Plik

S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 5 • 2008
KORELACJE WYBRANYCH PARAMETRÓW BILANSU
ANTYOKSYDACYJNEGO WE KRWI PISKLĄT
BOCIANA BIAŁEGO (CICONIA CICONIA)
Z RÓśNYCH ŚRODOWISK POLSKI
CORRELATIONS BETWEEN SELECTED PARAMETERS
OF ANTIOXIDANT BALANCE IN THE BLOOD
OF WHITE STORK (CICONIA CICONIA) NESTLINGS
FROM DIFFERENT REGIONS OF POLAND
Nataliya Kurhalyuk1, Halyna Tkachenko2, Katarzyna Pałczyńska1, Magdalena
Szornak1, Mateusz Labudda1, Marek Sadowski1, Natalia Truszczyńska1, Anna
Wojciechowicz1
1
Akademia Pomorska
Zakład Fizjologii Zwierząt
Instytut Biologii i Ochrony Środowiska
ul. Arciszewskiego 22b, 76-200 Słupsk
e-mail: [email protected]
2
Lwowski Uniwersytet Medyczny im. Danyla Halickiego
Zakład Higieny i Toksykologii
ul. Pekarska 69, Lwów, Ukraina
ABSTRACT
The aim of the present work was to determine the correlative interrelationships between the
most important antioxidant balance parameters (total antioxidant activity, peroxide resistance of
erythrocytes and intensity of lipid peroxidation processes) in blood of white stork (Ciconia
ciconia) chicks from different regions of Poland. Blood samples were collected from young
storks developing in relatively pure environment (Kłopot, SW Poland village), Czarnowo (SW
Poland, suburban village), in small distance from Głogów (industrial region, SW Poland),
where copper manufacture is placed, and in Cecenowo (N Poland village). Our investigations
suggest significant correlative interactions among the most important parameters of antioxidant
balance in the blood of young storks. These adaptive changes reflect the levels of anthropogenic
pollution of each environment separately. Our researches showed tendencies of oxidative stress
changes in blood of white stork nestlings which form the preference of cell’s answers of redox
system. It suggests high correlation dependences of growing birds deals with the type of environment and can explain considerable part of environmental impact on an organism.
Słowa kluczowe: bocian biały (Ciconia ciconia), intensywność procesów lipoperoksydacji,
całkowita antyoksydacyjna aktywność, stres oksydacyjny, środowisko
Key words: white stork (Ciconia ciconia), lipoperoxidation intensity, total antioxidant
activity, oxidative stress, environment
89
WPROWADZENIE
Procesy związane z peroksydacją lipidów i wytwarzaniem reaktywnych form tlenu
(ROS) uwaŜane są za podstawowe mechanizmy regulacyjne funkcjonowania komórki
(Davies 1995, Hoffman 2002, Dauwe i in. 2006). Powstawanie ROS i wpływ substancji
inicjujących stres oksydacyjny powoduje zakłócenie równowagi redox w komórce, co jest
związane z oddziaływaniem czynników środowiskowych (Eaton i in. 2003, Kurhalyuk i in.
2006a, b, Kamiński i in. 2006a, b).
Stres oksydacyjny moŜe wynikać z braku równowagi między generacją i eliminacją ROS
i w nadmiarze prowadzi do uszkodzenia praktycznie wszystkich biocząsteczek, intensyfikując zmiany chorobowe, przedwczesne starzenie i śmierć komórki (Stohs i Bagchi 1995, Stohs
i in. 2001).
Środowisko, w którym funkcjonują organizmy Ŝywe, oddziałuje na róŜne poziomy organizacji ekosystemów. Z tego powodu prowadzone są badania ekotoksykologiczne słuŜące zidentyfikowaniu efektywnych bioindykatorów z jednoczesnym określeniem poziomu
zanieczyszczenia. Podejście to pomaga ocenić stopień wpływu ksenobiotyków na populację i strukturę ekosystemu (Smits i in. 2005, Valko i in. 2005).
