współczesne koncepcje ocen oddziaływania środowiska na zdrowie

WSPÓŁCZESNE KONCEPCJE OCEN ODDZIAŁYWANIA
ŚRODOWISKA NA ZDROWIE
Dr Marek Biesiada
Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego, Sosnowiec
Odpowiedzią na postawione w Agendzie 21 wyzwania dotyczące koncepcji zrównoważonego rozwoju było m.in. wprowadzenie w wielu krajach świata (a prawie we wszystkich
krajach wysoko rozwiniętych) obowiązkowych procedur Ocen Oddziaływania na Środowisko. Oceny Oddziaływania na Środowisko są częścią procesu, w trakcie którego gromadzone i oceniane są informacje o skutkach środowiskowych danego przedsięwzięcia. Ma to
służyć optymalizacji decyzji lokalizacyjnych i wdrożeniowych z punktu widzenia ochrony
środowiska naturalnego, którego integralną częścią jest populacja ludzka. Na przeciągu
ostatnich 25 lat dokonał się spory postęp w dziedzinie Ocen Oddziaływania na Środowisko. Obecnie Oceny Oddziaływania na Środowisko funkcjonują w ponad 100 krajach,
gdzie są one zróżnicowane i mają indywidualny, specyficzny charakter. Jednakże wszystkie te procedury posiadają pewne wspólne elementy ogólne. Schematycznie procedura
oceny oddziaływania na środowisko przedstawiona jest na Rycinie 1. Schemat ten dostarcza też zrębu dla rozważań nad sposobem włączenia problemów zdrowotnych w ramy
Ocen Oddziaływania na Środowisko. Potrzeba takiego zintegrowanego podejścia jest szeroko popierana przez Światową Organizację Zdrowia (WHO), Bank Światowy oraz inne
instytucje międzynarodowe. W praktyce, w wielu krajach, Oceny Oddziaływania na Środowisko stopniowo stają się coraz rozleglejsze w swym zakresie obejmując zagadnienia
skutków socjalnych, ekonomicznych, finansowych oraz zdrowotnych.
Powszechnym (we wszystkich krajach stosujących procedury Oceny Oddziaływania na
Środowisko) jednak odczuciem jest niedosyt w sferze oceny prognozowanych skutków
zdrowotnych planowanych przedsięwzięć. Wynika to z wielu uwarunkowań, a jednym z
istotnych aspektów jest fakt wykonywania ocen oddziaływania na środowisko przez ekspertów z dziedziny ochrony środowiska, którzy z racji swych kompetencji nie mogą wnikać dogłębnie w problemy środowiskowych uwarunkowań zdrowia.
19
PROJEKT
Screening
Prowizoryczna
OOŚ
Pełna OOŚ
Nie ma potrzeby
OOŚ
Zakres OOŚ
Raport
Analiza
Decyzja
Modyfikacja
Zatwierdzenie
Nie zatwierdzenie
Follow-Up
•
•
•
Monitoring
Zarządzanie
Audit i ocena
Rycina 1. Schemat procesu Oceny Oddziaływania na Środowisko
W naszym kraju Ustawa „O dostępie do informacji o środowisku i jego ochronie oraz o
ocenach oddziaływania na środowisko” z dnia 9 listopada 2000 r. dała podstawę (a nawet
zobligowała) do uwzględniania oddziaływania na zdrowie w ramach ocen oddziaływania
na środowisko planowanych przedsięwzięć. Obecnie obowiązującą w tym zakresie jest
ustawa „Prawo Ochrony Środowiska” z dnia 27 kwietnia 2001 r., rozdział VI pt.: „Postępowanie w sprawach Ocen Oddziaływania na Środowisko”.
Prezentowane w niniejszym referacie zasady są zgodne z kierunkiem prac zespołu ekspertów WHO (projekt EHIA/DEPA). Jednakże stan wiedzy i praktyki w tym zakresie na
świecie pokazuje, że nigdzie jeszcze nie wprowadzono procedur Ocen Oddziaływania na
Zdrowie, chociaż koncepcje Ocen Oddziaływania na Środowisko bywają, w różnych krajach, rozumiane w szerokim znaczeniu – tzn. jako obejmujące także skutki zdrowotne.
