Kultura logiczna w przykładach

LOGICZNA ANALIZA WYPOWIEDZI
(opracowanie na podstawie pracy prof. Teresy Hołówko „Kultura logiczna w przykładach”.
Definicje nominalne sprawozdawcze oraz projektujące.
Jednym z powodów nieporozumień przy definiowaniu pojęć jest brak rozróżnienia dwóch
rodzajów definicji:
a) tych, w których usiłujemy opisać zastane znaczenie pewnego terminu w jakimś języku –
są to definicje nominalne sprawozdawcze i jako takie są twierdzeniami , to znaczy
przysługuje im określona wartość logiczna (prawda lub nieprawda),
b) oraz tych, w których postanawiamy, zalecamy lub proponujemy by w jakimś języku
posługiwać się pewnym terminem w określonym znaczeniu (konotacji) . Są to definicje
nominalne projektujące i im nie przysługuje wartość logiczna. Postanowienia, zalecenia
i propozycje mogą być bowiem solenne, interesujące, nierealne, dogodne, jałowe, trudne
do zaakceptowania, lecz nie mogą być ani prawdziwe, ani fałszywe.
Jeżeli definiując nie sygnalizujemy swojego zamiaru i nie da się go wyciągnąć z kontekstu
powstaje wypowiedź mętna, której nie sposób ocenić. Nie wiadomo wówczas czy
sprawdzać poprawność podanej charakterystyki semantycznej , czy też rozważać
następstwa postulowanej semantycznej innowacji? Definicje o niejasnej intencji prowokują
wiele jałowych sporów i dociekań.
Wskaż definicje sprawozdawcze, projektujące, oraz wypowiedzi, których intencje są
trudne do odgadnięcia bez dodatkowych informacji
1. mianem „żon” określam te respondentki, które najwyżej cenią sobie silną więź
emocjonalną z towarzyszem życia.
2. Za „upośledzone umysłowo” uważać będziemy dziecko o ilorazie inteligencji
nieprzekraczającym 80 punktów.
3. W żargonie myśliwskim, a także przestępczym „farba” oznacza krew.
4. Przez „zboże” należy rozumieć w niniejszym okólniku: żyto, pszenicę, proso, owies,
jęczmień, kukurydzę i grykę.
5. „Kryminalistą” jest ktoś, kto popełnia zbrodnie z zimną krwią, a nie pod wspływem
wzburzenia albo namiętności.
6. Niech „telegnoza” oznacza ten obraz świata, jaki czerpią z programów nastolatki
oglądające nałogowo MTV.
7. „Nacjonalizm” sprowadza się do uwzględnienia w polityce wyłącznie interesów
własnego narodu.
8. Średniowiecze to ów okres w dziejach Europy, gdy jedyną oficjalnie dopuszczaną
doktryną był ortodoksyjny katolicyzm,
9. Jesteś „młodzieńcem”, kiedy nie jesteś już „chłopcem”, a nie zacząłeś jeszcze być
„mężczyzną”.
10. A oto treść słowa „lekarz” : człowiek, który jako swe powołanie traktuje ratowanie
cudzego życia i zdrowia.
11. Kopalinami są surowce mineralne, wydobywane z ziemi metodami górniczymi.
12. „Mieć sumienie” to ujawniać przynajmniej od czasu do czasu poczucie winy.
13. O sadzie trzeba mówić wtedy, kiedy dany teren pokrywają wyłącznie drzewa
owocowe.
Zdania w sensie logicznym
W logice poddaje się analizie przede wszystkim te wypowiedzi, w których coś twierdzimy.
Wypowiedzi takie nazywamy zdaniami. O pojmowanych w ten sposób zdaniach – i tylko o
nich – można sensownie orzekać, iż są prawdziwe bądź fałszywe. Nie zalicza się więc do
zdań w sensie logicznym wypowiedzi gramatycznie pytających ani rozkazujących.
Czasem niejako udajemy, że coś twierdzimy, by wywrzeć na słuchaczu większe wrażenie,
tak jak w poniższym przykładzie, gdzie faktycznie tylko rozkazujemy:
1. Istnieje tylko jedna rasa wyższa, rasa Hotentotów. I tylko ona może panować nad
innymi rasami. Rasy niższe nie zasługują na żadne prawa w naszej ojczyźnie, która
należy wyłącznie do Hotentotów”.
2. Ludzie rasy hotentockiej! Jednoczcie się i walczcie o panowanie nad innymi rasami!
A wy, ludzie innych ras, podporządkujcie się, albo wynocha z naszego kraju!”.
Wskaż zdania w sensie logicznym. W pozostałych przypadkach opisz funkcje danej
wypowiedzi, względnie przedstaw problemy, jakie napotykasz przy jej interpretowaniu.
