KOMENTARZ

KOMENTARZ
DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ
W SKALI 1 : 50 000
ARKUSZ N-34-110-D
BOBROWNIKI
Opracował:
Włodzimierz Marszelewski
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA OBSZARU
Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki 2000),
zachodnią część analizowanego obszaru zajmuje Równina Inowrocławska
(315.55), część północno-wschodnią Kotlina Toruńska (315.35), a część
południowo-wschodnią Kotlina Płocka (315.36, rys. 1).
terenowymi, a w pobliży Zakładów Azotowych „Anwil” S.A. we Włocławku, także
wzdłuż wałów przeciwpowodziowych. Ich przebieg jest przeważnie pewny.
W kilku miejscach (głównie na płaskich obszarach podmokłych) zaznaczono
na mapie bramy w działach wodnych.
Najwięcej działów wodnych należy do II rzędu. Są to fragmenty działu
wodnego Mieni, Strugi Oślej (Kujawskiej) i kilku innych niewielkich dopływów
Wisły. Pozostałe działy posiadają rząd III (m.in. Kanału Bachorzej) i IV.
Tabela 3. Charakterystyczne przepływy (m3·s-1) dla rzeki Wisły w profilu Włocławek
(1971 – 2000).
XI
Na analizowanym obszarze nie znajduje się żaden posterunek opadowy
IMGW. Skróconą ocenę warunków opadowych dokonano na podstawie danych
z posterunku IMGW w Czernikowie (18o56’22’’E, 52o56’47’’N), omówionych przez
Marszelewskiego (2008).
W latach 1961-2000 średnia suma opadów w Czernikowie wyniosła 533 mm
i tym samym należała do najniższych w Polsce. Wyjątkowo niska była suma opadów
w roku najsuchszym (1982), która wyniosła zaledwie 345 mm (tab. 1). Jest
to znacznie mniej niż średnia wielkość parowania terenowego na tym obszarze
(505 mm obliczone metodą Konstantinowa). Suma opadów w roku wilgotnym (1980)
była prawie 2,5-krotnie wyższa i wyniosła 806 mm
Tabela 1. Zestawienie opadów dla roku suchego, przeciętnego i wilgotnego
w Czernikowie z okresu 1961-2000.
Posterunek opadowy
Suchy – 1982
II
III
IV
V
VI
XI
54
XII
52
I
37
II
7
III
IV
16
22
V
32
VI
55
VII
VIII
34
19
IX
5
345
Przeciętny – 1968
48
69
60 20
23
23
67
29
52
38
64
37
529
Wilgotny – 1980
46
56
29 10
25
25
12
253
170
73
56
51
806
VIII
IX
220
185
222
354
254
224
235
247
195
160
196
540
458
504
577
718
847
603
502
476
423
409
429
785
859
882
951
1280
1440
989
819
779
721
615
704
SWQ 1140
1340
1470
1500
2080
2290
1610
1400
1470
1400
996
1150
WWQ 3860
3400
4210
3810
6080
5750
3720
3410
5490
5390
2660
5030
Wisła charakteryzuje się również dużą zmiennością miesięcznych i rocznych
przepływów. Średni przepływ dla wielolecia 1971-2000 wyniósł 901 m3·s-1.
Najniższe średnie miesięczne (1971-2000) przepływy mieściły się w granicach
od 160 (we wrześniu) do 354 m3·s-1(w marcu), a najwyższe od 2660 (we wrześniu)
do 6080 m3·s-1(w marcu, tab.3). Przepływy ekstremalne Wisły we Włocławku
w omawianym okresie wyniosły 160 m3·s-1(07.09.1992) oraz 6950 m3·s-1(11.06.1962).
Podczas terenowego zdjęcia hydrograficznego wykonano kilka pojedynczych
pomiarów przepływów chwilowych w ciekach niekontrolowanych. Wyniki
zamieszczone w tab. 4 potwierdzają ich małą zasobność w wodę.
Lp.
Rzeka
1.
Wisła
WODY POWIERZCHNIOWE
Rys. 1. Podział arkusza na jednostki fizycznogeograficzne wraz z siecią
hydrograficzną.
Hipsometria omawianego obszaru jest urozmaicona w części wschodniej
(dolina Wisły) oraz raczej monotonna na pozostałym obszarze. Najniższy punkt
znajduje się w dnie doliny Wisły (ok. 40,5 m n.p.m), a najwyższy na NE w pobliżu
miejscowości Kruszynek (102,9 m n.p.m.). Szczególnie wyraziste są strome
i wysokie krawędzie wysoczyzn morenowych, które w pobliżu Nieszawy osiągają
wysokość 40 m.
W rzeźbie omawianego obszaru dominuje przełomowy fragment doliny Wisły
z terasami, który powstał po wycofaniu się lądolodu vistuliańskiego (Wiśniewski
1976). Zbocze i krawędź doliny Wisły po stronie zachodniej rozcinają głęboko
wcięte dolinki erozyjne, w których odsłaniają się osady piaszczysto-żwirowe
przykryte glinami morenowymi (Wysota i Molewski 2007). Najniżej położona jest
równina zalewowa. Występuje ona w postaci wąskich listew, niekiedy tylko
do 1,5 km szerokości (Wisniewski 1993).
