docIV Konferencja Studentów Archeologii Starożytnego Egiptu
download 
Reklamacja Transkrypt
IV Konferencja Studentów Archeologii Starożytnego Egiptu
IV Konferencja Studentów Archeologii Starożytnego Egiptu Warszawa 18 – 19 maja 2012 IV Konferencja Studentów Archeologii Starożytnego Egiptu Warszawa 18-19 maja 2012 Organizatorzy: Koło Naukowe Starożytnego Egiptu „Kemet”, Uniwersytet Warszawski, Sekcja Archeologii Śródziemnomorskiej Studenckiego Koła Naukowego Archeologów, Uniwersytet Wrocławski, Sekcja Kultury Starożytnej Koła Naukowego “Sfera Inicjatyw Interdyscyplinarnych”, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. 1 IV Konferencja Studentów Archeologii Starożytnego Egiptu Warszawa 18 – 19 maja 2012 Sponsorzy konferencji: Kontakt: [email protected] 2 IV Konferencja Studentów Archeologii Starożytnego Egiptu Warszawa 18 – 19 maja 2012 Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, ul. Krakowskie Przedmieście 26/28, sala 209 Piątek (18.05.) 10.00 – Inauguracja 10.15 – Wykład prof. Andrzeja Niwińskiego, Doktorat znaleziony na śmietniku. 11.00 – mgr Julia Chyla, Zastosowanie GIS w nieinwazyjnych badaniach archeologicznych na stanowisku Gebelein w Egipcie. 11.30 – mgr Magdalena Sobas, Ceramika Okresu Predynastycznego i Wczesnodynastycznego ze stanowiska Tell el-Farcha, Egipt. 12.00 – mgr Karolina Rosińska-Balik, Piwo i browar we wczesnym Egipcie. 12.30 – Bartosz Adamski, Czy piwo powstało z owsianki? Kilka słów o produkcji piwa i rozwoju browarnictwa w starożytnym Egipcie. 13.00 – 14.30 – Wykład prof. Andrzeja Niwińskiego, Archeologia Skalna. 14.30 – 15.30 – przerwa obiadowa 15.30 – Natalia Małecka, Topografia miast Dolnego Egiptu. 16.00 – Marika Wałęga, Gospodarka Egiptu w czasach Nowego Państwa. 16.30 – Maria Kloska, Formy przedstawień boga Atona w sztuce okresu amarneńskiego. 17.00 – mgr Magdalena Kazimierczak, Nubijscy trybutariusze w ikonografii egipskiej okresu Nowego Państwa. 18.00 - Spotkanie integracyjne 3 IV Konferencja Studentów Archeologii Starożytnego Egiptu Warszawa 18 – 19 maja 2012 Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, ul. Krakowskie Przedmieście 26/28, sala 211 Sobota (19.05.) 10.00 – Wykład prof. Karola Myśliwca, Symbolika polichromii i jej znaczenie religijne. 11.00 – mgr Patryk Chudzik, Grobowce urzędników z okresu Średniego Państwa na nekropoli tebańskiej. 11.30 – Filip Taterka, Problem piśmienności władców starożytnego Egiptu. 12.00 – przerwa 12.30 – Maciej Wacławik, Aspekty seksualności u starożytnych Egipcjan. 13.00 – Konrad Jakub Ziółkowski, Pszczelarstwo, miód i wosk w starożytnym Egipcie. 13.30 – Lena Głowacka, W poszukiwaniu „ojczyzny” – tajemnica (ręki) mumii. 14.30 -15.30 – przerwa obiadowa 15.30 – mgr Aneta Skalec, Funkcje agory w Egipcie grecko-rzymskim. 16.00 – Adam Jarych, Obeliski egipskie w przestrzeni antycznego Rzymu. 16.30 – Andrzej Aleksander Romaniuk, Przedstawienia słoni w sztuce meroickiej. 17.00 – dyskusja, podsumowanie i zamknięcie konferencji. 18.30 – wyjście do Państwowego Muzeum Archeologicznego na Noc Muzeów 4 IV Konferencja Studentów Archeologii Starożytnego Egiptu Warszawa 18 – 19 maja 2012 Mgr Julia M. Chyla Uniwersytet Warszawski [email protected] Zastosowanie GIS w nieinwazyjnych badaniach archeologicznych na stanowisku Gebelein w Egipcie. Systemy Informacji Geograficznej (ang. Geographic Information Systems, GIS) w archeologii wykorzystywane są w czterech dziedzinach: Zarządzaniu Zasobami Kulturowymi (ang. Cultural Resource Management – CRM), analizach statystyczno-przestrzennych, w archeologii krajobrazu (ang. Landscape archaeology), oraz konserwacji dokumentacji archeologicznej poprzez jej digitalizację. Efektem końcowym wszystkich tych czynności jest stworzenie otwartego i aktywnego Systemu Informacji Archeologicznej (ang. Archaeological Information System, SIA), który ma na celu umożliwienie integracji różnego typu danych oraz pozyskania nowych informacji. Na stanowisku Gebelein w Egipcie planowane jest przeprowadzenie projektu kierowanego przez mgr W. Ejsmonda, dążącego do wykorzystania szeregu metod nieinwazyjnych, w tym rozpoznania geofizycznego, prospekcji lotniczej czy pomiarów geodezyjnych. Jest to projekt pilotażowy oraz nowatorski, którego celem jest sprawdzenie metod badawczych i dostosowanie ich do specyfiki lokalnych warunków. Referat ma na celu przedstawienie możliwości zastosowanie GIS, jako jednego z elementów badań na stanowisku. Systemy Informacji Geograficznej zostaną wykorzystane do określenia zasięgu stanowiska oraz wskazania