omówienie wydawnictw źródłowych

OMÓWIENIA WYDAWNICTW ŹRÓDŁOWYCH
Wypadki majowe 1891 roku w Żyrardowie.
Wydawnictwo źródeł. Zebrał i opracował Henryk
Rappaport. Warszawa 1973, s. 312.
Wydane przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych materiały
źródłowe obrazują ważny etap rozwoju ruchu robotniczego w Polsce. Wydarzenia,
jakie rozegrały się w Żyrardowie w maju 1891 roku — czytamy na wstępie —
najdowodniej świadczą o umasowieniu i upolitycznieniu ruchu strajkowego polskiej
klasy robotniczej. Tłem strajku w tym okresie była przede wszystkim ciężka sytuacja,
w jakiej znajdowali się robotnicy Zakładów Żyrardowskich.
Problematyka tych wydarzeń nie była szeroko omawiana w literaturze
historycznej. Długie poszukiwania archiwalne umożliwiły pokazanie najistotniejszych
przekazów źródłowych przybliżających dziś obraz tamtych dni. Wydawnictwo ułatwia
podjęcie wielu zagadnień badawczych i dokonanie weryfikacji niektórych poglądów.
Publikowane źródła pochodzą z Archiwum Głównego Akt Dawnych w
Warszawie. Ogółem znalazły się tu 102 pozycje (w tym 9 aneksów). Chociaż wypadki
żyrardowskie miały miejsce w pierwszych dniach maja 1891 roku to ramy
chronologiczne wydawnictwa obejmują lata 1889—1894. Wszystkie jednak pozycje
są ściśle związane z problematyką zasadniczą; odzwierciedlają tło, przyczyny,
przebieg i skutki tych wydarzeń. Tak więc archiwalia te mówią o położeniu
robotników
żyrardowskich,
działalności
organizacji
robotniczych,
krokach
podejmowanych przez władze carskie przeciwko obchodom pierwszomajowym,
strajkach robotniczych oraz represjach skierowanych przeciwko ich uczestnikom.
Wśród podanych do druku przekazów znalazły się raporty żandarmerii i
strażników fabrycznych, informacje i depesze naczelników powiatowych oraz notatki
kierowane do prokuratora. Ponadto dużą część wydawnictwa stanowią protokoły
zeznań (31 pozycji). Zamieszczono również pierwszomajowe ulotki, odezwy i
broszury (9 pozycji). Opublikowano też spisy aresztowanych (s. 183—186), raport o
wysiedlaniu rodzin za udział w zaburzeniach roku 1891 (s. 240) oraz obszerną notatkę
żandarmerii carskiej o rozwoju ruchu robotniczego w Warszawie (s. 262).
Na uwagę badacza zasługują również przekazy źródłowe wytworzone przez
kancelarie wojskowe. Są to: notatka szefa sztabu okręgu o środkach podjętych w
związku ze zbliżającym się dniem 1 Maja (s. 41—42), depesza gubernatora
warszawskiego do naczelnika powiatowego z poleceniem wezwania do Żyrardowa
oddziałów wojskowych (s. 58), depesza oficera do specjalnych poruczeń do
gubernatora warszawskiego o sytuacji w Żyrardowie (s. 59) oraz informacja
gubernatora warszawskiego dla generał-gubernatora warszawskiego w sprawie
realizacji zarządzeń dotyczących „podżegaczy” do strajku (s. 124).
Wszystkie publikowane pozycje zaopatrzone zostały w nagłówki (regesty)
oraz przypisy archiwalne i objaśniające. Źródła ogłoszono drukiem w języku oryginału
— polskim i rosyjskim. Wydawnictwo zawiera obszerny wstęp, wykaz skrótów oraz
indeksy — osób, nazw geograficznych, warsztatów, zakładów przemysłowych i
fabryk. Zamieszczono też wykaz druków wymienionych w tekstach źródłowych (w
układzie chronologicznym) i spis dokumentów.
Dokumenty i materiały do historii stosunków
polsko-radzieckich. Tom. 7. Warszawa 1973, s. 576.
Niniejszy tom* jest kontynuacją publikacji przekazów źródłowych do
problematyki stosunków polsko-radzieckich. Całością wydawnictwa kieruje zespół
pracowników naukowych z Instytutu Krajów Socjalistycznych Polskiej Akademii
Nauk oraz Instytutu Słowianoznawstwa i Bałkanistyki Akademii Nauk ZSRR.
