Pobierz PDF
Transkrypt
Pobierz PDF
Recenzje Alicja Szerląg, Krystyna Dziubacka (red.), Przestrzenie krajobrazu kulturowego wsi, Oficyna Wydawnicza ATUT, Wrocław 2012, ss. 302. Pojęcie przestrzeń krajobrazu kulturowego (Kulturlandschaft/cultural landscape) zostało zdefiniowane w 2005 roku przez UNESCO, jako obszar geograficzny powstały w wyniku zespolenia działań ludzi i odziaływań sił natury1, stanowiący integralną część naszego dziedzictwa, ponadczasowe archiwum, w którym zapisano dzieje ludzkiego gatunku. Nie zostało ono jeszcze ugruntowane w naukach społecznych, w związku z czym jego implementacja do socjologii obszarów wiejskich, z jaką mamy do czynienia w książce Przestrzenie krajobrazu kulturowego wsi, stanowi jej dodatkowy walor, oprócz tego podstawowego, którym jest próba odpowiedzi „[...] na pytanie o to, czy obszary wiejskie, postrzegane przez pryzmat przestrzeni obejmujących walory krajobrazowe, gospodarcze i kulturowe są/mogą być atrakcyjnymi miejscami życia współczesnych ich mieszkańców” (s. 12). Zanim bardziej analitycznie odniosę się do podstawowych treści tego opracowania z perspektywy zarysowanej w pytaniu, zasygnalizuję tylko, że oprócz części wprowadzającej i podsumowującej składa się ona z 18 artykułów podzielonych na trzy części. 1 UNESCO (2005) Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention. UNESCO World Heritage Centre, http://whc.unesco.org/archive/opguide05-en. pdf (dostęp: 10.12.2012). 481 W pierwszej, zatytułowanej „Walory przestrzeni wiejskiej”, odnajdujemy rozważania na temat wieloaspektowości natury ludzkiej oraz znaczenia krajobrazu kulturowego w kształtowaniu stosunków społecznych i przemian jakie zaszły na wsi w minionych dziesięcioleciach. Część druga, nazwana „Przestrzeń egzystencji”, to przede wszystkim obraz coraz bardziej komplikujących się zależności i rozdźwięków między wsią i rolnictwem. Dużo uwagi poświęcono tu formom dywersyfikacji źródeł dochodów ludności wiejskiej, stanowiących cenne aktywa lokalnej gospodarki i oddziaływujących na kształtowanie się przestrzeni krajobrazu kulturowego obszarów wiejskich. Część trzecia, „Przestrzeń przyswojona”, poświęcona jest z jednej strony kulturze materialnej wsi, z drugiej zaś prezentuje proces dziedziczenia kulturowego, w myśl którego „[...] młodzi przyjmują, wraz z zagrodą i ziemią, typ zorganizowanej przestrzeni determinującej ich zachowania, przyzwyczajenia, konieczności” (s. 198). Wzbogaca ją prezentacja szerokiej gamy dobrych praktyk, ukazujących w jaki sposób dorobek kultury materialnej wsi może stać się jej zasobem gospodarczym. *** Obszarom wiejskim można przyglądać się z wielu perspektyw: społecznej, ekonomicznej, kulturowej czy ekologicznej. Można również próbować poszukiwać kategorii bardziej uniwersalnych, syntetyzujących procesy i zjawiska charakterystyczne dla każdej z wymienionych sfer. 482 Recenzje Do takich należą, na przykład, pojęcia „wiejskości, kapitału społecznego, lokalności” itp., a w analizowanej pracy pojęcie „wsi/obszaru wiejskiego jako atrakcyjnego miejsca życia”, które we współczesnej socjologii jest często utożsamiane z „jakością życia”. Na jakość życia współczesnego człowieka wpływa wiele czynników, do których na ogół zaliczamy: „sytuację materialną, zdrowie, życie rodzinne, bezpieczeństwo zatrudnienia, stabilność polityczną i bezpieczeństwo, warunki klimatyczno-geograficzne, swobody obywatelskie, integrację społeczną”2. Niestety, nie wszystkie były przedmiotem zainteresowania Autorów książki, w związku z czym w odpowiedzi na pytanie o dzisiejszą wieś jako środowisko społeczne sprzyjające bądź też nie sprzyjające wysokiej jakości życia możemy wykorzystać tylko kilka z wymienionych. Bez wątpienia tymi znajdującymi się w centrum analiz Autorów książki są warunki bytowe jej mieszkańców, rozpatrywane pod kątem sytuacji materialnej, dostępu do ochrony