obszaru zagrożonego przez współczesną zabudowę. Dodatkowo umożliwią stworzenie trójwymiarowego modelu wzgórza w postaci Numerycznego Modelu Terenu (ang. Digital Terrain Model, DTM) oraz stworzenie planu warstwicowego, na który zostaną naniesione lokalizacje zabytków ruchomych oraz nieruchomych. GIS posłuży także do integracji wszystkich zebranych informacji dotyczących stanowiska, takich jak: badania geofizyczne, zdjęcia lotnicze, obrazy satelitarne. Wynikiem podjętych zadań będzie otwarty SIA dla stanowiska Gebelein wraz z bazą danych, wizualizowany w postaci interaktywnej 5 IV Konferencja Studentów Archeologii Starożytnego Egiptu Warszawa 18 – 19 maja 2012 mapy. Dodatkowo, po zebraniu wszystkich możliwych danych, zostaną wykonane proste analizy statystyczno-przestrzenne, w celu uzyskania nowych informacji o stanowisku. Wszystkie te czynności przyczynią się do lepszego poznania stanowiska, uporządkowania znanych już informacji oraz zintegrowania najnowszych danych. Doświadczenie terenowe pozwoli również zweryfikować przydatność GIS jako narzędzia badawczego dla Gebelein i innych analogicznych stanowisk w Egipcie. Lena Głowacka Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu [email protected] W poszukiwaniu „ojczyzny” – tajemnica (ręki) mumii. W roku 2011 do Muzeum Archeologicznego w Poznaniu trafiła zmumifikowana dłoń o nieznanym pierwotnym kontekście archeologicznym. Odnaleziona została przez przypadek w mieszkaniu rodziny spokrewnionej ze znanym archeologiem. Wysunięto hipotezę, że artefakt może pochodzić z Egiptu. Właściciele przekazali rękę do muzeum, wyrażając zgodę na przeprowadzenie badań naukowych, których celem jest potwierdzenie tych przypuszczeń. Analiza zabytku jest również przedmiotem przygotowywanej przez autorkę pracy magisterskiej, której celem jest przedstawienie informacji, jakich może dostarczyć obiekt oraz sposobu ich pozyskiwania, na podstawie różnych interdyscyplinarnych metod badawczych. Głównym założeniem referatu jest określenie czy możliwe jest potwierdzenie hipotezy, że zmumifikowana dłoń pochodzi z Egiptu. Podstawą do osiągnięcia zamierzonego celu jest wskazanie metod badawczych, umożliwiających uzyskanie podstawowych informacji o charakterze obiektu, a pośrednio o jego kontekście archeologicznym. W tym wypadku najbardziej odpowiednie wydają się metody mikroskopowe. Analiza fragmentu skóry pod kątem obecności substancji użytych do zakonserwowania dłoni i porównanie ich do tych używanych podczas mumifikacji w starożytnym Egipcie, może wskazać pierwotną proweniencję ręki. Obiecujące wydają się zwłaszcza poszukiwania śladów 6 IV Konferencja Studentów Archeologii Starożytnego Egiptu Warszawa 18 – 19 maja 2012 natronu oraz żywic używanych do tego typu zabiegów. Wyniki tych badań oraz analiz palinologicznych mogą zostać także użyte do określenia samego środowiska, w którym właściciel dłoni żył. Wyizolowanie DNA i jego analiza genetyczna, prawdopodobnie nie pozwoli na określenie pokrewieństwa, ale może umożliwić przypisanie do danej populacji ludzi. Istnieje również możliwość, że badania radiowęglowe, które pomogą określić wiek obiektu, mogą wykluczyć jego egipskie pochodzenie. Zaproponowane procedury badawcze i zebrane dzięki nim informacje są, jak się wydaje, nie tylko ciekawym rozwiązaniem problemu naukowego, ale również mogą wzbudzić refleksje o charakterze teoretycznym. Maciej Wacławik Uniwersytet Jagielloński [email protected] Aspekty seksualności u starożytnych Egipcjan. Od czasów rewolucji seksualnej w badaniach nad przeszłością coraz bardziej akcentowana jest rola seksualności w życiu starożytnych. Przenikała ona niemalże całe życie starożytnych Egipcjan, w różnych jego aspektach. Była ona dla mieszkańców kraju nad Nilem nieodłącznym elementem życia, odgrywającym znaczącą rolę w sferze sacrum – rytuałach, kosmogoniach i eschatologii – jak również w życiu codziennym. Obecna była w egipskiej sztuce, literaturze, a także przedstawiana na przedmiotach codziennego użytku, takich jak instrumenty muzyczne czy też przybory kosmetyczne. Prezentowana była jednak w nadzwyczaj subtelny sposób, za pomocą symboli i niedomówień, nie rażących odbiorców. Jednak obok subtelnych przedstawień zachowały się również dla potomnych przedstawienia niejako pornograficzne, posiadające bardzo satyryczny charakter. Starożytnym Egipcjanom znane były również pewne dewiacje na tle seksualnym, takie jak kazirodztwo, homoseksualizm, nekrofilia lub też zoofilia, jednak nigdy nie były jako zjawiska aprobowane 7 IV Konferencja