Moduły dydaktyczne SUM 2007/08

Socjologia płci (gender studies). Społeczne,
uwarunkowania sytuacji kobiet i mężczyzn.
kulturowe
i
polityczne
Kierujące modułem: prof. dr hab. Renata Siemieńska, dr hab. Ewa Nasalska
Koordynatorka modułu: dr Anna Domaradzka
Świat społeczny podlega stałym przemianom. Prócz tych, które na bieżąco komentowane są w mediach,
mamy też do czynienia z przemianami mniej widowiskowymi, które jednak w dłuższej perspektywie
istotnie wpływają na życie każdego z nas. Przykładem może być nadanie Polkom w listopadzie 1918 roku
czynnych i biernych praw wyborczych. Podobną cichą rewolucją było wprowadzenie w 1981 roku w Polsce
urlopu wychowawczego – przedtem dłuższe pozostawanie w domu z dzieckiem było sprawą czysto
prywatną, nie dającą żadnych przywilejów. Z kolei pierwszy na świecie urlop ojcowski wprowadziła
Szwecja w 1974 roku, znacząco wpływając tym samym na partnerski podział obowiązków związanych z
wychowaniem dzieci. Kolejna rewolucja odbywa się na naszych oczach – pod koniec czerwca 2015 roku
Sąd Najwyższy USA nakazał udostępnienie możliwości zawierania małżeństw przez osoby tej samej płci na
terenie całych Stanów Zjednoczonych.
Wszystkie te zmiany legislacyjne nie byłyby możliwe, gdyby nie refleksja płynąca z socjologii płci,
prowadzącej pogłębione analizy zmian zachodzących w postrzeganiu i akceptacji ról społecznych, jakie
pełnią kobiety i mężczyzni. Istniejące obecnie koncepcje ról nie zawsze są ze sobą spójne – nowe definicje
powinny więc z jednej strony lepiej przystawać do zmieniającej się rzeczywistości, a z drugiej poszerzać
indywidualne możliwości wyborów życiowych, w tym godzenia ról w sferze prywatnej i publicznej, w
zmieniających się typach rodziny.
W ramach zajęć pokazujemy relacje między decyzjami na poziomie jednostek i rodzin, ale także poziom ich
spójności z podstawowymi systemami wartości, wychodząc z założenia, że w dłuższej perspektywie to one
będą stanowić układ odniesienia dla zmian relacji między kobietami i mężczyznami. W tym kontekście
omówimy teoretyczne koncepcje płci kulturowej i biologicznej, a także wyniki badań pokazujących role
realnie odgrywane przez kobiety i mężczyzn. Szczególny nacisk położymy przy tym na zagadnienie płci w
kontekście starzenia się społeczeństwa, a także procesy zachodzące na terenach zurbanizowanych, gdzie styl
życia zmienia się bardzo dynamicznie. Przemiany współczesnego świata niosą ze sobą problem rosnącej
alienacji i samotności, szczególnie dotkliwie obserwowanej w grupie starszych ludzi i osób mieszkających
w dużych miastach. Pewną odpowiedzią na to zjawisko jest oddolne zaangażowanie mieszkańców
lokalnych społeczności (np. ruchy miejskie), a także różne formy działalności społecznej i publicznej.
Warto w tym kontekście przyjrzeć się wzorom zaangażowania kobiet i mężczyzn, jako strategiom
rozwiązywania różnego rodzaju problemów społecznych, w tym także radzenia sobie z sytuacją własnej
starości czy osamotnienia. Dotyczy to zarówno aktywności starszych kobiet i mężczyzn z dużych miastach,
jak i udziału obu płci w życiu społeczno-kulturalnym na wsi.
Wśród pytań, na które staramy się odpowiedzieć jest to w jakim stopniu współczesne zmiany społeczne
związane z przejściem demograficznym i globalizacją rynku pracy dotykają kobiet i mężczyzn.
Przedyskutujemy też ze studentami kwestię tego na ile pewne cechy przypisane dotąd jednej płci tracą
swoją jednoznaczność, stając się po prostu cechami ludzi, otwierając nowe możliwości podejmowania
działań uprzednio zdefiniowanych jako wyłącznie męskie lub kobiece.
