ARchIwUm ŁAwRy PoczAjowSkIej w zbIoRAch

Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej, t. II
red. W. Walczak i K. Łopatecki, Białystok 2010
Urszula Anna Pawluczuk
(Białystok)
Archiwum Ławry Poczajowskiej w zbiorach
Państwowego Okręgowego Archiwum
w Tarnopolu
Ławra Poczajowska pod wezwaniem Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny stanowi ważne centrum życia monastycznego Kościoła wschodniego. Wiele wieków historii Ławry to
bezcenny wkład w dziedzictwo duchowe, kulturowe, społeczne, ekonomiczne, artystyczne malowniczego Wołynia i jego mieszkańców. Wierni Kościoła wschodniego zarówno
ukraińskiej, białoruskiej, rosyjskiej a często i innych niesłowiańskich nacji przywiązani
do bezcennych wartości duchowych m.in. cudów przed ikoną Matki Bożej poczajowskiej, modlitw skierowanych do św. Hioba poczajowskiego darzą to miejsce szczególnym
uznaniem. Ławra Poczajowska to także znakomity pomnik architektury i cenne miejsce
dla badaczy historii sztuki. Monaster poczajowski to wielkie dziedzictwo byłych kresów
wschodnich Rzeczypospolitej, ogromna wartość obecnego państwa ukraińskiego, która
do dnia dzisiejszego nie doczekała się poważnej monografii historycznej. Dobrym wkładem do badań nad dziejami Ławry jest publikacja Anny Biedrzyckiej1, w której znajdziemy
około 60 pozycji dotyczących klasztoru poczajowskiego i to zarówno polskich jak i ukraińskich. Bibliografia Biedrzyckiej nie wyczerpuje całego materiału jaki ukazał się w historiografii, bowiem obejmuje wyłącznie tytuły z lat 1861-1995. W historiografii mamy prace znacznie wcześniejsze i późniejsze i nie tylko w języku polskim czy ukraińskim ale też
w rosyjskim i niemieckim.
1 A. Biedrzycka, Bibliografia pomników kultury dawnych kresów południowo-wschodnich Rzeczypospolitej, Kraków 2000,
s. 209-210.
276
Urszula Anna Pawluczuk
Materiały źródłowe do dziejów Ławry Poczajowskiej znajdują się w zbiorach archiwalnych i bibliotecznych przede wszystkim Ukrainy, Polski, Rosji. Bardzo cenny zespół
źródeł znajduje się w Państwowym Okręgowym Archiwum w Tarnopolu na Ukrainie.
Zespół zgromadzonych materiałów pod tytułem Duchowny Sobór Poczajowskiej Ławry
znajduje się w fondzie 258 i został podzielony na trzy opisy, które łącznie stanowią 8213
spraw. Wartość zbiorów uznana została przez głównych archiwistów przy Gabinecie Ministrów Ukrainy za najcenniejsze zbiory archiwum w Tarnopolu2. Materiały zgromadzone
obejmują okres przede wszystkim od początków XVIII w. do 1939 r. Zbiory posiadają
też materiały dotyczące XVI i XVII w. Znaczna część dokumentów są to kopie, odpisy.
Powstanie zbiorów ma interesującą historię, ponieważ pochodzą one z kilku archiwów.
Proces komasacji a także reorganizacji archiwów w latach 60-tych XX w. w sowieckiej
Rosji i jej republikach za panowania Chruszczowa, przyczynił się do zniszczenia wielu
bezcennych zbiorów archiwalnych. Podobny los miał spotkać źródła poczajowskie, które
postanowiono zgromadzić w archiwum w Tarnopolu. Archiwiści litewscy jako pierwsi,
bowiem już w 1952 r. przekazali do Tarnopola dokumenty z lat 1712-1925 w liczbie: 7217
spraw i 75 kilogramów rozsypanego materiału źródłowego. Nie zważając na bezcenność
niektórych, szczególnie dawnych dokumentów wszystkie poddano naukowo-technicznej
obróbce, w wyniku której przeznaczono 4779 spraw do zniszczenia. Kilku historyków,
pracujących przy materiałach nie zgodziło się na tak poważne zniszczenia. Wiadomo, że
w 1959 r. przekazano na makulaturę 2916 cennych dokumentów. Dokumenty przekazane
z Litwy były wywiezione z Warszawy podczas okupacji niemieckiej na początku II wojny
światowej. W zbiorach archiwaliów tarnopolskich znalazły się też dokumenty dotyczące
Ławry Poczajowskiej przekazane w 1960 r. z archiwum państwowego we Lwowie. Lwowskie zbiory z lat 1557-1939 stanowi 1285 spraw i 8 kilogramów rozsypanego materiału.
W 1963 r. ponownie przekazano z archiwum litewskiego jeszcze 63 sprawy.
Najcenniejszy zbiór stanowi 159 arkuszy dotyczących lat 1557-1799. Szczególnie
ważne są dokumenty dotyczące darowizn Anny Hojskiej dla monasteru poczajowskiego
i spraw sądowych Hojskiej z Firlejami, Tarnowskimi i innymi (op. 3, spr. 1165, 1166).
