p o llin i Oonservytori, Io v i S t a t o r i,
Mars
V ic t o r , Neptuno R e d u c i), jak i bardzo popularne wówczas w całym
Im­
perium kulty pochodzenia wschodniego ( n p . O r ie n s , S o li In v i c t o )2. Zna. *
my także karauzjańskie monety, które wspominają o regionalnych bós­
twach opiekuńczych (H e r c u li Deuseniensi5 , Genio B r i t a n n i ). Nie
bra­
kuje wreszcie em isji informujących o ambicjach i politycznych zamie­
rzeniach uzurpatora ( n p .
seria monet wybitych "w imieniu trzech
ce­
s a r z y ") .
Powyższy przegląd nie wyczerpuje wszystkich tematów, a tym
bar­
d z ie j poszczególnych h a se ł, które rejestrujem y w mennictwie K a rau zju ­
s z a . Stanowi on Jednak w ystarczającą,
jak sądzimy, ilu s tr a c ję tezy o
dużej lic z b ie i różnorodności id e i lansowanych przez tego uzurpatora.
Trzeba jednak mocno po dkreślić,
że owe idee w zdecydowanej
ś c i , a n ajczęściej także w standardowej .postaci przejęto
większo­
z
monet,
które były wybijane na obszarze Imperium w drugiej połowie I I I w .Nie
od rzeczy będzie zasygnalizować w tym m iejsc u , że spory procent skar­
bów monet ukrytych w czasach in teresu ją c ej nas r e b e li i
zmaty, z których n ajstarsze emitowano za
panowania
zawiera numi­
G allie n a
( 253-
- 26 8)^. Przypomnijmy również, że aż do okresu K arauzjań sk iej usurpae
c j i Rzymianie nie wytwarzali monet na terytorium B rytanii . Jest więc
.... у — 1 1 ■■
Zob. na ten temat S . H a r r i s ,
J .R . H a r r i s :
tal Cults in Roman B r it a in . Leiden 1965•
^Z ob . A .N . 3 h e r w i n - W h i
ford 19 39 , s . 2 7 8 .
te:
The o rien­
The Roman C it iz e n s h ip . Ox­
4 Zob. s . 112-113.
^Dopiero po klęsce Allektusa ustanowiono w Londynie o fic ja ln ą men­
n icę cesarską.
d la nas rzeczą zupełnie natu raln ą, że personel o ficyn tworzonego tam
od podstaw mennictwa chętnie kopiował p ro ste , stereotypowe wzory
e m isji będących w obiegu na w yspie, a wybijanych we wskazanym
z
trzy-
d z ie s t o k ilk u le c iu . Bardzo poważnie wątpimy, czy zawsze przy owej pro­
d u k c ji zastanawiano się nad starannym doborem propagandowych
Podejrzewamy natom iast,
id e i.
że w arsztaty samozwańca często w sposób n a j­
zupełn iej mechaniczny powielały kompozycje rewersów monet propagują­
cych ogólnikowe oraz powszechnie akceptowane w ar to śc i. Błędem w
szym o dc zuciu, byłoby tutaj przy p u szcze n ie , że Karauzjusz
oso biście
u st a la ł drobiazgowy program h a s e ł, które winny były lansować na
lejnych emisjach podległe mu o fic y n y . Taki stan rzeczy
na­
ko­
zobowiązuje
nas do daleko po suniętej ostrożności w budowaniu zbyt odważnych
h i­
potez o propagandowych d zia ła n ia c h tego w ładcy. Jesteśmy także prze­
k o n a n i,
że przede wszystkim powyższe względy legły u podstaw
wspom­
n ia n e j lu k i w stanie badań nad opisywaną uzurpacją.
N ie u lega w ą tp liw o ści, że w rozważaniach określonych tytułem b ie ­
żącego ro z d z ia łu szczególną uwagę należy poświęcić monetom
niosącym
tr eś c i o r y g in a ln e .R e fle k s ja taka znajduje oczywiste uzasadnienie me­
to dolo giczne. Pozwala ona bowiem po pierwsze - na wyodrębnienie gru­
py monet, w stosunku do których można p rzy ją ć ,
że ic h powstanie było
inspirowane wolą K a r a u zju sza . Po drugie - niestereotypowe legendy
i
towarzyszące im wyobrażenia ikonograficzne o rien tu ją nas w propagan­
dowych akcentach, których wyeksponowanie uznano wówczas za
ko n iecz­
n o ść .
Powyższe względy zdają się umacniać potrzebę rekonstrukcji progra­
mu po litycznego buntownika według materiału "św ieżego'1, pozbawionego
cech ogólnikowości i szablonu. Mimo interesujących perspektyw w
tym
zakresie nie przeceniamy jednak walorów poznawczych owych e m is ji. Na­
sza rezerwa odnosi się tutaj do k arauzjań skich typów monet, które zna­
my z egzemplarzy pojedynczych, unikaln y ch. Trzeba przypomnieć, że omawiana uzurpacja już od dawna fascynowała archeologów,
historyków,
ale także w ielu kolekcjonerów. N ie wszystkie numizmaty
samozwańcze-
go cesarza pochodzą z wykopalisk prowadzonych
w
sposób metodyczny.
Są i t a k ie , których proweniencja Jest w ogóle
n ie z n a n a .
Czy zawsze
więc racje naukowe towarzyszyły ujaw nianiu kolejnych e m is ji
z
w ize ­
runkiem rebelianta na awersie?
W ysiłki mające na celu rekonstrukcję Karauzjuszowych
poczynań
w
sferze propagandy utrudnia równiei t o , że nie znamy^ praktycznie rzecz
b io r ą c , d atao ji jego monet. Ryzykiem byłoby więc stworzenie dynamicz­
nego, a jednocześnie kompleksowego modelu t r e ś c i , które lansowano
w
interesującym nas siedm ioleciu.
Kończąc przedstawione wyżej rozważania o charakterze teoretyczny®,
należy po dkreślić,
że źródła, jakimi dysponujemy do omawianego zagad­
n i e n i a , pozwalają tylko na wypunktowanie zasadniczych,
programowych
h ase ł władzy w B r y t a n ii. Można to uczynić jedynie w sposób
statycz­
n y , a więo z dużym ograniczeniem hipotez na temat propagandowych fluktuacjijinających tam wówczas m iejsc e.
Nie ulega w ątpliw ości, że dobór legend i towarzyszących im wyobra­
żeń ikonograficznych Jest z natury rzeczy b ard zie j przemyślany i sta­
ranny w przypadku em isji o wysokich nominałach. W myśl tego
za ło że ­
n ia id e e , które chciano szczególnie wyeksponować winny znaleźć
na medalionach uzurpatora.
Jak również na Jego
srebrnym, frzeba jednak p o d kre ślić,
pieniądzu
złotym
się
i
że s i ł a oddziaływania haseł pro­
pagandowych za pośrednictwem monet, które odgrywały minimalną rolę w
6
tam tejszej ekonomice, była znikoma .
Is t n i e j ą 2 egzemplarze medalionów przypisywanych K a r a u zju szo w i.07
ba te unikaty wykonano z orichalcum .
Awers lżejszego z interesujących nas medalionów ( o wadze 2 1 , 61 g)
wyobraża popiersie buntownika w laurowej k o ro n ie. Je st on przyodzia­
ny w trabeę i d zierży rodzaj b e r ł a . Kompozycji tej towarzyszy legen-
^ o r . W. K a c z a n o w i c z:
Propaganda rzyteskiej
po lityki
podbojów na monetach epoki Trajana. WN 1 9 76 , T . 2 0 , s . 1 6 2 .
da IMP С M AV CARAVSIVS P? AYG. Na rewersie opisywanego medalionu wi­
dzimy natomiast uosobienie zwycięstwa w bidze i napis VICTORIA CARAYSI AYG. Znajdujący się u dołu odcinek zawiera lit e r y I . N . P . C . D ,
A8 .
Cięższy egzemplarz ( 2 3 ,
24 g) zawiera analogiczne do
poprzednie­
go wyobrażenie awersu. Jednakże otacza je nieco inna legenda
C(MA) YR M CARAY3IVS PP AYG GER. Rewers tej em isji zdobi
uzurpatora. Przedstawiony on został w stroju wojskowym,
-
IMP
wizerunek
z
włócznią
i z tzw. globem. Koronuje go p e rson ifikac ja zwycięstwa, która ponad­
to trzyma gałązkę palmy. Motyw ten znajduje dopełnienie w poetaci le­
gendy VICTOR CARAVSIVS AVG GER MAX i oznaczenia menniczego RSR^.
Sądzimy, że warto tutaj wspomnieć o proweniencji obu
medalionów.
Pierwszy z nich przyniósł do B r it is h Museum w 1931 r .
niepełno­
le tn i chłopiec. Unikat ten miał wchodzić w skład ko lek cji jego dziad­
k a , której powstanie umiejscowiono "somewhere in the north
g l a n d "1 0 . Po w ielu kłopotach (n a tu ry prawnej i fin an so w ej)
of
En­
numizmat
atał się pod koniec la t 60 własnością wzmiankowanej in s ty t u c ji1 1 .
Drugi t opisanych wyżej medalionów kupiono je s ie n ią 1971 r .
on wyetawiony na sprzedaż wraz z niew ielk ą l ic z b ^ rzymskich
zdawkowych " i n a London street-market"
12
Był
em isji
. Latem 1972 r . nabywca
od­
stąpił ten egzemplarz B r it is h Museum1^ .
Nie zamierzamy bynajmniej negować autentyczności obu
medalionów.
Wydaje nam s i ę ,
że z r a c j i szczególnego charakteru poddano je wnikГ
liwym oględzinom. Chcemy jedynie p o d kre ślić, że fragmentaryczny i za-
O
Ibidem , 8 . 1 ; Por. G . A s к e w:
. . . , s . 3 4 , nr 97 a.
% .A .G .
C a r s o n :
10Ibidem , s . 1 .
11 Ibidem.
12Ibidem .
1^Ibidem .
The Coinage o f Roman
Bronze M e d a l l i o n s ..., s . 2 .
B rita in
stanawiająey opis sposobu pozyskania tych tak przecież specyficznych
okazów może budzić zd ziw ien ie.
ulega
N ie
w ątpliwości,
dalsze
iż
szczegóły w tej sprawie byłyby rzeczą ze wszech miar pożądaną.
Przypuszczamy, że pojawieniu się em isji o tak nietypowym
charak­
terze towarzyszyły wyjątkowe o koliczności.
W przypadku medalionu z legendą VICTORIA CARAVSI AVG mógł
moment objęcia władzy przez uzurpatora
ksymianem
14
to być
lub fakt zwycięstwa nad
Ma-
. Nie jest wykluczone, że klucz do rozwiązania tej zagad­
k i leży w abrewiacji I . N . P . C, D. A .
Umieszczenie jej w tzw,
od­
cinku wskazywałoby, że mamy tutaj do czynienia ze znakiem menniczym.
Niemniej jednak zgadzamy się całkowicie z opinią a . A . G„ Carsona,
-15
że jest to raczej formuła dedykacji bądź pozdrowień
, Nie mamy, n ie ­
stety, an alogii na innych rzymskich medalionach,
próby rozwinięcia tego skrótu
„16
с ji
.
a zatem
wszelkie
muszą mieć charakter czystej spekula-
Na awersie i rewersie drugiego
z
interesujących
nas numizmatów
spotykamy zwycięski przydomek buntownika (.CER, GERM M AX).
Jesteśmy
skłonni twierdzić^ że determinuje on przyczynę wybicia tego unikatu,
podobnie jak i motyw ikonograficzny rewersu, przedstawiający
rz a koronowanego przez boginię zwycięstwa
17
cesa-
.
Karauzjusz c h c ia ł, być może, przypomnieć za pośrednictwem owej em isji o swoim zwycięstwie nad piratami w czasach, które
poprzedzały
opisywany bunt. Trudno również odrzucić przypuszczenie, iż
medalion
ten upamiętniał jego sukcesy z lat uzurpacji.W idzielibyśm y tutaj np.
zmagania z Piktam i, którzy za s ie d la li
północną,
niepodległą
część
14Ibidem , s . 4 .
1^Ibidem , s . 3 .
^^ Is tn ie je hipo teza,
że oznaczał on ICn") N(om inę) F (r i n c i p is )
C (a r a u s ii) D (o n av it) A (lle c t u s ) - zob. N . S b i e 1: The E p i s o d e ...
s . 1 6 5 , przyp. 3 1 .
B r y t a n ii. Była już okazja wspomnieć o tym, że ów wojowniczy lud zaw­
sze stwarzał niebezpieczeństwo d la rzymskiego panowania na wyspie.
Warto podkreślić, że w lic z b ie 21 znanych monet re b e lia n ta , które
wybito w złocie, aż 7 egzemplarzy
propaguje zgodę
między wojskiem.
Tworzą one 2 typy numizmatów.
Na rewersie p ię ciu monet wspomnianej grupy em isji znajdujemy
le­
gendę CONCORDIA M I I I T . Towarzyszy jej wyobrażenie stojącego cesarza ,
który wyciąga rękę do postaci będąoej p e rso n ifik ac ją owej zgody
Rewersy 2 monet opatruje napis CONCORDIA M IL IT V . Jest
on
18
.
dopeł­
nieniem motywu, w którym uosobienie analogiczne do poprzedniego dzieiv
19
ży dwa sztandary
.
Opisane wyżej numizmaty stanowią obecnie
j
wszystkich
znanych
karauzjańskich monet w zło cie . N ie mamy w ątpliw ości, że trudno było­
by d z i s i a j
stw ier d zić, czy ta proporcja oddaje relatywną wielkość dla
czasów r e b e l i i . Sądzimy natomiast, i ż lojalność w ojsk a, a także jego
wewnętrzna dyscyplina były wartościami szczególnie pożądanymi
przez
uzurpatora.
Na kolejną grupę w ramach interesującego nas zespołu em isji skła­
d ają się aureusy propagaujące pokój. Do naszych czasów przetrwały t y ł
ko 4 egzemplarze takich monet.
Rewersy dwóch spośród nich wyposażono w legendę PAX AYG
standardowym motywem ikonograficznym ( k o b i e t a , która trzyma
wraz
ze
gałązkę
oliwną i w ł ó c z n ię ). W znajdujących się poniżej odcinkach zostały
u-
mieszczone napisy V0TV2 0 oraz MVLTX2 ^ . Mieliśmy Już okazję wspomnieć
^ n T sT T e 1 :
The E p i s o d e . .. , s . 1 4 8 , nr 3-4, s . 1 4 9 , nr 5-7.
P o r . P .H . W e b b :
The B rit is h E m p i r e ..., s . 517» nr 622-624ł G . As к e w:
The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 4 2 , nr 362- 364.
19N . S h i e l :
The E p i s o d e . .. , 8 . 1 4 8 , nr 1-2. P or. P .H .W e b bs
The B rit is h E m p i r e ... , s . 5 1 6 , nr 621 i G. A s к e w:
The Coinage of
Roman B r i t a i n . . . , s . 4 2 , nr 3 6 1 .
20
N . S h i e 1:
The E p i s o d e . .. , s . 1 4 5 , nr 1 . Por. P .H . W e b b:
The B r it is h E m p i r e ..., s . 4 6 3 , nr 3', G . A s k e w :
The Coinage
of
Roman B r i t a i n . . . , s . 3 4 , nr 10 0.
21N . S h i e l :
The E p i s o d e . .. ,
s . 1 4 5 , nr 2 . P o r . P .H . W e b b:
The Coinage
of
The British E m p i r e ... , s . 463, nr 4* G . A s k e w :
Roman B r i t a i n . . . ,
s . 3 4 , nr 1 0 1 .
o tych unikatach,omawiając zagadnienie chronologii
zabytków
numiz­
Pozostałe dwa egzemplarze z opisywanej s o r ii posiadają na
rewer­
matycznych uzurpatora.
sach legendę PAX CARAVSI AYG, Uzupełnia ją rysunek analogiczny do poprzedniego
22
.
Charakteryzując monety nawiązujące do id e i pokoju,również
trudno
u s t a l ić , czy znalazły one stosownie lic zn ą reprezentacją w globalnej
em isji aureusów buntownika. Pozytywna odpowiedź na to pytanie nie by­
łaby dla nas żadną niespodzianką. Jesteśmy bowiem przekonani, że Ka. jt
rauzjusz dysponował racjam i, by siln ie forsować ową id e ę .
Jedną
z
przyczyn tego stanu rzeczy widzimy w poczynaniach barbarzyńców, któ­
rzy niepokoili wówczas Brytanię. Inną należałoby upatrywać w groźbie
kontrataku ze strony cesarzy legitym istycznych. Warto zwrócić
w tym miejscu na bardzo interesujący, naszym zdaniem,
niuans
uwagę
propa­
gandy uzurpatora, który wiąże się z monetami typu PAX CARA/SI
Zastosowanie tak dobitnie sformułowanej legendy, przypomnijmy
AYG.
-
na
aureusach, może świadczyć zarówno o pomyślnym zakończeniu b l iż e j nie­
określonej kampanii,
jak i o usilnych staraniach uzurpatora,by przed­
stawić się zdolnym do zaprowadzenia i utrzymania ładu oraz porządku.
Analizowany w ch w ili obecnej zespół złotych monet rebelianta
w iera także k ilk a egzemplarzy wybitych "w im ieniu trzech cesarzy"
za.
Ze względu jednak na specyficzny charakter tych numizmatów
omawiamy
je szerzej w d alszej czę śc i bieżącego r o zd zia łu . Podobnie
ma
się
rze cz z karauzjańskim aureusem typu ROMANO RENOYA2 ^ .
22H . s h i e 1:
The E p i s o d e . .. , s . 1 4 5 , nr 4 , s . 1 4 6 , nr 4 . Por.
P .H . W e b b :
The B r it is h E m p i r e . .., s . 4 6 3 , nr 5}
G.
A s k e w :
The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 3 4 , nr 1 0 2 .
2% . S h i e 1:
The E p i s o d e ..., s . 1 4 6 , nr 2 , s . 1 4 7 , nr 3-3. Por.
P .H . W e b b :
The B ritis h E m p i r e . .., s . 4 6 3 , nr 2 , 6 , s . ? 5 4 , nr 32;
G. A s k e w :
The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 4 6 , nr 4 3 2 .
24H . S h i e 1:
The E p i s o d e . .. , s . 1 4 6 , nr 5 . P or. P .H . W e b b :
The B ritish E m p i r e ..., s . 5 0 8 , nr 534}
G. A s к e w:
The
Coinage
o f Roman B r i t a i n . . . , s . 4 0 , nr 3 0 6 .
W omawianej
grupie
21
sztuk
tłotych monet rejestrujemy
3 egzemplarze, których rewersy zostały zaopatrzone w napisy
VAT AYG, LETITIA IY I AYG NOS С
oraz
nadto
CONSER-
OPES IY I AYG.