Stosowane w kontekście socjologii płci rozróżnienie na płeć biologiczną i gender (tłumaczone jako „płeć
kulturowa” bądź „rodzaj”) ma pomóc w określeniu tego, w jakim stopniu role kobiet i mężczyzn zależą od
biologicznych różnic między nimi, w jakim są uwarunkowane kontekstem społecznym i kulturowym.
Badacze na ogół zgadzają się co do tego, że płeć biologiczna wyznacza jedynie rolę, jaką odgrywamy w
reprodukcji, natomiast definicja płci kulturowej – charakterystyczna dla danego kontekstu społecznokulturowego – określa pozostałe aspekty naszego życia, w tym wybory, preferencje i aspiracje. Jak piszą
Cross i Markus (2002: 49) „Przekonanie o tym, co jest męskie, a co kobiece, nie opiera się na
rzeczywistości biologicznej, ale na wszechobecnym i złożonym systemie przekonań, według którego
1
chłopcy i dziewczynki ulepieni są z zupełnie innej gliny.” Dotychczasowe badania potwierdzają, że
czynnikami najbardziej różnicującymi wybory, postawy i wartości są nie płeć, a raczej wiek i
wykształcenie, dlatego wszystkie analizy związane z płcią powinno się łączyć z tymi dwoma zmiennymi.
Zagadnienia związane z płcią kulturową, a także wpływem wieku i wykształcenia na postawy i zachowania,
będą w trakcie zajęć omawiane z perspektywy badań międzykulturowych i międzynarodowych. Dzięki
temu możliwa będzie dyskusja na temat tego czy i w jakim stopniu teorie, rzeczywiste zachowania i
poglądy polskiego społeczeństwa są podobne do obserwowanych w innych krajach, a także jakie
rozwiązania ułatwiające godzenie ról w sferze życia prywatnego i publicznego istnieją w innych krajach.
Podstawowe problemy, które będą omawiane w ramach specjalizacji:
1. Koncepcje i definicje płci kulturowej i biologicznej.
2. Czy kobiety i mężczyźni różnią się w zakresie wyznawanych wartości?
3. Kształtowanie się koncepcji płci kulturowej w procesie edukacji i socjalizacji.
4. Płynność, stałość i niespójność ról kobiecych i męskich w sferze życia prywatnego i publicznego oraz
ich konsekwencje.
5. Pozycja osób homoseksualnych w społeczeństwie – porównania międzykulturowe.
6. Postawy i oczekiwania kobiet i mężczyzn wobec pracy i opieki.
7. Zmiany opinii na temat obecności kobiet w życiu publicznym.
8. Ruchy kobiece, feministyczne, gejów i lesbijek – w perspektywie historycznej i współcześnie.
Zajęcia na I roku studiów:
PŁEĆ A ZMIENIAJĄCA SIĘ GRANICA MIĘDZY SFERĄ PRYWATNĄ I PUBLICZNĄ W
PSYCHOLOGICZNEJ, KULTUROWEJ, SOCJOLOGICZNEJ I POLITOLOGICZNEJ PERSPEKTYWIE.
TEORIE A RZECZYWISTOŚĆ (perspektywa międzynarodowych porównań)
Proseminarium - 60 godzin
Płeć kulturowa i biologiczna jako czynniki różnicujące postawy i zachowania kobiet i mężczyzn,
zmieniające się role w życiu społecznym, ekonomicznym i politycznym. Niespójność oczekiwań i
możliwości realizacji deklarowanych wartości oraz ich konsekwencje.
Budowanie tożsamości płciowej. Kryzys tradycyjnych koncepcji męskości i kobiecości i jego źródła.
Tożsamość homoseksualna (geje, lesbijki).
Płeć a problemy władzy – podporządkowania – partnerstwa w teoriach feministycznych i
antydyskryminacyjnych. Koncepcje „szklanego sufitu” i „lepkiej podłogi” - rola czynników
instytucjonalnych i pozainstytucjonalnych we wzmacnaniu bądź osłabianiu stereotypów i
nierówności.