Równina Inowrocławska jest typową wysoczyzną morenową, przeważnie
płaską. W obrębie analizowanego obszaru położona jest na wysokości najczęściej
od 85 do 95 m n.p.m. Do ważniejszych form rzeźby terenu należy także krótki
(ok. 4 km) fragment doliny Bachorzej o szerokości ok. 750 m, której dno znajduje się
10-15 m poniżej poziomu wysoczyzny. Jest to dolina marginalna, częściowo
przekształcona wskutek aktywności struktur solnych (Molewski 2007).
Według regionalizacji rolniczo - klimatycznej Gumińskiego (1948) obszar
badań znajduje się w dzielnicy środkowej (VII). Z kolei według podziału
klimatycznego Wosia (1996) obszar ten położony jest na granicy regionu
IX (Chełmińsko-Toruńskiego) oraz regionu XVII (Środkowopolskiego). Na tle
sąsiednich regionów wyróżnia się większą liczbą dni dość mroźnych z dużym
zachmurzeniem i opadami.
Średnia roczna (1971-2000) temperatura powietrza wynosi na tym obszarze
8,1oC (Atlas klimatu Polski 2005) i wykazuje tendencję wzrostową. (w ostatnim
pięcioleciu XX wieku wyniosła już 8,5oC, a w 2000 roku blisko 10oC). Temperatura
średnia
(1971-2000)
najcieplejszego
miesiąca
(lipca)
wynosi
18oC,
a najchłodniejszego (stycznia) –1,6oC. Lato (Tdob>15oC) rozpoczyna się średnio
już 4 czerwca i trwa długo - ponad 90 dni. Liczba dni z pokrywą śnieżną wynosi 60
(jest to wartość zbliżona do średniej krajowej).
Na analizowanym obszarze występują różne typy gleb. Największą część
zajmują gleby płowe charakterystyczne dla płaskiego obszaru wysoczyznowego
wschodniej części Równiny Inowrocławskiej. Pod względem właściwości
biologicznych i żyzności zbliżone są do gleb brunatnych. Są to gleby dobre,
zaliczane do II i III klasy bonitacji. Niekorzystny wpływ na gleby wywierają bardzo
niskie opady atmosferyczne, co powoduje m.in. okresowe ich przesuszanie.
W dnie doliny Wisły charakterystyczne są mady. Posiadają różne właściwości
w zależności m.in. od uziarnienia i warunków wodnych. Wykorzystywane są głównie
jako trwałe użytki zielone. Na wyżej położonych terasach Wisły, w NE części
rozpatrywanego obszaru, występuje kompleks gleb bielicoziemnych, a w nim także
regosole i arenosole – gleby w początkowych stadiach rozwojowych (Bednarek
i Prusinkiewicz 1997). Kompleks ten stanowi siedliska borów iglastych (głównie
borów sosnowych).
Według geobotanicznego podziału Polski (Szata roślinna Polski 1972) dolina
Wisły oraz obszar położny po jej lewej stronie zalicza się do poddziału Krainy
Wielkopolsko-Kujawskiej - okręgu Kujawskiego, a po stronie prawej do poddziału
Pomorski Południowy Pas Przejściowy – okręg Wysoczyzny Dobrzyńskiej.
Dolina Wisły na omawianym obszarze wchodzi w skład korytarza
ekologicznego o randze międzynarodowej. Stanowi jeden z najważniejszych
w Europie szlaków wędrówek ptaków i rozprzestrzeniania się roślin. Duże
urozmaicenie rzeźby terenu sprzyja różnorodności siedlisk i bogactwu
gatunkowemu (Burak 2001). Jest to Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków (PLB040003
Dolina Dolnej Wisły), który znajduje się na liście obszarów Natura 2000 zgłoszonych
do Komisji Europejskiej. Został objęty ochroną na podstawie rozporządzenia
Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony
ptaków Natura 2000 (Dz. U. Nr 229, poz. 2313). Poza tym znajduje się
tu potencjalny Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk PLH040004 Włocławska Dolina
Wisły.
Obszary leśne w SE części obszaru (po lewej stronie Wisły) wchodzą w skład
leśnego kompleksu promocyjnego „Lasy Gostynińsko-Włocławskie”.
BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA
Na tle jednostek strukturalnych Polski analizowany obszar znajduje się
na granicy antyklinorium środkowopolskiego oraz niecki brzeżnej.
Do najstarszych nawierconych utworów należą osady jurajskie. Ich strop zalega
na różnych głębokościach od 1,5 do ponad 120 m p.p.m., podobnie
jak w przypadku utworów kredowych. Płycej, najczęściej od kilku
do kilkudziesięcu m n.p.m., występują utwory trzeciorzędowe. Są to mułki
i piaski oligoceńskie, mułki, iły oraz węgiel brunatny z miocenu oraz iły
plioceńskie. Miąższość iłów plioceńskich jest duża i w wielu miejscach
dochodzi do 25 m (Jeziorski 1990). Na powierzchni prawie całego obszaru
występują utwory czwartorzędowe, często o dużej miąższości (do ponad 90
metrów). Starsze utwory (iły plioceńskie) są widoczne na powierzchni jedynie w
krawędzi doliny Wisły w części NE, a także w dnie cieku na południe
od Nieszawy.
Ponad połowę analizowanego obszaru pokrywają gliny zwałowe
z fazy poznańskiej ostatniego zlodowacenia. Ich miąższość jest zróżnicowana
i wynosi od 1 do kilkunastu metrów. W wielu miejscach spotyka się także piaski
lub żwiry na glinach zwałowych fazy poznańskiej. Piaski oraz piaski i żwiry
rzeczne z fazy pomorskiej budują terasy nadzalewowe w dolinie Wisły.