Studentów Archeologii Starożytnego Egiptu Warszawa 18 – 19 maja 2012 społecznie, z wyjątkiem pewnych okoliczności związanych z życiem dworu, religijnością bądź też moralizatorskim wydźwiękiem mitów i opowieści. Mgr Patryk Chudzik Uniwersytet Wrocławski [email protected] Grobowce urzędników na nekropoli tebańskiej z okresu Średniego Państwa. Nekropola tebańska jest największym polem badawczym dla archeologów z całego świata. Na jej terenie dokonywano pochówków od Starego Państwa do czasów koptyjskich. Oprócz władców chowani byli na niej przedstawiciele różnych warstw społecznych. Prowadząc dzisiaj badania w Tebach Zachodnich na podstawie analizy wyposażenia sepulkralnego, lokalizacji, rozmiarów i rozplanowania grobowca można wywnioskować, do członka jakiej warstwy społecznej należał dany grobowiec. W różnych okresach dziejów Egiptu dokonywały się zmiany w sposobie wykuwania oraz rozplanowaniu grobowców prywatnych. Takie zjawisko można również obserwować na obszarze nekropoli tebańskiej m.in. w czasach Średniego Państwa. Najliczniejszą grupę, dotychczas przebadanych pochówków z tego okresu stanowią kompleksy urzędników. Ze względu na sprawowane funkcje można ich podzielić na dwie główne grupy. Do pierwszej zaliczyć należy dostojników państwowych, których w większości znamy z imienia, a ich grobowce wskazują na ogrom pracy i funduszy, jakie niezbędne były do wykucia takich kompleksów. Drugą grupę stanowią pozostali urzędnicy. Ich grobowce znajdują się we wszystkich częściach nekropoli, które funkcjonowały w czasach Średniego Państwa. Rozmieszczano je zarówno w obrębie dziedzińców dostojników, jak i w niedalekiej odległości od nich, jednak zawsze w niższych partiach stoków lub w dolinach. Grobowce urzędników oprócz lokalizacji różnią się od siebie także pod względem architektonicznym, co spowodowane jest sprawowaną przez nich funkcją za życia. 8 IV Konferencja Studentów Archeologii Starożytnego Egiptu Warszawa 18 – 19 maja 2012 Marika Wałęga Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu [email protected] Gospodarka Egiptu w czasach Nowego Państwa. Celem referatu jest przedstawienie gospodarki Egiptu, począwszy od rolnictwa po handel, za czasów Nowego Państwa, to znaczy – skupienie się na okresie panowania dynastii XVIII – XX. Chciałabym przede wszystkim zwrócić uwagę na tzw.„złoty okres”, gdy Egipt przeżywał rozkwit, zwłaszcza w dziedzinie gospodarki. Dynastia XVIII zapewniła swemu państwu odpowiednie warunki do kształtowania się „stosunków międzynarodowych”, które skutkowały kontaktami m.in. z Kretą, Cyprem, krajem Punt, Azją Mniejszą i Mezopotamią. Polityka zagraniczna pozwalała na dostatecznie wysokie wpływy do budżetu (dary za Thotmesa III, Amenhotepa III czy też Ramzesa II), by władcy mogli inwestować w rozwój m.in. budowli sakralnych. Handel zagraniczny wpłynął także na przejęcie pewnych elementów dekoracji do egipskiej kultury, co możemy podziwiać m.in. w tebańskich grobowcach (przejęcie motywów malarskich Keftiu itd.). W Kemet szczególnie ważnym działem gospodarki było rolnictwo. Stanowiło ono podstawę funkcjonowania państwa. Znamiennym dokonaniem w okresie Nowego Państwa było wynalezienie i zastosowanie szadufu, który usprawnił pracę chłopów na roli, a jednocześnie mógł przyczynić się do zwiększenia areału nadającego się do uprawy. Istotnym elementem gospodarki było również rzemiosło, zarówno wykonywane na użytek domowy, jak i na „sprzedaż”. Temat gospodarki Ta-Meri jest dość ważnym zagadnieniem, który pozwala lepiej zrozumieć funkcjonowanie tego państwa, zarówno w ramach administracyjnych, jak i mentalnych. 9 IV Konferencja Studentów Archeologii Starożytnego Egiptu Warszawa 18 – 19 maja 2012 Maria Kloska Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu [email protected] Formy przedstawień boga Atona w sztuce Okresu Amarneńskiego. Bóg Aton znany jest powszechnie jako tarcza słoneczna z promieniami zakończonymi małymi dłońmi. Jednak nie jest to jedyna forma w jakiej przedstawiano amarneńskie bóstwo. Celem wystąpienia jest prześledzenie ewolucji wizerunków boga Atona oraz wykazanie zależności, bądź ich braku, w liczbie i atrybutach promieni dysku słonecznego. We wczesnych latach okresu amarneńskiego Aton przyjął tradycyjny wygląd boga Ra-Horachti. Na reliefach z talatat, graffiti z Asuanu oraz na kilku stelach pochodzących z pierwszych lat rządów Achenatona zobaczymy Atona przedstawionego jako sokologłowego mężczyznę. Wizerunki te są niezwykle rzadkie. Znane są również inne formy ikonograficzne bóstwa. Oprócz