Wielowymiarowość dyskryminacji. Partnerstwo kobiet i mężczyzn w ustawodawstwie i praktyce
krajów Unii Europejskiej oraz poza nią, w kontekście dokonujących się zmian demograficznych
(niski wskaźnik urodzeń, starzenie się społeczeństw). Mainstreaming jako zasada polityki i jej
efekty. Partnerstwo i podporządkowanie kobiet i mężczyzn w rodzinie. Polityka pracodawców. Rola
partii politycznych i związków zawodowych, organizacji pozarządowych, lobbyingu krajowego i
międzynarodowego, członkostwa w UE. Płeć a style sprawowania władzy.
Empiryczne analizy w/w problemów.
KOBIETY I MĘŻCZYŹNI W POLITYCE
2
konwersatorium - 30 godzin
Zmieniający się dostęp kobiet do życia publicznego w różnych krajach ze szczególnym
uwzględnieniem Polski – perspektywa historyczna.
Zmiany koncepcyjne i rzeczywiste, rozwiązania ideologiczne i instytucjonalne związane z
uczestnictwem kobiet we władzy. Nacjonalizacja kobiet i zmiany w XX wieku. Sytuacja kobiet w
Stanach Zjednoczonych w latach 1920-tych. W jaki sposób w faszystowskich Włoszech czasu
Mussoliniego rządzono kobietami. Nazistowskie koncepcje roli kobiet w Niemczech i ich
implementacja. Rola kobiet w sowieckim modelu po rewolucji 1917 roku. Zmiany polityki i
oczekiwań. Sterowana emancypacja kobiet okresu komunistycznego.
Feminizm a nowe ruchy społeczne (przykłady).
Zmienność koncepcji roli kobiet i mężczyzn w Polsce: emancypantka – matka-Polka –
bizneswoman, a zmiany ustrojów politycznych i ekonomicznych oraz ich uwarunkowania
makrostrukturalne.
Mechanizmy wpływające na udział kobiet i mężczyzn w krajach demokratycznych (np. rola
wyborów, systemów kwotowych, dyskryminacji pozytywnej). Niespójności między zachowaniami a
systemami wartości – porównania międzykulturowe. Bariery kulturowe przeciwdziałające
uczestnictwu kobiet w życiu publicznym i ich determinanty na różnych poziomach życia prywatnego
i publicznego.
Szklany sufit i lepka podłoga, a mechanizmy je kreujące, argumenty za i przeciw.
Geneza i motywacje do działalności w sferze publicznej według płci i wieku (aktywność społeczna i
polityczna).
O postawach i uczestnictwie politycznym kobiet w Polsce i na świecie (ze szczególnym
uwzględnieniem UE). Zwiększanie uczestnictwa politycznego kobiet: nominacja do ciał
ustawodawczych a systemy wyborcze. Kobiety w elitach politycznych i ekonomicznych. Płeć a
władza, zarządzanie i etyka. Kobiety wśród kandydatów i wybranych w wyborach samorządowych i
parlamentarnych a cechy elektoratów w wyborach do samorządów lokalnych i krajowych.
PŁEĆ I WIEK JAKO CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE KOMUNIKACJĘ MARKETINGOWĄ
wykład - 30 h
Omawiane będą cztery wybrane grupy docelowe współczesnego marketingu: kobiety, dzieci i
młodzież oraz ludzie starsi. Każda z tych grup stanowi innego rodzaju wyzwanie dla marketerów,
każda z nich adresowana jest w specyficzny sposób w komunikacji marketingowej. W przypadku
dzieci i młodzieży – dodatkowo dochodzą tu problemy związane z koniecznością dostosowania
metod badań konsumenckich oraz ograniczeń prawnych (na wielu rynkach) w komunikacji
kierowanej do dzieci.
Zajęcia na II roku studiów:
PŁEĆ A ZMIENIAJĄCA SIĘ GRANICA MIĘDZY SFERĄ PRYWATNĄ I PUBLICZNĄ W
PSYCHOLOGICZNEJ, KULTUROWEJ, SOCJOLOGICZNEJ I POLITOLOGICZNEJ PERSPEKTYWIE.