zdrowia oraz bezpieczeństwa zatrudnienia. Drugim aspektem jakości życia wiejskiego, uzyskującym w omawianym opracowaniu nadspodziewanie bogate odzwierciedlenie, jest przestrzeń fizyczna i krajobraz kulturowy. Z lektury wynosimy nieodparte wrażenie, że jakość życia współczesnych mieszkańców polskich wsi określają w pierwszym rzędzie materialne warunki ich bytu. Pomimo tego, że – jak pisze Krysty2 A. Kaleta, Jakość życia pięćdziesięciolatków, [w:] Jeszcze w zielone gramy... (?). Rozważania o współczesnych pięćdziesięciolatkach, red. K. Dziubacka, Wrocław 2011. na Dziubacka „(Dywersyfikacja i przedsiębiorczość w krajobrazie kulturowym obszarów wiejskich) [...] polska wieś to obszar permanentnych i dynamicznych zmian” (s. 65), terytorium życiowe na czas dłuższy lub krótszy, a czasem na stałe ludności wiejskiej, ale także mieszkańców miast, którzy częstokroć utożsamiają wieś z „życiem lepszym, bardziej swobodnym, zdrowszym, bezpieczniejszym lub po prostu piękniejszym” (s. 56), to pod wieloma względami, łączonymi głównie z szerokim rozumieniem infrastruktury, miejsce odbiegające od standardów miejskich. Wiele rzeczy pozostaje tu nadal w sferze marzeń, jak chociażby wyższy standard zasobów budowlanych. Zdaniem Joanny Szewczyk-Kowalczyk („Rodzina ostatni Mohikanin autentycznej tradycji, czyli o specyficznych cechach dziedziczenia kulturowego na wsi”) ich generalnie niska jakość to skutek uwarunkowań historycznych, bowiem styl mieszkania, jak i organizacja przestrzeni, są elementami dziedzictwa kulturowego i zostają przejęte wraz z innymi elementami spuścizny (s. 191–206). Znaczącą rolę w ocenie obszarów rustykalnych jako atrakcyjnego/nieatrakcyjnego miejsca zamieszkania odgrywają również warunki bytowe ich mieszkańców. Współcześnie kształtowane explicite przez ponowoczesny typ ich aktywności gospodarczej – znaczony z jednej strony wielofunkcyjnością, przejawiająca się w powszechnej dywersyfikacji źródeł dochodów (np. rozwój agroturystyki, powstawanie wsi tematycznych3), z drugiej Wioskom tematycznym poświęcono aż dwa artykuły: Agnieszki Janik oraz Kamili Kamiń3 Recenzje strony zaś konsekwencjami procesu dezagraryzacji. Pozytywnym rezultatem pogłębiającego się rozdźwięku między wsią i rolnictwem jest rozwój nowych form przedsiębiorczości wiejskiej, stającej się – jak pisze Dziubacka – „motorem rozwoju gospodarczego [...] czyniąc obszary wiejskie miejscem atrakcyjnym do życia” (s. 67). Nie można jednak zapominać o negatywnych rezultatach, do których między innymi należy zaliczyć radykalne zmniejszenie się liczby gospodarstw, co spowodowało konieczność poszukiwania miejsc pracy poza wsią. Ponadto w konsekwencji zjawiska restrukturyzacji wielu jej mieszkańców zostało pozbawionych podstawowych środków utrzymania, co z kolei spowodowało zwiększenie się obszarów ubóstwa, o czym informuje Paweł Trojanowski („Świadomość ekonomiczna rolników wsi dolnośląskich w okresie poakcesyjnym”) stwierdzając iż, upośledzenie ekonomiczne [...] i materialne wsi w stosunku do miasta jest faktem niezaprzeczalnym” (s. 92). Deprywacja ekonomiczna powoduje między innymi problem ograniczonego dostępu do podstawowych usług, w tym instytucji opieki zdrowotnej, będący przedmiotem zainteresowania Autorów dwóch kolejnych artykułów, składających się na omawianą książkę. Małgorzata Synowiec-Piłat („Sytuacja zdrowotna ludności wiejskiej jaki jeden z obszarów nierówności społecznych”) wskazuje, że placówki ochrony zdrowia najczęściej skiej („Wsie tematyczne –heterotropie w polskim krajobrazie wsi”) oraz Mieczysława K. Leniarteka („Wioski beztroski oraz inne wiejskie gry i zabawy tematyczne”). 