Wypisy i kopie dokumentów z krzemienieckich i łuckich ksiąg grodzkich z XVII w. (op.
1, spr. 2-4,6,9,11-15,17,20, 2386,2387; op. 2, spr. 6, 29, 43, 56, 90, 106; op. 3, spr. 43,
48, 664, 1164, 1168-1175, 1185-1188, 1202-1204, 1209, 1211, 1215, 1217, 1220, 1221,
1223, 1225, 1235). Interesujący jest też opis majątku klasztornego pochodzący z 1714 r.
(op. 3, spr. 1178), rejestr czeladzi i pasiek monasterskich za lata 1743-1749 (op. 3, spr.
1199). Opis całego majątku ruchomego i nieruchomego klasztoru poczajowskiego i innych klasztorów na Wołyniu od XVIII do pocz. XIX w. znajduje się w op. 3, spr. 144,
178, 1178, 1179, 1194, 1196, 1207, 1218, 1226, 1227, 1261, 1254, 1271, 1285-88, 1290,
1296, 1297, 1309, 1314, 1328, 1330, 1339, 1365, 1376. Bardzo cenny jest komplet wiPor. Derżawnyj Archiw Tiernopilskoj Obłasti, Tiernopil 1998; L. Bojcun, Duchownij Sobor Poczajewskoj Lawri ( f. 258,
on. 1-3, cnp. 8213), [w:] Studij z archiwnoj sprawi ta dokumentoznawstwa, Kijew 1998, t. I, s. 115-119.
2
Archiwum Ławry Poczajowskiej w zbiorach Państwowego Okręgowego...
277
zytacji monasterskich z okresu bazyliańskiego 1721-1831. Należy podkreślić, że bogaty
zbiór dokumentów dotyczących okresu bazyliańskiego znajduje się we wszystkich trzech
opisach.
Archiwum posiada szereg dokumentów dotyczących okresu powrotu Ławry Poczajowskiej do prawosławia w 1831 r. Między innymi znajdują się dokumenty dotyczące
nadania monasterowi statutu ławry w 1831 r. i utworzenia Duchownego Soboru w Ławrze Poczajowskiej w tym też roku ( op. 1, spr. 1104, 1147, 1209, 1280, 1311, 1559, 1704,
2419, 2516, 2637, 2682, 3534, 3568, 412, 4668; op. 2, spr. 1790, 1791; op. 3, spr. 2, 97,
150, 168, 240, 260, 3331, 387, 440, 441, 476, 546, 591, 592, 642). W opisie pierwszym
znajduje się wiele spraw dotyczących rozporządzeń Synodu Prawosławnej Cerkwi Rosji
z XIX i pocz. XX w. W opisie trzecim istnieje też grupa dokumentów rozporządzeń litewskiego i grodzieńskiego konsystorza duchownego za lata 1894-1905 oraz z mińskiego
konsystorza.
Wartościowe i bezcenne są dokumenty dotyczące życia monastycznego m.in. spisy
zakonników, prośby o przyjecie, postrzyżyny, nadanie stanu zakonnego, nagrody itp. (op.
1, spr. 437, 489, 520, 525, 854-860, 1042, 1154, 1180, 1636, 1637, 1729, 1789, 1793,
1816, 2162, 2216, 2217, 2255-2276, 2465, 2467, 3554, 3884, 3922; op. 2, spr. 382, 702;
op. 3, spr. 64).
W zbiorach archiwum są też sprawy dotyczące słynącej z cudów ikony Poczajowskiej
Matki Bożej (op. 1, spr. 3242; op. 2, spr. 1175, 1747, 1847). Zbiory posiadają bardzo cenny
komplet dokumentów ukazujących całą ekonomiczną, gospodarczą rolę Ławry Poczajowskiej. Wśród tych dokumentów najcenniejsze są inwentarze majątku klasztornego, przedstawiające precyzyjnie stan majątku ruchomego i nieruchomego (op. 1, spr. 3208, 3449,
4169, 4214; op. 2, spr. 160-163, 238-240, 390-394; op. 3, spr. 732, 754, 804, 815). Znajdują się też materiały dotyczące roli monasteru w powstaniu stacji energetycznej, rozbudowie drogi kolejowej z Poczajowa, budowie studni artezyjskiej itp.(op. 1, spr. 3154, 3207,
3451, 3887, 4107, 4500, 4560, 4846; op. 2, spr. 1456, 1693; op. 3, spr. 334, 681, 699, 713,
782, 795, 806, 813, 825, 833). Posiadamy także szereg arkuszy dotyczących dzierżawienia
okolicznej ludności majątku klasztornego- folwarków, młynów, sadów, pól (op. 1, 383,
1109, 1198, 1199, 2729, 3095, 3479, 3526, 3527, 3595, 3881, 4091, 4092, 4168, 4173,
4440, 4647, 4719, 4767; op. 3, spr. 680, 784, 685, 691, 693, 696, 702, 705, 706, 709, 717,
729, 730, 734-736, 743, 744, 752, 753, 764, 766, 779). We wszystkich trzech opisach
znajdują się dokumenty dotyczące znajdujących się w monasterze warzelni wina i piwa,
warsztatu do produkcji świec, cegielni, działalności apteki, remontów budowli klasztornych. Imponujące są dokumenty zgromadzone przede wszystkim w opisie 1 ale też w 2 i 3,
dotyczące drukarni monasterskiej obejmujące lata unii jak i okres prawosławny.