TEORIE A RZECZYWISTOŚĆ (perspektywa międzynarodowych porównań)
Seminarium magisterskie (60 h)
Kontynuacja problematyki podjętej na I roku studiów, rozszerzenie o problemy rynku pracy,
edukacji z perspektywy „genderowej”, udziału kobiet i mężczyzn w budowaniu społeczeństwa
3
obywatelskiego. Płeć a starzenie się społeczeństwa i zmieniający się styl życia na terenach
zurbanizowanych i wiejskich.
KOBIETY I MĘŻCZYŹNI NA RYNKU PRACY W ERZE GLOBALIZACJI – Problemy centrów i
peryferii
Konwersatorium 30 h
Płeć w kontekście globalizującego się rynku pracy – na ile przemiany te dotykają kobiet i mężczyzn
w różnych miejscach na świecie. Zjawisko glokalizacji jako nowy czynnik wpływający na rynek
pracy.
Kobiety i mężczyźni na rynku pracy w społeczeństwach wiedzy. Specyfika kształcenia wyższego
kobiet i mężczyzn (m. in. o źródłach niedoboru kobiet na kierunkach technicznych i w naukach
ścisłych). Kobiety i mężczyźni jako uczestnicy kształcenia ustawicznego (podnoszenia i zmiany
kwalifikacji).
Zawody sfeminizowane i zmaskulinizowane. Awans zawodowy i jego bariery, Samozatrudnienie –
nowe możliwości kariery czy marginalizacja.
W/w problemy są analizowane w perspektywie teoretycznej, legislacyjnej i rzeczywistości w Polsce
i innych krajach. Bariery i ograniczenia karier kobiet, aktywność kobiet w sektorze prywatnym.
Wnioski z badania „Gender index” – oceny polityki firm w stosunku do kobiet, mężczyzn i godzenia
obowiązków rodzinnych z zawodowymi. Płeć a style sprawowania władzy w przedsiębiorstwach.
Kultury, taktyki i strategie zorientowane płciowo. Kobiety i zarządzanie: cztery perspektywy
teoretyczne.
Rola ruchów feministycznych w przełamywaniu barier na rynku pracy w perspektywie lokalnej i
globalnej. Wielowymiarowość dyskryminacji i czynniki odpowiedzialne za jej występowanie.
Bezrobocie wśród kobiet i mężczyzn.
Praca i rodzina w systemach wartości – aspiracje zawodowe w kontekście preferowanych modeli
rodziny i oczekiwań wobec pracy. Warunki instytucjonalne i pozainstytucjonalne godzenia ról
związanych z płcią. Zróżnicowane społecznie sposoby opieki nad dziećmi i osobami starszymi czy
niepełnosprawnymi w kontekście zachodzących zmian demograficznych. Wpływ migracji na
rozwiązywanie w/w problemów i pojawianie się nowych. Indywidualni i systemowi inicjatorzy
zmian w sferze publicznej i prywatnej. Dobre praktyki (telepraca, elastyczny czas pracy itd.)
HISTORIA SEKSUALNOŚCI: WALKA O UZNANIE NOWYCH TOŻSAMOŚCI SEKSUALNYCH I
PRZEMIANY ŚWIADOMOŚCI SEKSUALNEJ WE WSPÓŁCZESNOŚCI.
Konwersatorium - 30 h
Część I.
1. Wprowadzenie – właściwy przedmiot rozważań: czym jest ludzka seksualność?
2. „Historia seksualności” jako szczególny przedmiot badania – koncepcja M. Foucaulta.
3. Krótki zarys historii homoseksualności i losu osób homoseksualnych:
a. świat starożytności greckiej i rzymskiej a świat starożytności żydowskiej;
b. specyfika kategoryzowania „homoseksualności” i doświadczenia Rzymu;
c. chrześcijaństwo i stosunek do homoseksualności – dynamika i przemiany postaw w
Średniowieczu – badania Johna Boswella;
d. kontekst międzykulturowy (historia homoseksualności w Chinach; Bret Hinsch,
Passions of the Cut Sleeve. The Male Homosexual Tradition in China);
4
e. epoka klasyczna i dwuznaczność związków – Eva Sedgwick-Kosofsky
f. epoka nowoczesna – grzech oraz choroba – wynalazek „homoseksualizmu” i
kategoryzacje opozycyjne seksualności - K.M. Werbeny
g. KAtegoryzacje homoseksualizmu: A. grzech i „nienaturalność”; B. koncepcja
„inwersji” – „odwrócenia” popędów; „kobiecej duszy” w męskim ciele i odwrotnie:
”męskiej duszy” w kobiecym ciele; C. naukowa koncepcja „trzeciej płci” – „pośrednia
płeć” między męską i żeńską; D. naukowa koncepcja mieszanki cech obu płci –
mityczna teoria androgyna – jej znaczenie w literaturze i sztuce.