*
Poprzednie tomy tego wydawnictwa omówiono w Biuletynie nr 1, 1969, s. 174—176.
Omawiany tom zawiera 304 pozycje źródeł obejmujących okres od 3 stycznia
1939 roku do 15 grudnia 1943 roku. Zamieszczone w nim materiały obrazują
najistotniejsze wydarzenia tych lat, związane z problematyką polityczną, gospodarczą,
społeczną i wojskową. Dotyczą one głównie stosunków polsko-radzieckich; rzucają
też światło na kształtującą się wówczas sytuację międzynarodową.
Wydawnictwo otwierają materiały przedstawiające skomplikowaną sytuację
polityczną w przededniu drugiej wojny światowej.
Źródła z roku 1939 charakteryzują kolejne fazy kryzysu europejskiego,
wywołanego dążeniem Niemiec do ustanowienia panowania nad światem. W tomie
zamieszczone zostały memoriały czy też deklaracje polskich i radzieckich
kierowników politycznych oraz gospodarczych. Wartość poznawczą mają teksty
układów handlowych zawartych między Polską a Związkiem Radzieckim w lutym
1939 roku (s. 29—46) oraz szereg komunikatów i oświadczeń czynników rządowych
obu stron. Na uwagę zasługuje wiele źródeł dotyczących propozycji zwołania
konferencji przedstawicieli państw zagrożonych w celu przeciwdziałania agresji
hitlerowskiej (s. 55—63).
W tomie znalazła swoje odbicie cała problematyka związana z obradami misji
wojskowych ZSRR, Wielkiej Brytanii i Francji poświęconymi rokowaniom w sprawie
zawarcia konwencji o zbiorowym bezpieczeństwie (s. 130—147, 158, 189—196).
Historyka zajmującego się zagadnieniami wojskowymi zainteresuje wiele
przekazów źródłowych. Wśród nich wymienić można pozycje dotyczące formowania
jednostek polskich na terenie Związku Radzieckiego w oparciu o porozumienie
zawarte przez gen. Władysława Sikorskiego (s. 225 i nast.). Znajdują się tu m.in.
depesze i pisma Polskiej Misji Wojskowej w ZSRR (s. 225 i 234), umowa wojskowa z
14 sierpnia 1941 roku (s. 242—244), nota i pismo w sprawie przeniesienia Armii
Polskiej do Iranu (s. 271—272, 305—306) i depesza gen. Władysława Andersa do
premiera Sikorskiego na temat odmowy wysłania oddziałów polskich na front (s.
322—323).
W publikacji reprezentowane są też źródła związane z organizacją polskich sił
zbrojnych, o które zabiegał Związek Patriotów Polskich. Tak więc wymienić można:
pismo płka Zygmunta Berlinga do Komisariatu Ludowego Spraw Wewnętrznych z 8
kwietnia 1943 roku w sprawie organizowania jednostek wojskowych (s. 395—396),
pismo Wandy Wasilewskiej do przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych ZSRR
z kwietnia 1943 roku w sprawie utworzenia Armii Polskiej (s. 408—409), komunikat
z 8 maja 1943 roku o formowaniu 1 dywizji piechoty (s. 415), informację z 22 sierpnia
1943 roku o wymarszu dywizji na front (s. 469—470), wywiad prasowy gen. Berlinga
z 4 listopada 1943 roku na temat udziału Polaków w bitwie pod Lenino (s. 485—487)
i dekrety Prezydium Rady Najwyższej ZSRR o nadaniu wysokich odznaczeń
zasłużonym na polu walki (s. 488—489).
Wszystkie przekazy źródłowe ogłoszone zostały w języku oryginału —
polskim, rosyjskim, niemieckim i angielskim. Pochodzą one z archiwów polskich
(m.in. Archiwum Akt Nowych, Centralnego Archiwum KC PZPR, Centralnego
Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Centralnego Archiwum Wojskowego)
i zagranicznych (radzieckich, angielskich, niemieckich).
Wydawnictwo poprzedza wstęp oraz wykaz ważniejszych skrótów. Część
końcową zaś stanowią: spis dokumentów, chronologia ważniejszych wydarzeń oraz
indeksy — ważniejszych partii, organizacji i instytucji, dzienników i czasopism,
nazwisk i nazw geograficznych.