Pierw szej z wymienionych legend towarzyszy wyobrażenie
Jowieea в
w łócznią i stylizowanym piorunem. 0 stóp owej p e rs o n ifik a c ji widzimy
o r ła . Prezentowany unikat pochodzi z mennicy w Londynie ( j j j )
to zaznaczyć,
. War­
że identyczny rew ers, a także awers (CARAVSIVS PF AYG,
popiersie uzurpatora w zbroi i z wieńcem laurowym), dostrzegamy
na
srebnej monecie, która nie została skatalogowana przez P .H . Webba
Można są d zić , że czytelność symboliki obu przedstawionych
.
numiz­
matów jest klarowna - Karauzjusz w id zia ł swego opiekuna ( obrońcę)
Jo w iszu. Nasuwa się jednak w tym m iejscu pytanie - czy pod
26
w
postacią
bóstwa nie należałoby upatrywać Dioklecjana (przypomnijmy - n o sił on
przydomek Jo v ius)? Is t n i a ł y , naszym zdaniem, przynajmniej dwie
oka­
zje podczas u z u r p a c jif by dokonać takiego uhonorowania władcy o nad­
rzędnym autorytecie.
Owego gestu można byłoby spodziewać się w początkowej fa z ie rebe­
l i i . Wiemy, zostało to wcześniej omówione, że Karauzjański bunt
stąpił w rezultacie wyroku, który wydał na tego wysokiej rangi
cera Kaksymian. Nie dziwiłoby nas w ię c , że pozbawiony
na­
o fi­
secesjonisty-
cznych am bicji uzurpator (charakteryzujem y ten problem w d a lszej czę­
śc i bieżącego r o z d z ia łu ) manifestował swoją podrzędność wobec
prin-
cepsa ówczesnej d i a r c h i i . Warto zauważyć na m arginesie, i ż samozwań­
czy c e s a r z, którego domen^ był n ie w i e l k i, a ponadto peryferyjnie po-
«
łożony obszar B r y t a n ii, mógł bez jakichkolwiek obaw czy skrupułów wy­
rażać swoją lo jaln o ść względem D io k le cjan a . Nie przypuszczamy bowiem,
ażeby nie zdawał on sobie sprawy z tego, że zaangażowany na
dzie cesarz nie
Wscho­
Jest w stanie mu zagrozić.
25N . S h i e 1:
The E p i s o d e . .. , s . 1 4 6 , nr 1 . P o r . P .H . W e b b:
The B rit is h E m p i r e ..., s . 4 6 3 , nr 1 i G . A s к e w:
The Coinage of
Roman B r i t a i n . . . , s . 3 4 , nr 98 .
#
Przyczynę emitowania owych numizmatów widzielibyśmy także
w
mor­
skiej ekspedycji Maksymiana przeciw Karauz juszow i. Atak t e n , była już
o nim mowa w rozdziale poświęconym przebiegowi wydarzeń, nie doprowa­
d z ił do zduszenia r e b e l i i . Zachwiał on natomiast Maksymianowym
pre­
stiżem oraz w poważnym stopniu nadwyrężył flotę, która znajdowała się
pod jego komendą. Wybicie zatem emisji w tak kryzysowej sytuacji moż­
na byłoby ewentualnie traktować jako swoistą próbę zapewnienią
Dio­
klecjana o lo ja ln o śc i ze strony osoby emitenta.
Egzemplarz typu ŁETITIA IV I АТС NOS С zawiera na rewersie wyobra27
1
żenie okrętu wojennego
. Natomiast moneta z legendą OPES
IVI
AYG
przedstawia tam personifikację o b fito ści ( A bundantia), która dzierży
w prawej ręce kiść winogron, a w lewej tradycyjny róg
28
trud­
Interpretacja obu wyżej opisanych unikatów nastręcza wiele
no ści. Przede wszystkim ich pochodzenie
jest dość n ie ja s n e . W
przy­
padku pierwszego aureusa nie dysponujemy żadną informacją na ten temat, drugi miał być znaleziony nieopodal Chester
29
Zaniepokojenie muszą również budzić przytoczone napisy, a
wszystkim abrewiacja I V I .
TI
30
przede
Zdaniem N . S h iela skraca ona wyraz
INVIC-
. Tak dziwną formę (wydaje s i ę , że bardziej naturalna jest
stać INV) można byłoby uzasadniać występowaniem na monecie
po­
z
bar­
d z ie j rozbudowaną legendą nieprawidłowego zapisu (L E T IT IA zamiast LAE T I T I A ). Łatwo jednak dostrzec, że argumentu ex errore nie dostarczy
nam egzemplarz w typie OPES IV I AVG.
Być może ów tajemniczy skrót wyraża termin D I V I . Cytowany
n ie j autor zauważył powyższą możliwość, aczkolwiek
taka
27
wcześ­
emendacja
I d e m:
A new Aureus of C a r a u s i u s ..., s . 142-143; i d e m:
E p i s o d e ..., s . 1 4 9 , nr 8 .
28I d e m: The Opes L e g e n d . .., s . 166-168;
d e . . . , s . 149-150, nr 9 .
29
30
I d e m:
The E p i s o d e . .. , s . 1 5 0 .
i d e m:
The
The E piso ­
jest według niego "wholly out of context"31* Jeśli jednak
przyjmie­
my jej prawdziwość, to .implikacją naszego stanowiska byłoby
stwier­
dzenie, że oba aureusy wybito już po śmierci Karauzjusza.
Przedstawione refleksje stawiają pod
znakiem
zapytania
wartość
tych numizmatów jako źródeł do historii buntu. Sądzimy zatem, że na­
leży bardzo powściągliwie traktować wszelkie próby interpretacji wy­
dźwięku ich legend i motywów ikonograficznych.
Wspomnieliśmy w poprzednim rozdziale o tym, że znanych jest
sztuk monet uzurpatora, które emitowano w srebrze. Spotykamy
149
je
w
kolekcjach muzealnych, a także prywatnych. Zdecydowana ich większość
znajduje się na terytorium Wielkiej Brytanii, ale rejestrujemy rów32
33
nież takie, których miejscem przechowywania są Niemcy , Dania , Ho34
35
36
landia , Belgia
czy Francja . Liczba ta stanowi, naszym zdaniem,
dostateczną podstawę do statystycznego określenia trendów
w
sferze
i d e i , które chciano zamanifestować przy pomocy tej ka teg o rii pienią­
dza.
W literatu rze przedmiotu powszechnie przyjmuje s i ę ,ż e wybito emi­
sje srebrne na początku K arauzjańskiej r e b e l i i . Mogły one być, w od­
czuciu M. G ranta, pamiątkową serią z o k a z ji o bję cia władzy przez sa­
mozwańczego c e sar za. Nie wydaje się natom iast, ażeby przyjęła się in ­
na hipoteza tego auto ra, iż honorowały one 150-tą rocznicę rządów An37
tonina Piusa (1 3 8 - 1 6 1 )
. Ostatnio J . Casey s t w ie r d z ił ,
że srebrne
31Ib idem , s . 1 6 7 .
32I d e m :
The E p i s o d e . .. , s . 1 0 3 , nr ‘2 7 , s . 1 0 4 , nr 3 1 , s . 108,
nr 5 5 , e . 1 1 1 , nr 7 0 . Wszystkie te egzemplarze monet znajdują się
w
B e r lin ie .
33Ib idem , e . 9 8 , nr 2 (K o p e n h a g a ).
^ I b i d e m , s . 114, nr 86 ( H a g a ) .
3^Ibid em , s . 1 0 2 , nr 2 1 , s . 1 2 0 , nr 10 (B r u k s e l a ).
3 ^Ibidem, s . 1 0 7 , nr 45 ( P a r y ż ) , s . 1 1 0 , nr 66 (Paryż ), s. 1 1 2 ,nr
74 (P a r y s ), s. 1 1 3 , nr 80a (L y o n ), s . 1 1 4 , nr 88 (R o u e n ), s . 115, nr
91 ( P a r y ż ) , s. 12 1 , nr 19 ( P a r y ż ) , s. 1 2 2 , nr 23 ( P a r y ż ) .
3?M . G r a n t :
-148.
Roman anniversary Is s u e s . Cambridge 1 9 50 , s . 143*
monety, które zawierają v odcinkach rewersów lit e r y RSR, zostały wy­
produkowane jako donatywa dla wojska w związku z przyjęciem przez Zet
rauzjusza purpury
38
.
Egzemplarze z powyżssą, trudną do rozszyfrowania abrewiacją
39
nowią blisko 72# wszystkich monet w ramach omawianego aktualnie
społu. Warto zwrócić uwagę na bardzo charakterystyczną, naszym
sta­
ze­
zda­
niem, dyferencję l i c z b , które tam obserwujemy.
Wśród 113 analizowanych, egzemplarzy mcnet można wyróżnić 1 ° typów.
Lecz 5 spośród owych typów obejmuje niemal ,aż 70%
egzemplarzy. Są to em isje, których rewersy
globalnej
opatrzono
liczby
legendami AD-
VENTVS AYG, CONCORDIA MILITVM, EXPECTATE VENI, FELICITA AVG oraz REN0VAT ROMANO4 0 .
Pierwszy z wymienionych napisów znajdujemy na 10 monetach
repre­
zentujących dwa warianty typologiczne. Wyróżnia je towarzyszący
le-
41
42
gendzie rysunek cesarza z jeńcem
lub bez niego
Drugą legendę notujemy na 16 egzemplarzach. Występuje ona również
w trzech wariantach. L ic zn ie jszy ( 1 4
uścisku dłonie
38
43
sztuk) przedstawia
. Pojedyncza moneta wyobraża natomiast
J . C a s e y:
Tradition and I n n o v a t i o n ...,
złączone w
na
rewersie
s. 22 0.
39Zob. s . 126-127.
^W y s tę p u ją one w rozmaitych wersjach skrótów i przedstawień.
41N . S h i e Is
The E p i s o d e ..., з. 9 8 , nr 1 , s . 9 9 ,
nr 4-7,
s.
1 0 0 , nr 8a-9. Por. P .H . W e b b :
The B ritish E m p i r e ..., s . 5 0 8 ,
nr
5 3 5 , s . 5 0 9 , nr 536-540;
G . A s к e w:
The Coinage of Roman B r i­
t a i n . . . , s . 4 0 , nr 307-310.
S h i e 1:
The E p ie o d e ..., s, 98, nr 2 , s. 99, nr 1, s. 100,
nr 8 . Por. P.H .
Webb:
The British E m p ir e ..., s. 503, nr 535,
s.
509, nr 536-539; G. А з к e w: The Coinage of Roman B r i t a i n ..., s.
40, nr 307-309.
S h i e 1:
The E p is o d e ..., s. 101, nr 12-17, s. 1 0 2 , nr 18-24, s. 103, nr 2 6 . Por. P .H . W e b b:
The British E m p ir e ..., s. 509,
nr 5 4 3 , 5 4 7 , s. 5 1 0 , nr 543-549; G, A s k e w :
The Coinage of Ro­
man B r i t a i n ...,
s. 4 0 , nr 313, 317-319.
personifikację zgody ze sztandarami
. Ha innym numizmacie
natomiast Concordia trzymająca dłon Karauzjusza
45
w idnieje
.
Trzeci napis (EXPECTATE VENI) znamy z 13 egzemplarzy monet. Towa­
rzyszy mu wyobrażenie p e r s o n ifik a c ji B r y ta n ii, podającej rękę
,4 6
rzowi
.
cesa-
Rejestrujemy 17 srebrnych monet o czwartym typie legendy. Wszyst­
k ie one stanowią jeden wspólny w aria n t, w którym dopełnieniem
nej legendy jest rysunek statku
47
poda-
.
Monety, na których czytamy słowa RENOVAT ROMAHO, są
n ajlic zn iej­
sze w interesującym nas zespole ( 2 2 egzem plarze). Również w tym przy­
padku należy odnotować,
że wybito je stosując tylko Jeden wzór stem-
48
pla rewersu ( motyw w ilczycy k a p it o l iń s k i e j )
.
Grupa przedstawionych wyżej em isji spraw ia, naszym zdaniem,
wra­
żenie tematycznej c a ł o ś c i. Z r a c ji Jednorodnego st y lu , specyficznych
oznaczeń menniczych ( R S R ) , a także dużej zawartości srebra (b y ło
to
zjawisko nie spotykane w tej epoce) - jesteśmy skłonni łączyć emisję
tych monet z konkretnym, znaczącym wydarzeniem. Rysują się tutaj dwie
m ożliwości.
N . S h i e 1:
The E p i s o d e . .. , s . 103* nr 2 5 . P o r. P .H . W e b b:
The B r it is h E m p i r e ... , s . 509» nr 54 4*
G . A s к e w:
The
Coinage
o f Roman B r i t a i n . . . , s . 4 0 , nr 3 1 4 .
S h i e 1:
Some D enarii of C a r a u s i u s ..., s . 1 0 , nr A.
S h i e 1:
The E p i s o d e ..., з. 1 0 4 , nr 30- 34, s. 1 0 5 , nr 35-39, s . 1 0 6 , nr 40-42. P or. P .H . W e b b: The B r it is h E m p i r e ..., s.
5 1 1 , nr 554- 555, 557- 558;
G . A s к e w:
The Coinage of Roman B r i­
t a i n . . . , s . 4 0 , nr 324- 325, 327-328.
S h i e 1:
The E p i s o d e . .. , s . ' 1 0 6 , nr 4 4 , s . 10 7, nr 45-50,
s . 1 0 8 , nr 51- 56, s . 1 0 9 , nr 57- 59;
i d e m :
Some D e n a r ii of Ca­
r a u s i u s . . . , s . 1 0 , nr В. Por. P .H . W e b b :
The B r it is h E m p i r e ...,
s . 5 1 1 , nr 5 6 0 ;
G . A s к e w:
The Coinage o f Roman B r i t a i n . . . ,
a.
4 0 , nr 3 3 0 .
48N. S h i e 1:
The E p i s o d e . .. , s . 1 1 0 , nr 65-67, s . 1 1 1 , nr 68-72, s . 1 1 2 , nr 73- 78, e. 1 1 3 , nr 79-82;
i d e m:
Some D enarii of
C a r a u s i u s ..., s . 1 0 , nr C ; i d e m :
Carausian R a r i t i e s . . . ,
s. 4 2 ,
nr 2 . Por. P .H . W e b b :
The B r it is h E m p i r e ..., s . 5 1 2 , nr 572-575»
G. A s k e w :
The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 4 1 , nr 3 4 1 .
Jedną z n ic h byłaby wzmiankowana hipoteza J . Caseya, źe pieniądze
wybito Jako donatywę dla wojska w związku z przyjęciem prees
Karau-
zJusza purpury.
Inną koncepcję w tej kwestii wysunął N . S h i e l . Sugerował on
mia­
n o w icie, że monety o typie ADVEHTVS AVG oraz 3XPECTATE VENI mogły upamiętniać powrót samozwańczego cesarza do G a lii po klęsce flo ty Mak.
49
symiana
.
Trzeba na wstępie zaznaczyć, że autor owej sug estii wycofał się z
n ie j w późniejszym opracowaniu, słusznie napomykając, iż
cją takiej propagandy winno być pojawienie się
konsekwen­
tych em isji
w
zna­
leziskach ńa terytorium G a l i i . Nie odkryto tam jednak, rzecz znamien­
n a, ani jednego egzemplarza monety typu ADVENTVS AVG czy EXPECTATE
50
VENI z oznaczeniem RSR . Do tego przekonującego nas argumentu prag­
niemy dorzucić ko lejn y.
N ie wiemy, czy niepowodzenie ekspedycji Maksymiana spowodowało ueadowienie się samozwańczego cesarza na wybrzeżu
północnogalijskim.
Była już okazja zauważyć, iż dysponował on tam Gesoriacum. Ten ważny
port mógł jednak należeć do niego nieprzerwanie od momentu rozpoczę­
c ia r e b e l i i ^ . Is tn ien ie jakichkolwiek innych baz uzurpatora na kon­
tynencie, przypomnijmy, n ie znalazło natomiast potwierdzenia w źród­
łach.
Hipo teza, że opisany zespół em isji monetarnych wypuszczono w cha­
rakterze donatywy dla wojska z o k a z ji przywdziania przez Karauzjusza
purpury, jest natomiast daleko bard ziej przekonująca. Pragniemy zwró­
cić tutaj uwagę na fa k t , ie legendy, którymi opatrzono te monety,
interesujący sposób odpowiadają temu wydarzeniu. Napis ADVENTVS
w
AVG
byłby zatem symboliczną ekspresją momentu przybycia buntownika z Ga-
. S h i e l :
50
51
I d e m:
"A Quotation" from A e n e i d . . . ,
The E p i s o d e ..., s . 13 9.
s. 51-53.
l i i do Brytanii"’
NI
53
Monety z tfergiliańskim określeniem
EXPECTATE VE-
54
manifestowałyby oczekiwanie na niego przez mieszkańców wyspy .
E m isja, na której widnieje hasło PELICITA AVB i rysunek statku,hawiazywała, w naszym o dczuciu, do niedawnych sukcesów Karauzjusza w w a l ­
kach przeciw piratom, stanowiąc tym samym specyficzną, ale jakże wy­
mowną wizytówkę zrewoltowanego dowódcy. Nowy ośrodek władzy
pojawił
s i ę , rzecz zwykła w tej epoce, przy wydatnej pomocy arm ii. Uzasadnia
to apel rebelianta o lojalność podległych mu oddziałów (CONCORDIA ЩL ITV M ). Sądzimy w re szcie , iż wymogi propagandy w początkowym stadium
' buntu nakazywałyby emitowanie monet z legendą RENOYAT ROMANO, a tak­
że z bardzo rzymskim motywem wilczycy k a p it o l iń s k i e j . Rezygnacja Ka­
rau zju sza z zapędów secesjonistycznych uspokoiłaby zarówno s i ł y , któ­
re popierały go w Brytanii ( n i e przypuszczamy, aby tamtejszym le g io ­
nom, kupcom czy właścicielom ziemskim zależało na oderwaniu
Cesarstw a),
się
od
jak również,po c z ę ś c i, Dio klecjana i Mak6ymiana. Uzurpa­
tor mógł bowiem kalkulować, że ceną za zrzeczenie się przez niego po­
lit y c z n e j samodzielności będzie przyznanie mu statusu imperatora.
Rozpatrując kwestię d a ta c ji analizowanych monet, warto również zwró­
cić uwagę na k ru szec , z którego
w ości,
je wykonano. Nie ulega bowiem wątpli­
że srebro było wyjątkowo dobrym materiałem do
wybicia
tywy, a więc obdarowania pieniędzmi w ojska, które pomogło
dona-
reb elian­
towi w osiągnięciu purpury bąęlź щи ją ofiarow ało.