wizerunków wykonanych w reliefie istnieją także rzeźby, które najprawdopodobniej ukazują słonecznego boga. Atona w pierwszych latach panowania Achenatona przedstawiono jako dysko-głowego mężczyznę. Egipskie muzeum w Berlinie posiada w swoich zbiorach figurkę, która ma kształt dwóch obejmujących się skarabeuszy z ludzkimi głowami i ramionami zamiast nóżek, pomiędzy tylnymi odnóżami umieszczona została tarcza słoneczna. Zabytek, mimo braku proweniencji, można datować na okres amarneński. Po 3. roku panowania faraona dochodzi do wielkich zmian w ikonografii boga. Aton przybiera postać dysku słonecznego z ramionami zakończonymi małymi dłońmi. Istotny jest problem genezy i symboliki owych rączek, analogie do egipskich znaków kA, sxn i Axw oraz związek dłoni boga Atona z Boską Ręką. Aton tolerował jedynie inne bóstwa solarne. W związku z tym obok wymłotkowanych wizerunków różnych bogów możemy odnaleźć nietknięte wizerunki bóstw słonecznych, jak chociażby postać Atuma w Deir el-Bahari. Tarcza słoneczna umieszczana była zarówno na talatat, ścianach grobowców, stelach z domowych kaplic jak i stelach granicznych w Achetaton. Z uwagi na powszechne jej występowanie dokonałam analiz konkretnych scen oraz samej tarczy słonecznej wraz z promieniami pod względem różnych aspektów badawczych. Na ich podstawie można stwierdzić, że liczba promieni dysku słonecznego zależała od wolnej przestrzeni, jaką egipscy 10 IV Konferencja Studentów Archeologii Starożytnego Egiptu Warszawa 18 – 19 maja 2012 artyści dysponowali na danej ścianie grobowca czy steli z domowej kapliczki. Intencjonalną symetrię wizerunku bóstwa można zauważyć na reliefach ukazujących fasady świątyń czy pałaców oraz na nielicznych scenach, na których Aton opromienia królewskie kartusze. Najprawdopodobniej nie bez przyczyny dysk sakralizuje kartusze króla i jego małżonki różną liczbą ramion. Tarczę słoneczną często wieńczy kobra, na której szyi zawieszony jest anx. Analizy wykazują, że ureusz występuje znacznie częściej niż egipski znak życia. Aton sakralizuje królewską parę owym symbolem na znacznej części przedstawień, parokrotnie dzierży w dłoniach znak władzy wAs. Najbardziej interesującym atrybutem, z którym ukazany został Aton, jest kobra z dyskiem słonecznym na głowie. Na dysk słoneczny boga Atona nie należy spoglądać wyłącznie jak na symbol czy emblemat, gdyż owa tarcza z promieniami zakończonymi dłońmi kryje za sobą głębszy sens i jest złożonym przekazem teologicznym. Mgr Magdalena Kazimierczak Uniwersytet Jagielloński [email protected] Nubijscy Trybutariusze w ikonografii egipskiej okresu Nowego Państwa. Wskutek starć z innymi ludami oraz podbojów dokonanych przez władców tebańskich granica Egiptu w okresie Nowego Państwa znacząco się poszerzyła, a w jej obrębie znalazł się szereg ludów reprezentujących obce krainy. Byli wśród nich mieszkańcy terenów bezpośrednio przyłączonych do państwa egipskiego, jak i jeńcy sprowadzani na stałe przez Egipcjan, a zatrudniani przy różnych przedsięwzięciach. Należeli do nich również przybysze, którzy samodzielnie przenosili się do Egiptu i stopniowo wtapiali się w społeczeństwo egipskie, przyjmując jego kulturę, oraz członkowie ekspedycji odwiedzający Egipt w ramach okresowych wizyt związanych, na przykład, z dostarczeniem trybutu. Jednym z ludów, z którym Egipcjanie mieli styczność na duża skalę, byli mieszkańcy Nubii. 11 IV Konferencja Studentów Archeologii Starożytnego Egiptu Warszawa 18 – 19 maja 2012 Celem wystąpienia będzie zaprezentowanie krótko historii podboju Nubii przez władców egipskich oraz związanych z tym konsekwencji, do których zalicza się także wzrost w sztuce egipskiej obrazów z udziałem obcych ludów. Jednym z najbardziej popularnych typów wyobrażeń w okresie Nowego Państwa były przedstawienia Nubijczyków przybywających do Egiptu z trybutem narzuconym na ich lud. Zamiarem autorki będzie zarówno omówienie znanych, zachowanych wyobrażeń od strony kompozycyjnej, jak i próba zwrócenia uwagi na to, co na temat sposobu przedstawiania Nubijczyków oraz relacji egipsko-nubijskich w omawianym okresie można wyczytać z zaprezentowanych przedstawień. Filip Taterka Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu [email protected] Problem piśmienności władców starożytnego Egiptu. Starożytni Egipcjanie posługiwali się różnymi rodzajami pisma: hieroglifami, hieratyką, a od Okresu Późnego – także demotyką. Mimo to znajomość pisma wśród ludności egipskiej była niewielka – szacuje się, iż jedynie 1-3% populacji kraju nad Nilem potrafiło czytać