Tom 7 Dokumentów i Materiałów opracowali: Euzebiusz Basiński, Kapitolina
W. Bolszakowa, Iwan A. Chrienow, Świetlana M. Falkowicz, Włodzimierz T.
Kowalski, Stanisław Łopatniuk, Pro-chor N. Olszański, Walentina S. Parsadanowa,
Irina D. Pawłuszi-na i Stanisław Wroński przy współudziale — Haliny Adalińskiej,
Margarity N. Czernych, Wiery W. Diechtiarenko, Aleksandra W. Iwancowa, Wielmiry
S. Niewolinoj, Klementyny Pytlarczyk i Aleksandra Zatorskiego.
Ruch oporu w Rejencji Katowickiej 1939—1945.
Wybór dokumentów. Opracowali: Zofia BodaKrężel, Bogdan Kobuszewski, Jadwiga Osojca,
Mieczysław Wrzosek. Warszawa 1972, s. 532.
Staraniem Wojskowego Instytutu Historycznego w serii „Wojna wyzwoleńcza
narodu polskiego” ukazało się cenne wydawnictwo źródłowe. Publikacja ta stwarza
możliwości szerszego udostępnienia badaczom materiałów związanych ściśle z
problematyką polskiego ruchu oporu w Rejencji Katowickiej w latach 1939—1945 i
jego zwalczaniem przez okupanta.
Omawiane wydawnictwo obejmuje wybrane źródła pozwalające stwierdzić, że
okupant prowadził od początku na terenie Górnego Śląska szeroko zakrojoną politykę
antypolską, realizowaną za pomocą wyrafinowanych metod i drastycznych środków.
Przy pomocy tych materiałów możliwe jest też poznanie działalności zbrojnej
polskiego ruchu oporu.
Wśród przekazów źródłowych znajdują się rozkazy komendantów policji
ochronnej, pisma komendantów żandarmerii, polecenia dla grup realizujących zadania
specjalne, wykazy sił policyjnych w Rejencji Katowickiej, okólniki policji
porządkowej okręgu wojskowego, meldunki sytuacyjne, raporty komendantów
żandarmerii, telefonogramy policyjne i pisma burmistrzów. Pierwsze źródło pochodzi
z 12 września 1939 roku; jest to rozkaz nr 2 komendanta policji ochronnej przy szefie
zarządu cywilnego w Katowicach o stanie i podziale sił policji ochronnej
skierowanych na obszar Górnego Śląska. Wybór zamyka fragment meldunku
porannego komendanta policji ochronnej w Rejencji Katowickiej do prezydenta
rejencji o akcji kontroli personaliów w Mysłowicach z 12 stycznia 1945 roku.
Z innych pozycji wymienić można informacje o aresztowaniu członków
polskiej organizacji tajnej (s. 32—34), meldunki o nastrojach wśród mieszkańców
poszczególnych powiatów rejencji (s. 45—53), okólnik wyższego dowódcy SS i
policji w sprawie zadań policji ochronnej i współdziałaniu z innymi jednostkami przy
likwidacji ruchu oporu (s. 64), informacje o aresztowaniach dokonanych wśród
inteligencji polskiej (s. 72—75, 77—78), meldunki dotyczące ewakuacji ludności
polskiej do Generalnej Guberni (s. 88—89, 91—92) i akcji sabotażowej (s. 94, 104,
109—110, 297—303) oraz raporty o aresztowaniu członków i sympatyków Polskiej
Partii Robotniczej (s. 315—317). Dla badacza wartość poznawczą mają też:
szczegółowa informacja gestapo w Katowicach o działalności ruchu oporu w drugim
kwartale 1944 roku (s. 351—358), pismo policji porządkowej we Wrocławiu o
przesuwaniu się wielkiej radzieckiej formacji partyzanckiej ze Słowacji w kierunku
Zakopanego (s. 417) oraz obszerne sprawozdanie komendanta policji bezpieczeństwa
w Katowicach dotyczące organizacji i działalności ruchu oporu na terenie całej
rejencji (s. 438—466).
Materiały ogłoszono drukiem w tłumaczeniu na język polski. Przechowywane
są one w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Katowicach, Centralnym
Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych oraz Centralnym Archiwum KC PZPR.