Charakteryzowana obecnie grupa egzemplarzy stanowi prawie 70#
o-
gólnej liczby zachowanych monet z oznaczeniem RSR w odcinkach rewer­
sów. Pochodzą one z różnych z n a le z is k , rozsiano
je po rozmaitych ko-
52P o r. W . K a c z a n o w i c
z:
Uzurpacja Karauzjusza i Allektu­
sa w świetle ik on o grafii i legend m o n e t ..., s . 58-59.
^P r zy p o m in a ono frazę "Quibus Hector ab oris expectate v e n i s ".
Por. P u b l i u s
V e r g i l i u s
M a r o : Aeneis. E d. 0. R Jr
b e c k :
Lipsiae 1860, s . 282-283.
'’^ E .M . S t a e r m a n :
K r i z i s .,., s.
498;
V.
K a c z a n o ­
w i с z:
Uzurpacja Karauzjusza i Allektusa w świetle ik on o grafii i
legend m o n e t ..., s . 59-60. Por. W .V . V/ a d e:
Carausius, Restorer
o f^B r it a in . NC 1 9 5 3 , S e r ia 6 , T . 1 3 , s . 13 1.
lekcjach - podejrzewamy zatem, że realne proporcje globalnej
emisji
owych 5 typów do reszty nie odbiegały w zasadniczy sposób od d zis ie j*
szego quantum.
Rezultatem
powyższych
wywodów jest nasz domysł, że
wszystkie monety, które wyposażono w abrewiację RSR, zostały
wybite
wkrótce po wydarzeniach początkujących uzurpację K ara uzju sza,
a
w
każdym razie w zaraniu d ziałaln o ści mennic samozwańczego władcy'’"’ .
0
ile dobór propagandowych treści na medalionach oraz na emisjach
w złocie i srebrze b y ł,
jak się zd a je , inspirowany wolą Karauzju sza,
o tyle nie mamy podstaw, by stwierdzić to samo w o dniesieniu do
an-
toninianów.
Rejestrujemy obecnie ponad tysiąc rozlicznych typów, odmian,
riantów, mutacji pieniądza
czasów r e b e lii
56
o tym nominale, które odnoszą
się
wado
bądź aą przypisywane uzurpatorowi. Biorąc jednak pod
w a g ę wartość semantyczną legend - to ilo ść h ase ł, które tam
wystę­
p u ją , waha się w granicach 1 0 0 - 1 5 0 ^ . Niemniej wypada zgodzić s i ę ,ż e
jest to duża lic zba - zważywszy, i ż panowanie buntownika trwało oko­
ło siedem la t . Należy jeszcze гаг podkreślić w tym m iejscu, że
dzo poważnie
bar­
wątpimy w to , by uzurpator o so b iśc ie , drobiazgowo usta­
l i ł wzory stempli rewersów monet z własną podobizną na aw e rsie . S ta ­
nowiły one w przytłaczającej większości kalkę w cześniejszych e m is ji,
szczególnie z czasów tzw . Imperium Galliarum , które podówczas masowo
cyrkulowały w B ry ta n ii. Jak zatem traktować id e e , które lansowano za
pośrednictwem seryjnie w ybijanych, pospolitych, a także niewiele war­
tych antoninianów?
W kontekście przytoczonych zastrzeżeń jest rzeczą oczywistą,
szczegółowa an aliza znaczenia legend i symboli rysunków,
5 5 Zob. s .
że
występują-
126-127.
56r óinią
się detalami rysunku rewersów, zastosowaniem odmiennych
wzorów tytulatury cesarskiej na awersach, a nawet starannością wyko­
nania it d .
57
Nie wszystkie numizmaty zachowały się w dobrym st a n ie , a zatem
trudno stw ierdzić, czy tworzą cne oryginalny typ. Nie jest
również
łatwo ro zdzielić pó ź n ie jsze, barbarzyńskie naśladownictwa od monet
pochodzących z epoki.
cych na monetach, dałaby złudny obraz kierunków KarauzJańskiej
pagandy. Można tutaj jedynie pokusić s i ę , naszym zdaniem,
o
pro­
bardzo
ostrożną syntezę priorytetów, które tam obserwujemy.
V
myśl owej dyrektywy wymienilibyśmy jedno h asło , które
zdecydo­
wanie dominuje na brązach samozwańca, a mianowicie pokój.
Monety
w
typie
PAX AVG5 8 , PAX CARAVSI AVG5 9 ,
PAX AVGG6 0 ,
PAX
AVGGG6 1 , PAX E XERC I5I6 2 , PAX AE563 czy PAX AET AVG64 stanowią blisko
1 /5
pozycji skatalogowanych przez P .H . Webba. Łatwo więc zauważyć o-
gromną dysproporcję występowania tych em isji w stosunku
do p o w s t a ­
ły c h .
Hasze spostrzeżenie prowadzi do s u g e s t ii, że po pierwsze - global­
n a produkcja pieniądza grupy tematycznej PAX była znaczna, a po dru­
gie - najprawdopodobniej wybijano
je przez cały okres rządów buntowni­
ka.
Nie wiemy, czy lansowanie tej id e i przez oficyny mennicze
Karau­
zjusza było zainspirowane jego w olą , czy może nastąpiło to w
drodze
mechanicznego p rzeję cia ju i istn iejących wzorców. Niemniej jednak są­
dzim y, że owe monety dobrze oddają atmosferę panującą wówczas w Bry­
ta n ii.
5 % ‘.H . W e b b:
She B r it is h E m p i r e . .. , s . 4 7 1 , nr 94-100, в. 472
nr 101-105, s . 4 7 3 , nr 106- 116, s . 4 7 4 , nr 117-124. s . 4 7 5 . nr
125- 137, s . 4 9 0 , nr 300- 308, s . 4 9 1 , nr 309- 319, s . 4 9 2 , nr 320- 332, в.
4 9 3 , nr 3 4 1 , s . 5 0 4 , nr 475- 489, s . 5 0 5 , nr 490- 493, s . 5 3 5 , nr 8 7 5 ,
878- 888, s . 5 3 6 , nr 889- 908, s . 5 3 7 , n r 909- 927, s . 5 3 8 ,
nr 928-935,
9 . 5 4 8 , nr 1 0 9 0 , s . 5 5 5 , nr 4 1 .
5 9 Ib idem , s . 4 7 6 , nr 146.
60Ibidem , s . 4 7 5 , nr 1 3 8 , s . 4 7 6 , nr 139- 140, в. 4 9 3 , nr 3 3 3 ,
5 0 5 , nr 4 9 4 , s . 5 3 8 , nr 9 3 6 .
s.
Ibidem , s . 4 7 6 , nr 141- 145, s . 4 9 3 , nr 334- 340, s . 5 0 5 , nr 495- 496, s . 5 5 0 , nr 1 , s . 5 5 1 , nr 2 , 5-6, s . 5 5 2 , nr 7- 11, s . 5 5 5 ,
nr
4 2 , s . 5 5 6 , nr 43-48.
^2Ibidem , s . 5 1 9 , nr 650.
63Ibidem , s . 5 3 5 , nr 8 7 6 .
Wydaje паи s i ę ,
że determinowało ją w dużym stopniu
oczekiwanie
na kontratak ze strony władców legitymistycznych. Przypuszczamy rów­
n ie ż , iż określony wpływ miały w tym zakresie niepokoje,które wszczy­
n a li barbarzyńcy.
W pierwszym przypadku - zagrożenie dosięgłoby rebelianta
popleczników. Utrzymanie pokoju było więc dla nich rękojmią
i
jego
przeży­
c ia i utrwalenia osiągniętych p o z y c ji.
W drugim przypadku - n e u t ra liza c ja najazdów pik ty jsk ic h , iryjakich
czy germańskich stanowiła życiową konieczność, przede wszystkim
dla
w łaśc icieli majątków ziem skich, dla mieszkańców otwartych wsi i osad,
a także dla ludności nadmorskich miast.
Powyższe rozważania prowadzą do k o n k lu z ji, że pokoju pragnęły sze­
rokie kręgi społeczeństwa wyspy. Masowa emisja monet o odnośnych mo­
tywach i legendach w interesującym nas siedmioleciu jes t,n aszy m ’ zda­
niem, odzwierciedleniem tyoh uczuć.
Generalne spojrzenie na typologię monet Karauzjusza ujawnia
bar­
dzo charakterystyczną i niedostrzeganą w literatu rze przedmiotu
ce­
chę propagandowej d ziałalno ści uzurpatora. Mieliśmy już o k a z ję ,
po
c z ę ś c i, nawiązać do n ie j w niniejszym r o z d z ia le . Chodzi mianowicie o
program, którym zamierzał kierować się ten władca.
Należy siln ie podkreślić, że samozwańczy cesarz akcentował
wolę
pozostania w ramach Imperium Rzymskiego. Nie znajdziemy na jego
netach eMiZj i , które wskazywałyby na zamiar uczynienia z terenów
mo­
mu
podległych niezależnej jednostki p o l i t y c z n e j ^ . Świadczy o tym zarów­
no wspomniany aureus i srebrne emisje typu ROMANO RENOVA (REN0VAT RO­
MANO ) , jak
i
analogiczne a n t o n i n i a n y ^ . Świadectwem w tym
wzglę­
Cc
-"Zob. W. K a c Z a n o w i e z:
Uzurpac ja Karauzjusza i A lle k ­
tusa w świetle ikonografii i legend m o n e t ..., s . 62 . Por. W . S e st o n:
D io klśtie n et la t ś t r a r c h i e ..., s . 7 5 , 8 3 .
66P .H . W e b
6 1 2 , s. 5 1 6 , nr
również J . E v
r ia 4 , T . 7 , s.
b:
The B rit is h E m p i r e ..., s . 4 9 6 , nr 3 3 2 , s . 515 nr
6 1 5 , s . 5 4 0 , nr 9 7 4 . s. 5 4 1 , nr 9 7 5 . Na ich temat zob.
a n s:
Some silver Coins of Carausius. NC 1 9 07 , Se­
272-273.
dzie są nadto monety (srebrne i brązowe), których rewersy
opatrzono
legendą ROMAE ASTERHAS (towarzyszy jej perso nifikac ja Romy w
świą\67
tyni bądz siedzącej na tarczyk
. Godzi się też wspomnieć o is tn ie ­
n iu zdawkowych unikatów przypisywanych owemu władcy, a noszących na­
pisy RESTIT ORB68 i ROMA ET
A Y U t g ) 69.
Zdajemy sobie sprawę z tego,
że hasła szerzone w propagandzie nie­
jednokrotnie były rozbieżne z rzeczywistymi intencjami
poszczegól­
nych imperatorów. W tym jednak przypadku jesteśmy przekonani o szcze­
ro śc i K a rauzju sza . Trzeba bowiem zauważyć, i ż ewentualna dążność
do
s e c e s ji wystawiałaby samozwańcowi świadectwo politycznej krótkowzro­
czności i braku a m b ic ji. Widzimy bowiem jakościową różnicę między sta­
tusem cesarza rzymskiego Qczy nawet tylko jednego z n i c h ) , a pozycją
władcy n ie w i e l k ie j , peryferyjnej B r y t a n ii, która byłaby w dodatku na­
rażona na ciągłe ataki ze strony potężnego są siad a. Przypomnijmy
tym m iejscu,
że wydarzenia epoki poprzedzającej bunt nie ra z
dły możliwości się gn ięc ia po cesarską purpurę przez lu dzi
w
dowio­
niskiego
pochodzenia i miernych zdo lno ści. Nie sądzimy, aby Karauzjusz nie zda­
wał sobie z tego sprawy.
Przytoczone wyżej argumenty podważają, naszym zdaniem, funkcjonu­
jącą tu i ówdzie w literatu rze przedmiotu tendencję do w idzenia w u70
zurpatorze bohatera narodowego dawnej B rytan ii
.
Szczególnym wyrazem dążeń samozwańczego władcy, by stać się
rów­
norzędnym partnerem dla D ioklecjana i Maksymiana, były emisje
wybi-
^ P .H . W e b b :
The B r it is h E m p i r e ..., s . 5 1 2 , nr 5 7 8 , s .
nr 6 1 3 , ewentualnie 614 fROM. E R V A ), s . 5 2 0 , nr 660-661.
516,
^®Ibidem, s . 5 4 0 , nr 9 7 0 ,
ewentualnie również 972 (RESTIT V 0 B l ) .
69Ibidem , s . 5 4 0 , nr 9 7 3 .
^ C e l o w a ł a w tym starsza liter atu ra a n g ie ls k a , nie mająca
już obecnie poważniejszych wartości naukowych ( n p . takie akcenty znajdu­
jemy w d ziele W , S t u k e l e y a:
The medallic History of M .A .V .
C a r a u s iu s ). W czasach międzywojennych lansował podobną w izję
E ..
J a n s s e n s :
Carausiu s, premier souverain national de la Grande
Bretagne. Już sam tytuł jego opracowania jest tutaj bardzo wymowny.
jane "w im ieniu trzech c e s a r zy ". Chodzi tu t a j, generalnie rze cz bio­
rą c, o jednolity stylistycznie zespół typów monetarnych,
które
w ierają na rewersach ogólnikowe idee z potrójnym G w legendach
za­
С np.
PAX AVGGG). Daleko bardziej interesujące są jednak ich awersy. Nale­
ży wyróżnić tutaj 4 grupy.
Jedną z nich tworzą unikaty typu CARAVSITS ET FRATRES S Y I^1 oraz
72
С VAL D IO ....A V G G G
. Napisom tym towarzyszą kompozycje ik ono graficz­
ne, prezentu jące popiersia obu władców legitymistycznych
oraz
rebe­
lia n t a . Monety te wybito w nominale antoniniana. Pochodzą one z o f i­
cyn w Londynie i Camulodunum.
Inny zespół,
to brązy emitowane we wskazanych powyżej warsztatach
menniczych; Mają one na awersaoh imię i tytulaturę organizatora
stemu te tr a rc h ii, Dioklecjana
73
sy-
.
Znamy także aureusy i antoniniany z legendami honorującymi drugie74
go współrządcę Cesarstwa, Maksymiana .
71
P .H . W e b b:
The B r it is h E m p i r e ..., s . 5 5 0 , nr 1 i G .A s к e w;
The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 4 4 , nr 4 0 1 v N . S h i e 1: Cara­
usius Et Fratres S u i . . . , s . 7 , nr 1 , s . 8 , nr 2-12, s . 9 , nr 13-14,
16-17» R .A .G . C a r s o n ;
Carausius E t Fratres S u i .
A . Reconsi­
deratio n . W:
Studia Paulo Naster O b la ta . E d . S . S c h e e r s . T.
1: Numismatica Antiqua. Leuven 1 9 8 2 , s . 2 4 6 , nr 1 , s . 2 4 7 , nr 2-7.
^2P .H . W e b b :
The B r it is h E m p i r e ..., s . 5 5 1 , nr 2\ G. A s к e w:
The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 4 4 , nr 4 0 2 ; N . S h i e 1;
Carau­
sius Et Pratres S u i . . . , s . 9 , nr 15» R .A .G . C a r s o n :
Carausius
E t Fratres S u i. A R e c o n s i d e r a t io n ..., s . 2 4 7 , nr 8 .
73
P .H . W e b b :
The B r it is h E m p i r e ..., s . 5 5 1 , nr 3-6, s . 552 nr
7-16, s . 5 5 3 , nr 17-25, s . 5 5 4 , nr 26-31
wybicia ostatniej
pozycji wątpliwe,)ł
G. A s к e w: The Coinage of Ron^n B r i t a i n .. . , s .
4 5 , nr 403-428, s . 4 6 , nr 429-431»
R .A .G .
C a r s o n :
Carausius
Et Fratres S u i . A R e c o n s i d e r a t io n ..., s . 2 4 7 , nr 3 , s . 2 4 8 , nr 7 , 17
-19, s . 251 * nr 20-21, 3 8 , s . 2 5 2 , nr 44-45, 51 , 5 4 , s . 2 5 3 ,
nr 5 7 ,
2 , 5 . Zob. również H .G . P f 1 a u m:
Une monnaie inźdite de Carau­
s iu s . BSFN 19 64 . T . 19 , s . 3 2 7 .
7 4 P .H . W e b b:
The B rit is h E m p i r e ..., s . 5 5 4 , nr 3 2 , s . 5 5 5 , nr
33-42, s . 5 5 6 , nr 43-49»
G. A s k e w :
The Coinage of Roaan. B rit a ­
i n . . . , s . 4 6 , nr 432-449»
R .A .G . C a r s o n :
Carausius Et Fratres
S u i. A R e c o n s i d e r a t io n ..., s . 2 4 6 , nr 1 , 3-4, s . 2 4 7 , nr 2 , s .
248,
nr 6 , 12-14, 18-19, s . 2 4 9 , nr 2 3 , 27 , 2 9 , 3 2 , s . 2 5 0 , nr 8 , s . 25 1,
nr 22-25, 2 9 , s . 2 5 2 , nr 3 9 , 4 6 , 5 2 , 5 5 , s . 2 5 3 , nr 58-59. Zob. rów­
n ież ^J.-B. G 1 a r d:
Vari^te inedite d' une monnaie de
Carausius
frappee au nom de Maximien-Hercule. BSFN 1 9 62 , T . 1 7 , s . 18 7.
Do omawianej grupy typów należy niewątpliwie również zaliczyć
misje sygnowane imieniem Karauzjusza (monety złote i
n i a i a n y ) , lecz noszące potrójne
G
brązowe
e-
anto-
na r e w e r s a c h ^ .
Przedstawiony wyżej zespół em isji "w imieniu trzech cesarzy"
do­
czekał się odrębnych opracowań,mających jednak charakter materiało76
wy
, a po czę śc i dał on również pretekst do zaprezentowania podsta77
wowych inform acji o d zieja c h buntu K arauzjusza
.
¥ literaturze przedmiotu powszechnie wiąże się owe monety z wyda­
rzeniami nieudanej wyprawy władcy zachodniej czę śc i Imperium, Maksy­
miana. Świadczyłoby to o sporym talencie dyplomatycznym samozwańcze­
go c e sar za, który mimo osiągniętego sukcesu wyciągnął rękę w kierun­
ku pognębionego przeciwnika i D io k le cjan a. Trudno bowiem
mówić
w
tym miejscu o tych emisjach jako o rem iniscencji realnie z a istn ia łe ­
go pokoju Сporozumienia) między zwalczającymi się stronami. N ie wska­
zują na to późniejsze wypadki, brak również jakiejkolwiek r e a k c ji na
owe gesty w mennictwie cesarzy legitym istycznych.
N ie negujemy tego, że monety "w im ieniu trzech cesarzy" mogły być
wybite w związku z klęską Maksymiana. Pragniemy jednak zwrócić uwagę
na inną możliwość przyczyny ic h e m is ji.
^ P . H . W e b bs
The B r it is h E m p i r e ..., s . 4 6 3 , nr 2 , s . 4 6 5 ,
nr
20-21, s . 4 6 7 , nr 42- 43, s . 4 7 6 , nr 141-145, 1 4 8 , s . 4 7 7 , nr 1 5 2 , s .