Najmłodszymi osadami (z holocenu) są piaski i żwiry, a także iły i mułki (mady)
na terasach zalewowych oraz namuły (w dnach dolin i w zagłębieniach
bezodpływowych), gytie (m.in. w dolinie Bachorzy) i torfy (m.in. w licznych
zgłębieniach na Równinie Inowrocławskiej).
TOPOGRAFICZNE DZIAŁY WODNE
Obszar objęty arkuszem mapy odwadniany jest przez Wisłę i jej kilka
niewielkich dopływów. Zlewnie poszczególnych cieków ograniczone są
topograficznymi działami wodnymi i najczęściej przebiegają kulminacjami
Głównym i w zasadzie jedynym istotnym powierzchniowym obiektem
hydrograficznym jest Wisła. Rzeka ta wpływa na analizowany obszar z kierunku
południowego (w km 688), a wypływa w kierunku północnym (w km 703). Szerokość
koryta głównego przy średnim stanie wody wynosi ok. 450-500 m w wyraźnym
przewężeniu w pobliżu Nieszawy i kilku innych miejscach, do ok. 800 m. Spadek
zwierciadła wody w latach 1956-1970 wynosił na tym odcinku 0,19–0,20‰,
a w następnych latach (po wybudowaniu zbiornika i zapory we Włocławku oraz
nasileniu erozji wgłębnej) wykazywał tendencję wzrostową. Podczas
szczegółowych badań w 1986 roku wyniósł 0,251‰ (Babiński 1992). Średnie
głębokości koryta Wisły w różnych miejscach w pobliżu Nieszawy wynosi
od 2,72 do 4,17 m, w Bobrownikach (km 696,8) 2,63 m, a w miejscowości
Bógpomóż (km 689,2) 2,68 m. Głębokość maksymalna w tych samych miejscach
wynosi odpowiednio od 4,5 do 7,0 m, 5,4 m oraz 4,4 m (Grześ 1991).
Wisła na analizowanym odcinku nie jest uregulowana, poza kilkoma ostrogami
powyżej Nieszawy. Jednak ostrogi te, a także umocnienia brzegów wykonane
co najmniej 50 lat temu, uległy zniszczeniu (Grześ i Pawłowski 2005). W ostatnich
trzech dekadach XX wieku nastąpiły istotne zmiany w przebiegu wszystkich
procesów zachodzących w korycie rzeki. Były i nadal są one związane
z wybudowaniem i funkcjonowaniem stopnia wodnego i Zbiornika Włocławskiego.
Zmiany nastąpiły wskutek pozbawienia wód wiślanych znacznej części rumowiska
ze środkowej i górnej części dorzecza, a także w wyniku dobowych wahań stanów
wody związanych z pracą elektrowni (Babiński 1982, 1992). Na całym
analizowanym, erozyjnym odcinku Wisły następuje wymywanie materiału z dna
koryta. Dowodem tego jest znaczny wzrost transportu rumowiska unoszonego
i wleczonego na od zapory we Włocławku do Nieszawy średnio
z ok. 0,6 do 1,6 mln ton·rok-1 (Babiński 1994). Badania przeprowadzone przez tego
samego autora wykazały (Babiński 1992), że ok. 1990 roku czoło strefy erozyjnej
przemieściło się od zapory we Włocławku na odległość ok. 25 km,
tj. do miejsc położonych 3–4 km powyżej Nieszawy. Temu niekorzystnemu
procesowi może zapobiec tylko wybudowanie stopnia wodnego i zbiornika
Nieszawa o długości ok. 29 km. Spowoduje to wzrost poziomu wody w Wiśle
do rzędnej 46,00 m (Bobiński 2000), spowolnienie tempa spływu wody, ponowny
rozwój procesów sedymentacyjnych i tam samym zahamowanie erozji. Inne zmiany
związane z tą inwestycją zostały omówione w literaturze m.in. przez Churskiego
(1980) i Babińskiego (1993). Ogólnie ocenia się, że skala szkód w środowisku
będzie niewielka m.in. z powodu stosunkowo małej objętości planowanego
zbiornika mieszczącego się w istniejącym międzywalu (Bobiński 2000).
Zaburzone antropogenicznie warunki spływu wody Wisły
utrudniają
powstawanie pokrywy lodowej. Typową formą zlodzenia są charakterystyczne dla
południowego fragmentu analizowanego odcinka rzeki krążki lodowe, które mogą
tworzyć efemeryczną pokrywę lodową. Odcinek Wisły między Bobrownikami
a Nieszawą jest predysponowany do powstawania zabitek śryżowych z cechami
zatorów śryżowych (Grześ 1991), a także do tworzenia się zatorów lodowych
na wysokości Nieszawy (Sobota 1997). Jest to związane m.in. ze zmniejszeniem się
szerokości koryta Wisły. Ślady zatorów lodowych w postaci blizn lodowych
na pniach drzew występują m.in. na prawym brzegu Wisły w Bobrownikach
(Pawłowski 2003).
Jednym z nielicznych innych cieków na analizowanym obszarze jest struga
Ośla (Kujawska), lewobrzeżny dopływ Wisły. Wypływa z podmokłości w pobliżu
miejscowości Kalinowiec. Długość cieku wynosi 18,0 km a powierzchnia zlewni
70,5 km2. Górna część zlewni ma charakter typowo rolniczy, a dolna leśny (w dolinie
Wisły). Dolny odcinek strugi okresowo wysycha i/lub zanika w piaskach. Odcinek
ujściowy o długości ok. 3,5 km jest uregulowany, w tym ok. 1,5 km cieku płynie
przez teren Zakładów Azotowych "Anwil" S.A. we Włocławku w zamkniętym
kolektorze. Z zakładu tego odprowadzane są do strugi Oślej (Kujawskiej) ścieki
oczyszczone w ilości ok. 7 mln m3·rok-1.