1. Pod koniec rządów Bolesław Chrobry nawiązał kontakty z masonerią.
2. Dekalog głosi:”Nie pożądaj żony bliźniego swego!”
3. Nie tylko Szkoci są skąpi.
4. Prawdziwy mężczyzna nigdy się nie maże, ani nie prosi o litość.
5. Kto skończył pisać sprawdzian, wychodzi na korytarz, nie przeszkadzając reszcie
uczniów.
6. Żadna elegancka kobieta nie nosi w tym sezonie krótkiej spódniczki ani
psychodelicznej biżuterii.
7. Nie ma wolności bez „Solidarności” i Lecha Wałęsy.
8. Są czyny, za które sprawiedliwą odpłatą może być jedynie kara śmierci.
Wypowiedzi jasne i niejasne
Kiedy nie wiadomo, co się właściwie w danej wypowiedzi twierdzi wszelkie dociekania nad
jego prawdziwością względnie fałszywością za zajęciem kompletnie jałowym. Toteż
głównym wymogiem, jaki stawia się w logice wypowiedziom pretendującym do statusu
twierdzeń, jest to, aby były one dostatecznie jasne – aby nie dopuszczały różnorakich
interpretacji. Do niespełnienia takiego wymogu może dojść przy okazji :
a) amfibolii- czyli niefortunnej konstrukcji gramatycznej. Np. „Zarząd ING gromadzi stale
testy motywacyjne pracowników i ocenia ich przydatność” - testów cz też pracowników?
b)niedopowiedzenia- tj. pominięcia pewnych istotnych składników. Np. „Profesor
Wiśniewski to niezawodny autorytet” - dla kogo i w jakiej dziedzinie?
c) użycie niejednoznacznego terminu – Np. „Nad osiedlem Sikorskiego nie pojawiły się
nigdy żurawie”- ptaki czy dźwigi budowlane?)
Nośnikami mętności są najczęściej :
a) wyrażenia obarczone notoryczną wieloznacznością (np. Liberalizm kończy się na
ogół totalną klęską),
b) zwroty ubogie w treści opisowe (np. Dzieje Cesarstwa Rzymskiego wciąż oczekują
na pogłębioną analizę)
c) nieuchwytne metafory (np. Obowiązujące prawo to barometr moralnego zdrowia
społeczeństwa)
d) nadmierne niedopowiedzenia (np. W dawnych czasach ludziom żyło się lepiej)
Wskaż wypowiedzi zdecydowanie mętne, oraz wypowiedzi, których niejasność dałaby się
skorygować poprzez kontekst.
1. Teoria dywergencji Goxa opiera się na pewnych tezach
2. Styl gotycki to doskonała manifestacja ducha feudalnego
3. Członkowie Komisji Kodyfikacyjnej nie mogli dojść do porozumienia w sprawie
terminów.
4. Anna Karenina Tołstoja jest przepojona klasycznym , męskim szowinizmem.
5. Wszelka krytyka literacka sprowadza się do opinii.
6. Publicystyka telewizyjna nie dorasta do powagi wydarzeń.
7. Cierpienie uszlachetnia
8. Ludzie są wszędzie tacy sami.
Twierdzenie a sugerowanie
Ważnym elementem logicznej analizy wypowiedzi jest odróżnianie tego, co się explicite
twierdzi, od tego, co się jedynie sugeruje. Często mówią pozwalamy odbiorcy dośpiewać
sobie resztę. Czasem jest to forma erystyki, delikatna manipulacja odbiorcą.
Odbiorca chętniej aprobuje coś, do czego doszedł niejako samodzielnie, dając świadectwo
swej inteligencji i przenikliwości. Wykorzystuje to propaganda i retoryka.
Postaraj się zwerbalizować sugestie, jakie kryją się w przytoczonych wypowiedziach.
1. Pociąg do Mławy odjechał dziś punktualnie.
2. Widujemy często Zdzicha w różnych miejscach, ale nigdy w towarzystwie jego
żony.
3. W Europie kara śmierci utrzymała się jedynie w Bułgarii, Albanii, Bośni, oraz, jak
nietrudno zgadnąć, w byłych republikach ZSRR.
4. Przewodnicząca Parlamentarnego Forum Kobiet jest zażartą feministką i
czterokrotną rozwódką.
5. Nie wiem, czy oskarżona była dobrą matką czy też nie. Wiem tylko, że jej dzieci
spędzały całe dnie na klatce schodowej.
Implikowanie konwersacyjne
Szczególną formą sugestii są tzw. implikatury konwersatoryjne :
niemal automatyczne wnioski, jakie wyciąga z wypowiedzi odbiorca, biorąc pod uwagę
kontekst i zakładając, iż nadawca przestrzega pewnych reguł komunikowania się. Zasady
te nakazują :
a) udzielać informacji uznanych za prawdziwe, a przy tym niebezpodstawnych,
b) udzielać informacji wyczerpujących,
c) udzielać informacji istotnych,
d) udzielać informacji w sposób zwięzły, jasny i uporządkowany.