h. epoka wiktoriańska i jej skutki: stygmatyzacyjne stereotypy (proces Wilde w 1895r. –
symbol epoki; „the love that dare not speak its name”); sytuacja lesbijek w
wiktoriańskim społeczeństwie; 1928 – powieść Radclyffe Hall, The Well of Loneliness
- jej znaczenie; walka o wydanie – cenzura.
i. Freud i psychoanaliza;
j. epoka nowoczesna powiktoriańska – zróżnicowanie w Europie (Niemcy a Wielka
Brytania); Francja i dyskusje na ten temat homoseksualności (koncepcja Montherlanta;
brak prawnego zakazu);
k. rozwój badań nad seksualnością w Niemczech przedhitlerowskich;
l. osoby homoseksualne jako „element zbędny” w hitlerowskich Niemczech;
m. przemiana powojenna i narodziny ruchu gejowskiego – znaczenie kontrkultury dla
przemiany obyczajowej i stereotypów;
n. ruchy wyzwolenia gejów – nowy projekt społeczeństwa?
Część II.
1. Historia ruchu wyzwolenia gejów i lesbijek – przede wszystkim ruch amerykański.
2. Ruchy w Europie i w Stanach :
a. Niemcy – Der Eigene (The Community of the Special) – 1896 r; dr Magnus
Hirschfeld i jego działalność;
b. Wielka Brytania – purytanizm i represja; BLOOMSBURY CIRCLE – krąg
towarzysko-artystyczny (J.M.Keynes, Virginia Woolf, Duncan Grant, L. Strachey,
Forster) – znaczenie tego kręgu intelektualno-artystycznego.
c. Ameryka na przełomie wieków; Nowy Jork, San Francisco, New Orlean.
d. Ruchliwość społeczna i emancypacja kobiet w latach 20
e. Szczególna kategoryzacja homoseksualnych mężczyzn: „eufeminate” persons –
transwestytyzm jako forma homoseksualności;
3. Kształtowanie się tożsamości gejowskiej – znaczenie badań naukowych i wysiłku
intelektualnego:
a. doświadczenie II wojny i przemiana obyczajowo-społeczne a z tym związana;
b. lata powojenne i zarysowane na nowo mocne wzory ról seksualnych (ogromny wzrost
zawieranych małżeństw i skok dzietności);
c. doświadczenia ze wschodniego i zachodniego wybrzeża: Los Angeles i San Francisco
kolebką nowych zjawisk
d. narodziny ruchu homofilnego: Mattchachine Society i pismo ONE, Inc.;
e. komunizm i definicja osób homoseksualnych jako kulturalnej mniejszości; przykład
społeczności żydowskiej; nieśmiałe ruchy murzyńskie;
5
f. Dzieje Mattchachine Society, ONE i powstanie Sisters of Bilitis; „zimna wojna” i
prześladowania osób homoseksualnych; opór i jego zanik;
g. Lata 50. i początek 60. – słabość ruchu z jego koncepcją oddziaływania i
przekazywania informacji grupom profesjonalnych elit;
h. Przemiany w ruchu na początku lat 60; narodziny ruchu wyzwolenia obywatelskiego i
powiązanie ruchu gejowskiego z tymi ideami;
i. Rozwój kontrkultury i bunt w czerwcu 1969 roku w Stonewall Inn – jego skutki dla
stereotypizacji społecznej oraz dla uruchomienia na wielką skalę uczestnictwa w
ruchu społecznego wyzwolenia gejów;
j. Dalsze dzieje ruchu gejowskiego – przemiana słów; konflikty między gejami i
lesbijkami; nowa rola „otwartego”, „zdeklarowanego geja” jako działacza
społecznego; tożsamości „gejowska” i „lesbijska”;
k. Doświadczenie HIV i AIDS – zaskakujące konsekwencje epidemii; zmiana
nastawienia społecznego: solidarność i pamięć o zmarłych;