Przez SW część analizowanego obszaru przebiega krótki odcinek kanału
Bachorza. Jest to ciek bifurkujący. Jego część wschodnia uchodzi do Zgłowiączki,
a zachodnia do jeziora Gopło. Kanał łączy dorzecze Wisły i Odry. W dnie doliny
Bachorzy najczęściej występują obszary podmokłe i grunty organiczne. Kanał
Bachorza stanowi obecnie urządzenie melioracji wodnych podstawowych.
Pozostałe cieki są niewielkie, najczęściej okresowe i w większości włączone
w systemy melioracyjne. Widoczne jest ubóstwo obiektów wodnych poza doliną
Wisły.
W skład powierzchniowych obiektów hydrograficznych na wysoczyźnie
wchodzi kilka niewielkich (<5 ha), płytkich i silnie zarastających jezior, a także
pojedyncze oczka oraz zarastające doły potorfowe. W dolinie Wisły występują
starorzecza. W pobliżu Zakładów Azotowych "Anwil" S.A. we Włocławku znajdują się
osadniki i zbiorniki służące do różnych celów.
CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA
Na obszarze objętym arkuszem mapy Bobrowniki nie znajduje się żaden
posterunek wodowskazowy. Najbliższy zlokalizowany jest we Włocławku (km 679,4,
rzędna zera 41,17 m nad Kr.), tj. 9,5 km powyżej miejsca, w którym Wisła wpływa na
badany obszar. Wodowskaz ten zamyka część dorzecza Wisły o powierzchni
172389,2 km2.
Średni stan roczny z wielolecia 1971-2000 dla Wisły we Włocławku wyniósł
215 cm i wahał się w przedziale od 171 cm we wrześniu do 302 cm w kwietniu
(tab.2). Z kolei najniższe ze średnich miesięcznych stanów wody wahały się
od 44 cm w październiku do 96 cm w kwietniu, zaś najwyższe od 770 cm
w marcu do 472 cm we wrześniu (tab. 2).
Tabela 2. Charakterystyczne stany wody (cm) dla Wisły w profilu Włocławek
(1971 – 2000)
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
NNW
60
72
78
90
84
96
80
78
70
50
48
44
SNW
150
144
154
163
168
186
160
149
141
135
132
132
SSW
189
205
216
233
270
302
232
204
199
185
171
176
SWW
285
324
337
354
415
433
349
332
326
298
252
274
WWW
642
553
611
666
770
735
553
653
711
706
472
700
Stany ekstremalne wyniosły odpowiednio 44 cm (NNW, 14.10.1992) i 938 cm
(WWW, 30.03.1924) lub 772 cm (24.03.2005). Wisła charakteryzuje się dużą
zmiennością stanów wody w ciągu roku. Rytm wahań rzeki odzwierciedla zarówno
wpływ warunków naturalnych (zasilanie w górnej-górskiej, środkowej oraz dolnej
części dorzecza) jak i antropogenicznych (praca hydroelektrowni na zaporze
we Włocławku).
Rok
Klasa
kontrolny
badań
czystości
Gąbinek
2004
IV
Lp.*
Rzeka
Profil
1.
Ciek bez nazwy
Kocia Górka
0,005
04.11.2007
2.
Ciek bez nazwy
Nieszawa
0,02
05.11.2007
3.
Ciek bez nazwy
Szpitalka
0,04
05.11.2007
4.
Bachorza
Kujawka
1,65
10.11.2007
5.
Ośla
Ustronie
0,07
11.11.2007
Data pomiaru
Wskaźnik
Jednostka
Zawiesina ogólna
mg·dm-3
3,7
17,0
10,16
nasycenie tlenem
%
45,7
93,7
71,74
CHARAKTERYSTYKA OKRESU BADAŃ
Terenowe zdjęcie hydrograficzne wykonano w pierwszej połowie listopada
2007 roku. Na stosunki wodne miały więc wpływ warunki meteorologiczne
występujące w październiku oraz na początku listopada. Na podstawie wyników
pomiarów meteorologicznych i hydrologicznych prowadzonych przez IMGW można
stwierdzić, że warunki hydrometeorologiczne podczas badań terenowych były
zbliżone do przeciętnych (Biuletyn Państwowej Służby... 2007).
Średnia miesięczna temperatura powietrza w październiku, a także w pierwszej
połowie listopada 2007 roku, odpowiadała normie lub była tylko nieco od niej
niższa. Wyraźne ochłodzenie wystąpiło dopiero w drugiej połowie listopada.
Sumy miesięczne opadów atmosferycznych były także zbliżone lub niższe
od norm zarówno w październiku jak i na początku listopada. W Toruniu opady
w listopadzie wyniosły tylko 23,4 mm co stanowi 67% normy.
Stany wody na analizowanym odcinku Wisły układały się w październiku oraz
do połowy listopada w strefie wody średniej i niskiej. W pierwszej połowie
października obserwowano obniżanie się stanu wody. Opady występujące w drugiej
połowie października nie spowodowały znaczących wzrostów stanów wody
w rzekach.