Ptaki są szczególnie przydatnym bioindykatorem, poniewaŜ są widoczne, podatne na
wpływ substancji toksycznych, a ich łańcuch troficzny jest całkowicie związany ze środowiskiem. Ponadto ptaki pozostają naturalnymi komponentami ekosystemów. UwaŜa się więc,
Ŝe są one wczesnym biowskaźnikiem stresu środowiskowego, stąd w badaniach ekotoksykologicznych w warunkach naturalnych są przedmiotem szczególnego zainteresowania
(Godovac-Zimmermann i Braunitzer 1984, Jakubiec 1985, Gómez i in. 2004, Kamiński i in.
2006a, b, Kurhalyuk i in. 2006a).
Wielu badaczy (Dawson i Bortolotti 1997a, b, c, Gómez i in. 2004, Kamiński i in.
2006a, b) donosi, Ŝe w środowiskach zanieczyszczonych metale toksyczne i organiczne
polutanty są, wskutek wzmoŜonej antropopresji, modulatorami aktywności najwaŜniejszych enzymów antyoksydacyjnych (dysmutazy ponadtlenkowej, katalazy, glutationperoksydazy, glutationreduktazy). Takie prawidłowości generacji ROS mają duŜy wpływ na
funkcje komórkowe i dotyczą przede wszystkim dezintegracji przepuszczalności błony
komórkowej, uszkodzenia jądrowego i mitochondrialnego DNA, a takŜe mogą prowadzić
do niekontrolowanego podziału komórki lub intensyfikować apoptozę (Ross i in. 1996,
Tandon i in. 2003, Waisberg i in. 2003, Smits i in. 2005).
Znaczenie antyoksydacyjnego systemu obrony w odpowiedzi na stres spowodowany
zanieczyszczeniem środowiska pozostaje bardzo istotnym motywem dalszych poszukiwań
w zakresie moŜliwości adaptacyjnych organizmów. Z tego względu celem naszej pracy
było przebadanie korelacji między wybranymi parametrami bilansu antyoksydacyjnego we
krwi piskląt bociana białego (Ciconia ciconia) jako gatunku biowskaźnikowego z róŜnych
regionów Polski.
TEREN, MATERIAŁ I METODY BADAŃ
Badaniom poddano pisklęta bociana białego (Ciconia ciconia) gnieŜdŜącego się na róŜnych terenach Polski o niejednakowym stopniu antropopresji. Do analiz pobrano krew
piskląt w sezonie lęgowym (maj-czerwiec 2007 r.) we wsiach Czarnowo (52°02´03,7˝N,
14°57´24,7˝E; płd.-zach. Polska) i Kłopot (52°07´56,3˝N, 14°42´10,4˝E; płd.-zach. Pol90
ska), wokół których w promieniu 150 km nie ma przemysłu (Tryjanowski i in. 2005),
a zagęszczenie gniazd wynosi powyŜej 40 na 40 gospodarstw, w okolicach miasta średniej
wielkości jakim jest Zielona Góra (51°56´26,1˝N, 15°30´38,9˝E; ok. 0,1 mln mieszkańców;
płd.-zach. Polska) oraz w środowisku zanieczyszczonym (huta miedzi Głogów;
51°39´32,6˝N, 16°04´49,9˝E; płd. Polska), gdzie przerabia się równieŜ rudy ołowiu z materiałów ołowionośnych. Około 50% powierzchni strefy ochronnej huty miedzi Głogów stanowią tereny zielone, z czego 32% zajmują lasy. Kwaśne gleby wokół huty są poddawane
intensywnemu wapnowaniu. Do porównania poziomu kondycji i oceny destruktywnych
procesów zachodzących we krwi bocianów wybraliśmy wieś Cecenowo (51°39´32,6˝N,
16°04´49,9˝E; płn. Polska; Pomorze), w okolicy której nie ma duŜych przedsiębiorstw,
produkujących toksyczne odpady.
Badania prowadzono w ciągu dnia, w godzinach od 10.00 do 12.00, aby uniknąć wpływu rytmów dobowych. Łącznie przeanalizowano 131 piskląt w wieku od 19 do 54 dni, od
wyklucia do wylotu z gniazd. Obserwacje zachowania bocianów i ich fizyczne oględziny
pozwoliły zaliczyć je do całkowicie zdrowych.