Mamy również w archiwum tarnopolskim szereg dokumentów obejmujących okres
1889-1924 pochodzących z archiwum kancelarii Duchownego Soboru Ławry Poczajowskiej m.in. zawierających cerkiewno-historyczne i statystyczne opisanie warszawskiej
diecezji za lata 1861-1866 op. 3, spr. 138. Istnieją dokumenty ukazujące politykę rusy-
278
Urszula Anna Pawluczuk
fikatorską w stosunku do duchowieństwa monasteru ( w znacznej mierze pochodzenia
ukraińskiego), które pod koniec XIX w. było przenoszone do monasterów w głąb Rosji,
a mnisi pochodzenia rosyjskiego byli przypisywani do Ławry Poczajowskiej (op. 2, spr.
5; op. 3, spr. 167, 204, 230, 1301). Znajduje się też grupa dokumentów ukazująca relacje
prawosławnych z wyznawcami judaizmu, m.in. przechodzenie na prawosławie (op. 1, spr.
2854, 2855, 2939, 3531, 3532, 3669, 3682-3684, 3686, 4024, 4025, 4248; op. 2, spr. 415,
1437, 1611, 1708, 1735, 1739). Warte uwagi są sprawy dotyczące biblioteki klasztornej
(op. 1, spr. 736, 737, 825, 1236, 1307, 1416, 1706, 1284, 1873, 1893, 2228, 2331, 2400,
3062, 3073, 3128, 3203, 3335, 3529, 3637, 3646, 3904, 4163, 4366, 4790; op. 2, spr. 436,
437, 1421; op. 3, spr. 111, 119, 124, 128).
Ważną działalnością monasteru była szeroko rozwinięta edukacja i prowadzenie szkół
m.in. ikonograficznej, seminarium dla zakonników i w zbiorach archiwalnych to odnajdziemy (op. 1, spr. 1473, 2242, 3060,3427, 3429, 3612, 3622, 3804, 3886, 3953, 4009,
4016, 4061, 4190, 4205, 4300, 4465, 4473; op. 2, spr. 1147, 1514, 1515, 1597, 1598,
1671, 1706; op. 3, spr. 158, 163, 244, 1357). Znajdziemy dokumenty dotyczące chóru
klasztornego, szeroko rozwiniętej działalności charytatywnej czy archiwum klasztornego
prowadzonego od 1833 r. Archiwum w Tarnopolu posiada dokumenty ukazujące Ławrę Poczajowską w okresie ciężkich walk o Ukrainę 1917-1920 (op. 3, spr. 216-219, 222225, 237-241, 243, 257, 259, 260, 274) czy też pod rządami II Rzeczypospolitej, które to
bardzo bogate zbiory wykorzystałam do ukazania roli Ławry Poczajowskiej i monasterów
wołyńskich w okresie międzywojennym w pracy Życie monastyczne w II Rzeczypospolitej3.
Na zbiorach z okresu międzywojennego kończą się zasoby fondu 258. Dalsze dzieje monasteru to m.in. historia muzeum ateizmu, które władze sowieckie urządziły po przejęciu
majątku.
Klasztor poczajowski, niewątpliwie poddany ścisłej kontroli i manipulacji ze strony
władz, dla wyznawców prawosławia pozostawał twierdzą duchową nawet w najtrudniejszych czasach. Po powstaniu w latach 90-tych XX w. niezależnej Ukrainy sytuacja nadal Ławry Poczajowskiej nie jest klarowna. Owszem świątynie klasztorne i budowle są
odrestaurowane, a wierni jak zawsze gremialnie przybywają na święta do monasteru, ale
o Ławrę, która jest ośrodkiem obediencji rosyjskiego prawosławia ubiegają się wyznawcy
odrodzonej unii jak i nowo powstała Ukraińska Cerkiew Autokefaliczna.
Warty podkreślenia jest fakt, iż archiwum w Tarnopolu zgromadziło największe jak
dotychczas zbiory źródeł do badań dziejów Ławry Poczajowskiej.
3
U. A. Pawluczuk, Życie monastyczne w II Rzeczypospolitej, Białystok 2007.
Archiwum Ławry Poczajowskiej w zbiorach Państwowego Okręgowego...
279
Urszula Anna Pawluczuk
The Lady of Poczajow.
(National Archive in Tarnopol.)
SUMMARY
In this article the author presents the history of the Lady of Poczajow, which is located
in the Tarnopol National Archive. The Lady of Poczajow icon is priceless to picturesque
Wołyń and its citizens’ spiritual, cultural, social, economic, and artistic heritage. Ukrainian, Belarusian, Russian and people of other nations who worship in the Eastern Church
attach great spiritual significance and miracles to the Lady Poczajow icon.
Translated by Lech Czerski & Sheila Callahan