W świetle definicji podanej przez Światową Organizację Zdrowia, zdrowie jest pełnym
dobrostanem fizycznym, psychicznym i społecznym, a nie wyłącznie brakiem choroby lub
niedomagania. Jedną z konsekwencji przyjęcia takiej definicji jest uświadomienie sobie
bardzo silnych, aczkolwiek niedostatecznie jeszcze poznanych, powiązań pomiędzy zdrowiem, stanem środowiska naturalnego oraz zespołem uwarunkowań społeczno – psychologiczno – ekonomicznych. Dlatego też pojawiła się idea wypracowania metodologii Ocen
20
Oddziaływania na Zdrowie planowanych inwestycji. Zgodnie z raportem British Medical
Association: Ocena Oddziaływania na Zdrowie powinna stanowić metodologię służącą
identyfikacji, prognozowaniu i ocenie prawdopodobnych zmian zagrożeń zdrowia (zarówno w kierunku zmian negatywnych jak i pozytywnych) określonej populacji na skutek realizacji danego przedsięwzięcia. W swym idealnym obrazie, Ocena Oddziaływania na
Zdrowie powinna zawsze zawierać elementy oceny wpływu czynników fizycznych i psychologiczno – społecznych. Schemat ideowy etapów włączenia ocen oddziaływanie na
zdrowie w procedurę ocen oddziaływania na środowisko (zgodnie z koncepcją British Medical Association) przedstawia Rycina 2.
Jak to pokazują schematy ideowe (zgodne z koncepcją WHO) Oceny Oddziaływania na
Środowisko oraz miejsca wkomponowania ocen oddziaływania na zdrowie w ten proces,
pokazane na Rycinach 1 i 2, podstawowym zagadnieniem jest podjęcie decyzji o stopniu
szczegółowości Ocen Oddziaływania na Środowisko oraz szczegółowości rozważań odnośnie spodziewanych skutków zdrowotnych. Etap ten stanowi obszar indywidualnej decyzji
eksperta (grupy ekspertów) zaangażowanych w ocenę konkretnego projektu. Będą, zatem
miały miejsce sytuacje, w których nie będzie potrzeby przeprowadzania bardzo szczegółowych analiz.
PROJEKT
Screening
Pełna O.O.Ś.
Identyfikacja
problemów
zdrowotnych
Zakres O.O.Ś.
Analiza
Raport
Zarządzanie
ryzykiem zdrowotnym
Analiza oraz ocena
ryzyka i skutków
zdrowotnych
Decyzja
Follow-Up



Monitoring
Zarządzanie
Audit i ocena
Rycina 2. Schemat uwzględnienia oddziaływania na zdrowie w procesie ocen oddziaływania na środowisko.
21
O.O.Z konieczna
Konieczność O.O.Z
Rosnący stopień
zagrożenia
Ocena oddz. na zdrowie
zależna od sytuacji
Akceptowalność ryzyka
O.O.Z zbędna
Rycina 3. Schemat obrazujący rozpiętość decyzji odnośnie potrzeby wykonywania szczegółowych ocen oddziaływania na zdrowie
Według WHO istnieją cztery podstawowe kryteria, przedstawione poniżej, na bazie których można oceniać potrzebę dokonywania ocen oddziaływania na zdrowie w ramach ocen
oddziaływania inwestycji na środowisko.
KLASYFIKACJA KRYTERIÓW OKREŚLAJĄCYCH KONIECZNOŚĆ OCEN
ODDZIAŁYWANIA NA ZDROWIE W RAMACH OOŚ (według WHO)
Cztery podstawowe kryteria:
} Kryteria oparte na wielkości prognozowanej emisji, skali inwestycji lub na wysokości
kosztów inwestycji;
} Kryteria lokalizacyjne – identyfikacja terenów szczególnie wrażliwych, warunki rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń, występowanie wektorów chorób zakaźnych, stan
zdrowia populacji;
} Listy określające typy inwestycji, dla których OOŚ jest obowiązkowa lub, dla których
nie jest konieczne wykonywanie OOŚ;
} Wstępna środowiskowa ocena potrzeby pełnego uwzględniania czynników zdrowotnych w ramach OOŚ.