4 7 8 , nr 1 6 4 . s. 4 7 9 , nr 182- 183. s . 4 8 0 , nr 1 8 4 , s . 4 8 2 , nr 202-204,
s . 4 8 7 , nr 266- 267, s . 4 8 9 , nr 2 9 1 , s . 4 9 3 , nr 334- 340, s . 4 9 5 ,
nr
362- 372, s . 4 9 6 , nr 3 7 8 , s . 4 9 8 , nr 404- 405, s . 5 0 1 , nr 4 4 3 , s . 5 0 ^
n r 495 -496, s . 5 0 6 . nr 51.0-512, s . 5 0 7 , nr 5 2 1 , s . 5 2 4 , nr 1 0 0 1 ,
s.
5 4 5 , nr 1054ł
G . A s к e w:
The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 34
nr 9 9 , 1 1 3 , s . 3 5 , nr 1 1 4 , 1 3 3 , s . 3 6 , n r 176- 178, 1 8 1 , 1 8 4 , 1 9 2 , s.
3 7 , nr 2 0 6 , 2 1 3 , 2 3 4 , s . 3 8 , nr 2 4 0 , 255- 256, 2 6 0 , 2 7 4 , s . 3 9 , nr 288}
R .A .G . С a r s о n:
Carausius E t Fratres S u i . A , R eco n side ratio n ..
s . 2 4 6 , nr 2 , 5 , s . 2 4 7 , nr 1 , 4 , s . 2 4 8 , nr 5 , 8- 10, 15-16,
20-21,
s . 2 4 9 , nr 2 4 , 3 0 , s . 2 5 0 , nr 1-6, 9-16, s . 2 5 1 , nr 26- 28, 30-37, s .
2 5 2 , nr 40-43, 47- 50, 5 3 , 5 6 , s . 2 5 3 , nr 6 0 , 1-1A, 3-4, 6-10, s . 254,
nr 1-3.
son:
S h i e l :
Carausius Et Fratres S u i . . . , s . 7- 11; R .A .G C a r ­
Carausius Et Fratres S u i . A R e c o n s i d e r a t i o n ..., s .
245-258.
Zgodnie z ostatnimi propozycjami R .A .G . Carsona co do chronologii
karauzjańskich monet - należałoby je datować na lata 292-293
78
.Chce­
my tutaj pokusić się - w formie ostrożnej hipotezy - o uściślenia cza­
su wybicia tych numizmatów i zaproponować
jako moment ich pojawienia
s ię okres po 1 marca 293 r . (d a t a otrzymania purpury przez
Konstan-
c jusza C h l o r u s a ) ^ .
Zjawienie się kolejnego konkurenta, jego akcja pacyfikacyjna w pół­
nocnej G a l i i , a później zdobycie Gesori&cua mogły zobligować
zwańczego cesarza do przypomnienia o swoicĄ a sp iracjach ,
a
samo­
przede
wszystkim do usatysfakcjonowania Maksymiana. Należy bowiem pamiętać,
że uszczuplenie jego kompetencji w związku z przydaniem
mu
tytułu
cezara było prestiżową porażką tego władcy. Czyż zatem gest Krauzjusza nie stanowiłby specyficznej próby pozyskania sobie przychylności
80
odsuniętego od spraw północnogalijskich i brytańskich Maksymiana?
Monety Allektusa są znacznie mniej interesujące pod względem
ich
propagandowych tr e ś c i. Trudno tutaj wyróżnić jakieś trendy, które pre­
ferowałby ten uzurpator. Legendy umieszczone na rewersach jego
s j i i towarzyszące im kompozycje ikonograficzne wyraźnie
emi­
nawiązują
do tradycji poprzednika. N ie można zatem wykluczyć ewentualności, że
ich użycie miało charakter czysto mechaniczny.
Jedynym oryginalnym zespołem em isji w mennictwie nowego władcy są
R1
wspomniane już wcześniej tzw. kwinary. Tworzą one typy LAETITIA АТС
i VIRTVS AVG
82
. Legendom tym towarzyszy rysunek statku.
78
Zob. R .A .G . C a r s o n :
The Mints and C o i n a g e ..., s . 3 8 ;
id e m:
The Sequence-Marks.. . , s . 6 2 ; i d e m :
Carausius Et Fratres
S u l. A . R e c o n s id e r a t io n ...,, s . 256-258.
"^ P o r . N . S h i e 1:
Carausius Et Fratres S u i . . . ,
s . 9-10.
®°Dioklecjan wprawdzie przybrał sobie również ce zara, G alariu ssa,
jednakże nastąpiło to w blisko trzy miesiące po wyniesieniu do wła­
dzy Konstancjusza Chlorusa С21 maj 293 r . ) , por. W. S e s t o n: Dioc lć tien et la tćtrarchie. . . , s. 93-94.
®1P .H . W e b b :
The B ritis h E m p i r e ..., з. 5 6 9 , nr 124-127; G .A sk e w:
The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 5 3 , nr 571-574.
o t
Omawiana aeria monet doczekała się odrębnego artykułu
, który jed­
nak w całości poświęcono id e n ty fik a c ji owej jednostki pływającej, szu­
kając nawet an alo gii w zabytkach szkutniczych z czasów
cza i z XV II w. Artykuł ten nie
prezentuje
więc
średniowie­
istotnej wartości
dla poznania dziejów owej bardzo efemerycznej r e b e l i i . Z r a c j i
ską­
pego zasobu r e l a c j i źródłowych o czasach panowania Allektusa nie w i­
dzimy zresztą możliwości u stalenia przyczyny w ybicia tych s e r ii
mo­
netarnych i c e la , któremu miały one służyć.
W zakończeniu prezentowanego ro zdziału należy poświęcić nieco
wagi h ipo tezie wysuniętej przez J.- P . Callu ,dotyczącej
wych aspektów w mennictwie zarówno K a rauzju sza ,
u-
propagando­
jak i A lle k tu s a.
0-
tóż autor ten przypuszcza, iż niektóre oznaczenia występujące na re­
wersach interesujących nas em isji to "le t t r e s se c r e t e s ", I tak znaki
F0 można byłoby rozwinąć, zdaniem owego b adacza, w postać
P (e lic i-
tas) 0 ( r b i s ) , BE w postać В (onus) E fv e n t u s ), natomiast symbole
SA,
S C , SP oznaczałyby S (a lu s ) A(ugusti) , S (a lu s )
С (aes a r i s ) ,
S (a lu s )
84P (r in c ip is )
, Sugestia taka nie przekonuje nas z k ilku względów.
Oznaczenia takie towarzyszą rozmaitym legendom
i
wyobrażeniom
ikonograficznym na rewersach monet K arauzjusza i A lle k tu s a . Brak
jakiejś prawidłowości, która pozwoliłaby w idzieć w owych
tu
symbolach
dopełnienie zasadniczej id e i lansowanej przez określoną em isję.
Treści rozpowszechniane w sposób tak konspiracyjny byłyby
zupeł­
n ie nieczytelne d la rzeszy użytkowników tego p ien ią dza, zwłaszcza iż
t
nie rejestrujemy odpowiednich a na lo gii w rzymskim mennictwie♦
4
Ja k iż sens miałoby posłużenie się przez Karauzjusza
i
Allektusa
znakami tajemnymi na ich własnych monetach, skoro pożądane idee moż­
nr 5 9 , s . 5 6 9 , nr 128-131; G . A s к e w:
The Coinage o f Roman Bri­
t a i n , . . , в. 5 1 , nr 504- 508, s . 5 3 , nr 575-578.
8 3 Zob. C .E . Б о т е :
Т . 4 5 , s . 15-20.
8 * J .- P . С a 1 1 u:
The f i r s t B rit is h Navy. "A n tiq u ity "
La politique monetaire. . , ,
19 71 ,
s . 3 4 1 , przyp. 9 .
na było propagować tam jawnie? Warto zauważyć w tym m ielscu,
że no­
tujemy emisje monetarne typu SALVS AVG, które w ybijał pierwszy z wiad, 85
86
o ów , a także jego następca
.
Powyższe względy nakazują uznać hipotezę J .- P . Callu
chybiony. Akceptujemy natomiast ugruntowaną w naukowej
przedmiotu koncepcję P .H . Webba, i ż owe liter y są znakami
za
pomysł
literatu rze
menniczy­
mi (cecha warsztatów w ramach danej oficyny , wyróżnik poszczególnych
4Л87 .
s e r ii monety
85P .H . W e b b:
The B r it is h E m p i r e ..., s . 4 7 7 , nr 154-160 s . 4 7 8 ,
nr 161-163, s . 4 9 7 , nr 396- 398, e . 4 9 8 , nr 399-403, s . 5 0 7 , nr 519-520, s . 5 2 0 , nr 662-670, s-. 525 , nr 722- 723, s . 5 4 1 , nr 9-32-990, s.
5 4 2 , nr 991-1000, 10 02 , s . 5 4 9 , nr 10 93 , s . 554 nr 2 6 ;
G. A s k e w :
The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 3 6 , nr 187-191, s. 3 8 ,
nr
272-273, s . 4 2 , nr 382-384, s . 4 5 , nr 4 2 6 .'
86P .H . W e b b :
The B rit is h E m p i r e ..., s . 5 5 9 , nr 9 , 1 5 , s . 5 6 2 ,
nr 43-44, s . 5 6 8 , nr 11 4;
G . A s к e w:
The Coinage of Roman B r i­
t a i n . . . , s . 5 0 , nr 4 5 8 , 4 6 4 , s . 5 1 , nr 491- 493, s . 5 3 , nr 5 6 2 .
87
P .H . W e b b :
The C o i n a g e ..., s . 135-138;
i d e m:
The Reign
. . . , s . 52-68;
i d e m:
The B ritish E m p i r e ..., s. 455-460.
ROZDZIAŁ VI
Obieg monetarny
w państwie Karauzjusza i Allektusa
Zagadnieniu cyrku lacji pieniężnej na terenie rzymskiej B rytanii w
czasach buntu poświęciliśmy odrębny artykuł1 . W niniejszym rozdziale
przedstawiamy zatea jedynie zasadnicze cechy wekazanej problematyki.
Oceniając rozwój badań numizmatycznych w W ie lk iej B ry ta n ii, uznać
można wiek XIX za okres intensywnego pozyskiwania monet rzymskich,pochodzących ze zn alezisk dokonywanych na jej terytorium.
W
czasach
tych nastąpiło bowiem szereg odkryć, niekiedy bardzo znacznych
miarami i interesujących z r a c ji swej struktury,
uwaga
ta
roz­
dotyczy
również mennictwa obu uzurpatorów. Przyczynę takiego stanu rzeczy na­
le ży upatrywać przede wszystkim w gwałtownej wówczas
in d u s t r ia liz a ­
c j i tego k r a ju . Prace ziemne, drogowe czy budowlane nie tylko sprzy­
jały archeologicznym eksploracjom, lecz również przyczyniały e ię czę­
sto do odkryć zupełnie przypadkowych.
Nie ulega w ą tpliw ości, iż w początkach bieżącego
dysponowała w tym zakresie na tyle bogatym zestawem
stu lecia
nauka
in form acji,
by
móc pokusić się o próbę ich uogólnienia celem odtworzenia obrazu
e-
kononiki ówczesnej epoki. Wydaje s i ę ,
że właściwym miejscem d la
ta­
k i e j r e fle k s ji winny być opracowania P .H . Webba. Jednakże lektura Je­
go artykułów i części R I C , które poświęcono uzurpacji
Karauzjusza i
‘W . K a c z a n o w i c z:
Obieg pieniężny na terenie B rytanii w
czasach u zurpacji Karauzjusza i Allektusa (w druku).
Allektusa ( a właściwie mennictwu samozwańczych władców), budzi
duże
rozczarowanie. Autor ograniczył się bowiem jedynie do pobieżnego
o2
pisu n ajbardziej spektakularnych skarbów monet obu rebeliantów .Kom­
pleksową charakterystykę cyrkulacji pieniądza w czasach panowania Ka­
rauzju sza i Allektusa przedstawił dopiero C .H .V . Sutherland w
mono­
g r a f i i poświęconej m .i n . obiegowi rzymskich monet na terytorium Bry3
tanii . Brak tam jednak d o k ład n iejs ze j, b ardziej
wnikliwej
an alizy
interesującego nas zagadnienia. Należy ponadto mocno żałować, że za­
mieszczone na końcu cytowanej pracy zestawienie 42 skarbów,pochodzącychiz omawianej przez nas epoki, ogranicza się wyłącznie do
miejsca tezauryzacji monet oraz odsyłacza do d a l s z e j ,
4
nie trudno dostępnej literatu ry ,
V
podania
niejednokrot-
ostatnich d zies ię cio le ciach ukazały się dwa generalne opracowa­
n ia , traktujące o obiegu pieniężnym na obszarze całego Imperium, m .in .
w interesującym nas okresie. Jednym z nich jest monografia S . Bolina,
która jednak nie zawiera potrzebnych inform acji na temat Karauzjusza
5
i Allektusa . Drugim - dzieło J.- P . G a llu , gdzie
oprócz szczegóło­
wych rozważań nad strukturą obiegu pieniężnego można
znaleźć
także
syntetyczną charakterystykę mennictwa uzurpatorów®.
Szczególne miejsce w stanie badań nad omawianym przez nas proble­
mem zajmuje opublikowana niedawno praca N . S h ie la . Autor ten
sób n ajpełniejszy zestawił skarby zawierające
emisje
Allektu sa, które zdeponowano w czasach r e b e lii
2 P .H . W e b b: The R e i g n . . . , s . 30-37ł
p i r e . . . , s . 448-453.
^ C .H .V . S u t h e r l a n d :
i
w spo­
Karauzjusza i
później7 . Katalog
i d e m:
The B r it is h Em­
Coinage and C u r r e n c y ,.,, s . 62-71.
^Ibidem , s . 16 2.
5
S.
В о 1 i n:
Stockholm 1958.
,
State and Currency in the Roman Empire to 300 A.D.
®J.-P, С a 1 1 u:
La politique m o n e t a ir e ... ,
-351, 3 5 3 , 355-357, 4 2 3 , 439.
s . 34 0, 3 4 2 .
350-
g
ów został uzupełniony analitycznym komentarzem . Trzeba jednak
kr eś lić ,
że opracowanie N . S h iela nie zawiera
zestawienia
pod­
drobnych
znalezisk monet obu władców.
Dysponujemy obecnie 84 skarbami e m is ji, których tezauryzacja
stąpiła w okresie panowania K arauzju sza i Allektusa.
W
spośród
53
tych zespołów, najmłodsze monety to pieniądze in ic ja to ra
na­
buntu^,
w
20 zaś monety najmłodsze należą do Allektusa1 0 . Osobną natomiast gruP1 (11
p o zycji) etanowią skarby składające się
wyłącznie
z
monet
Omówienie przedstawionej wyżej podstawy źródłowej naszych
rozwa­
pierwszego bądź obu wymienionych władców1 1 .
żań pragniemy rozpocząć od o gó lniejsze j r e f l e k s j i .
W lic z b ie 84- znanych skarbów monet pochodzących
z
__
2 zn aleziska zostały odkryte jeszcze- w XVII stuleciu
i aż 23 w XIX w.
14
1
2
lat uzurpacji
__
, 9 w X V H I w.
Chcemy tutaj mocno po dkreślić, że w owym
1 тс
zesta­
w ieniu umieściliśmy wyłącznie te depozyty, których datę odkrycia zna­
my na pewno lub w p r zy b liże n iu .
fakt,
Pragniemy zatem
zwrócić
uwagę
na
że duży procent skarbów, będących przedmiotem naszego zaintere-
Ibidem , s . 74-93ł P or. C .E . K i n g :
The Circu latio n of Coin
in the Western Provinces A .D . 260- 295. W: The Roman W e s t .. . , T. 1 , s .
89-126.
^N. Shiels The E p i s o d e . .. , s . 39-51, 61-62.
10Ibidem , s . 51- 57, 6 2 .
11Ibidem , s . 58- 60.
12Ib idem , s . 53-54 (Cynwil G a i o ) , s . 54 ( F l e e t ) .
13Ibidem , s . 39 (Amersham),s. 39 (Boking), s . 41 (E l l a n d H all Wood\
s . 42 (E p p e r s t o n e ) , s . 42 (Ew elm e) , s ; 47 ( R i p l e y ) , s . 50 ( W e l l ) , a.
50 ( V e l n e y ) , s . 58 (B i t t e r n e ) .
1^Ibidem . s . 39 (B r e d ic o t ), s , 39 (Camerton I I ) , s . 41 ( D e a l ) , s .
42 (E v e r t o n ), s . 43 ( Laugharne C a s t l e ) , s . 44 (L la n i d a n ), 3 .4 6 (Puck n o l l ), s . 48 (S h o t o v e r ), s . 48 (S ilc h e s t e r I I ) , s . 49 (S t r a t a F lo ­
r i d a ) , s . 49 (V a l n e r s l e y ) , s . 50 (Wentwood K i l l ) , s . 51 CBlackmoor),
3
52 (Camsrton I ) , s . 55 (O u n d l e ), s . 56 (Park E n d ) , s . 56 (Sapper-,
ton T u n n e l), s . 57 (Tickenham ), s . 59 (Old Ford B ow ), s . 60 (Port Те №
n a n t ), s . 61 CCadbury), s . 61 ( E a s t Harnham), s . 62 (Evenley). Do gru­
py tej można byłoby ewentualnie zaliczyć także skarb z D in Silwy (p o ­
zyskany około 1900 r . ) - s . 44 i z miejscowości Dinas D in lle ( około
1800 r . ) - s . 5 8 .
.
sawania, odkryto w okresach, kiedy rzadko dbano o staranny opis ujaw­
nianych zabytków numizmatycznych. W
przypadku
w ielu
z
cytowanych
znalezisk owa dokumentacja jest zatem tak ogólnikowa, że
w praktyce
niewiele wnosi do badań nad obiegiem monetarnym u schyłku I I I w.
J e ś l i przyjrzeć się mapie rozmieszczenia skarbów, to ujawni
ona,
15
że koncentracja odkryć występuje w południowo-wschodniej Brytanii
Trudno się temu d ziw ić , skoro tam właśnie znajdowały się wówczas cen­
tra życia prow incji. Jest natomiast rzeczą charakterystyczną, że de­
pozytów tych nie rejestrujemy na północnych terenach, nie
będących
pod władzą Rzymian. Wskazuje to wyraźnie na zasięg cyrkulacji
p ie ­
niądza obu uzurpatorów, a w konsekwencji na zasięg ich panowania.Nie
notujemy również odkrycia monet z lat uzurpacji na wybrzeżu
kornwa-
lijs k im 1 6 .
lic z b a 84 znanych skarbów z d zie s ię c io le tn ie j r e b e li i ma określo­
ny wydźwięk. Intensywna ich tezauryzacja w tak krótkim czasie orien­
t u j e , naszym zdaniem, w atm osferze, która towarzyszyła ówczesnym wy­
darzeniom. Dojście bowiem do władzy K arauzju sza, później
jego
gwał­
towna śmierć, krótkie panowanie A llektusa, zmagania z Maksymianem
i
Konstancjuszem Chlorusem, a najprawdopodobniej także najazdy ze stro­
ny barbarzyńców - wszystkie te zdarzenia sp rzy jały , rzecz oczyw ista,
ukrywaniu w ziemi przez mieszkańców Brytanii posiadanych zasobów pie­
niężnych.
