Noc mordercow

Prof. dr hab. Czesław Brzoza
Kraków, 20 II 2011 r.
Instytut Historii UJ
Der Lemberger Professorenmord
und der Holocaust in Ostgalizien,
Bonn 2007, ss. 308
Dieter Schenk, z zawodu pracownik wydziału kryminalnego, od
pewnego czasu zajmuje się okupacyjnymi dziejami Polski oraz popełnionymi na jej terenie zbrodniami wojennymi. Taki też charakter
ma opiniowana praca, mająca po części wszelkie cechy dochodzenia
śledczego, ujawniającego okoliczności wymordowania profesorów
lwowskich oraz hitlerowskiej polityki narodowościowej na zajętych
ziemiach polskich.
Autor przygotował się do jej napisania bardzo starannie. Zapoznał
się niezbędną dokumentacją, niemiecka i polską, oraz z obszerną literaturą przedmiotu, głównie niemieckojęzyczną, choć sięgnął także
do opracowań polskich i ukraińskich. Tą ostatnią traktował jednak
dość wybiórczo, stąd też w bibliografii zabrakło wielu prac polskich
historyków, odnoszących się do opisywanych zagadnień np. Włodzimierza Bonusiaka: Kto zabił profesorów lwowskich (Rzeszów 1989)
czy Małopolska Wschodnia pod rządami III Rzeszy (Rzeszów 1990).
Przy opisywaniu wydarzeń z wiązanych z tzw. Sonderation Krakau,
co prawda nie najistotniejszymi dla książki, zadowolił się pracami
Gabrieli Lesser: Leben als ob. Die Utergrunduniversität Krakau im
Zweiten Weltkrieg, (Freiburg 1988) i Jochena Augusta: (Sonderaktion
Krakau. Die Verhaftung der Krakauer Wissenschaftlicher am 6. November 1939 (Hamburg 1997) pomijając liczne opracowania polskie
m.in. publikację Stanisława Gawędy, która ukazała się także w j. niemieckim: Die Jagiellonische Universität In der Zeit der faschistischen
64
Okkupation 1939–1945 (Jena 1981), liczne rozprawy Józefa Buszki,
łącznie z obszernym i bardzo starannie przygotowanym wspólnie
z Irena Paczyńską wydawnictwem źródłowym Podstępne uwięzienie
profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Górniczej. Dokumenty (Kraków 1995), czy też opracowania Andrzeja Bolewskiego i Henryka Pierzchały Losy polskich pracowników nauki w latach
1939–1945. Straty osobowe (Wrocław 1989). Lista takich pominięć
jest znacznie obszerniejsza, ale też nie było zadaniem Autora omówienie historiografii związanych z poruszanym tematem. Sądzę jednak, że przy polskim wydaniu pracy D. Scenka należałoby przypomnieć czytelnikowi tego typu publikacje.
Książka D. Scenka posiada przejrzysty, logiczny układ. Autor
omawia w niej wydarzenia poprzedzające niemiecki atak na ZSRR
i politykę III Rzeszy na ziemiach polskich zajętych w 1939 r. („Die
Vorgeschichte des Holocaust in Ostgalizien”), m.in. uwzględnia także działania wymierzone w polską elitę intelektualną na terenie
Generalnego Gubernatorstwa. Poświęca temu np. podrozdział niezbyt szczęśliwie zatytułowany „Die Ermordung der Krakauer Professoren” oraz podrozdział „Die «AB-Aktion». Zgodnie z założeniem
więcej miejsca zajmuje opis wydarzeń w Małopolsce wschodniej
(rozdziały: II (Völkermord in Galizien) III (Die Ermordung der Lemberger Professoren) i IV (Lemberg unter Nazi-Herrschaft). Przy opisie wydarzeń wykorzystano przede wszystkim materiały źródłowe:
relacje i zeznania świadków, w tym także bardzo często nieznane
dotychczas polskim historykom. Niektóre z nich są beznamiętne,
niektóre przerażają swą wymową. Autor stara się ukazać przebieg
wydarzeń, a zwłaszcza sprawców dokonanych zbrodni. Stad też
w pracy pojawiają się za każdym razem krótkie noty biograficzne
osób bezpośrednio odpowiedzialnych za dokonywane egzekucje
oraz zagładę ludności żydowskiej. Bardzo interesujące są dwa ostatnie rozdziały, w których zajmuje się strukturalnymi przyczynami
65
bezkarności części zbrodniarzy (Strukturen der Nichtverfolgung der
Professorenmörder nach 1945), szczególnie krytycznie oceniając decyzję prokuratury w Hamburgu z 1983 r. o ostatecznym umorzeniu
śledztwa w sprawie lwowskiej zbrodni. Podsumowujący charakter
ma ostatni rozdział (Erkenntnisse über der Professorenmord im Ausland) omawiający znajomość opisywanych wydarzeń poza Niemcami: w Polsce, ZSRR, Ukrainie, Austrii, Holandii i NRD). Pracę
wzbogacają liczne aneksy: lista ofiar, obsada personalna sztabu SS
i Policji dla dystryktu Galicja z przełomu 1942/43, uzasadnienie wyroku śmierci (tłumaczenie), wydanego przez polski sąd na Ericha
Engelsa z 1950 r. oraz decyzja Głównej Komisji Ścigania Zbrodni
przeciwko Narodowi Polskiemu — Instytutu Pamięci narodowej
o umorzeniu śledztwa przeciwko sprawcom lwowskiego mordu.