i pisać. Jak się wydaje, Egipt faraonów nie odstawał na tym tle od innych państw starożytnego Bliskiego Wschodu. Problematyczna pozostaje jednak kwestia piśmienności egipskich królów. Źródła, które dotrwały do naszych czasów, niezwykle rzadko mówią wprost o czytaniu bądź pisaniu czegoś przez władcę; faraona nigdy nie ukazywano również w tzw. pozycji skryby, która była widomym znakiem wykształcenia osoby w ten sposób przedstawionej. Z drugiej strony wiadomo, iż władcy często jeszcze przed wstąpieniem na tron pełnili rozmaite urzędy, co musiało się wiązać ze znajomością pisma, które było podstawą funkcjonowania całego systemu egipskiej administracji. Celem referatu jest omówienie zagadnienia piśmienności władców starożytnego Egiptu, połączone z próbą odpowiedzi na pytanie o to czy faraonowie potrafili czytać i pisać. 12 IV Konferencja Studentów Archeologii Starożytnego Egiptu Warszawa 18 – 19 maja 2012 Jak się wydaje, na to ostatnie nie można udzielić odpowiedzi innej niż twierdząca i to nawet w przypadku niektórych faraonów nie-egipskiego pochodzenia. Znajomość pisma zasadniczo odróżnia więc królów egipskich od innych władców starożytnego Bliskiego Wschodu. Andrzej Aleksander Romaniuk Uniwersytet Warszawski [email protected] Przedstawienia słoni w sztuce meroickiej. Moje wystąpienie bazuje na pracy rocznej, którą przygotowałem w 2011 roku na proseminarium „Archeologia Nubii” prowadzonym przez doktor Dobrochnę Zielińską w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Jest ono wynikiem mojego zainteresowania tematyką wykorzystywania słoni przez człowieka w czasach starożytnych. Celem pracy było zaprezentowanie zabytków sztuki meroickiej, na których widnieje wizerunek słonia, ich analiza i interpretacja oraz przedstawienie analogii z innymi rejonami świata, gdzie oswajano te zwierzęta, po to by znaleźć odpowiedź na pytanie czy i jak człowiek wykorzystywał słonie na terenach królestwa Meroe. Na obszary położone na południe od Egiptu, w tym na tereny królestwa Meroe, wiedza o łapaniu i oswajaniu słoni przybyła za sprawą działalności Ptolemeuszy. Na przełomie IV i III wieku p.n.e. na zachodnim wybrzeżu Morza Czerwonego władcy ci zaczęli zakładać porty, m.in. Ptolemais Theron. Jednym z powodów ich powstania była potrzeba pozyskiwania słoni. Większość znanych nam przedstawień słoni w sztuce meroickiej pochodzi z jednego stanowiska – Mussawwarat es-Sufra. Ruiny ogromnego kompleksu świątynnego położone są w okrągłej, basenowatej niecce, otoczonej z każdej strony górami. Od lat 60-tych prace na stanowisku prowadzi ekipa niemiecka z Uniwersytetu Humboldtów. Nawiązania do słoni widoczne są w motywach architektonicznych oraz graffiti z rejonu Wielkiego Okręgu 13 IV Konferencja Studentów Archeologii Starożytnego Egiptu Warszawa 18 – 19 maja 2012 Świątynnego, a także na reliefach ze Świątyni Lwa. W innych miejscach dawnego królestwa znaleziono jedynie pojedyncze przedstawienia tych zwierząt. Znaleziska te dowodzą, że słonie żyły w starożytności na terenach królestwa Meroe. Łapano je i oswajano, choć raczej na niewielką, regionalną skalę. Były zapewne przedmiotem handlu oraz uczestniczyły w świętach i paradach, nawiązujących zapewne do tradycji hellenistycznej. W ikonografii symbolizowały siłę i wytrzymałość oraz zwykle wiązały się z przedstawieniami głównych bóstw panteonu meroickiego. Adam Jakub Jarych Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, oddział w Kaliszu [email protected] Obeliski egipskie w przestrzeni antycznego Rzymu. Sztuka starożytnego Egiptu rozbłysnęła pełnym blaskiem w Rzymie po zwycięskiej bitwie pod Akcjum (31 rok p.n.e.). Porażka Antoniusza i Kleopatry doprowadziła do upadku „suwerenności” państwa faraonów. W roku 30 p.n.e. Egipt stał się kolejną rzymską prowincją, z której zasobów w nieprzebrany sposób korzystali cesarze na wielu płaszczyznach, począwszy od gospodarki, poprzez religię i sztukę, która napływała do Rzymu z każdej strony świata od połowy II wieku p.n.e. Niniejszy tekst ma na celu prześledzenie losów egipskich obelisków, które od roku 10 p.n.e. zdobiły coraz częściej Wieczne Miasto. W swoim wystąpieniu chciałbym zwrócić uwagę na kwestie ideologiczne, artystyczne oraz na problem „grabieży”1 sztuki egipskiej prowadzonej przez cesarzy w pierwszych latach cesarstwa. Kolejnym zagadnieniem, które postanowiłem poruszyć jest problem kopii egipskich obelisków, które zostały ustawione w Rzymie za czasów cesarzy Domicjana, Heliogabala, Aureliana czy Dioklecjana. Postaram się również przybliżyć aspekt fundowania oraz rozmieszczenia poszczególnych monumentów sztuki egipskiej w Rzymie. W 1 Przenoszenie większości dzieł sztuki w okresie schyłku Republiki i Cesarstwa należy rozpatrywać pod kątem grabieży w celu upiększania Rzymu. 