Cechą charakterystyczną zespołów, w których najmłodszymi monetami
są emisje obu rebeliantów , jest to , ie aż w 26 przypadkach skarby te
15Ibidem, s . 93.
1^Warto na marginesie zauważyć, że brak jest także em isji Karau­
zjusza i Allektusa z terenu Wysp ITermandzkich na kanale
La Manche,
Zestawienie rzymskich monet odkrytych na wyspie Jersey dał ostatnio
R .W . H i g g i n b o t t o n s
Roman Coin Finds in Je rsey . N
Circ
1 9 79 , T . 8 7 , s . 62-64V
i d e n:
Roman Coin Finds in Jersey С Adden­
d a ) . N Circ 1982, T . 9 0 , 8 . 236-237. Na obszarze Ir la n d ii
natcxiast
znaleziono zaledwie pojedynczy egzemplarz srebrnej em isji Karauzju­
s z a , zob. R. D a y:
On a Hoard of Roman Coins found
at Cuskirmy.
"Journal of the Cork H istorical and Archaeological S ociety" 18 96 , Se­
r ia 2 , T . 4 , s . 49-51.
zawierają numizmaty kolejnych władców, począwszy od skrajnie zdewalu17
owanych antoninianów G allie n a
. Sądzimy że owa prawidłowość
dobrze
wyznacza czasową cezurę masy p ien ią dza, który obiegał wówczas na wy­
sp ie .
Inną regułę stanowi niezwykle częste ( 4 2 r a z y ) występowanie monet
wybijanych przez cesarzy tzw. Imperium Gailiarum
w ości,
18
. Nie ulega wątpli­
że grały one dominującą rolę w wymianie handlowej na obszarze
rzymskiej B r y ta n ii. N iż ej
zamieszczona ana liza ilościowa poszczegól­
nych skarbów ujawni to w całej o str o ś c i.
W kontekście naszego spostrzeżenia na temat r o l i ,
jaką
odgrywały
wówczas na wyspie emisje władców g a lijs k ic h , warto zwrócić uwagę
nieproporcjonalnie małą lic z b ę występujących w d zie s ię c io le c iu
na
zna­
le ziakjzawierających m .i n . zreformowane antoniniany A u relian a. Rejestrujeay bowiem zaledwie 9 takich odkryć
19
. Zawierają one
przy
tym
bardzo mało monet tego władcy.
N . S h i e 1:
The E p i s o d e . . . , s . 39 (B r e d ic o t ), s . 40 (Castell-Y-Bere), s . 41 (D in o r b e n ), s . 41 (E lla n d Hall W ood), s . 41 ,( Eppers t o n e ), в, 42 (Great Orme' s H e a d ), s . 43 (Hoveringham ). s . 44 (Marg a r e t t in g ), s . 45 (N a r b e r t h ), s ; 46 ( P u c k n o l l ), s . 47 ( R i p l e y ) , s. 47
( S t . A lb a n s ), 3. 47 (Segon tiu m ), s . 48-49 (S o u th Norwood),
s.
49
(S t r a t a F l o r i d a ;, б ; 50 ( W e l l ) , s . 50 (Wentwood M i l l ) , s . 51 С Bor­
d e n ) , s . 52 (C o l c h e s t e r ), s . 53 ( C r o n d a l l ), s . 53-54 (C yn w il G a io ),
s . 56 (S k e w e n ), s . 57 (Tickenham ), s . 57 ( W a t c h f i e l d ) , s . 61 (Cadbu­
r y ) , s . 61 (C h e d d ar ).
j 8Ibidem , s . 39 (B r e d i c o t ) , s . 40 (Conw ay), s . 41 (D in o r b e n ),
s.
41 (Epperetone) . s . 42 (G r e a t Orme’ s Head),, s . 43 (Hoveringham ),
s.
43 ( Llan ge in w en ), s . 44 ( L l a n l e c h i d ), 8 . 44 ( M argaretting),
s.
45
(N a r b e r t h ), s . 46 (P u c k n o ll), s . 47 ( R i p l e y ) , s . 47 ( S t . A lb a n s ), s .
47 (Se g o n tiu m ), s . 48 (S h o t o v e r ), s . 4 8 (S ilc h e s t e r I I ) , s . 48 ( S i l ­
chester I I I ) , s . 48-49 ( South Norwood), s ; 49 ( S t r a t a F l o r i d a ), s 49
(T h u r sto n la n d ), s . 49 (U p s a ll C a s t l e ) , s . 49 (W a lm e r sle y ), s. 50(Well),
s . 51 (W r o x e t e r ), s . 51 (Blackm oor), s . 51 (B o r d e n ), s . 52 (Canterbu­
r y ) , s , 52 (C o lc h e s t e r ), s . 53 (Coygan C av e), s . 53-54 (Cynwil Gaio).
s . 54 ( F l e e t ) , s . 54 ( H o l t ) , s . 55 ( L i l l y H o rn ), s . 55 ( O u n d l e ),
s.
5 6 (P a r k E n d ), s . 5 6 (S a p p e r t o n T u n n e l), s . 56 (S k e w e n ), s . 57 ( W a t ­
c h f i e l d ) , s . 61 (C a d b u r y ), s . 61 (C h e d d a r ), s , 61 (E a s t Harnham), 3 .
62 (E v e n l e y ).
19Ibidem , s . 48 (S h o t o v e r ), s . 43 (Linch m ere), s . 51 (Blackm oor),
s . 53 (C r o n d a l l ), s . 54 ( H o l t ; , s . 55 (O u n d l e ), s , 61 (C a d b u r y ),
s.
61 (C h e d d a r ), s . 61 ( E a s t Harnham),
Również tylko stosunkowo niewielka lic z b a
składzie emisje Dioklecjana i Maksymiana
20
depozytów
Chlorusa
w
swym
, a zaledwie trzy zn alezi­
ska z lat uzurpacji Allektusa k ilk a egzemplarzy monet
21
ma
Konstancjusza
. Także ogólna lic zb a monet wszystkich tych tetrarchów jest
w przytoczonych skarbach relatywnie znikoma. Świadczy to bezsprzecz­
nie o przerwaniu dopływu bieżących em isji D io klecjan a,
Maksymiana i
Konstancjusza Chlorusa na terytorium wyspy w latach buntu. Taki stan
rzeczy nie budzi z d ziw ien ia , zważywszy, że z a is tn ia ła sytuacja musia­
ła wpłynąć w istotny sposób na ówczesne kontakty gospodarcze
Brytanią a kontynentem. Podejrzewamy wręcz, że znajdujące
między
się w
o-
wych znaleziskach monety Dioklecjana i Maksymiana mogły znaleźć
się
na obszarze tej prowincji jeszcze przed wybuchem Karauzjańskiej
re­
b e lii.
W celu ustalenia wewnętrznej struktury chronologicznej obiegu pie­
niężnego na terenie rzymskiej B rytanii oraz proporcji
liczbowych u-
działu em isji poszczególnych imperatorów w depozytach z czasów uzurpacji Karauzjusza i Allektusa wybraliśmy 8 n ajbardziej reprezentatyw­
nych, a zarazem n ajlep ie j udokumentowanych z n a le zisk , których zawar­
tość przedstawiamy w zamieszczonym niżej zestaw ieniu, w tabeli 1 .
Zestawienie to obejmuje skarby, rzecz niezwykle is to tn a ,
składa­
jące się z monet o nominale antoniniana, a więc najbardziej
wówczas
powszechnej jednostki obiegowej. Trudno zatem mówić tutaj o
ewentu­
alnym świadomym doborze pieniądza celem jego te za u ry za c ji, skoro nie
występują w owych depozytach emisje zło te,
jak również,
praktycznie
rzecz biorąc, srebrne. Zaledwie pojedynczy bowiem egzemplarz denara,
który rejestrujemy w dużym znalezisku z Penard G-ower nie ma oczywiś­
cie
żadnego znaczenia dla rekonstrukcji obiegu monetarnego
w
obrę-
20
Ibidem, s # 42 (E v e r t o n ), s . 43 С Linchmere), s . 43 С Hoveringhaml
s . 48 С Shotcrver), s . 48 C s ilchester I I I ) , s . 54 ( H o l t ) , s . 55 ( Cund l e ) , s . 57 (Tickenham ), s. 57 ( W a t c h fie ld ), s . 51 (31ae k m o o r),
s.
61 СCadbury), s . 61 С Cheddar), s . 61 ( E a 3 t Harnham), s . 62 (GloucesP>
t
Ibidem , s* 51 fBlackm oor), s . 61 С С ad b u r y ), s . 61 С East
ham).
Harn­
bie poeiadłości uzurpatorów. Taki stan rzeczy pozwala na
wysunięcie
te z y , i t owe skarby prawidłowo oddają strukturę masy pieniężnej
bę­
dącej w obiegu w czasach r e b e l i i na terytorium domeny Karauzjusza
i
A lle ktu sa.
S poetrzeżenią, które mieliśmy okazję w cześniej uczynić potwierdza
a n a liz a struktury przedstawionych depozytów. Bardzo wyraźnie
się tutaj przewaga monet tzw . cesarzy g a lijs k ic h . Jedynie
rysuje
skarb
z
Linchmere Jest pod tym względem pewnym wyjątkiem. Równie jasno widać
nik ły u d z ia ł w tamtejszym życiu ekonomicznym em isji Aureliana. Wymow­
ny jest f a k t , i ż w dobrze poświadczonym znalezisku z Penard Gower no­
tujemy tylko 10 antoninianów tego cesarza ( O , < $ ) . Koniecznie
trze­
ba przy tym zaakcentować, że wśród owych rzadkich em isji w ogóle nie
wystąpiły zreformowane monety Aureliana o wskazanym nominale. Emisje
tetrarchów w skarbach z Blackmoor (łą czn ie 129 sztuk)
i
(46 sztuk) wydają się być na pierwszy rzut oka stosunkowo
z Linchmere
pokaźnie
reprezentowane, ale w proporcji do pieniądza innych cesarzy są to li­
czby minimalne, stanowiące odpowiednio 0 , 4^ i 5 , 7% globalnej
w ie l­
kości depozytów. Warto również zauważyć, i ż w 8 przytoczonych znale­
ziskach tylko skarb z Penard Gower zawierał pewną (trud n ą jednak
sprecyzowania) liczbę lokalnych naśladowniotw monet rzymskich.
do
Nie
odgrywały one zatem w iększej r o li w życiu ekonomicznym B rytanii pod22
czas uzurpacji Karauzjusza i Allektusa
.
Szczególnego rodzaju grupę tworzą beesprzecznie znaleziska składa­
jące się wyłącznie z monet rebeliantów . Jednakże prócz skarbu z L i t ­
tle Orme1 s Head, który miał się składać
z kilkuset ( 6 0 0 , ewentualnie
700 ) egzemplarzy numizmatów obu samozwańczych cesarzy
ilo śc i innych em isji
23
i
, reszta udokumentowanych depozytów
minimalne rozmiary. I tak, znalezisko z Caervent lic z y
niew ielk iej
ma
tylko
jedynie 6 zdaw-
22Por. R . M e r r i f i e l d :
The Lime Street (1 9 5 2 ) Hoard
barbarous R adiates. КС 1 9 55 , Seria 6 , Т. 1 5 , s. 113-124.
of
kowych antoninianów Karauzjusza i 4 Allektusa
tylko 4 antoniniany Karauzjusza i 10 Allektusa
smith - 7 monet in icjato ra rewolty
26
. Inne z Droitwich
25
-
. Kolejne - z Hammer-
. Skarb z Port Tennant - również
7 em isji owego cesarza i 2 jego sukcesora
27
. Wreszcie
w S t . Albans
2Q
odkryto 19 egzemplarzy karauzjańskich antoninianów
. Można snuć róż­
ne rozważania co do okoliczności, w jakich depozyty te zostały złożo­
ne w ziem i, a także co do ich w ł a ś c ic ie li. Być może chodzi w tym przy­
padku o drobne oszczędności szeregowych legionistów Karauzjusza
czy
Allektusa.
Mieliśmy już okazję p o d k r e ś lić ,>że dysponujemy obecnie stosunkowo
małą liczbą złotych i srebrnych monet obu samozwańczych cesarzy. Nie
2<ł
wszystkie one posiadają dostatecznie jasną proweniencję
. Nie w i­
dzimy podstaw, by są d z ić , że monety wybijane z tych kruszców
wały is to tn iejszą rolę
odgry­
w życiu gospodarczym Brytanii w epoce Karau­
zjusza i Allektusa.
Rejestrujemy pewną lic zb ę pochodzących z kontynentu skarbów i zna­
le z is k luźnych monet obu władców. Ich zestaw ienie, aktualnie najpeł­
nie jsze w literaturze przedmiotu, zawiera tabela 23° .
Dokonany prze-
24Ibidem, s . 5 8 .
“^ Ib i d e m .
26Ibidem.
27Ibidem , s . 5 8 , 60.
28Ibidem , s . 60.
2^?or. ibidem, s . 1 4 3 , 16 3.
50Por. J . S . В o e r s m a:
De Romeinse muntvondsten in de
provincie Noord-Brabant. JMP 1 9 6 3 , T . 5 0 , s . 6 8 ;
J . - B . G i a r d: La
monnaie l o c a l e . . . , s . 27-29;
Z. D u к s a:
W ia d o m o ś c i ...,
s. 167;
N . S h i e Ił The E p i s o d e ..., s . 66-69;
J . 0 a s e y : Carausius and
A l l e c t u s ..., s . 2 9 4 , 29 6;
Р. В a s t i e n:
Tr^sors de la Gaule septentrionale. La circulation mone'taire a la f i n du Illume
e t au de­
but du iy®me aifecle3. RNd 1 9 78 , T . 6 0 , s . 79 7; X . L o r i o t: Trou­
v a ille s de monnaies de Carausius sur le continent. BSFN 19 79 , T . 3 4 ,
s . 577-578, 5 8 3 ; P. H . M i t a r d:
Trouvailles de normaies de Ca­
rausius dans le Vexin franęais ( Val d‘ 0 i s e ) . BSFN 1980. T . 3 5 , s 675-676; H. H u v e 1 i n:
Antoniniani de Carausiua de 1* a te lie r
de
Rouen. BSFN 19 80 , T . 3 5 , s . 676-677;
e a A e m: Deux nouveaux antcn in ian i de Carausius frappes к 1 ' a te lie r de Rouen. BSFN 19 83 , T . 3 8 ,
Tabela 1
Struktura skarbów antoninianów zdeponowanych ze rządów Kara*jusza i Allektusa
N a z w a miejscowości
N a z w a miejscowości
N a zw a miejscowości
N a z w a miejscowości
Linchmere
Prucknoll
Holt
Blackmoor
Imię panują­
Liczba
cego
monet
Procent
Imię
panującego
Liczba
monet
Procent
Imię
panującego
Liczba
monet
Procent
Imię
panującego
Liczba
monet
Imię
panującego
Liczba
monet
Procent
Imię
panującego
Liczba
monet
Procent
Imię
panującego
Julia D o m n a
Gordian III
N a z w a miejscowości
Park End
Oundle
Lilly Horn
Procent
N a zw a miejscowości
N a z w a miejscowości
N a z w a miejscowości
Penard
Liczba
monet
Procent
1
0,2
3
1
poniżej 0,1
Filip Arab
poniżej 0,1
Gordian III
1
0,2
Otacilia
1
poniżej 0;1
Filip Arab
9
Gallus
1
poniżej 0,1
poniżej 0.1
Decjusz
2
1,5
0,3
2
0,3
Woluzjan
1
Walerian
25
0,1
Decjusz
1
0,1
Walerian
1
0,1
107
9,7
Walerian
Młodszy
Gallien
Salonina
2
3 475
331
poniżej 0,1
11,7
1,1
Saloninus
7
poniżej 0,1
Postumus
331
8
1,1
poniżej 0,1
Lelian
Mariusz
Wiktoryn
60
0,2
5 450
18,3
Postumus
1
0,1
Gallien
3
2,8
Salonina
2
1,9
Postumus
55
51,4
Gallien
1
0,1
Wiktoryn
40
37,4
Gallien
Salonina
Saloninus
10
0,9
Postumus
Lelian
15
1,4
0,2
Mariusz
Wiktoryn
Walerian
Wiktoryn
2
1
201
0,1
18,2
2
0.2
Walerian
29
2.4
0,4
Gallien
5
?
Postumus
,
Mariusz
Wiktoryn
353
35,7
Wiktoryn
Salonina
Postumus
5
0.4
353
29,4
Mariusz
Wiktoryn
131
23
175
21,7
i
3,8
29,0
2
0,3
68
11,3
Imię
panującego
Walerian
G o w er
Liczba monet
Procent
5
0.2
Gallien
331
12,8
Salonina
29
1Д
Postumus
30
1,2
5
0,2
19,8
Mariusz
Wiktoryn
513
(w tym naślad.)
Divo Victorinc
Tetryk I
10 195
34,2
Tetryk Г
4
3,7
Tetryk I
399
36,1
Tetryk I i II
629
63.5
Tetryk I
431
35,9
Tetryk I
33
5,4
Tetryk I
1
866
poniżej 0,1
33,5
(w tym naślad.)
Tetryk II
Klaudiusz II
3 833
4 213
12,9
Tetryk II
Klaudiusz II
14,1
2
1,9
Klaudiusz II
222
120
20,1
Tetryk II
10,9
Klaudiusz II
198
34
16,5
2,8
Tetryk II
Klaudiusz II
11
125
1,8
20,7
Tetryk II
w ybrakowane
294
(w tym naślad.)