4. Polityka i tożsamość gejowska na przełomie XX i XXI wieku.
5. Zagadnienie stosunku chrześcijaństwa do gejów i lesbijek oraz kultury gejowskiej:
a. przełomowe dzieło Soboru Watykańskiego II dla tradycji katolickiej i kultury
europejskiej;
b. rozwój badań biblijnych, nowe przekłady i skumulowanie nowego odczytania tekstów
Pisma Świętego – badania nad stosunkiem do homoseksualności (Boswell; McNeil);
c. przemiana w latach 80. – JPII i kard. Ratzinger: list do biskupów w sprawie
duszpasterstwa osób homoseksualnych – przedziwna teoria Kościoła;
d. nasilenie niechęci – przeredagowania w Katechizmie Kościoła Katolickiego;
e. inne wyznania chrześcijańskie – przykład kongregacji w Rochester, ale też wyraźny
podział w różnych kościołach protestanckich;
f. Aktualna sytuacja w Polsce – krótka prezentacja „Czy mowa nienawiści w polskim
katolicyzmie?”.
PŁEĆ A EDUKACJA
Konwersatorium - 30 h
Rola socjalizacji w rodzinie, szkole. Rola mediów w procesie kształtowania aspiracji życiowych,
stereotypów związanych z planami edukacyjnymi. Czynniki prowadzące do selekcji typów edukacji
i karier życiowych. Kobiety i mężczyźni w kontekście wyboru kariery akademickiej.
(System edukacyjny: mechanizm promocji czy mechanizm selekcji społecznej)
Szkoła jako czynnik wyrównujący i róznicujący szanse dziewcząt i chłopców z różnych środowisk
społecznych. Osiagnięcia szkolne w poszczególnych dziedzinach i ich determinanty :społeczne,
instytucjonalne :rola przedszkola, udział w odmiennych zajęciach dodatkowych, kapitał kulturowy
rodziny, szkoły publiczne i niepubliczne, regionalne uwarunkowania. Socjologiczne badania nad
rolą mass mediów i podręczników szkolnych w kształtowaniu kulturowej tożsamości płci. Analiza
treści podręczników szkolnych. Metody analiza przekazów telewizyjnych, prasowych i ich wyniki.
Rola Internetu
Zróżnicowane aspiracje. Wybór ścieżek edukacyjnych i ich konsekwencje w życiu dorosłym:
uczelnie państwowe i niepaństwowe. Programy promujące np. Sokrates-Erasmus.
6
MIĘDZY PAŃSTWEM A JEDNOSTKĄ (ROLA PŁCI W TRZECIM I CZWARTYM SEKTORZE W
PERSPEKTYWIE MIĘDZYNARODOWEJ)
Konwersatorium - 30 h
Tworzenie się sformalizowanych i niesformalizowanych sieci społecznych w zmieniających się
społeczeństwach – problemy teoretyczne. Rola grup kobiecych w perspektywie historycznej (od XIX
wieku) w społecznościach lokalnych i ponadlokalnych. Grupy, organizacje, ruchy kobiece – ich cele.
Grupy i organizacje gejowskie. Podobieństwa i odmienności ruchów kobiecych w porównaniu z
innymi. Tradycje specyficzne dla różnych społeczeństw. Organizacje kobiece i feministyczne. Rola
organizacji kobiecych po II wojnie światowej do zmiany systemu politycznego w Polsce w 1989
roku. Organizacje kobiece i ich funkcje po 1990 roku. Rola organizacji kobiecych w dobie procesów
globalizacyjnych kulturowych, ekonomicznych.
Kobiece organizacje pozarządowe w Polsce i na świecie.
Spontaniczne inicjatywy aktywności społecznej kobiet i mężczyzn jako reakcja na samotność ,
potrzebę bycia potrzebnym, rozwiązania problemów sąsiedzkich, lokalnych na wsi i w mieście
(przykłady: uniwersytety III wieku, inicjatywy sąsiedzkie,)
7