Próby krwi do analiz (5 ml) pobierano z Ŝyły skrzydłowej. Materiał analizowano
w probówkach z EDTA i schłodzony transportowano do laboratorium. Osocze otrzymywano przez wirowanie krwi przy 800g x 15 min-1. Intensywność procesów stresu oksydacyjnego wyznaczano poprzez pomiar poziomu malonodialdehydu (MDA), który jest ostatecznym produktem zmian lipidowych wywoływanych stresem oksydacyjnym. Barwny produkt tej reakcji oznaczano przez pomiar aktywności substancji reaktywnych kwasu 2-tiobarbiturowego (TBARS) w osoczu i erytrocytach krwi, według metody Kamyshnikova
(2004). Metoda ta polega na oznaczeniu barwnych produktów kompleksu trimetynowego
z kwasem 2-tiobarbiturowym, którego intensywność odczytywano przy długości fali λ=532
nm.
Całkowitą zdolność antyoksydacyjną (total antioxidant activity, TAA) wyznaczono wykorzystując hemolizat erytrocytarny i osocze (Galaktionova i in. 1998). Poziom TAA określano przez pomiar stopnia inhibicji askorbat- i Ŝelazo-indukowanego utleniania Tweenu 80
do MDA z tworzeniem barwnego kompleksu przy długości fali λ=532 nm.
Właściwości peroksydacyjne erytrocytów (Gzhegotskyi i in. 2004) oznaczano w erytrocytach przez pomiar peroksydacyjnej odporności ich błon i obliczenie procentu hemolizowanych erytrocytów przy działaniu nadtlenku wodoru H2O2. Zastosowanie azydku sodu
jako inhibitora katalazy powoduje stabilizację stęŜenia dodanego H2O2. Metoda oznacza
ilość zhemolizowanych erytrocytów w ujęciu procentowym odnośnie do całkowitej hemolizy.
Otrzymane wyniki badań poddano analizie statystycznej przy pomocy pakietu
STATISTICA (firmy StatSoft Polska, v. 8.0). Sprawdzano typ rozkładu wszystkich badanych zmiennych i zastosowano testy Chi-kwadrat oraz Kołmogorowa-Smirnova. Jako krytyczny poziom istotności przyjęto p = 0,05. Dla kaŜdego parametru obliczono średnie
arytmetyczne oraz odchylenie standardowe (Stanisz 2000). Związki między poszczególnymi parametrami zbadano, stosując test korelacyjny Pearsona lub Spermana i wyliczając
odpowiednie współczynniki korelacji (r). Oceniając siłę związku, przyjęto za Zarem (1999)
następującą skalę: r = 0 – zmienne nie są skorelowane; 0 < r < 0,1 – korelacja nikła; 0,1 ≤ r
< 0,3 – korelacja słaba; 0,3 ≤ r < 0,5 – korelacja przeciętna; 0,5 ≤ r < 0,7 – korelacja wysoka; 0,7 ≤ r < 0,9 – korelacja bardzo wysoka; 0,9 ≤ r < 1,0 – korelacja prawie pełna.
91
WYNIKI I DYSKUSJA
Analiza interakcji kształtowania równowagi prooksydacyjno-antyoksydacyjnej we krwi
młodych osobników bociana białego, zamieszkujących tereny o róŜnym stopniu antropopresji, wykazała następujące wyniki: w badanej populacji ptaków parametr właściwości
peroksydacyjnej erytrocytów (WPE) najsilniej ujemnie korelował z całkowitą antyoksydacyjną zdolnością osocza (TAA), (r = -0,62; y = -1103x + 82,985; p < 0,05) u ptaków
z Czarnowa. Wysoką korelację (r = 0,55; y = 13,967x + 1236; p < 0,05) zaobserwowano
równieŜ dla WPE i TAA we krwi ptaków z Cecenowa (ryc. 1).
Wysoką ujemną korelację stwierdzono pomiędzy parametrami WPE i TAA bilansu antyoksydacyjnego we krwi ptaków ze wsi Kłopot (y = -0,693x + 96,817; r = -0,60; p < 0,05)
oraz przeciętną ujemną korelację wykazano dla wskaźników WPE i TAA w osoczu krwi
(y = -0,648x + 94,279; r = -0,50; p < 0,05) u zagniazdowników z Zielonej Góry. Stwierdzone
zaleŜności przedstawiono na ryc. 2.