14 IV Konferencja Studentów Archeologii Starożytnego Egiptu Warszawa 18 – 19 maja 2012 tym przypadku należy zwrócić uwagę na kilka problemów dotyczących rozwoju urbanistycznego antycznego miasta od pierwszego princepsa do okresu schyłkowego starożytnego Rzymu. Swoje rozważania postanowiłem oprzeć na poniższych punktach: 1) Zarys sztuki egipskiej w Rzymie; 2) Ideologiczne przesłanki przenoszenia i fundacji obelisków w okresie Cesarstw Rzymskiego; 3) Obelisk w przestrzeni Wiecznego Miasta w czasach Cesarstwa; 4) Funkcja obelisku w antycznym Rzymie. Mgr Aneta Skalec Uniwersytet Warszawski [email protected] Funkcje agory w Egipcie grecko-rzymskim. W miastach starożytnej Grecji agora pełniła zarówno funkcję polityczną, administracyjną, gospodarczą, jak i religijną. To tutaj odbywały się zgromadzenia ludowe, miały siedzibę organy administracyjne i państwowe, znajdowały się świątynie, skupiało się życie polityczne i handlowe. Znaczenie poszczególnych funkcji ulegało zmianom w czasie, wraz z przeobrażeniami społeczno-ekonomicznymi i politycznymi. Powszechnie przyjmuje się, iż pierwotnie agora pełniła jedynie funkcję polityczną i religijną i dopiero z czasem i stopniowo otrzymała kolejną funkcję – handlową. Zmiany w funkcjach agory nastąpiły wraz z podbojem Grecji przez Aleksandra Wielkiego i włączeniem jej do większego organizmu państwowego, przez co udział demosu w życiu publicznym stał się minimalny, a funkcja polityczna agory bardzo istotnie zmalała. Okres panowania rzymskiego nie przyniósł znaczących zmian w zakresie funkcjonowania agor. Pozostały one centrami administracyjnymi, a przede wszystkim bardzo ważnymi miejscami handlowymi. W przypadku Egiptu dysponujemy szczególnymi źródłami, jakimi są papirusy, które pozwalają na kompleksowy wgląd w funkcjonowanie na tym terenie agor. Należy jednak 15 IV Konferencja Studentów Archeologii Starożytnego Egiptu Warszawa 18 – 19 maja 2012 zastrzec, że na ich podstawie nie zaobserwujemy wszystkich przeobrażeń zachodzących w świecie Grecji kontynentalnej i Azji Mniejszej od czasów archaicznych, aż po rzymskie, gdyż agory pojawiły się w Egipcie dopiero wraz z podbojem kraju przez Aleksandra Wielkiego, ale generalnie ich funkcje były zbliżone, do tych znanych z innych części świata antycznego. Nie istnieją żadne dokumenty, zarówno z okresu ptolemejskiego jak i rzymskiego, poświadczające funkcję polityczną agory w Egipcie. Stanowiła ona natomiast ważne centrum administracyjne. To przy niej mieściły się różne budynki o charakterze administracyjnym. Agora była również miejscem dokonywania ogłoszeń urzędowych. W okresie rzymskim mamy poświadczone sprawowanie na agorze również funkcji sądowej – skupiała się ona w wyraźny sposób na placach określanych mianem agora Sebaste. W miastach Grecji właściwej i Azji Mniejszej agora stanowiła również ważne miejsce lokalizowania ośrodków kultu. Przy rozpatrywaniu tej funkcji agory w Egipcie należy pamiętać, że w kraju nad Nilem, przed przybyciem do niego Greków, istniały już monumentalne świątynie lokalnych bóstw o innym charakterze niż te spotykane w miastach greckich czy rzymskich, w związku z czym funkcja religijna placów nie była tutaj tak znacząca, jak w innych częściach świata śródziemnomorskiego. Mamy jednak źródła poświadczające tę funkcję - najstarszym z nich jest pHal. 1, w którym mowa jest o składaniu przysięgi na agorze na płynną ofiarę przy wzywaniu Zeusa, Hery i Posejdona. Z dokumentacji papirusowej wyraźnie jednak wynika, że główną funkcją większości agor egipskich, była funkcja handlowa. Były one ważnymi, jeśli wręcz nie najważniejszymi ośrodkami handlowymi, zarówno w miastach, jak i wsiach. Stanowiły miejsce, gdzie sprzedawano różnego rodzaju dobra i towary (zarówno te podstawowe, niezbędne do życia, jak i bardziej luksusowe), mieściły się sklepy, stragany, warsztaty rzemieślników czy handlarzy, przeprowadzane były transakcje finansowe. Działalność wszystkich tych osób przynosiła korzyść nie tylko samym sprzedawcom, ale również i miastom, które mając interes w prawidłowym działaniu agor, powoływały specjalnych urzędników do sprawowania pieczy nad ich funkcjonowaniem. 