Kiedy rejestratorka w przychodni mówi, że Doktor Otrębski przyjmuje w środy, to jej
wypowiedź implikuje konwersacyjnie, że doktor przyjmuje wyłącznie w środy.
Kiedy znajoma zapytana o to, jak sprawuje się żona jej syna w roli pani domu, ogranicza
się do stwierdzenia: „Codziennie szczotkuje psa”, wyprowadzamy błyskawicznie wniosek,
że synowa nie przykłada się do gospodarstwa, ponieważ tylko wówczas słowa teściowej
niosą informację istotną, tj. na temat.
Kiedy twierdzimy, iż Kajetan Ignacy Osmółko napisał pół kopy i trzy czwarte tuzina
sonetów, szybko wnosimy, że możemy sobie darować kontakt z twórczością autora.
Albo gdy zachodni turysta twierdzi , iż „Warszawa to część Rosji” to znaczy, że nie ma
wysokiego mniemania o naszym kraju.
Przedstaw implikatury konwersacyjne podanych wypowiedzi:
1. Ostatnie trzęsienie ziemi zniszczyło w Teksasie most i dwa rancza.
2. Ciotka Krysia podjęła kiedyś próbę pogodzenia Marcina i Weroniki.
3. Budował Tadzio ten dom, budował, budował , a po upadku komuny wyjechał do
Belgii.
4. Mój wnuk pracuje w agencji reklamowej nie wiedząc , co to amfetamina.
5. Jeździ Lila po sanatoriach, nic dziwnego, że jest młodsza od własnych córek. (pani
w mocno średnim wieku o swojej rówieśniczce)
6. jeżeli Bogusia była dobrą żoną, to na całym świecie nie ma złych żon
Spróbuj wyjaśnić (odwołując się do implikowania konwersacyjnego – co jest źródłem
dziwaczności poniższych zdań.
1. Każdy Buldog ma silna szczękę, chociaż bardzo w to wątpię.
2. Kuzynka Lilia przypuszcza, że 150 lat temu nie było jej jeszcze na świecie.
3. Jeżeli dasz napiwek bramkarzowi wpuści Cię do klubu, wpuści Cię zresztą i bez
napiwku.
4. Żaden sprinter nie biegł szybciej od Karolaka. Razem z nim wpadli na taśmę
Potuliński i Niecnota.
Prawdy i fałsze analityczne
Niektóre zdania , jak np. „Wujowie i stryjowie nie mogą być płci żeńskiej”, musimy uznać
za prawdziwe na mocy samej tylko ich budowy i znaczenia występujących w nich wyrażeń.
Wypowiedzi tego rodzaju nazywamy prawdami analitycznymi. Na paralelnej zasadzie
wyróżniamy fałsze analityczne, czyli zdania wewnętrznie sprzeczne, jak np. W
wykreślonym kwadracie dwa boki nie były równe”.
Wskaż prawy i fałsze analityczne, a następnie wypowiedzi, w wypadku których trudno
zdecydować czy do ustalenia tego, że są prawdziwe bądź fałszywe wystarczy wyłącznie
znajomość języka.
1. Pewien Cypryjczyk przebiegł 200 metrów w 12 sekund.
2. Kiedy w coś wierzymy jesteśmy gotowi działać z nastawieniem, że to
3. Nie ma części bez całości.
4. Dwie proste równoległe nigdy się nie przetną.
5. Kiedy w coś wierzymy, jesteśmy gotowi działać z nastawieniem, że to prawda.
6. Soliści operetki wrocławskiej są jedynymi naocznymi świadkami tragedii, która się
nie wydarzyła.
7. Ci z nas, co pożyją najdłużej, zobaczą najwięcej.
8. Nie sposób wygrać maratonu, jeśli się do niego w ogóle nie przystąpiło.
9. W ubiegłym roku Wielkanoc wypadła w czerwcu.
Truizmy nie zawierają żądnych informacji, których byśmy już nie posiadali. Wygłoszenie
jawnej prawdy analitycznej jest przeto ostentacyjnym pogwałceniem zwykłych zasad
komunikacji i wyraźną wskazówką , iż oczywistość wypowiedzi stanowić ma jedynie klucz
do należytego jej zrozumienia.
Co implikuje się konwersatoryjnie w podanych przykładach prawd analitycznych:
1. Jeżeli zamordował, to zamordował (prokurator kończąc mowę)
2. Cudze cierpienie to nie to samo, co cierpienie własne.
3. Niemowlę nie jest człowiekiem dorosłym (tytuł rozdziału poradnika)
4. Zawierając małżeństwo przestaje się być człowiekiem stanu wolnego (matka do
córki przeddzień jej ślubu)
5. Moi wychowankowie to nie są bukieciki kwiatów (nauczycielka na radzie
pedagogicznej)