Zaobserwowano równieŜ korelację przeciętną ujemną dla poziomu WPE i stopnia procesów
peroksydacji lipidów w osoczu krwi ptaków z pomorskiej wsi Cecenowo (y = 0,8491x + 74,33;
r = -0,52; p < 0,05) i u ptaków z okolic Zielonej Góry (y = 9,228x + 119,79; r = -0,47; p < 0,05).
Dane dla tej serii badań przedstawiono na ryc. 3.
Wyniki naszych badań pokazują, Ŝe we krwi piskląt bociana białego peroksydacyjne
procesy, kształtujące przebieg reakcji redox i aktywność funkcjonalnych systemów obrony
antyoksydacyjnej, są w duŜym stopniu powiązane z typem środowiska. UwaŜamy, Ŝe
czynniki antropopresyjne środowiska wyznaczają priorytetowy kierunek odpowiedzi na
stres oksydacyjny u organizmów je zamieszkujących (Kamiński i in. 2006a, b, 2007, Kurhalyuk i in. 2006a, b). Wskaźnik funkcjonalnego stanu erytrocytów, tj. peroksydacyjna
odporność błon erytrocytów i odsetek hemolizowanych erytrocytów przy działaniu nadtlenku wodoru H2O2, jest zatem wysoce ujemnie skorelowany z poziomem intensywności
zachodzącej lipoperoksydacji w krwinkach czerwonych u bocianów z regionu pomorskiego
(y = -0,3135x + 35,392; r = -0,52; p < 0,05). Podobne zaleŜności, lecz w mniejszym stopniu, zaobserwowano u ptaków z okolic podmiejskich (y = -9,228x + 119,79; r = -0,47;
p < 0,05). Wykresy rozrzutu dla zaznaczonej serii badań przedstawia ryc. 4.
Nasze badania określają efekty funkcjonowania bilansu antyoksydacyjnego, będącego
skutkiem ekspozycji środowiskowej, na poziom zanieczyszczenia środowiska. Sugerują
one istotność interakcji pomiędzy produkcją ROS (jako reakcji na środowiskowe polutanty) i stopniem eliminacji wolnych rodników przez róŜne układy komórkowe. Stwierdziliśmy bowiem bardzo wysoką dodatnią korelację pomiędzy procesami antyoksydacyjnej
obrony w osoczu i erytrocytach ptaków ze wsi Kłopot. MoŜna więc uwaŜać tę miejscowość
i jej okolice za środowisko czyste, gdyŜ wcześniejsze nasze badania nie wykazały wysokiego poziomu metali cięŜkich we krwi u bocianów pochodzących z tych terenów (Kurhalyuk i in. 2006a, b, Kamiński i in. 2006a, b, 2007).
U ptaków z tego regionu Polski (wieś Kłopot) uzyskano jedną z najwyŜszych wartości
współczynnika korelacji (y = 0,9252x + 1,059; r = 0,74; p < 0,05) wśród zbadanych
(ryc. 5A). Przedstawione wyniki sugerują, Ŝe wysoka fizjologiczna aktywność funkcjonowania enzymów antyoksydacyjnych i produkcji ROS jest uzaleŜniona od stęŜenia polutantów w środowisku, co nie zakłóca równowagi pro-antyoksydacyjnej i nie inicjuje stresu
oksydacyjnego. W środowisku podmiejskim (okolice średniego miasta – Zielona Góra)
takie zaleŜności są mniej widoczne i wykres rozrzutu dla uzyskanych par parametrów ma
nieco niŜszą wartość współczynnika korelacji (y = 0,2764x + 18,76; r = 0,55; p < 0,05).
Omówione wyniki przedstawia ryc. 5B.
92
93
94
95
96
97
RóŜnorakie mechanizmy interakcji zachodzących pomiędzy parametrami bilansu antyoksydacyjnego przedstawia ryc. 6, ilustrująca udział TAA i poziom procesów lipoperoksydacji we krwi ptaków ze środowiska, w którym nie ma przedsiębiorstw produkujących
toksyczne odpady – wsi Kłopot i okolice. Zanotowaliśmy wysoką ujemną korelację (y =
-0,3456x + 45,392; r = -0,65; p < 0,05) pomiędzy wskaźnikiem TAA i poziomem procesów
lipoperoksydacji, co moŜe świadczyć o zachowaniu równowagi prooksydacyjno-antyoksydacyjnej we krwi bocianów pozostających pod wpływem otoczenia.