16 IV Konferencja Studentów Archeologii Starożytnego Egiptu Warszawa 18 – 19 maja 2012 Natalia Małecka Uniwersytet Jagielloński [email protected] Topografia miast Dolnego Egiptu. W ostatnich latach wśród badaczy starożytnego Egiptu rośnie zainteresowanie archeologią miejską. Coraz więcej ekspedycji, często o interdyscyplinarnym charakterze, dostarcza różnego rodzaju informacji o urbanizacji kraju faraonów. Także dzięki połączeniu wykopalisk z badaniami geomorfologicznymi oraz geofizycznymi, możliwe jest zdobycie wiedzy o przestrzennym rozplanowaniu miast oraz ich relacjach ze środowiskiem, w którym funkcjonowały. Zagadnienie to wydaje się szczególnie interesujące w odniesieniu do Delty Nilu. Specyficzne warunki naturalne oraz istotna rola, jaką odgrywał ten region zwłaszcza od czasów Nowego Państwa do końca istnienia monarchii faraońskiej, czynią ten obszar bardzo atrakcyjnym dla badaczy. Ponadto, dzięki dość późnemu rozpoczęciu zaplanowanych na szeroką skalę wykopalisk, możliwe jest w Delcie zastosowanie najnowocześniej metodyki badawczej. W swoim wystąpieniu chciałabym przedstawić topografię dwóch miast: Memfis oraz Buto. Porównanie akurat tych dwóch stanowisk jest istotne z kilku względów. Obydwa odgrywały istotną rolę od początków egipskiej historii: zarówno polityczną, jak i religijną. Ponadto, mimo wielu podobieństw, dzieli je także sporo różnic. Rejon memficki, chociaż kulturowo zawsze bardziej związany z północą, niż południem, nie leży na terenie właściwej Delty Nilu, a rozwiązania urbanistyczne wyraźnie bliższe są Dolinie. Z drugiej strony Buto, oprócz najwcześniejszych czasów, przez większą część istnienia państwa faraonów nie miało porównywalnego do Memfis znaczenia politycznego, a swoją pozycję zawdzięczało w głównej mierze religii. Dzięki porównaniu obu stanowisk, możliwe jest uwypuklenie cech charakterystycznych tylko dla miast Delty Nilu, a także pewnych właściwość urbanistyki egipskiej w ogóle. 17 IV Konferencja Studentów Archeologii Starożytnego Egiptu Warszawa 18 – 19 maja 2012 Konrad Jakub Ziółkowski Uniwersytet Warszawski [email protected] Pszczelarstwo, miód i wosk w starożytnym Egipcie. W moim wystąpieniu zostanie zaprezentowane pszczelarstwo, jego różne aspekty i techniki, jakich używali ludzie zamieszkujący starożytny Egipt przez całą jego długą historię. W wielu dzisiejszych publikacjach panuje pogląd, że współczesna hodowla pszczół wzięła swój początek w Egipcie. Również przeglądając strony internetowe w dowolnym języku odnajdziemy podobne opinie. Jak wykażę, nie są one bezpodstawne. Zamierzam przedstawić, w oparciu o źródła ikonograficzne i archeologiczne, tajniki stuki pszczelarskiej jaką dysponowali starożytni Egipcjanie. Pokażę, jakie możemy zaobserwować w niej zmiany w miarę upływu czasu. Pierwsze przedstawienia pszczół w tytulaturze królewskiej pojawiają się już za panowania faraona Dena w czasach I dynastii. Jakie ma to znaczenie i dlaczego właśnie to ten owad, a nie co innego, stało się symbolem Dolnego Egiptu? Moje wystąpienie będzie dotyczyć również wykorzystywania produkowanych i przetwarzanych przez pszczoły substancji. Produkty pszczele, kiedyś tak bardzo rozpowszechnione w użyciu, obecnie są spychane na margines przez tańsze produkty o podobnym zastosowaniu. Czy to dobrze, że dziś, zamiast słodzić naszą żywność miodem, robimy to przy użyciu sacharozy wyekstrahowanej z trzciny cukrowej? Mówić będę o unikatowych właściwościach tego pszczelego produktu, które poznali i wykorzystywali starożytni Egipcjanie. Wosk pszczeli obecnie nie jest popularnym materiałem, jednak w starożytności był wyżej ceniony i znajdował wiele zastosowań, co także zamierzam przedstawić. 18 IV Konferencja Studentów Archeologii Starożytnego Egiptu Warszawa 18 – 19 maja 2012 Mgr Magdalena Sobas Uniwersytet Jagielloński [email protected] Ceramika Okresu Protodynastycznego i Wczesnodynastycznego ze stanowiska Tell el-Farcha, Egipt. Stanowisko Tell el-Farcha jest jednym z najciekawszych stanowisk archeologicznych, położonych we wschodniej części Delty Nilu. Wykopaliska prowadzone są tam przez polskich archeologów z Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu od 1998 roku. Podczas ostatnich lat badań, na jednym z 3 komów, na komie zachodnim odkryto bardzo ciekawe znaleziska, które skoncentrowały uwagę badaczy na zachodniej jego części. Odkryto tam pomieszczenia, które stanowiły prawdopodobnie część zespołu o charakterze administracyjno-kultowym oraz inne, pełniące funkcje magazynowe dla całego założenia. Wykład ten zostanie poświęcony analizie materiału ceramicznego pochodzącego ze wspomnianych pomieszczeń, z komu zachodniego. Analiza ta będzie dotyczyła zarówno technologii, jak