Odpływ rzeczny był zbliżony do norm, lub nieco niższy. W październiku
odpływ Wisły do morza wyniósł 10,3 mm (96,1% normy), a w listopadzie 11,7 mm
(99,7% normy).
Poziom wód podziemnych w październiku ulegał niewielkim wahaniom
z tendencją do opadania. Powolne odwrócenie tej tendencji nastąpiło w pierwszej
połowie listopada.
STAN CZYSTOŚCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH
Stan czystości Wisły w profilu Gąbinek (poniżej Zakładów Azotowych „Anwil”
S.A.) odpowiadał IV klasie czystości (wody niezadowalającej jakości, tab.5).
Do parametrów wskazujących na duże zanieczyszczenie wody zaliczono:
natlenienie, odczyn pH (V klasa), ChZT-Cr, fenole lotne, chlorofil „a” oraz liczbę
bakterii (Lb – IV klasa). Poniżej tego profilu stan czystości rzeki ulega poprawie i w
pobliżu Nieszawy mieści się w III klasie (wody zadowalającej jakości).
Min.
Max.
Średnio
BZT5
mg O2·dm
1,2
3,6
2,76
ChZT-Cr
mg O2·dm-3
17,9
31,0
25,71
Ogólny węgiel org.
mg C·dm-3
7,4
15,4
9,83
-3
Azotany
mg NO3·dm-3
0,718
28,15
5,338
Azot ogólny
mg N·dm-3
1,597
8,479
2,953
Fosforany
mg PO4·dm-3
0,05
0,498
0,252
Fosfor ogólny
mg P·dm-3
0,111
0,327
0,192
Siarczany
mg SO4·dm-3
48,7
67,8
55,5
Chlorki
mg Cl·dm-3
52,0
130,0
89.1
Wapń
mg Ca·dm-3
53,32
94,15
70,86
Magnez
mg Mg·dm-3
9,65
14,87
12,49
Liczba bakt. Coli fek.
n·100ml-1
460,0
39000,0
10884,4
Na jakość wody Wisły wpływają czynniki występujące w środkowej i górnej
części dorzecza (związane zarówno z przemysłem i rolnictwem jak i z gospodarką
komunalną), a także zrzuty ścieków z Włocławka i z Zakładów Azotowych "Anwil"
S.A.
Jakość wody strugi Oślej (Kujawskiej) w 2001 roku powyżej Zakładów
Azotowych "Anwil" S.A. we Włocławku odpowiadała III klasie, zarówno pod
względem fizykochemicznym jak i sanitarnym (Stan środowiska...2003). Jednak
na stanowisku poniżej Zakładów Azotowych "Anwil" S.A. wody strugi
nie odpowiadały normom. Przekroczone zostały dopuszczalne stężenia
następujących
wskaźników:
przewodnictwo
elektrolityczne,
substancje
rozpuszczone, azot amonowy, azotynowy, azotanowy i ogólny, a także fosforany
i fosfor ogólny. Ponadto stwierdzono przekroczenia dopuszczalnych stężeń
zanieczyszczeń specyficznych dla Zakładów Azotowych "Anwil" S.A., takich jak
czterochloroetylen, trójchloroetylen i chlorofor. Pod względem sanitarnym wody
również nie odpowiadały normom.
Znacznie zanieczyszczony jest także Kanał Bachorza, chociaż od początku
pierwszej dekady XX wieku stan czystości wód ulega nieznacznej poprawie. Jest
on
odbiornikiem wody z gęstej sieci rowów odwadniających obszary
wysoczyznowe znajdujące się zarówno po jego stronie północnej jak i południowej.
Głównym źródłem zanieczyszczenia są substancje biogeniczne z obszarów
rolniczych. W 1999 roku stężenia azotu azotanowego oraz azotu ogólnego nie
odpowiadały normom. Od 2000 roku wody najczęściej odpowiadały III klasie
czystości (wg dawniej stosowanej metody oceny jakości wód). Koncentracja
związków azotowych kształtowała się także na poziomie III klasy. Również
przewodność elektrolityczna odpowiadała normom III klasy. Pozostałe wskaźniki
fizykochemiczne spełniały wymogi I i II klasy. Koncentracja chlorofilu „a” była
niewielka (II klasa). Stan sanitarny wskazywał na III klasę czystości wód
(Raport...2000).
Na przełomie XX i XXI wieku poziom gospodarki wodno-ściekowej uległ
znacznej poprawie. We wszystkich gminach funkcjonują oczyszczalnie ścieków
(tab. 7), chociaż ich sprawność nie zawsze jest zadowalająca. W wielu
miejscowościach wybudowano sieci wodociągowe i kanalizacyjne. Poprawę stanu
czystości wód powierzchniowych można uzyskać poprzez rozbudowę i/lub budowę
sieci kanalizacyjnych oraz usprawnienie działających oczyszczalni ścieków.
W najbliższym czasie trudno będzie wyeliminować dopływ substancji
biogenicznych z obszarów rolniczych. Z kolei w przypadku Wisły jakość wody
uzależniona jest od gospodarki wodno-ściekowej na obszarze obejmującym prawie
połowę kraju. Stąd też nie zależy ona wyłącznie od czynników regionalnych.
Tabela 7. Ważniejsze zrzuty ścieków
Zakład
Rodzaj ścieków
Ilość ścieków
m3d-1
aktualna
Waganiec
UG Waganiec
komunalne
przemysłowe
150
biol-mech
ciek
2.
Bobrowniki
UG Bobrowniki
komunalne
30
biologiczna
Wisła
3.