W odróŜnieniu od wyników badań bocianów pochodzących z Kłopotu, przebieg reakcji
pomiędzy procesami biochemicznej adaptacji w odpowiedzi na stres środowiskowy jest
nieco inny u ptaków z okolic Zielonej Góry – zanotowano tam bardzo wysoką dodatnią
korelację (y = 0,9563x + 5,059; r = 0,85; p < 0,05) pomiędzy TAA i stęŜeniem MDA
w osoczu krwi. Wyraźna róŜnica w zmianach zachodzących w organizmie ptaków ze środowisk o róŜnym stopniu antropopresji (ryc. 6) moŜe świadczyć o kształtowaniu odmiennych moŜliwości adaptacyjnych u zagniazdowników pozostających pod niekorzystnym
wszechstronnym wpływem środowiska. Bezpośrednią rolę w tych procesach odgrywa modyfikacja produkcji i efektywnej eliminacji reaktywnych form tlenu we krwi młodych bocianów. Wykazane korelacje (ryc. 7) świadczą o tym, Ŝe istnieje wysoka zaleŜność analizowanych procesów lipoperoksydacji w osoczu i erytrocytach. Nasze badania wskazują na
statystycznie istotne interakcje (y = 1,2563x + 3,088; r = 0,83; p < 0,05; Kłopot i y =
0,8563x + 23,088; r = 0,60; p < 0,05; Cecenowo) pomiędzy nasileniem stresu oksydacyjnego i stopniem zanieczyszczenia środowiska na badanych terenach gnieŜdŜenia się bociana białego.
Procesy prooksydacji lipidów są uwaŜane za podstawowe mechanizmy regulujące dysfunkcje integralności błony komórkowej, co ma bezpośredni związek z pierwiastkami
chemicznymi pochodzącymi ze środowiska (Hopkin 1989, Irato i in. 2001). Analizując
dostępną literaturę, nie napotkano podobnych zaleŜności między parametrami bilansu antyoksydacyjnego i wskaźnikami zanieczyszczenia środowiska dla tego gatunku. NaleŜy
podkreślić, Ŝe kaŜda z uzyskanych korelacji moŜe być przedmiotem dalszych badań,
a próby ich interpretacji mogłyby być odrębnymi hipotezami roboczymi.
Według danych zawartych w literaturze (Miller i in. 2001, Gómez i in. 2004), metale
cięŜkie są wszechobecnymi w środowisku toksynami, których nadmiar wywołuje fizjologiczne, biochemiczne i behawioralne zaburzenia. Badania ostatnich lat pokazują, Ŝe bioakumulacja metali cięŜkich powoduje stres oksydacyjny przez wywoływanie nasilenia
ROS, zmniejszając inhibicję sulfhydrylo-zaleŜnych enzymów i osłabiając antyoksydacyjny
system obrony komórek przez wyczerpanie zapasów glutationu, zwiększając podatność
komórek na dezintegracyjny wpływ wolnych rodników na ułoŜenie kompozycji białkowo-lipidowej (Viappiani i Schulz 2006). Połączenie w czasie tych zmian prowadzi ostatecznie
do uszkodzenia DNA i podstawowych dróg transdukcji sygnałów. Nie mniej waŜne wydaje
się, Ŝe w warunkach stresu oksydacyjnego w zanieczyszczonym środowisku mamy do
czynienia z modyfikacjami związanymi ze zmianą syntezy hemu, syntezy hemoglobiny,
zmianą morfologii krwinek czerwonych oraz ich pęknięciami, doprowadzającymi do hemolizy (Dawson i Bortolotti 1997a, b, c, Miller i in. 2001).
Inne badania wykazują zmiany w sposobie oddziaływań enzymów antyoksydacyjnych,
takich jak dysmutaza ponadtlenkowa, katalaza, peroksydaza glutationu oraz w zawartości
niskocząsteczkowych antyutleniaczy (glutation) u zwierząt naraŜonych na działanie ołowiu
lub pracowników przemysłu metali cięŜkich (Hopkin 1989, Irato i in. 2001, Stohs i Bagchi
1995, Stohs i in. 2001). ChociaŜ badania te sugerują moŜliwe zaangaŜowanie stresu oksydacyjnego w patofizjologiczne mechanizmy wpływu toksycznych pierwiastków (Pb,
98
99
100
Co, Cd), to jednak nie jest jasne do końca, czy zmiany te są przyczyną oksydacyjnych
uszkodzeń czy ich konsekwencją.