22
Ocena oddziaływania na zdrowie planowanych przedsięwzięć powinna mieć na celu dostarczenie decydentom, inwestorom oraz społeczeństwu naukowo uzasadnionej ekspertyzy
odnośnie potencjalnego narażenia na szkodliwe dla zdrowia substancje chemiczne oraz
inne czynniki: tzn. fizyczne, biologiczne, psychologiczne czy socjalno-społeczne związane
z planowanym przedsięwzięciem. W procesie oceny oddziaływania na zdrowie inwestycji
można wyróżnić następujące podstawowe elementy:
1. ocenę potencjalnych skutków zdrowotnych planowanego przedsięwzięcia poprzez wyszczególnienie zdrowotnych problemów, które mogą się pojawić w przyszłości lub
w trakcie realizacji inwestycji,
2. identyfikację najbardziej narażonej populacji, dla której podjęcie stosownych działań
prewencyjnych byłoby konieczne w pierwszej kolejności,
3. propozycję rozwiązania problemu środowiskowych zagrożeń zdrowotnych np. poprzez
wskazanie sposobów monitoringu narażenia oraz monitoringu i oceny stanu zdrowia
potencjalnie narażonej populacji.
W tym celu, po szczegółowej analizie Oceny Oddziaływania na Środowisko, w przypadku
stwierdzenia, że inwestycja może stanowić zagrożenie zdrowia należy podjąć działania
dwojakiego rodzaju.
I.
Z zakresu oceny ryzyka zdrowotnego – według standardowego schematu obejmującego:
•
identyfikację zagrożenia – w oparciu o dane przedstawione w Ocenie Oddziaływania na Środowisko,
• ocenę zależności narażenie – skutek (dawka – odpowiedź); w tym etapie wykorzystuje się dane zgromadzone najczęściej w toku badań toksykologicznych na
zwierzętach (na podstawie literatury i istniejących baz danych toksykologicznych),
• ocenę narażenia
oraz
• charakterystykę ryzyka.
W ostatnich dwóch etapach wykorzystuje się zazwyczaj matematyczne modele symulacyjne w celu zorientowanej na skutki zdrowotne oceny ryzyka wynikającego z potencjalnego
narażenia na konkretne substancje chemiczne. W wyniku tej procedury otrzymuje się pewną ocenę liczbową skutku zdrowotnego, nie zawsze posiadającą prostą interpretację w kategoriach przewidywanych ilości zachorowań, tym niemniej dość dobrze nadającą się do
studiów porównawczych i hierarchizacji problemów.
II.
Z zakresu zdrowia publicznego i epidemiologii środowiskowej. Przedmiotem oceny
są tu skutki zdrowotne specyficzne dla konkretnej populacji osób potencjalnie narażonych. Podejście to obejmuje wstępną analizę struktury demograficznej oraz wyjściowego stanu zdrowotnego (profilu chorobowości) narażonej potencjalnie populacji, identyfikację podpopulacji najbardziej wrażliwych oraz określenie linii działań
monitoringowych i prewencyjnych w zakresie zdrowia publicznego. W połączeniu z
informacjami uzyskanymi w procesie Oceny Oddziaływania na Środowisko możliwe
powinno być określenie potencjalnych skutków zdrowotnych danego przedsięwzięcia oraz określenie i zapoczątkowanie działań profilaktyczno - prewencyjnych na poziomie populacji.
23
Raport kończący proces oceny oddziaływania na środowisko rozszerzony o ocenę oddziaływania na zdrowie powinien zawierać następujące elementy:
1. Aktualny stan miejsca lokalizacji przedsięwzięcia z uwzględnieniem struktury demograficznej zamieszkującej w pobliżu populacji, sposobu zagospodarowania terenu, warunki meteorologiczne i hydrogeologiczne terenu.
2. Problemy postrzegane przez populację jako zagrożenie oraz opis wyjściowego stanu
zdrowia potencjalnie narażonej populacji.
3. Potencjalne narażenie środowiskowe wynikające z planowanego przedsięwzięcia,
a w szczególności – szacowaną wielkość emisji szkodliwych substancji na obszarze
bezpośredniej lokalizacji przedsięwzięcia i ich oddziaływanie na tereny przyległe (zasięg, wielkość oddziaływania) na poszczególnych etapach jego realizacji. Narażenie
powinno obejmować kompleksowo czynniki chemiczne, fizyczne, biologiczne i inne.