i morfologii poszczególnych naczyń. Omawiana ceramika pochodzi głównie z 5 oraz 4 fazy funkcjonowania osady w Tell el-Farcha i datowana jest na okres Protodynastyczny i Wczesnodynastyczny. Pośród wielu form, które są typowe dla omawianego okresu w Egipcie np. dzbany zasobowe, małe misy, podstawki, we wspomnianych pomieszczeniach występowały naczynia nietypowe np. dwojaki, które na stanowisku pojawiają się niezwykle rzadko. Większość naczyń stanowiła materiał charakterystyczny i stosowana była w życiu codziennym, ale zdarzają się też formy, które stanowią imitację naczyń pochodzących z Palestyny. Koncentracja takich form w jednym miejscu i ich odpowiednie rozmieszczenie w obrębie pomieszczenia podkreśla ich wartość i celowość ich umieszczenia, wskazując charakter założenia architektonicznego, w którym się znalazły. 19 IV Konferencja Studentów Archeologii Starożytnego Egiptu Warszawa 18 – 19 maja 2012 Karolina Rosińska-Balik Uniwersytet Jagielloński [email protected] Piwo i browar we wczesnym Egipcie. Piwo obok chleba stanowiło w starożytnym Egipcie podstawowy artykuł żywieniowy. Było również obowiązkową niemal pozycją na liście darów grobowych. Nasuwa się pytanie, jak mógł smakować ten trunek, czy różnił się od obecnie nam znanego smakiem? Z czego był wytwarzany? Jak przebiegał proces jego otrzymywania? Jak wyglądał browar? W czym przechowywano gotowy napój? W swoim wystąpieniu pragnę udzielić odpowiedzi na powyższe pytania, bazując na przykładzie jednego z najstarszych odkrytych (jak dotąd) browarów na świecie na stanowisku Tell el-Farcha. Bartosz Adamski, Uniwersytet Jagielloński [email protected] Czy piwo powstało z owsianki? – Kilka słów o produkcji piwa i rozwoju browarnictwa w starożytnym Egipcie. Celem referatu jest omówienie egipskiej technologii produkcji piwa oraz przedstawienie genezy browarnictwa i jego rozwoju w Okresie Predynastycznym. Piwo w starożytnym Egipcie w Okresie Predynastycznym produkowano głównie z pszenicy płaskurki z możliwym udziałem jęczmienia. Wbrew tradycyjnej rekonstrukcji w procesie warzenia piwa wcale nie używano chleba. Technologia produkcji interesującego nas napoju opierała się o system dwojakiego potraktowania ziarna przeznaczonego do warzenia. Z jednej porcji uzyskiwano słód, z drugiej zaś substancję, którą, ze względu na konsystencję, 20 IV Konferencja Studentów Archeologii Starożytnego Egiptu Warszawa 18 – 19 maja 2012 wypada nazwać owsianką. Obie porcje zboża wystarczało zmieszać ze sobą, dodać odpowiednią ilość wody i czekać. W opisanej mieszance dochodziło do trawienia skrobi, w efekcie czego powstawał słodki płyn, bogaty w łatwo przyswajalne dwucukry. Płyn ten stanowił doskonałą pożywkę dla drożdży. Drożdże podczas fermentacji spontanicznej wytwarzały alkohol. W ten sposób powstawał napój niskoalkoholowy na bazie zbóż, czyli po prostu piwo. Powyższa rekonstrukcja procesu piwowarskiego opiera się przede wszystkim o archeobotaniczne analizy pozostałości piwa ze stanowiska Tell el-Farcha. Przedstawiona technologia produkcji piwa pozostawała w użyciu co najmniej do okresu Nowego Państwa, stanowi więc doskonały przykład trwałości egipskiej cywilizacji. Do wynalezienia piwa doszło w Górnym Egipcie w łonie kultury Nagada. Piwo szybko zyskało popularność jako środek spożywczy ze względu na swoją dużą kaloryczność oraz antybakteryjne właściwości. Geneza produkcji piwa sięga czasów późnej Nagada I – wczesnej Nagada II. Z tego okresu pochodzą bowiem najstarsze konstrukcje tzw. browarów na stanowisku Hierakonpolis. Omawiane struktury, ze względu na pełnioną funkcję, powinny być raczej określane mianem pieców warzelniczych. Umiejętność warzenia piwa została wraz z Nagadyjczykami przeniesiona na tereny Delty, gdzie wykształciły się pewne wariacje w samej konstrukcji pieców. Typ pieca warzelniczego przetrwał w niemal niezmienionej formie do schyłku Okresu Predynastycznego w Egipcie, po którym zupełnie zanika. Przyczyny tego stanu rzeczy pozostają niewyjaśnione i budzą liczne pytania badaczy. Wynalezienie piwa przez Nagadyjczków we wczesnym kresie Nagada II doskonale wpisuje się w zjawisko tzw. pierwszej industrializacji, objawiającej się m.in. zmasowaną produkcją żywności. Można powiedzieć, że masowa skala produkcji piwa przyczyniła się do społeczno-ekonomicznego sukcesu Nagadyjczyków, który doprowadził do ich ekspansji na północ, a w końcu do zjednoczenia Górnego i Dolnego Egiptu w jeden organizm państwowy. 21 IV Konferencja Studentów Archeologii Starożytnego Egiptu Warszawa 18 – 19 maja 2012 22