Należy podkreślić, że książka Dietera Schenka jest bardzo interesującą pracą. Jej wartość dobrze oceniono w Niemczech, gdyż bezpośrednio po opublikowaniu doczekała się pozytywnych recenzji, co
prawda dość zdawkowych, w prasie niemieckiej, m.in. w „Die Zeit”
i „Frankfurter Allgemeine Zeitung”. Podsumowuje ona niejako dotychczasowy stan badań, zwłaszcza środowiska niemieckiego. Autorowi udało się odnaleźć i wykorzystać wiele nowego materiału
źródłowego. Dzięki skrupulatnej analizie tego materiału jak i niemieckich publikacji poświęconych okresowi hitlerowskiemu zgromadził cenny materiał o osobach, które według jego ustaleń odegrały szczególną rolę w bezpośredniej polityce eksterminacyjnej wobec
polskiej inteligencji oraz w zagładzie kilkusettysięcznej populacji
Żydów wschodniogalicyjskich. Z tych wszystkich względów uważam, że byłoby bardzo wskazane przybliżenie tej pracy polskiemu
czytelnikowi, który z niemieckim oryginałem, poza zainteresowanymi bezpośrednio problemem badaczami, raczej się nie zapozna.
W pełni popieram też inicjatywę wydawnictwa „Wysoki Zamek”
przetłumaczenia ksiązki i opublikowania jej w języku polskim.
66
Dr hab. Jan Lucjan Rydel,
Kraków, 20.02.2011
prof. UP
Dieter Schenk, Der Lemberger
Professorenmord und der Holocaust
in Ostgalizien, Bonn 2007 [Dietz]
Omawiana książka, jaki i osoba jej autora, byłego policjanta
i przy tym bezkompromisowego krytyka nierozliczonej, nazistowskiej przeszłości niemieckiej policji, jest poruszającym przykładem
szlachetności w badaniach historycznych. Jest to szlachetność tym
cenniejsza, że autor ulokował swe zainteresowania badawcze w tematyce niemieckiej okupacji w Polsce, pisząc przy tym z wielką
empatią o losach Polaków.
Ważna książka Dietera Schenka jest dziełem opartym na szerokiej bazie źródeł drukowanych i archiwalnych (głównie z Archiwum
Federalnego i archiwum dawnej Głównej Komisji Badania Zbrodni
Hitlerowskich w Warszawie) oraz literatury przedmiotu. Niedostatkiem pracy Schenka jest natomiast to, że nie znając języka polskiego
nie wykorzystał polskiego dorobku w zakresie badania okupacji Lwowa i Galicji Wschodniej. Niemieccy intelektualiści, myśląc i pisząc
o okresie nazizmu i II wojny światowej, są tak przepełnieni głęboką
odrazą do zbrodni niemieckich i szczerym wstydem z ich powodu,
że niepomiernie intensywniej zajmują się badaniem i piętnowaniem
zbrodni oraz ujawnianiem prawdy o sprawcach, niż analizowaniem
losu ich ofiar. Czasami postawa taka, obserwowana z polskiej czy
żydowskiej perspektywy, przybiera formy swoistej arogancji, odsłaniającej zafascynowanie Niemców samymi sobą, tym razem nie
w sensie samozadowolenia, lecz potępienia, które tak czy inaczej
prowadzi do ignorowania „drugiej strony”. Nie dotyczy to jednak
67
Dietera Schenka, który jest autentycznie przejęty dramatem ofiar
niemieckich zbrodni, a tylko nieznajomość języka uniemożliwia mu
właściwe wykorzystanie polskiego dorobku badawczego, ponieważ
nie należy on do „cechu” [die Zunft] historyków, jak określają się
niemieccy historycy akademiccy — nie stoi więc za nim aparat żadnego niemieckiego uniwersytetu, ani stypendia i granty badawcze,
które pozwoliłyby mu zorganizować tłumaczenie większych partii
polskich tekstów źródłowych i naukowych. To mimowolne skupienie się autora na niemieckich sprawcach ma jednak pewną korzyść
z punktu widzenia polskiego czytelnika, gdyż dowiaduje się o powojennych losach uczestników zbrodni, z których tylko nieliczni
zostali ukarani
Książka o zamordowaniu lwowskich profesorów nie jest lekturą
łatwą, nie tylko ze względu na temat, ale także ze względu na sposób
narracji, której brakuje płynności i momentami przypomina język
raportu policyjnego. Zważywszy, że zdolny i doświadczony tłumacz
będzie potrafił znacznie poprawić styl tekstu Schenka, omawiana
książka znajdzie na pewno licznych czytelników w Polsce, chcących
poznać nieznane szczegóły zbrodni na Wzgórzach Wuleckich i niemieckiej okupacji Lwowa oraz zapoznać się z rzadkim wciąż fenomenem niemieckiego autora piszącego z całą otwartością o zbrodniach
popełnionych przez jego rodaków w Polsce.
Jan Rydel