Należy tu wyodrębnić czynniki szkodliwe uznane za wiodący (potencjalny) problem w
świetle planowanej inwestycji.
4. Analizę najbardziej prawdopodobnych dróg narażenia zarówno w środowisku (możliwość skażenia elementów środowiska: powietrza, wody, gleby, żywności), jak i na poziomie indywidualnego kontaktu z czynnikami szkodliwymi (droga inhalacyjna, pokarmowa, kontakt bezpośredni).
5. Ocenę oddziaływania na zdrowie ludzi, na poszczególnych etapach realizacji przedsięwzięcia: zarówno na poziomie pracowników, jak i populacji generalnej. Dla potrzeb
hierarchizacji problemów zdrowotnych pomocna może się okazać procedura oceny ryzyka zdrowotnego wynikającego z narażenia na substancje chemiczne.
6. Wnioski z analizy i rekomendacje odnośnie monitoringu środowiskowego oraz działań
profilaktyczno - prewencyjnych (wskazanie na potrzebę profilowanej obserwacji lekarskiej, stosowanie prospektywnych badań epidemiologicznych itp.).
W świetle istniejących poglądów, ocena oddziaływania inwestycji na zdrowie ludzi powinna być procedurą kompleksową obejmującą wiele potencjalnych czynników oddziaływujących na szeroko pojęty stan zdrowotności narażonej populacji. Propozycję klasyfikacji systematyzującej informacje w tym zakresie zawiera Tabela 1.
24
Tabela 1. Charakterystyki czynników kształtujących stan zdrowia populacji do uwzględnienia w Ocenach Oddziaływania na Środowisko
Czynnik
Czynniki szkodliwe związane
z inwestycją (emitowane do
środowiska)
Czynniki środowiskowe
Narażenie
Wykładniki stanu zdrowia
populacji
Stan lokalnych jednostek
opieki zdrowotnej
Inne czynniki wpływające na
zdrowie
Charakterystyka czynników
Mikrobiologiczne (bakterie, wirusy, grzyby)
Chemiczne – metale ciężkie, związki organiczne i nieorganiczne
Fizyczne – hałas, pył, promieniowanie, wibracje
Zmiany w jakości powietrza, wody i gleby oraz dostępność bezpiecznej
żywności i wody pitnej
Gospodarka odpadami
Bezpieczeństwo pracy
Występowanie wektorów chorobotwórczych (owady, gryzonie)
Drogi narażenia – pokarmy, powietrze, woda
Narażenie środowiskowe
Narażenie zawodowe
Umieralność
Zachorowalność – choroby zakaźne i niezakaźne, ostre i przewlekłe
skutki zdrowotne
Urazy i wypadki
Oddziaływanie na przyszłe pokolenia
Grupy wysokiego ryzyka
Zaostrzenie już istniejących chorób (np. astma)
Efekty kumulacyjne
Potrzeby w zakresie opieki zdrowotnej
Istniejący stan opieki zdrowotnej
Dochód, status socjalno-ekonomiczny, bezrobocie
Lokalny przemysł i infrastruktura
Migracja ludności
Wpływ na aspekty zdrowotne społeczności lokalnej, styl życia, promocja zdrowia
Edukacja, opieka społeczna itp.
Dobrostan psychiczny np. stres, uciążliwość, brak komfortu
W procesie dokonywania oceny oddziaływania inwestycji na zdrowie ludzi (na pewnym
etapie oceny) użyteczne może się okazać zastosowanie procedury oceny ryzyka. Procedura
ta dostarcza opartego na systematycznym podejściu narzędzia służącego do charakterystyki rodzaju i wielkości ryzyka (tzn. prawdopodobieństwa zaistnienia niekorzystnych skutków zdrowotnych – wystąpienia nowotworów, efektów toksycznych itp.) związanego z
narażeniem środowiskowym. Wszystkie przejawy aktywności człowieka niosą ze sobą
określone ryzyko. Ostatecznym celem oceny ryzyka jest dostarczenie najbardziej wiarygodnej naukowo umotywowanej informacji na temat ryzyka (i jego rodzajów) w taki sposób, aby problemy te mogły być dyskutowane w jak najszerszym kręgu zainteresowanych
stron i aby na tej podstawie mogły być podejmowane optymalne (w danej sytuacji społeczno-ekonomicznej) decyzje.