Mikorzyn
UG Lubanie
komunalne
170
biol-mech
ciek
4.
Kujawka
UG Bądkowo
komunalne
80
biol-mech
Bachorza
Nr * Miejscowość
1.
5.
6.
Molewski P., 2007, Wpływ tektoniki solnej na ewolucję i morfologię dolin marginalnych wód
roztopowych wysoczyzny kujawskiej, [w:] P. Molewski, W. Wysota, P. Weckwerth (red.) Plejstocen
Kujaw i dynamika lobu Wisły w czasie ostatniego zlodowacenia, PIG, Warszawa.
Orsztynowicz J., 1987, Wody podziemne, [w:] J. Stachy (red.), Atlas hydrologiczny Polski, tom 1,
Wyd. Geologiczne, Warszawa.
Tabela 6. Wybrane parametry fizyko-chemiczne i biologiczne Wisły w profilu
Gąbinek w 2006 roku (mat. niepublikowane WIOŚ Bydgoszcz, Delegatura
we Włocławku).
WODY PODZIEMNE
Wody podziemne na omawianym obszarze należą do regionu
środkowopolskiego
(Orsztynowicz
1987).
Dominującym
rodzajem
wód
podziemnych, kształtującym w największym stopniu odpływ pochodzenia
podziemnego są wody porowe aluwiów w warstwach odkrytych (w najniżej
położonej części doliny Wisły) oraz wody porowe w warstwach odkrytych
(gruntowe) i w warstwach izolowanych od powierzchni(wgłębne). Ostatnie
z wymienionych występują prawie wyłącznie na Równinie Inowrocławskiej.
Wody wierzchówkowe występują najczęściej na głębokości od 0,5 do 2 m
w utworach holoceńskich. Spotykane są przede wszystkim na terasach zalewowych
Wisły, w dolinie Bachorzy i w dolinach innych cieków. Stwierdzono duże wahania
poziomu ich zwierciadła wody (do 4,7 m, Jeziorski 1990 za GrzebalskąMarchewką).
Wody pierwszego poziomu występują nad glinami zwałowymi, głównie
na Równinie Inowrocławskiej, na głębokości od 2 do 5 m. W ostatnich dekadach
XX wieku zostały one znacznie zanieczyszczone (głównie substancjami
biogenicznymi) z powodu intensyfikacji rolnictwa. Pierwsze zwierciadło wody
znajduje się znacznie głębiej w strefie przykrawędziowej doliny Wisły.
Na głębokości od 5 do 10 m wody występują w utworach fazy leszczyńskiej
ostatniego zlodowacenia, a na głębokości od 10 do 20 m znajdują się poniżej glin
zwałowych pochodzących ze zlodowacenia środkowopolskiego. Pierwsze
zwierciadło wody występuje najgłębiej (>20 m) w okolicy Nieszawy, Przypustu
i Ustronia także w utworach zlodowacenia środkowopolskiego (Jeziorski 1990).
W wielu miejscach, zwłaszcza po lewej stronie doliny Wisły, występują wypływy wód
podziemnych. Posiadają one najczęściej małą i zmienną wydajność. Najwięcej
z nich znajduje się m.in. na zboczu doliny Wisły w Nieszawie oraz w okolicy
Mikorzyna, a także w głęboko wciętych dolinkach erozyjnych dochodzących
do doliny Wisły od strony zachodniej.
Oprócz wód czwartorzędowych występują także wody trzeciorzędowe. Są one
eksploatowane z utworów mioceńskich głównie w pobliżu Nieszawy, z głębokości
ok. 50 – 40 metrów.
W granicach analizowanego obszaru, w utworach czwartorzędowych,
występują fragmenty dwóch głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP).
Obszar najwyższej ochrony (GZWP 220 „Pradolina środkowej Wisły”) rozpoczyna
się w dolinie Wisły w pobliżu miejscowości Gąbinek i dalej przebiega w kierunku
południowym. Z kolei na zachód od linii Zbrachlin - Lubanie - Brzezie znajduje się
północno-wschodni
fragment
rozległego
obszaru
wysokiej
ochrony
(GZWP 144 „Wielkopolska dolina kopalna”).Średnia głębokość ujęcia w obu
zbiornikach wynosi 60 metrów (Kleczkowski 1990).
W ramach regionalnej sieci monitoringowej obserwowana jest jakość wód
podziemnych w jednym tylko punkcie znajdującym się w Ustroniu (gmina Lubanie),
w otoczeniu lasów, na wysokiej terasie doliny Wisły. Badaniami objęte są wody
gruntowe czwartorzędowe, których zwierciadło położone jest średnio 9,7 m poniżej
terenu. Głębokość otworu sięga 40 metrów. Wody z tego otworu ujmowane są na
potrzeby Zakładów Azotowych „Anwil” S.A. W 2005 oraz w 2006 roku ich jakość
odpowiadała III klasie. Wyższą jakość wody (II klasa) stwierdzono w tym punkcie
w latach wcześniejszych (m.in. w 2000 i 2002 roku). Na okresowe obniżenie jakości
wpływa najczęściej mętność (Raport...2006).
Na obszarze wysoczyzny morenowej występują zagrożenia wód podziemnych
wynikające z lokalnych zaburzeń stosunków wodnych spowodowanych zbyt
szybkim odpływem wód oraz przesuszeniem gleb. Okresowy niedobór wód
gruntowych (i powierzchniowych), widoczny zwłaszcza w okresie wegetacyjnym,
stanowi najpoważniejszy problem środowiskowy dla analizowanego obszaru.