4
11,3
0,2
(galijskie)
Kwintyllus
Aurelian
Seweryna
188
175
14
0,6
0.6
poniżej 0,1
Kwintyllus
Aurelian
Seweryna
15
1,9
1
0,1
Aurelian
6
1
0,5
Kwintyllus
Aurelian
Seweryna
0Д
6
0,5
9
0,7
2
0,2
Kwintyllus
18
3,0
Klaudiusz II
256
9,9
Divo Claudio
61
2,4
Kwintyllus
Aurelian
Tacyt
206
0,7
Tacyt
60
7,4
Florian
18
0,1
Florian
3
0,4
Probus
43U
Probus
133
16,5
5
0,7
0,9
Karus
12
1,4
poniżej 0,1
K aryn
24
2
0,1
poniżej 0,1
N um er ian
14
poniżej 0,1
Dioklecjan
75
0,3
Dioklecjan
M aksym ian
53
0,2
M aksym ian
M agnia
Urbika
Karus
Karyn
7
Tacyt
Probus
2
5
0,2
0,5
3,0
2
0,2
Seweryna
Probus
73
6,0
Tacyt
1
0,1
Florian
Frobus
M agnia Urbika
Karus
Karyn
1
0,2
M agnia
Urbika
1
20
26
0,1
2,5
Dioklecjan
1
0,1
3,2
N um erian
2
Dioklecjan
6
0.2
0,5
2
0,2
M aksym ian
Konstancj usz
Chlorus
Karauzjusz
Allektus
545
90
poniżej 0,1
1,8
0,3
Karauzjusz
534
66,0
Karauzjusz
1
0,9
Karauzjusz
9
Allektus
2
0,8
0,2
Karauzjusz
Allektus
7
1
0,7
Karauzjusz
0Д
Allektus
7
9
0,6
Karauzjusz
1
0,2
Allektus
1
0,2
1 denar
13
29 784
807
107
Razem
1105
990
R azem
1202
Razem
604
poniżej 0,1
0,5
2
poniżej 0,1
32
1,2
poniżej 0,1
1
2
sprzed 286 r.
poniżej 0,1
M aksym ian
1
z lat 290— 294
poniżej 0,1
nictwa
Karauzjusz
28
1,1
81
ЗД
(w tym naślad.)
-------------—--Razem
0,7
0,4
Dioklecjan
naśladow­
1
10
(sprzed reformy)
35
Florian
Tacyt
(w tym naślad.)
18
Razem
2583
gląd materiału informuje natomiast o tym, że wyjąwszy skarb z Rouen,
który omawiamy w innym miejscu3 1 , reeztę znalezisk tworzą pojedyncze
egzemplarze interesującego nas pien iądza, bądź minimalnych rozmiarów
depozyty em isji monetarnych z epoki współczesnej opisywanym wydarze­
niom, względnie niezbyt od n ie j o d le g ł e j. Należy są dzić , że owe brytańskie monety rozprzestrzeniły się na kontynencie przede
wszystkim
jako "p r z e c ie k i" z jed y n e j, naszym zdaniem, g a lij s k ie j bazy Karauzju­
sza z Gesoriacum oraz jako łup wracających z B rytanii rzymdcich wojsk,
którymi dowodził Konstancjusz Chlorus - zwycięzca Allektusa
32
lega przy tym żadnej w ątpliwości, iż ów pieniądz nie odegrał
. Nie ttis to t­
nej r o li w ekonomice kontynentalnych prowincji Imperium Rzymskiego.
s . 381- 382;
H. H u v e l i n ,
X . L o r i o t :
Quelques arguments
nouveaux en faveur de la lo ca lis atio n de Г a t e lie r "continen tal"
de
Carausius a Rouen. "B u lle t in du Cercie d‘ Etudes Numismatlques" 1 9 8 3 .»
T . 2 0 , s . 67-69.
3 1 Zob. s .
127- 128.
Zakończenie
Kończąc nasze studium poświęcone uzurpaoji Karauzjusza i Allektu­
sa w Brytanii i G a l i i u schyłku I I I w. n .e .,p rag n ie m y wypunktować ce­
chy charakterystyczne tego buntu i jego rolę w d ziejach owej
epoki.
Nie ulega wątpliwości, że Karauzjańska reb elia była typowo
woj­
skową uzurpacją. Samozwańczy cesarz wyrósł w rzymskich legionach,
momencie wypowiedzenia posłuszeństwa oparł się na arm ii.
sprawowania rządów owa armia bezsprzecznie odgrywała
W
dużą
w
czasie
ro lę .
W
przeciwnym wypadku Maksymian łatwo i szybko poradziłby so b ie, naszym
zdaniem, z niesubordynacją swego podwładnego.
Nie mamy również wątpliwości,
że powodzenie Karauzjańskiego przed­
sięw zięcia było w znacznym 3topniu determinowane interesami
miesz­
kańców B ry ta n ii, którym zagrażali b liż e j nieokreśleni w źródłach bar­
barzyńcy.
Może wydawać się to dziwnym, ale siln a dokumentacja obecności Ka­
rauzjusza na ówczesnej arenie politycznej w postaci licznych
typów
monet nie jest dla nas szczególnym zaskoczeniem. Było bowiem
rzeczą
charakterystyczną dla owych czasów, że rozmaici uzurpatorzy
tendenci do cesarskiej purpury bardzo mocno akcentowali swoje
i
pre­
pre­
te n sje . Inna rze cz, iż typologia monet Karauzjusza jest nader okaza­
ł a . Związane to było zapewne, po c z ę ś c i, z tym, że rebeliant dopiero
organizował rzymskie mennic two na w yspie. Powstało tam wówczas oo naj­
mniej k ilk a warsztatów, które głównie jednak powielały
rozbudowany
kanon id e i propagowanych przez monety uprzednich cesarzy i uzurpato­
rów, Karauzjańskie emisje służyły uzupełnieniu braków w
cyrkulacji
pieniądza na terenie rzymskiej B r y t a n ii, eliminując z tamtejszego obiegu tzw. monety naśladowcze.
Niewątpliwie szczególnym zagadnieniem jest rola opisywanej
pac ji w h is t o r ii Cesarstwa Rzymskiego u schyłku I I I
uzur­
s tu lecia.
Trudno jest nam powiedzieć, czy ma rację W . Seston twierdząc,
w yniesienie Maksymiana do godności Augusta po krótkim okresie
że
spra­
wowania rządów w charakterze cezara było konsekwencją przyjęcia przez
K arauzju sza tego najwyższego tytułu. Hipoteza taka ma wszakże
cechy
prawdopodobieństwa. Sądzimy natomiast, że niepowodzenia Maksymiana w
zmaganiach z samozwańczym władcą doprowadziły w rezultacie do
przy­
dania mu Konstancjusza Chlorusa jako "cesa rza pomocniczego".
Można
zatem stw ierdzić,
że opisywane wydarzenia
odegrały
pewną
rolę
w
kształtowaniu się systemu t e t r a r c h i i. Niemniej zdajemy sobie oczywi­
ście sprawę z tego,
że nie była to rola zasadn icza.
Krótkotrwały okres u zurpacji Allektusa jawi się w sposób dość bez­
barwny. Wydaje s i ę , że Karauzjuszowy sukcesor nie dysponował ani ta­
lentem , ani poparciem, a n i , być może, wyobraźnią swego
poprzednika.
Należy jednak pamiętać o tym, że niezwykle szczupła podstawa źródło­
wa, którą dysponujemy do
góle do
charakterystyki tej postaci - a także w o-
okresu jego rządów na wyspie - może w istotny sposób
wypa­
czać obraz tego władcy.
W naszym opracowaniu niejednokrotnie negowaliśmy cały szereg
po­
glądów bądź poddawali w wątpliwość różne istn iejące h ipotezy. Nie za­
wsze były możliwości przedstawienia koncepcji alternatywnej.
Chcemy
bowiem p o d kre ślić, te omawiana uzurpacja wymaga ostrożnych i wyważo­
nych sądów. Pragnęliśmy nadto przejrzeć się wydarzeniom niejako
zew n ą trz", a więc bez balastu tu i ówdzie występujących w
rze przedmiotu skłonności pozanaukowych, związanych
"z
lit e r a tu ­
zwłaszcza
ze
szczególną rolą tej r e b e lii w u ję c iu badaczy a n g ie lsk ich . Wydaje się,
że taki punkt widzenia pozwolił na sformułowanie pewnych nowych
te г
o dziejach buntu. Ponadto dążność do równorzędnego uwzględniania
naszej monografii różnych kategorii źródeł
pozwoliła w sposób
w
bar­
d zie j wielostronny przedstawić problematykę u z u r p a c ji, chociaż oczy­
wiście z powodu w ielkich luk w źródłach sporo kw estii z tej d z i e d z i­
ny musi pozostać - przynajmniej w ch w ili obecnej - nie rozstrzygnię­
tych.
Aneks
Kwestia lokalizacji mennicłw uzurpatorów
Problem umiejscowienia oficyn menniczych Karauzjusza wzbudzał nie­
wątpliwie najwięcej kontrowersji w literatu rze przedmiotu. Tylko is t­
nienie podówczas wytwórni w Londynie jest n ajzu p ełn iej pewne. Wskazu­
je na to lit e r a L , którą znajdujemy w odcinkach rewersów szeregu mo­
n e t ^ . Trudno zresztą przypuścić,
że rozbudowane mennictwo tego
bun­
townika funkcjonowałoby poza sto licą prow incji,
2
С .
Duży zespół numizmatów re b elian ta jest sygnowany monogramem
Oznaczenie to próbowano różnie rozw iązać. Pojaw iła się zatem
suges­
tia,
(Cata-
że może chodzić w tym przypadku o miejscowość Catterick
ractonium ) w północnej A n g lii3 . Nie mamy Jednak dostatecznych
słanek do tego, by są d zić ,
że to n ie w ielk ie m iasteczko,
nie
prze­
mające
przede wszystkim większego znaczenia m ilitarnego, mogło odgrywać
kąś rolę w państwie K arauzjusza . W podobny sposób
12ob. P .H , ¥ e b b:
nie odnośnych znaków.
The R e i g n .. . ,
należy
s , 60-63, Tam pełne
również
zestawie­
^Ibid em , s . 58- 60.
3W, S t u k e l e y :
The medallic H istory . . . , T . 1 ,
ja-
s . 107.
traktować propozycję wskazującą na Cirencester (Corinium )3. Brak jest
także przekonujących dowodów na rzecz hipotez mówiących o S ilchester
(C a lle v a )^
czy Porchester (Portus Adu rni) , gdzie rzekomo znajdowała
się główna baza floty Karauzjusza (c i a s s i s Castrum)^.
Autorzy kilku opracowań ostrożnie łączą emisje monetarne sygnowa­
ne odnośnym znakiem z Bitterne koło Southampton (ciausentum )
lub
z
Colchester (Camulodunum) . Tezę o funkcjonowaniu Karauzjańskiej men­
nicy w pierwszej z wyżej wymienionych miejscowości zdecydowanie lan9
sował jedynie H . Mattingly . Wskazują na to, jego zdaniem, te numiz­
maty w ramach interesującego nas zespołu inonet, które w swej
g r a fii zawierają akcenty nawiązujące do flo ty 1 0 .
Twierdzi
ikono­
on
przy
tym, że część okrętów uzurpatora posiadała swoje bazy w pobliżu B it ­
terne, na wyspie Vectis ( d z i s i a j W ig h t)1 1 .
■
’ Zob. P .H . W e b b: The B r it is h E m p i r e ..., s .
43 2; C .H .V .
t h e r l a n d :
Coinage and C u r r e n c y ..., s . 6 3 ; S .
P r e r e:
t a n n i a .. ., e . 337} N. S h i e 1 : Nowe s p o j r z e n i e ..., s . 126.
®Por. N. S h i e 1 :
'J . B a i l e y :
S uB r i­
Nowe s p o j r z e n i e ..., s . 12 6.
Some N o t e s . . . ,
s. 321.
О
Zob. C .H .V . S u t h e r l a n d :
Coinage and C u r r e n c y ...,
s.
63} R .A .G . C a r s o n :
The Mints and C o i n a g e ... , s . 63}
i d e m:
An Aureus of Carausius minted at Rotomagus. "The B r it is h Museum Quar­
terly" 1963-1964, T . 2 7 , s . 73*
i d e m :
The Sequence- М а г к з ..., s .
62}
J.- P , С a 1 1 u :
Genio Populi Romani (2 9 5 - 3 1 6 ). Contribution i.
une histoire numismatique de l a Tetrarchie. Paris 1 9 6 0 ,
s.
31} 1d e m:
La politique m o n e t a i r e ..., s . 3 4 0 , przyp. 9} A . 3 i r 1 e y:
L ife in Roman B r it a in . London 1 9 6 6 , s . 122}
J . G r i c o u r t : Treeor de monnaie3 romaines de Noyelles-Godault (Pas de C a l a i s ) . Carau­
sius e t Allectus en Gaule. REA 1 9 6 7 , T . 6 9 , s . 235} G .C , B o o n: The
Penard Rolnan Imperial Hoard:
an interim Report and a L ist of
Ro­
man Hoards in W a le s . "The B u lle tin of the Board of C e ltic
S tu d ie s"
1 9 6 8 , T . 2 2 , s . 2 9 4 , przyp. 3} N . S h i e l :
The E p i s o d e ..., s. 174
^Początkowo nie miał on skrystalizowanej o p in ii na ten temat. Zob.
H. M a t t i n g l y :
Hoards of Roman Coins found in B r it a in . And a
Coin Survey of the Roman Province. JRS 1 9 3 2 , T . 2 2 , s . 94:
"C
mint
really was - Camulodunum or Clausentum or elsew h ere". W późniejszych
pracach autor ten opowiedział się już kategorycznie
za kandydaturą
Clausentum, zob.
i d e m :
Carausius, his Minte and money
System.
"A n tiq u ity " 19 45 , T . 19 , s . 122}
i d e m:
The Imperial Recovery..
s . 333.
Trzeba po d kreślić, że powyższa argumentacja znanego badacza budzi
poważne w ątpliwości. Po pierwsze - emisje monetarne, które są
osią
jego rozważań, mogły być równie dobrze wybijane w Camulodunum,
Ten
ważny ośrodek m iejski rzymskiej Brytanii ma bowiem połączenie z
mo­
rzem poprzez rzekę Colne. Trudno zatem wykluczyć ewentualność, że sta­
cjonowały w tamtejszym rejonie okręty K ara uzju sza, Po drugie
dysponujemy absolutnie
żadnymi informacjami w literatu rze
-
nie
źródłowej
o is tn ie n iu jakiejkolwiek bazy morskiej rebelianta na wyspie V e c t is .
Warto tutaj również zauważyć, że fo rty fik a c je z
są datowane dopiero na lata 70 IV stu lecia
12
obszaru
Clausentum
,
Sądzimy, że propozycja wymieniająca Camulodunum
jako siedzibę men­
nicy w ybijającej numizmaty opatrzone interesującym nas
monogramem
13
jest n a jb ar d ziej prawdopodobna , Na taką atrybucję wskazywałoby zna14
с zenie miasta
. Było ono niewątpliwie drugim obok Londynu
centrum
życia p ro w in c ji. Ośrodek ten odgrywał jednak przede wszystkim isto t­
ną rolę m ilitarną w rzymskim systemie obronnym na w yspie.
Hie
przy tym powodu tw ie rd zić , by Camulodunum nie znajdowało się
mamy
w
rę­
kach Karauzjusza.
W literaturze przedmiotu is t n ie je o p in ia , że n ie w ielk ie oddalenie
wymienionego miasta od Londynu (około 8 0 km. w l i n i i prostej - przyp.
W . K . ) może świadczyć przeciwko tezie o historyczności mennicy
mulodunum
15
. Pragnieny tutaj
jednak zwrócić uwagę
na
spostrzeżenie
J . G ricourta, który w nawiązaniu do tego problemu zauważył, że
12
w Ca-
Zob. N. S h i e 1 :
The E p i s o d e . . . , s . 1 7 5 . Гог. C . E .
The f i r s t B r it is h N a v y . . . , s . 2 0 .
Mak-
D o v e :
13P .H . W e b b :
The C o i n a g e .. ., s . 134-135; i d e m:The R e i g n .. .,
s . 4 6 ; i d e m : The B rit is h E m p i r e ..., s . 431-433* E .
? a n t e cc h i : Monete d i Carausio e Aletto del Gabinetto Numismatico d i Mi­
lan o . "R iv is t a It a lia n a di Numismatica e Science A f f i n i " 1 9 60 ,
Se­
r i a 5 , T. 8 , s . 13 6; G . A s к e w:
The Coinage of Boman B r i t a i n . . . ,
s . 33 ; M. K o z a k i e w i c z : Monety rzymskie w B rytan ii. BN 1973^
nr 2 ( 8 0 ) , s . 2 5 ; R . W a 1 к e r :
Carausius, Caesar of
B r i t a i n ...,
s . 17 4.
1^Zob. o tym M .R . H u l l :
Roman Colchester. London 1958.
sencjusz (306- 312) wybijał monety zarówno w Rzymie, jak i w
k iej O s t i i 1®. Szkoda, że nie jesteśmy zorientowani co do
po b lis­
rozmiesz­
czen ia s ił Karauzjusza. Można jedynie przypuścić, że mennice uzurpa­
tora znajdowały się w miejscach ic h największej k o n cen trac ji. M ie li­
śmy już okazję wcześniej po dkreślić,
że Camulodunum spełniało warun­
k i , by stać się jedną z centralnych baz wojskowych re b e lia n ta . Odkry­
to tam rćwnież, argument niezwykle is to tn y , ponad 80 monet Karauzjus z a , które noszą symbol
С
17
.
Podczas wykopalisk archeologicznych w 1925 r . w Wroxeter
nium )
znaleziono pojedynczy egzemplarz karauzjańskiego
(viroco-
antoniniana
typa PAX AVG* Hosi on na odcinku rewersu nie znane wcześniej oznaczę18
nie BRI
. Is tn ie ją dWie zasadnicze teorie na temat znaczenia mono­
gramu.
Zdaniem G .F . H i l l a ów niewątpliwy skrót należałoby rozwinąć w po­
stać
BRl(conium ). Miała to być miejscowa, zbarbaryzowana forma naz­
wy Viroconium. Konsekwencją takiego rozumowania stała się hipoteza o
is tn ien iu w Wroxeter mennicy K arauzjusza
1ч
.
Twórcą drugiej koncepcji był P .H . Webb. W jego mniemaniu abrewiac ja wyraża nazwę
BRI|(tannia). Znajduje on uzasadnienie d la
swojej
tezy w niektórych wcześniejszych emisjach monetarnych,pochodzących z
mennicy w S is c ii.Z a w ie r a ją one na odcinkach rewersów lit e r ę P , którą
wzmiankowany autor interpretuje
jako monogram określenia P (an n o n ia)^.
Poprawkę do powyższego ustalen ia wniósł ostatnio N . S h i e l . Twier­
d z i on bowiem, że BRI może oznaczać
B R (it a n n ia ) (P r im a ), a miejscem
J . G r i c o u r t S Тгёвог de monnaies romaines de Noyelles-God a u l t . . . , s . 2 3 5 , przyp. 1.17
P . J . C a s e ys
Carausius and A l l e c t u s ...,
s . 28 8.
18N . S h i e l :
The BRI Coins of C a r a u s i u s ..., s . 2 2 5 , nr 1 :
id e m:
The E p i s o d e . .. , s . 1 7 8 , nr 1 . Por. P .H . W e b b :
The
B r i­
tish Empire. . . , s . 5 4 8 , nr 10 87 .