483 znajdują się poza granicami wsi, w związku z czym chorzy nie są w stanie ponieść kosztów związanych z dojazdem do lekarza czy też zakupem leków, gdyż w pierwszej kolejności, fundusze jakimi dysponują są przeznaczane na zaspokojenie potrzeb bardziej podstawowych, sygnalizując tym samym silną zależność między stanem zmarginalizowania społecznego i stanem zdrowia. W całej rozciągłości w swoim artykule przychyla się do takiej opinii Dariusz Białas („Specyfika sytuacji zdrowotnej osób zamieszkałych w środowisku wiejskim w kontekście projektu «Zdrowie 21»”), twierdząc iż „[...] styl życia ludzi na wsi skutkuje odrzuceniem jej obrazu jako oazy zdrowia i spokoju [...]” (s. 136). *** Z lektury Przestrzeni krajobrazu kulturowego wsi wynika również zdeterminowanie jakości życia mieszkańców wsi charakterem przestrzeni wiejskiej i krajobrazu kulturowego. Na tych zagadnieniach skupia swą uwagę między innymi Anna Ewa Drajer („Społeczna odpowiedzialność biznesu jako sposób aktywizacji społeczności wiejskiej”), próbując je analizować w kontekście koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu jako sposobu użytkowania przestrzeni (CSR – Corporate Social Responsibility). W myśl CSR odpowiednie wykorzystanie dziedzictwa obszarów wiejskich stanowi rozwinięcie, a w jakimś sensie nawet alternatywę zrównoważonego rozwoju. Dlatego też jej implementacja przez społeczności wiejskie może okazać się newralgiczna w procesie identyfikacji 484 Recenzje zasobów wsi, które odgrywają kluczową rolę w procesie rozwoju, a tym samym i kształtowania warunków życia. Taka identyfikacja jest z pewnością potrzebna, chociaż jak zauważa Elżbieta Raszeja („Zrozumieć, docenić, chronić. Edukacja jako element strategii ochrony krajobrazu kulturowego na obszarach wiejskich”), atrakcyjność obszarów wiejskich jest terytorialnie silnie zróżnicowana, co wynika między innymi z warunków klimatyczno-geograficznych. Obszary rustykalne stanowią również środowisko funkcjonowania jednostki, które jest umiejscowione w określonym kontekście przestrzenno-kulturowym. Doskonałym odzwierciedleniem takiego stanu rzeczy może być chociażby traktowanie wsi jako „[...] swoistego fenomenu” (s. 25), jako „miejsce życia człowieka ze wszech miar dlań znaczące” (s. 22), znaczące chociażby ze względu na rolę jaką odgrywają w nim przestrzeń i krajobraz kulturowy. Niemniej jednak – pisze Marta Hold-Łukasik („Niematerialne dziedzictwo kulturowe przesiedleńców z Kresów Południowo-Wschodnich”) – materialne dziedzictwo kulturowe, będące najstarszym wytworem ludzkiej działalności, najdoskonalszym z jego osiągnięć, przestało być źródłem tożsamości ludności wiejskiej. W minionych dziesięcioleciach uległo bowiem istotnym przemianom (np. historyczne formy zagospodarowania przestrzennego zostały wyparte przez wzory miejskie), co spowodowało że spo- łeczeństwo wiejskie utraciło swoje charakterystyczne właściwości. Ten aspekt funkcjonowania współczesnych społeczności wiejskich, jednocześnie „odzieranych” z tradycji i starających się ją utrzymać, a nawet rewitalizować, uzyskuje swoje przekonujące odzwierciedlenie w sygnalizowanym już wcześniej opracowaniu Szewczyk-Kowalczyk oraz Alicji Szerląg („Fenomenologia krajobrazu kulturowego wsi – przyczynek do myślenia o edukacyjnych walorach przestrzeni wsi”). *** Łatwo zauważyć, że z lektury książki nie wynika jednoznaczna odpowiedź na postawione na początku pytanie o wieś jako atrakcyjne/nieatrakcyjne miejsce życia. Obszary wiejskie jawią się, z jednej strony, jako „[...] pożądane miejsce zamieszkania (s. 29), miejsce spokojnego i dość stabilnego życia (s. 48), jako specyficzna forma zintegrowanej przestrzeni geograficznej i społecznej, która dzięki swym walorom fizycznym i cechom funkcjonalnym jest atrakcyjna [...]” (s. 253). Z drugiej zaś, jako obszary w wielu aspektach zmarginalizowane. W rzeczywistości sytuacja wydaje się być jeszcze bardziej złożona, determinowana przez sploty wielu czynników, wśród których coraz bardziej znaczącą rolę wydają się odgrywać nie tylko te związane z materialnymi warunkami życia. Anna Sitek