PODSUMOWANIE
Na podstawie naszych badań moŜna wnioskować, Ŝe we krwi młodych osobników bociana białego zachodzą znaczące interakcje pomiędzy najwaŜniejszymi parametrami bilansu antyoksydacyjnego, które odzwierciedlają stopień antropogenicznego zanieczyszczenia
środowiska. Wysokie korelacyjne zaleŜności i tendencje zachodzących zmian moŜna wyjaśnić znacznym udziałem polutantów środowiskowych, wywołujących kształtowanie się
priorytetowych reakcji systemu redox rosnącego organizmu.
LITERATURA
Dauwe T., Janssens E., Eens M. 2006. Effects of heavy metal exposure on the condition and health of
adult great tits (Parus major). Environ. Pollut., 140: 71-78.
Davies K.J. 1995. Oxidative stress: the paradox of aerobic life. Biochem. Soc. Symp., 61: 1-31.
Dawson R.D., Bortolotti G.R. 1997a. Variation in hematocrit and total plasma proteins of nestling
American kestrels (Falco sparverius) in the wild. Comp. Biochem. Physiol. Part A: Physiol. 117,
3: 383-390.
Dawson R.D., Bortolotti G.R. 1997b. Total plasma protein level as an indicator of condition in wild
American kestrels (Falco sparverius). Can. J. Zool., 75: 680-686.
Dawson R.D., Bortolotti G.R. 1997c. Are avian hematocrits indicative of condition? American kestrels as a model. J. Wildl. Manage., 61: 1297-1306.
Eaton P., Jones M., McGregor E., Dunn M., Leeds N., Byers H., Leung K., Ward M., Pratt J., Shattock M. 2003. Reversible cysteine-targeted oxidation of proteins during renal oxidative stress.
J. Am. Soc. Nephrol., 14: S290-S296.
Galaktionova L.P., Molchanov A.V, Yelchaninova S.A., Varshavski B.Ya. 1998. Lipid peroxidation in
patients with gastric and duodental peptic ulcer. Klin. Lab. Diagn.: 10-14.
Godovac-Zimmermann J., Braunitzer G. 1984. Hemoglobin of the adult white stork (Ciconia ciconia, Ciconiiformes). The primary structure of alpha A- and beta-chains from the only present hemoglobin component. Hoppe Seylers. Z. Physiol. Chem., 365: 1107-1113.
Gómez G., Baos R., Gómara B., Jiménez B., Benito V., Montoro R., Hiraldo F., González M.J. 2004.
Influence of a mine tailing accident near Doñana National Park (Spain) on heavy metals and arsenic accumulation in 14 species of waterfowl (1998 to 2000). Arch. Environ. Contam. Toxicol.,
47: 521-529.
Gzhegotskyi M., Kovalchuk S., Panina L., Terletska O., Mysakovets O. 2004. Method for determination of erythrocyte membranes peroxide resistance and its informativeness under physiological
conditions and at antioxidation of organism. Exp. Clin. Physiol. and Biochem., 3: 58-64.
Hoffman D.J. 2002. Role of selenium toxicity and oxidative stress in aquatic birds. Aquatic Toxicol.,
57: 11-26.
Hopkin S.P. 1989. Ecophysiology of metals in terrestrial invertebrates. Elsevier Appl. Sci. Pub. Ltd.,
London-New York.
Irato P., Santon A., Ossi E., Albergoni V. 2001. Interactions between metals in rat liver and kidney:
localization and metallothionein. Histochem. J., 33: 79-86.
Jakubiec Z. 1985. Populacja bociana białego Ciconia ciconia L. w Polsce. PWN, Warszawa-Kraków.
Kamiński P., Kurhalyuk N., Kasprzak M., Szady-Grad M., Jerzak L. 2006a. Element-element interactions in the blood of white stork (Ciconia ciconia) chicks from polluted SW Poland environ101
ments. W: The white stork in Poland: studies in biology, ecology and conservation. P. Tryjanowski, T.H. Sparks, L. Jerzak (red.). Bogucki Wyd. Nauk., Poznań: 471-480.