^ G .F . H i l l :
336-342.
A Mint at Wroxeter? NC 1 9 25 , S eria 5 , T . 5 ,
s.
w ybicia zespołu monet był Londyn. Ta o statnia hipoteza jest re zu lta­
tem badań porównawczych nad stylistyką omawianych em isji i tych
e-
gzemplarzy, które uchodzą za najw cześniejsze produkty mennicy stołecznej
Koncepcja G .P . H i l l a jest bezsprzecznie trudna do p r zy ję c ia .
Nie
zachowała się bowiem żadna inskrypcja bądź informacja w źródłach l i ­
terackich, która potwierdzałaby, że Yiroconium było znane również jako Briconium
22
. V dodatku z upływem czasu ujawniły się kolejne mone­
ty z BRI na odcinkach rewersów, z których dwie typu SALTS AVG są nieznanej proweniencji
stopitum )
?
A.
23
,
r
jedna typu PAK AVG pochodzi z Corbridge (.Cor-
, inna o tej samej legendzie rewersu z Chichester
zaś kolejne ( w typie SALVS AVG)
z
?*■»
, dwie
Hichborough2 **. Hie można zatem
podstawie tylko pojedynczego numizmatu z Wroxeter i na
na
pozbawionej
podstaw sp ek ula c ji co do ówczesnej nazwy tego miasta przyjmować,
że
is t n ia ł a tam Karauzjańska m ennica.
Propozycja P .H . Webba budzi daleko większe za u fa n ie . Hie
widzimy
natomiast powodu, by można było zaakceptować interpretację H . S h ie la .
Wiemy wprawdzie, że w końcu I I s t u le c ia
lub na początku I I I w.
na27
stąpił podział Brytan ii na dwie prowincje
. Nic zresztą nie wskazu-
21N . S h i e 1 :
The BRI Coins of C a r a u s i u s ..., s . 2 2 6 ;
The E p i s o d e ..., s . 1 8 0 .
i d e m:
2 2 Zob. J .C . M a n n ;
Spoken Latin in B rita in as evidenced in the
In s c r ip t io n s . "B r ita n n ia "
1971* T* 2 , s . 218-224. Por. N . S h i e 1:
The BRI Coins of C a r a u s i u s ..., s . 2 2 3 ;
i d e m;
The E p i s o d e ..., s .
177.
К
23N . S h i e 1:
The BRI Coins o f C a r a u s i u s ..., 3 . 2 2 5 , nr 2 , 6 ;
i d e m :
The E p i s o d e . . . , s . 1 7 8 , nr 2 , s . 1 7 9 , nr 6 .
24ц . S h i e 1 :
The BRI Coins o f C a r a u s i u s ..., s . 2 2 5 ,
d e m:
The E p i s o d e . . . , s . 1 7 9 , nr 3 .
25n . S h i e 1:
nr 3 ; i-
Another BRI Coin of C a r a u s i u s ..., s . 336- 337.
2 % . S h i e 1:
Some Coins of Carausius from Richborough.. . ,
1 1 9 , nr 35-36;
i d e m:
The BRI Coins of C a r a u s i u s ..., s . 2 2 5 ,
4- 5;
i d e m :
The E p i s o d e . . . , s . 1 7 9 , nr 4-5.
s.
nr,
2^Zob. na ten temat A .J . G r a h a m :
The D iv is io n o f B r it a in .
JRS 1 9 6 6 , T . 6 1 , s . 92-107;
J .C . M a n n ,
M .G . J a r r e t t:
The
D iv isio n of B r it a in . JRS 1 9 67 , T . 6 2 , s . 61-64.
je na to , by Karauzjusz rząd ził nawet przez krótki okres tylko częś­
cią rzymskiego terytorium na wyspie.
Część monet Karauzjusza nosi na odcinkach rewersów
symbol
RSR.
Próby rozszyfrowania tego skrótu mają dość długą tradycję.W starszej
lit e r a tu rze , nie mającej już teraz wartości naukowych, pojawiły
propozycje rozwinięcia owej abrewiacji
w
postać
R (u t u p i i ) S(igna-
t o r ) R(ogatorum), R(utupiae) S (t a t i v a ) R(omana),
t a ) - bez podaniajzatem in terpretacji drugiego R
29
n us) S (ig n a t u s ) R (u tu p ia e ) .
Wszystkie wymienione tutaj hipotezy majĄ
się
R (utu p ia e) S(igna28
dwie
czy także
R(oma-
wspólne cechy. Po
pierwsze - umiejscawiają Karauzjańską mennicę w Rutupiae. Po
drugie
- stworzono je bez oparcia na jakichkolwiek analogiach na innych mo­
netach rzymskich. Jedynie J . Evans zawarł w cytowanym artykule krót­
ką uwagę, że " i n early medieval times there was a gold coin
called
the Romanatus".
Z czasem pojawiła się jeszcze jedna sugestia na ten temat. Rozwią­
zuje ona skrót RSR jako R (a t i o n a l i s ) s(ummarum) R(ationum ) i zarazem
łączy interesujący nas zespół monet z osobą A lle ktu sa, który w przy­
toczonej już przez nas wcześniej inform acji Aureliusza Wiktora "summae rei praesset". Badania nad stylistyką tych numizmatów jednocześ­
n ie ujawniły ich podobieństwo do em isji monetarnych,pochodzących
mennicy w Londynie. Ma to wskazywać, że egzemplarze sygnowane
z
zna­
kiem RSR mogły być wybijane pod kontrolą Allektusa w stołecznej men­
nicy3 0 .
Wcześniej już powiedzieliśmy, że nie wiadomo, czy następca Karauzju­
sza rzeczywiście pełnił wskazaną fun kcję . S ie
mamy
ponadto
przesłanek do tw ierdzenia, że w ogóle urząd o takiej nazwie
28
Cyt* za P .H . W e b b :
tish E m p i r e ..., s . 43 4.
29
J . E v a n s:
T . 7 , s . 273.
The R e i g n . . . ,
s. 48;
innych
istn iał
i d e m: The
B ri­
Some silver Coin of Carausius. NC 19 07 . Seria 4 .
w Karauzjańskim aparacie administracyjnym. Nie przekonuje
nas
rów­
nież tw ierd zen ie, że na podstawie badań stylistycznych należy w id zieć
miejsce wybicia tych rzadkich sonet w Londynie.
Można byłoby postawić tutaj ostrożną hipo tezę, i ż pieniądz
grupy
RSR emitowano w bardzo ważnym .forcie Rutupiae, gdzie znaleziono n ie ­
w ie lką , trudną jednak do sprecyzowania, lic zbę takich monet^1 , W pew­
nym momencie personel tamtejszego a te lie r zostałby przeniesiony
stolicy prow in cji, celem zorganizowania czy wzmocnienia
do
centralnych
warsztatów menniczych. Stąd wynikałyby podobieństwa stylu na omawia­
nych numizmatach*
Bardzo ważne jest zagadnienie is tn ie n ia oraz lo k a liz a c ji
mennic
Karauzjusza na obszarze północnogalijskim. Trzeba przy tym zaznaczyć,
iż problem ów wykracza poza sferę rozważań czysto
numizmatycznych,
a jego rozwiązanie rzutuje w konsekwencji na sprawę zasięgu władania
32
G alią przez Karauzjusza
. Zagadnieniu tenru poświęciliśmy odrębny азtykuł
33
, ą w tym m iejscu jedynie streszczamy tezy wspomnianego opra­
cowania.
Kwestię obecności Karauzjańskich warsztatów menniczych na
konty­
nencie postawił po raz pierwszy w naukowej literatu rze przedmiotu P .H .
Webb
34
. Punktem w yjścia dla jego koncepcji stał się odnaleziony z po­
czątkiem 1846 r . w Rouen (daw n iej Rotomagus) skarb rzymskich
Znalezisko to lic zy ło podobno około 300-400 egzemplarzy
które wkrótce uległy parcelacji
35
monet.
pien iądza,
. W ch w ili obecnej wiemy jedynie ty-
51R .A .G .
C a r s o n :
The Mints
and C o i n a g e .. .,
e.
35i
S h i e l :
The E p i s o d e . .. , s . 1 7 2 ;
P .J . С a s e y:
Carausius
A l l e c t u s . . ., s . 2 8 8 .
N.
and
32 J . G r - i c o u r t :
Une enquete: monnaies de Carausius et d ’ Al­
lectus trouvees sur le continent. BSFN 1 9 6 2 , T , 1 7 , s . 1 1 1 .
■*V. K a c z a n o w i c z :
rauzju sza (w d ru k u ).
W sprawie tzw. g a lijs k ic h mennic Ka­
3 4 P .H . W e b b :
The R e i g n . . . , s. 31-32, 4 2 , 50-51, 66-67; i d e a:
The B ritis h E m p i r e ... , s . 4 2 8 , 4 3 1 , 4 3 3 , 4 5 5 , 516- 523; N . S h i e 1:
The E p i e o d e ... , s . 68-69, nr 1 0 .
-^B. B e a u j a r d ,
H. H u v e l i n :
A propos de 1 ’ a te lie r
monetaire rouennais de Carausiu s. BSFN 19 78 , T . 3 3 , s . 360- 367;
e-
l e , i t tyło tan kilkanaście antoninianów G a llie na i władców tzw. Ce­
sarstwa Galijskiego oraz egzemplarz brązowej monety Konstantyna Wiełk ieg o . W skład owego depozytu w chodziła, być może, pojedyncza moneta
złota Karauzjusza. Zidentyfikowano w nim również 3 karauzjariskie de­
nary z oznaczeniem RSR na odcinkach rewersów, a także nieco ponad 200
antoninianów tego władcy, w zdecydowanej w iększości bez oznaczeń men­
niczych. K ilka jednak spośród owych monet, rzecz is to tn a , nosi na re­
wersach znak
R
względnie
OPR.
Koncepcja P .H . Webba sprowadza się do dwóch zasadniczych
.
t e z . Po
*
pierwsze - twierdzi on, iż skojarzenie faktu miejsca znalezienia de­
pozytu w Rouen (Rotomagus) z oznaczeniami
R i OPR jest samo w sobie
rozwiązaniem problemu lo k a liz a c ji mennicy, która emitowała
czą część owego zespołu monet. Skrót
R
oznaczałby w tym
R(otom agus), natomiast abrewiację OPR należałoby rozwinąć
O ( f f i c i n a ) P(rim a) R(otom agensis). Po wtóre - dodatkowym
na rzecz tak sformułowanej hipotezy jest sugestia badacza,
zasadni­
przypadku
w
postać
argumentem
że
kara-
uzjańskie monety ze skarbu w Rouen różnią się wyglądem od wybijanych
podówczas w Brytan ii.
P .H . Webb wypowiedział się bardzo ostrożnie w kw estii
mennicy Karauzjusza w Rouen. D ziałała ona,
datowania
jego zdaniem, krótko,
przedziale czasowym ograniczonym wyprawą Maksymiana około 289
zdobyciem w 293 r . przez Konstancjusza Chlorusa
r.
w
i
północr.ogalijskiego
portu Gesoriacum.
Badania nad interesującym nas mennictwem doprowadziły P .H .
do sformułowania te zy, iż k ilka spośród karauzjańskich
Webba
antoninianów
to "coins of Continental fabric other than that of Rotomagus"
e d e m:
Le tresor de Rouen et l ’ occupation de la Gaule par
s iu s . CAM 1980, Т. 12A, s. 62-91;
X. Ь o r i o t, J . D e l a
t e:
Les tresors de monnaies decouverts dan3 le departexent
Seine-Maritine. CAN 19 80 , Т . 12A, s . 39-40, nr 55* H. H u v e
X . L o r i о t:
Quelques a r g u m e n t s ..., s . 66-67.
. Kry-
Carau­
p о rde la
1 i n,
terium tak ie j k w a lifik a c ji był styl owych monet, nawiązujący
przede
wszystkim do wytwórczości nieokreślonych warsztatów g a lijsk ic h 3"^. Au­
tor ów nie pokusił się jednakowo i o podanie l o k a l i z a c j i , gdzie miano
wybió wskazane monety, aczkolwiek w innym miejscu bardzo
ostrożnie
dopuścił on możliwość, że Karauzjańska mennica funkcjonowała na
ob-
38
starze Gesoriacum
.
W 1959 r . R .A .G . Garson wystąpił z hipotezą modyfikującą ustale39
nia P .H . Webba
. W o p in ii tego badacza antonlniany Karauzjusza bez
oznaczeń menniczych zostały wyprodukowane w Gesoriacum.
na rzecz takiego pomysłu jest rzekoma dysproporcja
w
Argumentem
występowaniu
owych monet na terenie rzymskiej B ry ta n ii. R .A .G . Carson twierdzi bo­
wiem, iż interesujące go antoniniany rejestrujemy wyłącznie
w
leziskach z południowo-wschodniej A n g l ii . Identycznego dowodu
cytowany autor
do
poparcia swej hipotezy o Gesoriacum jako
zna­
używa
miejscu
w ybijania karauzjańskich em isji monetarnych w sreb rze, które nie no­
szą znaków menniczych, a także denarów tego uzurpatora z oznaczeniem
RSR. Mennicy w Gesoriacum ostrożnie przypisuje R .A .G . Carson również
złote monety Karauzjusza o pustych odcinkach rewersów.
Wytwórnia ta miałaby funkcjonować, w myśl prezentowanej h ipotezy,
z początkiem uzurpacji K ar au zju sza . świadczy o tym, zdaniem
R .A .G .
Carsona, emitowanie przez ten warsztat monet typu ADVENTVS AVG i EXPECTATE Y E N I, które ów numizmatyk słusznie łączy ze wstępną fazą bun­
tu^0 . Mennica uległaby lik w id a c ji przed 293 r . , kiedy to Konstanc jusz
Chlorus zdobył na Karauzjuszu Gesoriacum. J e j rolę przejęłaby
nato­
miast wytwórnia w Rotomagus, której działalność R .A .G . Carson datuje
na 293 г . , a której istn ien ie potwierdzałby skarb z Rouen, szczegół -
37
' 'Ib id em , przyp, 3 .
3 8 Ibidem , s . 4 3 4 .
3 % l .A .G . C a r s o n :
The Mints and C o i n a g e .. ,,
s . 35-38.
4 0 Por. W. K a c z a n o w i c z :
Uzurpacja Karauzjusza i
tusa w świetle ik on o grafii i legend m o n e t ..., s . 58-61.
A lle k ­
nie zaś tamtejsze monety z oznaczeniami R i OPR w odcinkach rewersów.
Upadek mennicy wiązałby się ze śmiercią Karauzjusza około 293 r .
Powyższą hipotezę R .A .G . Carson utrzymał, generalnie rzecz biorąc,
w późniejszych swoich opracowaniach
41
. Została ona jednakowoż przed­
stawiona w sposób znacznie mniej kategoryczny, raczej w formie dopu­
szczalnej ewentualności.
Zaprezentowane koncepcje P .H . Webba i R .A .G .
Carsona
zasadnicze nurty pó źniejszej dyskusji nad mennictwem
wyznaczyły
Karauzjusza
w
G a l i i . Dyskusja, a obserwujemy ostatnio pewne wzmożenie
zainteresoj
wania podjętą tutaj problematyką, nie wykracza jednak
poza
utarte
42
schematy i dotyczy szczegółów . Generalne założenia budzą natomiast
nasze wątpliwości.
Przede wszystkim należy po dkreślić, iż żaden z literackich
kazów współczesnych uzurpacji nie wspomina o przynależności
gus do dziedziny Karauzju sza. Takiej wzmianki czy a l u z j i
43
ra ani panegiryk z 289 r , ku c z c i Maksymiana , an i inny
sławiący tego władcę, datowany na 291 r .
44
prze­
Rotoma-
nie zawiepanegiryk,
. Takiej inform acji nie za­
w iera również panegiryk z 297 r . ku czc i Konstancjusza Chlorusa, na­
* 1R .A .G . С a r s o ns
An Aureus of C a r a u s i u s ..., в. 73ł i d e a :
The Sequence- M arks..., e . 57-60, 63-64.
A2
P . В a a t i e n:
Un a t e lie r monetaire a Boulogne de 286 a 296.
BSFN 1960, T . 1 5 , s , 442- 443;
J. G r i c o u r t :
Tresor de
monnaies romaines de. N o y e lle s- G o d a u lt..., s . 234-235; N . S h i e 1: The
E p i s o d e . .. , s . 171-174, 180-182;
P .J . C a s e y :
Carausius and A l­
l e c t u s . . . , s . 284-301;
B. B e a u j a r d ,
H . H u у e 1 i n: A pro­
p o s . . . , s . 360-367:
e e d e m:
Le tresor de R o u e n .. ., s . 62-91; X .
L o r i о t:
Trouvailles de monnaies de Carausius sur le continent
. . . , ^ s . 583;
J. L a l l e m a n d :
be comportement des im itations
radiees et leur prototypes dans les sites "b e i g e s ". W: Melanges
de
numismatique d ’ archeologie et d *histo ire offerts a Jean
L a fa u rie .
Ed. P . B a s t i e n ,
H. H u v e l i n ,
C. M o r r i s s o n .
Pa­
r is 1 9 8 0 , s . 6 2 ; P.- H. M i t a r d:
Trouvailles de monnaies de Ca­
rausius dans le Vexin f r a n ę a i s . . . , s . 675-676; H . H u v e l i n : Ant o n i n i a n i . , s , 676-677» e a d e m:
Deux nouveaux a n t o n in i a n i.. , ,
s . 381-383» H . H u v e 1 i n , X . L o г i о t :
Quelques arguments
• « . , s . 66—7 4 .
ił
Zob. X ( l l ) Mamertini? Panegyricus Maximiano Augusto D ic tu s.
^ Z o b . X l ( l l l ) Eiusdem Magistri Menet Genethliacus Kaximiani
g u s t !.
Au­
w iązujący, rzecz is t o t n a , do całego przebiegu uzurpacji4 ^ . Jest przy
tym rzeczą oczywistą, że utwór o charakterze panegirycznym
w sposób
programowy akcentuje rzeczywiste bądź domniemane osią gn ięcia sławio­
nej osoby. Zdecydowanie więc odrzucamy ewentualność pominięcia w któ­
rymś z nieprzychylnych Karauz jtiszowi panegiryków faktu utraty
przez
niego Rotomagus na rze cz władzy legitym istyczn ej. Było to bowiem mia­
sto zbyt duże i zbyt ważne, aby fakt jego zdobycia
na
uzurpatorze
uszedł uwadze cesarskich piewców. Pragniemy także zaznaczyć, iż rów­
n ie ż żaden z późniejszych tekstów nie czyni najmniejszych a lu z ji
na
temat rzekomej przynależności Rotomagus do uzurpatorskiego władztwa.