W procesie oceny oddziaływania inwestycji na zdrowie ludzi, etap oceny ryzyka zdrowotnego związanego z narażeniem środowiskowym jest naturalną konsekwencją etapów poprzednich i opiera się na uzyskanych w nich wnioskach. Kluczowe w procesie oceny ryzyka są następujące elementy.
25
1. Rodzaj zagrożenia – determinuje on spektrum potencjalnych skutków zdrowotnych, z
jakimi możemy się spotkać w związku ze środowiskowym narażeniem związanym
z rozważaną inwestycją.
2. Wielkość i rodzaj struktury narażonej populacji – czynniki te określają stopień wrażliwości populacji na potencjalne zagrożenia, a także determinują scenariusz narażenia
oraz wielkość parametrów fizjologicznych, których znajomość jest niezbędnym elementem ilościowej oceny narażenia (i w konsekwencji oceny ryzyka).
3. Znaczenie ponoszonego ryzyka dodatkowego w ocenie własnej narażonej populacji –
tzw. percepcja społeczna ryzyka.
4. Określenie niepewności prognozy ryzyka – wyrażonej statystycznie w postaci odpowiednich funkcji rozkładu prawdopodobieństwa.
Proces oceny ryzyka powinien ułatwić podjęcie klarownych decyzji przez specjalistów
koordynujących proces realizacji inwestycji. W pewnych przypadkach wykonywanie oceny ryzyka zdrowotnego może okazać się zbędne np. wówczas, gdy nie ma populacji narażonej.
Poziom ryzyka można określać zarówno jakościowo (podając kategorie wielkości ryzyka
„niskie”, „średnie”, „wysokie”), jak również ilościowo (poprzez podanie liczbowej charakterystyki ryzyka takiej jak: dodatkowe ryzyko nowotworowe czy też ilorazy zagrożeń
HQ). W praktyce ocena ilościowa może być czasami trudna z uwagi na ograniczoną dostępność odpowiednich danych toksykologicznych, ich niedostateczną jakość nawet tam
gdzie są dostępne. Wówczas jedynym wyjściem może się okazać wprowadzenie jasno zdefiniowanych kategorii jakościowych. Ocena ryzyka jest ze swej istoty podejściem operującym pojęciem prawdopodobieństwa i podkreślenie tego aspektu problemu powinno być
jasne w dalszym procesie podejmowania decyzji w oparciu o ocenę ryzyka. W dyskusji
niepewności ocen ryzyka powinny być zidentyfikowane źródła niepewności takie jak niepewność wynikająca z niedokładności oszacowań wielkości emisji szkodliwych substancji
do środowiska, niepewność wynikająca z założeń modelowych takich jak scenariusz narażenia (zawsze upraszczający złożoną rzeczywistość), wiarygodność danych toksykologicznych uzyskiwanych najczęściej z badań na zwierzętach (konieczność interpolacji międzygatunkowej) oraz niepewność w sferze decyzyjnej polegająca na braku klarownych schematów postępowania opartych na wynikach oceny ryzyka (problem jak w praktyce interpretować uzyskane wyniki).
W literaturze światowej podkreśla się kilka kluczowych zasad charakteryzacji ryzyka
zdrowotnego.
1. Wszelkie działania (włączając w to oceny oddziaływania na środowisko i zdrowie)
powinny w sposób należyty chronić ludzi i środowisko stawiając sobie te dwa cele ponad wszystkim.
2. Ocena ryzyka powinna być procedurą przejrzystą. Metodologia, przyjęte założenia
oraz wartości wejściowe parametrów powinny być jasno wyspecyfikowane.
3. Wnioski i rekomendacje wynikające z oceny ryzyka powinny być w sposób klarowny
rozdzielone od wniosków i rekomendacji opartych na regulacjach prawnych oraz od
decyzji natury polityczno – ekonomicznej.
4. Charakterystyka ryzyka (oraz cały proces oceny ryzyka) powinny być prowadzone
według jednolitego formatu, aczkolwiek powinny odzwierciedlać specyfikę rozważanej
sytuacji.