Głównymi przyczynami tego niekorzystnego zjawiska są: niskie sumy roczne
opadów atmosferycznych, zbyt głębokie melioracje utrudniające retencję wody
w glebie, minimalna lesistość (zaledwie kilka %), a także brak zadrzewień
przeciwwietrznych. Obserwowane obniżenie poziomu wód podziemnych określone
zostało już jako „stepowienie”. Proces ten może zostać powstrzymany m.in. poprzez
budowę obiektów małej retencji.
Zła jakość płytkich wód podziemnych w dolinie Wisły w południowowschodniej część analizowanego obszaru związana jest z oddziaływaniem
Zakładów Azotowych Anwil S.A. we Włocławku. W większości z 20. piezometrów
zlokalizowanych na ich terenie występują wody bardzo złej jakości.
(Raport.... 2006). Piezometry zlokalizowane są na kierunku spływu płytkich wód
podziemnych z terenu całego zakładu w kierunku Wisły. W wodach tych
stwierdzono
ponadnormatywną
koncentrację
chlorków
(do ponad 23000 mg·Cl·dm-3), a także bardzo wysokie stężenia siarczanów (do
-3
1250 mg·SO4·dm ) oraz ogólnego węgla organicznego (do 250 mg·C·dm-3).
Wyjątkowo wysoka była przewodność właściwa (do 46700 μS·cm-1) oraz rozpiętość
odczynu wody (od pH 6,4 do 11). Inspekcja Ochrony Środowiska nie oceniła
wyników badań ołowiu i kadmu ze względu na niewystarczającą precyzję oznaczeń
(do prowadzenia monitoringu wód podziemnych zobowiązane są Zakłady Azotowe
Anwil S.A.)
Główne zanieczyszczenia
pH, O2, ChZT-Cr, Fl, chlorofil „a”, Lb
Wisła w profilu Gąbinek objęta jest comiesięcznymi badaniami
monitoringowymi. Wyniki tych badań wskazują na duże zróżnicowanie wartości
ekstremalnych poszczególnych wskaźników (tab. 6). Dotyczy to zwłaszcza
substancji biogenicznych (azotanów i fosforanów), a także liczby bakterii Coli.
Stosunkowo małą zmienność w ciągu roku wykazuje koncentracja kationów
i anionów. Niewielkie są stężenia większości metali ciężkich, oprócz chromu
ogólnego (do 0,031 mg·dm-3).
*numeracja zgodna z numeracja na mapie
Roczny rozkład opadów jest wyraźnie zróżnicowany. Najwyższe średnie
miesięczne sumy opadów z wielolecia 1961-200 występują od czerwca do sierpnia
(z maksimum wynoszącym 77 mm w lipcu), zaś najniższe od stycznia do kwietnia
(z minimum 25 mm w lutym). Suma opadów w półroczu zimowym (XI - IV) wynosi
średnio 194 mm, a w półroczu letnim (V – X) 335 mm.
Analizowany obszar znajduje się w cieniu opadowym wzniesień
na pojezierzach, które otaczają go od strony północno-zachodniej i zachodniej.
Z tego tez powodu charakteryzuje się najniższymi opadami atmosferycznymi w skali
całego kraju.
Punkt pomiarowo -
*numeracja zgodna z numeracja na mapie
Tabela 4. Zestawienie pomiarów przepływów chwilowych
Przepływ
[m3 s-1]
Marszelewski W., 2008, Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1:50000, arkusz N-34-110-B
Ciechocinek.
Stan czystości Wisły w profilu Gąbinek.
X
216
X
13
VII
SNQ
Miesięczne sumy opadów w mm
Rok
Czernikowo
I
NNQ
SSQ
OPADY
XII
Tabela 5.
Urządzenie
do oczyszcz.
Kierunek
zrzutu
Brzezie
UG Brześć
komunalne
36
biol-mech
ciek
Włocławek
Zakłady Azotowe
ANWIL S.A.
przemysłowe
12959
biol-mech
Wisła
*numeracja zgodna z numeracja na mapie
PRZEOBRAŻENIA STOSUNKÓW WODNYCH
Najmniejsze przeobrażenia (lub ich prawie całkowity brak)nastąpiły
na terasach nadzalewowych po prawej stronie Wisły, w NE części badanego
obszaru. Ze względu na budowę geologiczną (piaski) oraz zalesienie, a także
ubóstwo powierzchniowych i liniowych obiektów hydrograficznych, jak i minimalne
zurbanizowanie obszaru, niewielkie zmiany nastąpiły tylko w kilku miejscach. Są one
związane z ujęciem wody podziemnej w Bobrownikach oraz odprowadzeniem
ścieków oczyszczonych do Wisły.
Większe przeobrażenia stosunków wodnych nastąpiły na obszarach
wysoczyznowych Równiny Inowrocławskiej. Są one związane z prawie całkowitym
ich zmeliorowaniem (utworzeniem sztucznych sieci drenarskich i wybudowaniem
otwartych rowów), zwiększeniem tempa spływu wody oraz ze wzrostem koncentracji
substancji biogenicznych i innych w wodach w sieciach drenarskich. Ponadto
melioracje przyczyniły się do zaniku lub zmniejszenia powierzchni płytkich jezior
i mokradeł. Liczne osiedla wiejskie oraz fermy hodowlane przyczyniają się
do pogorszenia jakości wód powierzchniowych i podziemnych.
Przeobrażenia stosunków wodnych nastąpiły także w Kanale Bachorzej.