Kamiński P., Kurhalyuk N., Kasprzak M., Szady-Grad M., Jerzak L. 2006b. Dynamics of chemical
elements in the blood of white stork Ciconia ciconia chicks from polluted environments in Western Poland. W: The white stork in Poland: studies in biology, ecology and conservation. P. Tryjanowski, T.H. Sparks, L. Jerzak (red.). Bogucki Wyd. Nauk., Poznań: 201-221.
Kamiński P., Kurhalyuk N., Szady-Grad M. 2007. Heavy metal-induced oxidative stress and changes
in physiological process of free radicals in the blood of white stork (Ciconia ciconia) chicks in
polluted areas. Pol. J. Environ. Stud., 16, 4: 555-562.
Kamyshnikov V.S. 2004. Reference book on clinic and biochemical researches and laboratory diagnostics. MED press-uniform, Moscow.
Kurhalyuk N., Kamiński P., Kasprzak M., Jerzak L. 2006a. Antioxidant enzymes activity and lipid
peroxidation processes in the blood of white stork (Ciconia ciconia) chicks from Western Poland. W: The white stork in Poland: studies in biology, ecology and conservation. P. Tryjanowski,
T.H. Sparks, L. Jerzak (red.). Bogucki Wyd. Nauk., Poznań: 482-498.
Kurhalyuk N., Kamiński P., Kasprzak M., Jerzak L. 2006b. Induction of reactive species and antioxidant defence systems in the blood of white stork Ciconia ciconia chicks from different environments in Poland. W: The white stork in Poland: studies in biology, ecology and conservation. P. Tryjanowski, T.H. Sparks, L. Jerzak (red.). Bogucki Wyd. Nauk., Poznań: 251-260.
Miller M., Wayland M., Bortolotti G.R. 2001. Hemograms for and nutritional condition of migrant
bald eagles tested for exposure to lead. J. Wildl. Dis., 37(3): 481-488.
Ross P., De Swart R., Addison R., Van Loveren H., Vos J., Osterhaus A. 1996. Contaminant-induced
immunotoxicity in harbour seals: wildlife at risk? Toxicology, 112:157-169.
Smits J.E., Bortolotti G.R., Baos R., Blas J., Hiraldo F., Xie Q. 2005. Skeletal pathology in white
storks (Ciconia ciconia) associated with heavy metal contamination in southwestern Spain.
Toxicol. Pathol., 33: 441-448.
Stanisz A. 2000. Przystępny kurs statystyki – z wykorzystaniem programu STATISTICA PL na przykładach z medycyny. T. 2: Modele liniowe i nieliniowe. StatSoft Polska, Kraków.
Stohs S.J., Bagchi D. 1995. Oxidative mechanisms in the toxicity of metal ions. Free Radic. Biol.
Med., 18: 321-336.
Stohs S.J., Bagchi D., Hassoun E., Bagchi M. 2001. Oxidative mechanisms in the toxicity of chromium and cadmium ions. J. Environ. Pathol. Toxicol. Oncol., 20: 77-88.
Tandon S.K., Singh S., Prasad S., Khandekar K., Dwivedi V.K., Chatterjee M., Mathur N. 2003.
Reversal of cadmium induced oxidative stress by chelating agent, antioxidant or their combination in rat. Toxicol. Let., 145: 211-217.
Tryjanowski P., Jerzak L., Radkiewicz J. 2005. Effect of water level and livestock on the productivity
and numbers of breeding white storks. Waterbirds, 28, 3: 378-382.
Valko M., Morris H., Cronin M.T. 2005. Metals, toxicity and oxidative stress. Curr. Med. Chem., 12:
1161-1208.
Viappiani S., Schulz R. 2006. Detection of specific nitrotyrosine-modified proteins as a marker of
oxidative stress in cardiovascular disease. Am. J. Physiol. Heart Circ. Physiol., 290: H2167-H2168.
Waisberg M., Joseph P., Hale B., Beyersmann D. 2003. Molecular and cellular mechanisms of cadmium carcinogenesis. Toxicol., 192: 95-117.
Zar J.H. 1999. Biostatistical analysis. Prentice Hall, New Jersey.
102