Poszczególne pozycje ułożone zostały chronologicznie i zaopatrzone w tytuł (regest),
informacje archiwalne i szczegółowe przypisy tekstowe. Całość zawierającą 311
przekazów poprzedzono wstępem historycznym. Publikację zamykają: spis przekazów
źródłowych oraz indeksy — osób i nazw geograficznych.
Franz
Halder,
Dziennik
Wojenny.
Tom
2.
Opracował Hans Adolf Jacobsen. Warszawa 1973, s.
610 + 1 mapa sytuacyjna.
Drugi tom* codziennych zapisów szefa Sztabu Generalnego Wojsk Lądowych
III Rzeszy dotyczy okresu od planów inwazji na Anglię do początku kampanii na
Wschodzie (1.07.1940—21.06.1941).
Ujęte w nim są istotne wydarzenia nie tylko z życia wojskowego, ale też z
politycznego i społecznego faszystowskich Niemiec.
Pierwsze zapisy dotyczą wstępnych narad generałów, w czasie których
omawiano zasadnicze problemy prowadzenia wojny przeciwko Anglii. Rozważane
były różne możliwości; głównie uważano, że warunkiem powodzenia ... „jest
przewaga lotnicza” (s. 15). Dalej Halder notuje rozmowy z dowódcami wielkich
jednostek, omawia formy działania operacyjnego i zmiany personalne w najwyższych
władzach
wojskowych.
Porusza
też
zagadnienia
struktury
organizacyjnej
poszczególnych rodzajów wojsk, mających uczestniczyć w działaniach. W notatce pod
datą 11 lipca 1940 roku szef Sztabu Generalnego zapisał: „Poranna narada u
naczelnego dowódcy: zgadza się on z projektem planu operacyjnego. Omówiono
*
Tom 1 omówiony został w Biuletynie nr 5, s. 182—183.
poszczególne drobne postulaty” (s. 31).
W zapisach znajdują się też obok wielu doniosłych spraw i zagadnień
planowania oraz prowadzenia kampanii wojennych przeciwko Anglii, Jugosławii i
Grecji — liczne informacje źródłowe rzucające światło na inne militarne i polityczne
problemy II wojny światowej; ma w nich swoje odbicie kwestia stosunków pomiędzy
Rzeszą a jej sojusznikami — głównie Włochami i Japonią. Są też wzmianki o
stosunku do państw neutralnych.
Z kart Dziennika Wojennego dowiadujemy się o szczegółach planu uderzenia
na Związek Radziecki. Już latem 1940 roku podjęta została decyzja w tej sprawie.
Napaść na Kraj Rad była od początku planowana jako totalna wojna rabunkowa i
niszczycielska. W oparciu o zapisy możliwe staje się dokładne ułożenie kalendarium
przygotowań hitlerowskiej machiny wojennej do zaplanowanej agresji. Pod datą 31
lipca 1940 roku Halder m.in. zapisał: „W tej konfrontacji Rosja musi być
zlikwidowana. Wiosna 1941 roku. Im szybciej rozbijemy Rosję, tym lepiej. Operacja
będzie miała sens tylko wówczas, jeśli za jednym zamachem rozbijemy państwo ...
Czas jej trwania — pięć miesięcy” (s. 68—69); Na kolejnych stronach Halder zapisał
dalsze rozważania typu operacyjnego. Znajduje się też informacja z narady u Hitlera,
w czasie której ten ostatni stwierdził, że ... „aparat kierowniczy rosyjskiego państwa
musi być zdruzgotany. Na obszarach wielkorosyjskich niezbędne jest zastosowanie
najbardziej brutalnej przemocy” (s. 385).
Dziennik zawiera 13 załączników, wśród których wymienić można:
dyrektywę w sprawie strategicznego rozwinięcia wojsk do operacji „Barbarossa” (s.
555—561), materiały poszczególnych ogniw dowództwa niemieckiego do referatów
na naradę z szefami sztabów frontu zachodniego (s. 572—573) oraz notatkę
generalnego kwatermistrza z narady, w której uczestniczyli wszyscy szefowie sztabów
(s. 574—576).
Publikacja zaopatrzona została w obszerny wstęp pióra Władysława
Kozaczuka, który jest też tłumaczem wydawnictwa. Część końcową Dziennika
stanowią: wykaz bibliograficzny oraz indeks nazwisk.