Według opisów historycznych, 300 – 400 lat temu Bachorza była wykorzystywana
do przewozu towarów. Obecnie, ze względu na jej minimalne przepływy (średnio
0,15 m3·s-1), nie jest to możliwe.
Innego rodzaju przeobrażenia stosunków wodnych nastąpiły w korycie Wisły
po wybudowaniu zapory we Włocławku. Reżim rzeki został uzależniony od pracy
hydroelektrowni, a ponadto na analizowanym odcinku Wisły nastąpił silny wzrost
tempa erozji wgłębnej (Babiński i in. 1993). Osobnym zagadnieniem są silnie
i niekorzystne zmiany jakości wody, o czym wspominano poprzednio.
Literatura
Atlas klimatu Polski, 2005, red. H. Lorenc, IMGW, Warszawa
Babiński Z., 1982, Procesy korytowe Wisły poniżej zapory wodnej we Włocławku, Dok. Geogr., 1-2.
Babiński Z., 1992, Współczesne procesy korytowe dolnej Wisły, Prace Geograficzne Nr 157, IGiPZ,
PAN, Wrocław-Warszawa-Kraków.
Babiński Z., 1993, Stopień wodny Ciechocinek i jego zbiornik Nieszawa – prognoza zmian
środowiska geograficznego, Zeszyty IGiPZ PAN, 12, Warszawa.
Babiński Z., 1994, Transport rumowiska unoszonego i wleczonego dolnej Wisły w okresie
eksploatacji stopnia wodnego Włocławek, Przegl. Geogr., 66, 3-4.
Babiński Z., Banach M., Glazik R., Zmiany środowiska geograficznego w otoczeniu Zbiornika
Włocławskiego i ich znaczenie dla zagospodarowania doliny Wisły, [w:] Z. Churski (red.),
Uwarunkowania przyrodnicze i społeczno-ekonomiczne zagospodarowania dolnej Wisły, Instytut
Geografii, UMK, Toruń.
Bobiński E., 2000, Rozebrać stopień we Włocławku czy budować stopień w Nieszawie?, Gospodarka
wodna, 11.
Bednarek R., Prusinkiewicz Z., 1997, Geografia gleb, Wyd. PWN, Warszawa.
Biuletyn Państwowej Służby Hydrologiczno-Meteorologicznej, 2007, nr 10 i 11, IMGW.
Burak S., 2001, Ochrona przyrody, [w:] A. Przystalski (red.) Przyroda województwa kujawskopomorskiego, Bydgoszcz.
Churski Z., 1980, Stosunki wodne w dolinie dolnej Wisły i ich ewentualne zmiany w wyniku
realizacji programu Wisła, Mat. III Konferencji Naukowej „Perspektywy, zadania i skutki realizacji
programu Wisła dla województwa toruńskiego, Urząd Wojewódzki, TNT, NOT, Toruń.
Grześ M., 1991, Zatory i powodzie zatorowe na dolnej Wiśle. Mechanizmy i warunki, IGiPZ, PAN,
Warszawa.
Grześ M., Pawłowski B., 2005, Problemy ochrony przed powodziami wiślanymi w województwie
kujawsko-pomorskim, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Geografia, XXXIII, Toruń.
Gumiński R., 1948, Próba wydzielenia dzielnic rolniczo - klimatycznych w Polsce, Przegląd
Meteorologiczny i Hydrologiczny, R. 1.
Jeziorski J., 1990, Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, Arkusz
Bobrowniki, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
Kleczkowski A. S., 1990, Mapa obszarów GZWP w Polsce wymagających szczególnej ochrony
(1:500000), Inst. Hydrogeol. i Geolog. Inż. AGH, Kraków.
Kondracki J., 2000, Geografia regionalna Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
Pawłowski B., 2003, Piętrzenia zatorowe na dolnej Wiśle w świetle blizn lodowych na drzewach
poziomu zalewowego, praca doktorska, maszynopis, IG UMK, Toruń.
Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2005 roku, 2006, Biblioteka
Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz.
Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2000 roku, 2001, Biblioteka
Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz.
Sobota I., 1997, Lodowe wypełnienie koryta dolnej Wisły i jego konsekwencje w sezonie zimowym
1995/1996, Kaskada, Fundacja „Kaskada dolnej Wisły, Włocławek.
Stan środowiska miasta Włocławek, 2003, Urząd Miasta Włocławek, materiały niepublikowane.
Szata roślinna Polski, 1972, W. Szafer i K. Zarzycki (red.), PWN, Warszawa.
Wiśniewski E., 1976, Rozwój geomorfologiczny doliny Wisły pomiędzy Kotliną Płocką a Kotliną
Toruńską, Prace Geogr.119, IGiPZ PAN, Warszawa.
Wiśniewski E., 1993, Morfogeneza doliny dolnej Wisły, [w:] Z. Churski (red.) Uwarunkowania
przyrodnicze i społeczno-ekonomiczne zagospodarowania dolnej Wisły, Instytut Geografii, UMK,
Toruń.
Wysota W., Molewski P., 2007, Sukcesja i stratygrafia osadów plejstoceńskich w zboczu doliny Wisły
w Nieszawie, [w:] P. Molewski, W. Wysota, P. Weckwerth (red.) Plejstocen Kujaw i dynamika lobu
Wisły w czasie ostatniego zlodowacenia, PIG, Warszawa.
Woś A., 1996, Zarys klimatu Polski, Wyd. Nauk. UAM, Poznań.
© Copyright by Włodzimierz Marszelewski
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu