49 KB

Robert Machowski, Martyna A. Rzętała, Mariusz Rzętała
Poziomy piętrzenia wody
a charakter zmian morfogenetycznych
w obrębie wybranych sztucznych
zbiorników wodnych regionu
górnoślĄskiego
Wahania stanów wody w naturalnych i sztucznych zbiornikach wodnych w istotny sposób wpływają na charakter morfologii zwłaszcza tych fragmentów wybrzeża,
które znajdują się w strefie wyznaczanej przez zasięg ekstremalnych stanów wody.
Największe rozmiary osiąga modelowanie morfologiczne warunkowane przebiegiem
procesów brzegowych w sąsiedztwie strefy stanów średnich, jednak najbardziej dynamiczne lecz występujące okresowo są przeobrażenia związane z ekstremalnymi stanami
wody. W związku z tym zakres wahań stanów wody znajduje proste przełożenie na
wielkość modelowanej powierzchni rzeczywistej, uzależnionej od kąta nachylenia
powierzchni topograficznej – im większy zakres wahań stanów wody przy mniejszym
jej nachyleniu, tym większa powierzchnia eksponowana na czynne oddziaływanie
środowiska wodnego.
Zmienność poziomu wód w zbiornikach naturalnych warunkowana jest przede
wszystkim zmianami klimatycznymi oraz poziomem wód gruntowych, i jest wypadkową różnorakiego zasilania jezior. Wahania poziomu wody w omawianych sztucznych
zbiornikach wodnych uzależnione są przede wszystkim od częstych zmian poziomu
piętrzenia warunkowanych realizacją szeregu działań na poziomie zadań i funkcji, do
jakich dany zbiornik został przeznaczony.
W przypadku zbiornika Dzierżno Duże, który jest zasilany wodami Kłodnicy,
retencjonowana woda jest wykorzystywana do zasilania Kanału Gliwickiego przebiegającego w pobliżu, a pośrednio również do poprawy warunków żeglugowych na
Odrze. Pobór wody na wspomniany cel jest uzależniony od natężenia żeglugi, która
często ma charakter okresowy. Zbiornik Kozłowa Góra (Świerklaniec), który stanowi
ogniwo w systemie zaopatrzenia w wodę regionu górnośląskiego charakteryzują nieco
mniejsze wahania stanów wody, aczkolwiek rzadko spotykane w kontekście niewielkiej jego średniej głębokości. Zbiornik Przeczyce, mający na celu przede wszystkim
zapewnienie takiego przepływu Przemszy, który pozwoli na funkcjonowanie ujęć
wodnych, zlokalizowanych poniżej zapory oraz umożliwi rozwój rekreacji, z wykorzystaniem powierzchni wodnej, charakteryzuje się jeszcze mniejszym zakresem wahań
stanów wody. Zmiany rzędnej piętrzenia porównywalne ze zbiornikami wcześniej
206
Robert Machowski, Martyna A. Rzętała, Mariusz Rzętała
omówionymi zdarzały się często w przeszłości, gdy woda ze zbiornika pompowana była
w celach związanych z zasilaniem Brynicy dopływającej do zbiornika Świerklaniec,
natomiast od kilku lat można je uznać za sporadyczne. W zbiorniku Pogoria III wahania
stanów wody są najmniejsze i rzadko w przeszłości przekraczały 1 m (miało to związek
z poborem wody przez Hutę Katowice i „współpracą” z Przemszą przepływającą w
sąsiedztwie zachodniego brzegu zbiornika), najczęściej wynosząc od kilkunastu do
kilkudziesięciu cm .
W przypadku każdego ze zbiorników, nierównomierny pobór wody, przy stosunkowo wyrównanym przepływie rzek zasilających, jest przyczyną częstych wahań
stanów wody. Najwyższe stany wody występowały w okresie wiosennych roztopów,
najniższe zaś przypadały na okresy letnich niżówek. Za wyjątkową należy uznać sytuację podpiętrzenia wód w zbiornikach wodnych podczas dwufazowego wezbrania w
lipcu 1997 roku. Sporadyczne, aczkolwiek istotne różnice w poziomie piętrzenia wody
w niektórych zbiornikach wynikały również z trwających w pewnych okresach ostatnich
lat remontów różnego rodzaju urządzeń i elementów zabudowy hydrotechnicznej.
Częste zmiany stanów wody w omawianych zbiornikach wodnych znajdowały
swoje odzwierciedlenie w istnieniu kilku poziomów teras jeziornych na wybrzeżach
płaskich oraz zmianach charakteru klifu z czynnego na martwy, bądź odwrotnie – w
odniesieniu do wybrzeży stromych. Amplituda wahań stanów wody wyznaczała strefy
zmian poziomów bazy erozyjnej, a tym samym przestrzenny zakres bezpośredniego
oddziaływania procesów brzegowych. Wahania stanów wody w tych zbiornikach decydują o tempie i rozmiarach akumulacji, bądź erozji w strefie odcinków ujściowych
cieków je zasilających. Ponadto, istotne zmiany poziomów piętrzenia przyczyniały się
do modyfikacji (głównie poziomej) cyrkulacji masy wodnej, a tym samym do zmian
przestrzennych uwarunkowań depozycji osadów dennych.
Robert Machowski
Studenckie Koło Naukowe Geografów
Uniwersytet Śląski
Sosnowiec
dr Martyna A. Rzętała
Katedra Geografii Fizycznej
Uniwersytet Śląski
Sosnowiec
dr Mariusz Rzętała
Katedra Geografii Fizycznej
Uniwersytet Śląski
Sosnowiec