26
5. Ocena ryzyka powinna być prowadzona jako procedura konserwatywna – protekcjonistyczna w stosunku do populacji ludzkiej, aby chronić ludzi przed błędami wynikającymi z niepewności ocen.
Podsumowanie oceny oddziaływania na zdrowie jest bardzo ważnym etapem, w ramach,
którego formułuje się wnioski i rekomendacje (dotyczące oddziaływania inwestycji na
zdrowie) wypływające z analizy Oceny Oddziaływania na Środowisko.
Zdaniem ekspertów, pomocnym w sformułowaniu końcowych wniosków może okazać się
podsumowanie opinii o charakterze i kierunku zmian w zakresie czynników ryzyka
i wielokierunkowych determinantów zdrowotności. W oparciu o doświadczenia ekspertów
brytyjskich efektywnym i najbardziej przejrzystym sposobem takiego podsumowania wydaje się być wypełnienie Tabel analogicznych do przytoczonych poniżej (Tabela 2 , 3).
Propozycje zawarte w Tabelach, jakkolwiek pomocne wydają się mieć zastosowanie jedynie w przypadku inwestycji o dużym zasięgu, a zatem będą dotyczyły analiz strategicznych
ocen oddziaływania na środowisko. W przypadku inwestycji mniejszych stopień szczegółowości proponowany w Tabelach 2 i 3 może być niemożliwy do realizacji lub też może
się okazać niecelowy.
Niezależnie od wypełnienia odpowiednich pozycji Tabeli w podsumowaniu wniosków z
analizy oddziaływania inwestycji na zdrowie, należy przeprowadzić krótką dyskusję, która
powinna spełniać następujące wymagania:
1. Zidentyfikować zagrożenia dla zdrowia populacji wynikające z inwestycji.
2. Ocenić te zagrożenia na tle istniejącej sytuacji zdrowotnej populacji.
3. Podać rekomendacje prowadzenia w przyszłości badań środowiskowych (monitoring) i
epidemiologicznych (jeżeli będą wskazane).
4. Wskazać działania konieczne dla zmniejszenia szkodliwych skutków zdrowotnych
planowanych inwestycji.
27
Tabela 2. Zmiany w zakresie czynników ryzyka i determinantów zdrowia związane z daną
inwestycją
Czynniki
ryzyka
Indywidualne/
rodzinne
Obszar zdrowotny
Czynniki fizjologiczne
Czynniki genetyczne, wiek, płeć, stan odporności, stan
odżywienia
Zachowanie
Zachowania obarczone ryzykiem, zawód, wykształcenie,
percepcja ryzyka
Czynniki socjalne
Ubóstwo, bezrobocie, jakość mieszkań
Czynniki Finansowe
Powietrze, woda, gleba, infrastruktura, wektory chorób
zakaźnych, wykorzystanie terenu, zanieczyszczenie, płody
rolne i żywność
Model rodziny, struktura społeczności lokalnej, kultura,
przestępczość
Zatrudnienie, inwestycje
Organizacja systemu
opieki zdrowotnej
Lekarze pierwszego kontaktu, dostępność specjalistów,
sprawność pogotowia ratunkowego
Inne Instytucje
Policja, transport, roboty publiczne, władze wojewódzkie,
lokalne władze, ministerstwo sektora, którego dotyczy
inwestycja, społeczność lokalna, organizacje pozarządowe,
Polityka zdrowotna
Regulacje prawne, priorytety, programy
Czynniki
Środowiskowe
Środowiskowe
Instytucjonalne
Wyznaczniki zdrowia
Czynniki Socjalne
Tabela 3. Podsumowanie Oceny Oddziaływania na Zdrowie
Nazwa inwestycji
Lokalizacja
Narażona grupa społeczna
Skutki zdrowotne
Choroby zakaźne
Choroby
niezakaźne
Wypadki
Odżywianie
Zaburzenia
psycho-socjalne
28
Indywidualnerodzinne czynniki
ryzyka
Środowiskowe
czynniki ryzyka
Instytucjonalne
czynniki ryzyka
Zmiany w ryzyku
zdrowotnym
związane
z inwestycją