Hipoteza umiejscawiająca mennicę Karauzjusza w Gesoriacum
się na źródle pisanym. Panegiryk powstały w 297 г . ,
opiera
a zatem już
po
upadku uzurpacji Karauzjusza i A lle k tu s a , szeroko i kw ieciście opisu­
je bowiem zwycięskie d zia ła n ia przedsięwzięte i przez
Konstancjusza
46
Chlorusa dla zdobycia portu
. Szkopuł jednak polega na tym,
że w
ślad za wspomnianym testimonium nie id ą należyte dowody numizmatycz­
n e.
Tak więc monety Karauzjusza nie zawierają oznaczeń, które sugero­
wałyby ich wybicie w Gesoriacum. Równie mocnym argumentem
tezy o braku Karauzjańskiego a t e lie r w tym mieście jest
na rzecz
nieobecność
tam jakichkolwiek zn alezisk em isji monetarnych samozwańca. Hie prze­
konuje nas również pogląd R .A .G . Carsona, że dysproporcja w występo­
waniu na terenie B rytan ii monet Karauzjusza o pustych odcinkach
re­
wersów i em isji grupy RSR jest dowodem is tn ie n ia mennicy tego władcy
w g alijsk im Gesoriacum. Powstaje bowiem w tym miejscu pytanie,
dla­
czego warsztat w ybijający odnośne monety nie znajdował się g dzieś
południowo-wschodniej Brytanii? Nowsze badania N . S h ie la
47
i J.
^ Z o b . V I I I ( У ) In c er ti Panegyricus Constantio Caesari D ic tu s.
46Ibidem , 6 .
47N . S h i e 1:
The E p i s o d e . .. ,
s . 171-173.
w
Ca-
seya
ujawniły zre sztą , że interesujący nas pieniądz występuje pro­
porcjonalnie na całym terytorium rzym skiej B ry ta n ii.
Całkowitym nieporozumieniem jest natom iast,
w
naszym
o dczuciu,
tw ierdzenie, iż szereg emisji monetarnych Karauzjusza wybito w G a l ii
dlatego,
że nawiązują one stylem do tamtejszych monet. Bezsprzecznie
terytorialną podstawą Karauzjańskiej u zurpacji była prowincja Bryta­
n i a . Tam też samozwaniec tworzył od podstaw rzymskie mennictwo. Pra­
cujący w jego warsztatach rytownicy m usieli w pierwszym okresie swej
działaln o ści oprzeć się na jakichś wzorach. A na czym miano się wzo­
rować,
jak nie na będących powszechnie ił obiegu w owej p--rincji emi-
sjach monetarnych z mennic p o b lisk ie j G a l i i ? . Zasadniczą część funk­
cjonującej na wyspie w czasach Karauzjusza masy pieniądza stanowiły,
przypomnijmy, monety tzw. cesarzy g a lijs k ic h . Ten pospolity
wówczas
w B rytanii pieniądz stał się w ię c, obiektywnie rzecz b io rąc, n a jlep ­
szym, bo n ajbardziej dostępnym wzorcem dla zaledwie raczkującego tam
mennictwa Rzymian. Stąd, naszym zdaniem, stylistyczne paralele
dzy emisjami kontynentalnego pochodzenia
mię­
a niektórymi spośród monet
Karauzjusza. Dopiero z czasem, po zdobyciu przez mincerzy uzurpatora
niezbędnych doświadczeń i odpowiedniej wprawy, wykształcił się "brytański styl" w jego mennictwie.
Dopuszczalna jest również, jak sądzimy, inna hipoteza na temat sty­
listycznych powiązań części karauzjańskich em isji monetarnych,
b i­
tych w B ry ta n ii, z w cześniejszą produkcją menniczą na terenie G a l i i .
Nie można bowiem wykluczyć, iż Karauzjuszowi udało się
zatrudnić
w
którymś ze swych a t e lie r na wyspie kogoś związanego z uprzednim mennictwem tzw. Cesarstwa G a lijs k ie g o . Ów mincerz reprezentowałby, przy­
najmniej przez jakiś c z a s , dawne nawyki rytownicze.
Przedstawiliśmy wyżej k ilk a ważkich argumentów przeciwko
hipote­
zom na temat is tn ie n ia w północnogalijskicn portach Rotomagus i
soriacum warsztatów menniczych inspiratora rewolty. Brak jest
JQ
Gerów-
nież najmniejszych przesłanek, by przyjąć, że takie mennice funkcjo­
nowały gdziekolwiek na kontynencie. S ie ma zatem
innej
możliwości,
jak tylko powiązać "g a l i js k i e monety" Karauzjusza z mennictwem
tego
władcy w rzymskiej B ry ta n ii.
Niewątpliwie rozstrzygającym argumentem na rzecz obalenia tezy
o
wybiciu w w yspiarskiej prowincji rzekomo kontynentalnych em isji
mo­
netarnych K arauzju sza, byłoby stw ierdzenie, iż pieniądz ten nie
wy­
stępuje w znaleziskach z B ry ta n ii. Gruntowne badania w ie lu
numizma­
tyków ujawniły jednak obecność takich em isji monetarnych na archeolo­
gicznej mapie tej wyspy. "G a lijs k ie monety"I uzurpatora
notujemy za-
tem w 14 miejscowościach z terenów południowej A n g lii i W alii
49
.
pieniądz wystąpił głównie w skarbach monetarnych z końca I I I w. i
pierwszej połowy IV s t u le c ia , rz a d z ie j w postaci znalezisk
a
Ow
з
luźnych.
Są to przede wszystkim pojedyncze egzemplarze tzw . grupy Rouen,a cza­
sem k ilk a sztuk owych em isji w ramach określonego depozytu. Nie
szukano się więc n& ziemiach rzymskiej B rytanii
tak dużego
do­
skarbu
" g a l i js k i c h monetMK ar a uzju sza , jak to miało miejsce w przypadku zna­
l e z i s k a , które odkryto z początkiem 1846 r . w obrębie dawnego
Roto-
aagus.N iem niej jesteśmy jednak skłonni przywiązywać dużo większe zna­
czenie do fa k t u występowania interesujących nas em isji monetarnych w
n ie w ielk ie j wprawdzie i l o ś c i ,l e c z za to w znacznej lic zbie m iejsc na
obszarze B r y t a n ii, n iż do spektakularnego, le cz nie na jlep ie j poświad­
czonego depozytu z Rouen i rzad k ich , po części również problematycz­
nych, monet "w typie Rouen", które odkryto na terenie północnej Fran50
cji
. Sądzimy zatem, iż "kontynentalny pieniądz" Karauzjusza wybi­
4 ^Zob. X . L o r i o t:
Trouvailles de monnaies de Carausius
sur
le c o n t i n e n t ..., s . 5 8 3 , przyp. 2 3 ;
В. В e a u j a r d,
H . H u v e1 i n!
Le trśsor de R o u e n ..,, s . 6 4 , przyp. 4 ;
H . H u v e 1 i n , X.
L o r i o t:
Quelques a r g u m e n t s ,.., s . 68-70.
5 °Z o b . J . S . В a e r s m a:
De Romeinse m undvondsten.. . ,
s.
68;
X . L o r i o t:
Trouvailles de monnaies de Carausius зиг le
co nti­
n e n t . . . , s . 577- 578;
J. L a l l e m a n d :
Le com po rtem ent...,
s.
62; X . L o r i o t ,
J. D e l a p o r t e :
Lee tresors de monnaies
decouverts dans le dępartement de la S e in e - M a r it im e ..., s . 3 9 ; В. В ea u j a r d ,
H. H u v e l i n :
Le tresor de R o u e n ... , s . 6 4 , przyp.
jała efemeryczna mennica tego cesarza (minimalne ilo ś c i takich monet
w stosunku do zachowanych wytworów z innych jego a t e l i e r , stosunkowo
uboga typologia owych e m is ji ) d ziałają ca na terenie 3 r y t a n i i,
puszczalnie w Rutupiae. Przemawia za takim umiejscowieniem
ważność tego portu, jak i fa k t ,
że niektóre spośród
przy­
zarówno
interesujących
nas em isji noszą na odcinkach rewersów symbole R i OPR.Pierwszą z abrewiacji
należałoby zatem rozwinąć w postać R (u t u p ia e ). Druga
na­
tomiast nawiązywałaby chyba do numeracji warsztatu w obrębie wskaza­
nej mennicy. Wystąpienie zaś n ie w ielk ie j liczby "g a l i js k i c h
monet"
Karauzjusza w znaleziskach z Rutupiae i okolicznych ziem umacniałoby
naszą hipotezę, akcentując jednocześnie efemeryczny charakter
owego
a t e lie r .
Konkludując trzeba podkreślić, że brak jest wystarczających dowo­
dów, by uznać historyczność jakiegokolwiek Karauzjańskiego
warszta­
tu menniczego w G a l i i . Uzurpator ten bezsprzecznie dysponował
Geso-
riacum jako pojedynczą placówką na kontynencie. N ie miało zatem sen­
su tworzenie dla tamtejszego, jednostkowego garnizonu osobnej menni­
cy. Karauzjusz posiadał fl o t ę , która panowała na kanale La
N ie było zatem przeszkód, aby zaopatrywać niewielką
z
Manche.
konieczności
załogę gesorlackiego fortu w pieniądze wybijane bezpiecznie w Bryta­
n i i . Za pośrednictwem tego miasta minimalne ilo ś c i owych monet
roz­
pierzchły się przede wszystkim po terenach północnogalijskich. Okre­
śloną rolę w procesie napływu tych em isji na kontynent odegrał
n ie ż ,
rów­
jak już wspomnieliśmy, powrót z Brytanii zwycięskich oddziałów
Konstancjusza Chlorusa. Zbieg okoliczności natomiast spraw ił, że k i l ­
ka antoninianów Karauzju3za, sygnowanych oznaczeniami R i OPR,
zna­
lazło się w porcie Rotomagus. Przypadkowa zaś paralela między
ov/ymi
4 ; P.-H. M i t a r d:
Trouvailles de nonnaies de Carausius dans le
Vexin f r a n c a i s . .., s. 675-676; H , H u v e 1 i n:
A n t o n in ia n i,. . , s.
677;
e a a e m:
Deux nouveaux a n t o n i n i a n i ,,., s , 331- 383; Я, H uv e l i n ,
X, L o r i o t :
Quelques a r g u m e n t s ,.,, s . 67-69.
literam i i nazwą miasta zapoczątkowała błędną hipotezę o is tn ie n iu v
Rotomagus Karauzjańskich warsztatów menniczych.
Allektus kontynuował wybijanie pieniądza w obu centralnych mennic a c h n a obszarze B r y t a n ii, a więc w Londynie i w Camulodunum, W. Stukeley wspomina wprawdzie o is tn ie n iu egzemplarza jego monety z ozna­
czeniem CLA aa odcinku rew ersu, oo miałoby wskazywać na funkcjonowanie oficyny w Clausentum
51
. Autentyczność tej em isji jest jednak wąt­
p liw a , gdyż ów numizmat nie doczekał s ię naukowego opracowania i za52
ginął
. Trudno zatem prowadzić w tym przypadku jakieś
rozważania,
opierając się na niepewnej inform acji,pochodzącej z X Y 1 II
st u le c ia .
Brak również jakichkolwiek przesłan ek , by są d zić , iż Allektus
wybi­
jał monety w G a l i i .
S
t u k e l e y :
5 2H . S h i e l :
The medallic H i s t o r y . . . , T . 1 , s . 25 3.
The E p i s o d e ..., s . 17 4.
Веслав Качанович
УЗУРПАЦИЯ КАРАУЗИЯ{И АЛЛЕКТУСА В БРИТАНИИ И ГАЛЛИИ
В КОНЦЕ III В. ДО Н.Э.
Резине
Представленная книга является монографией одной из наиболее инте­
ресных узурпаций в истории Римской империи. Работа состоит из шести
частей и приложения.
В первой главе автор рассматривает источники и состояние иссле­
дований на тему узурпаций Караузия и Аллектуса. Бо второй главе ав­
тор описывает фон событий, т.е. историю Римской империи во второй
половине III в. до н.э. В третьей главе представлен анализ процесса
л
узурпации Караузием и Аллектусом. Автор дает информацию о происхож­
дении и общественной позиции Караузия, а затеи описываеткарьеру это­
го бунтовщика в период, предшествующий его узурпации, а также при­
чины выступления Караузия против легитимистской власти Империи.
В
следующих фрагментах этой главы автор рассматривает проблему дати­
рования узурпации Караузия и Аллектуса и территориальные основы их
власти. Далее азтор обсуждает проблему истории царствования Карау­
зия, а на этом фоне вопросы:
а) сил, поддерживавших обоих узурпа­
торов, б) отношения центральных властей Империи к описываемой узур­
пации. Глава заканчивается характеристикой эфемерического бунта Ал­
лектуса и действий, которые привели к падению его выступления.В че­
твертой главе азтор анализирует чеканку монет обоими узурпаторами,
обращая внимание на их петрологию и хронологию. В пятой главе рас­
сматривается пропагандное содержание монет Караузия и
Аллектуса.
Представлены замечания о ьгетологических принципах исследования спо­
собов пропаганды. Далее автор анализирует символику медальонов, зо­
лотых и серебряных денег, а также антонианов этого узурпатора, ста­
раясь определить приоритеты.в политике Караузия. Затем представле­
на краткая оценка аллектусовых эмиссий как носителя пропаганды.
В
заключительной части автор предлагает критику мнения о пропагандной
символике (тайных знаках) обозначений на обратной стороне монет и
Караузия и Аллектуса. В шестой главе обсуждается обращение денег на
территории, захваченной узурпаторами во время их бунта. В отдельном
приложении рассматривается вопрос локализации монетных дворов Карау­
зия и Аллектуса. Особое внимание автор обращает на полемику:с рас­
пространенным мнением о существовании монетных мастерских Караузия
в Галлии.
CARAUSIUS AND ALLECTUS* USURPATION IN BRITAIN AND GAUb
IN THE END OF THE 3RD CENTURY
S u m m a r y
The present hook is a raonography treating of one the most intere­
sting in the Roman history usurpations. The fundamental part
of the
book is composed of six chapters along with an annexe. In chapter one
the author discusses the sources and the present state of the studies
over Carausus and Allectus*
usurpation. Chapter
two
describes
the
background of the events, referrin g to the history of the Roman
Em­
pire in the second h a lf of the 3rd century. Chapter three
analyzes
the process of the usurpation. The author Includes here the informa­
tion concerning the o rig in and social status of C a rausius.
Next
describes his career in the usurpation preceeding period ,
аз
he
well
as the motives that pushed him against the legitimate rulers of
the
Empire. The succeeding part of the chapter define the dates of Cara­
usius and Allectus’ usurpation
and the t e r r it io r ia l base
re ig n . Next the author considers the issues of Carausius*
against this background the following questions:
of
th eir
re ig n , and
a ) the forces
that
were supporting both usurpers, b) the attitude of the central autho­
r it ie s of the Empire toward the usurpation. The chapter
is
with the description of the short-lasting revolt undertaken
closed
by
A l­
le c tu s, and the actions that caused h i s fa il u r e . Chapter four d iscu­
ses the coinage of both usurpers, focussing on the metrology and chro-
nology of -the c o in s . Chapter f i r e treats of the propaganda-involving
contents represented at Carausius and A lle ctu s’ co in s . I t
includes
some comments on the methodological principles o f the studies
over
the propaganda actions undertaken by Carausiu s. I n the following seotio n the author describes the symbols shown at the medallions and at
the silv e r and gold coins ав well as at the antoniniani of the usur­
p e r. He also attempts to define the p r io ritie s of Carausius’
proposes the evaluation o f Allectu s’
po licy,
emission as the propaganda-car­
r i e r s . The f in a l part of the chapter c r it ic iz e s some opinions
c la ­
iming that the mint marks inserted on the reverse side of the co in s,
issued both by Carausius and by A llectu s,
conveyed propaganda
bols (th e occult s i g n s ). Chapter six deals with the coins
tion on the territory ruled by the usurpers. The annexe
the lo calizatio n of Carausius and
sym­
c ircu la­
treats
of
Allectus’ m in ts. A particular
a t­
tention is given to the polemics w ith the common opinion that at the
territory of Gaul operated Carausius’ minting shops.
Spis reprodukcji monet"
1 . Aureus. Awers:
CARAVSIVS PF AVG, głowa Karauzjusza
Rewers: CONSERVAT AVG ^
2 . Denar. Awers:
IMP CARAVSIVS PP AVG, głowa Karauzjusza
Rewers:
3 . Denar. Awers:
, stojący Jowisz
F E U C IT A AVG
—J— ,
RSR
okręt
IMP CARAVSIVS PP AVG, głowa Karauzjusza
Rewers: RENOVAT ROMANO
4 . Antoninian. Awers:
Rewers:
5 . Antoninian. Awers:
Rewers:
6 . Antoninian. Awers:
w ilczyca kapitolińska
IMP С CARAVSIVS PP AVG, głowa Karauzjusza
PAX AVG
iii
С
p e rso n ifik a c ja
Pax
IMP С CARAVSIVS PP AVG, głowa Karauzjusza
TVTELA, Tutela zwrócona w kierunku ołtarza
CARAVSIVS ET FRATRES SVT, głowy
Maksymiana
Dioklecjana i Karauzjusza
Rewers:
7 . Aureus.
Awers:
PAX AVGGG
Rewere:
Pax
IMP С ALLECTVS PFI AVG, głowa Allektusa
Rewers: VTRTVS
8 . "K w in a r ". Awers:
^JL£f personifikacja
G
AVG
"^7%
MSIi
stojący Mars
IMP С ALLECTVS PF AVG, głowa Allektusa
LAETITIA AVG
-L, okręt
QC
iszystkie reprodukowane Tnonety pochodzą z ko lek cji B ritish Muse
ur. w Londynie.
Tablica
Wiesław Kaczanowicz
U ZURPACJA K A R A U ZJU SZA I ALLEK TU SA W
B R Y T A N II I G A L II
U S C H Y Ł K U III w . n. e.
WYKAZ
W A Ż N IE J S Z Y C H B Ł Ę D Ó W
DOSTRZEŻONYCH
W
DRUKU
Wiersz
Strona
od
od
dołu
13
32
12
góry
5
39
39
84
86
102
116
116— 117
Tabela 1
131
33
16
7
5
4
4
27
29
28
5
10
3
27
4
Powinno być
Jest
Karauzujsza
d’Aurelien
Karauzjusza
d ’Aurelien
siecle
P. J. Casey
Conservatori
siecle
J. Casey
Conservytori
Diokletien
J. Casey
Dioclćtien
P. J. Casey
Prucknoll
Pucknoll
J. Ca-
P. J. Ca-
Reprodukcje monet na wklejce
kolejności: i 8, 3, 4, 5, 6, 7, 2
um ieszczono
pomyłkowo
w
następującej
BG N 286/757
IS S N 0208-6336
I S B N 83-226-0035-8