Instytut Wymiaru SprawiedliwoĞci - Instytut Wymiaru Sprawiedliwości

Ins
INSTYTUT WYMIARU SPRAWIEDLIWO CI
ut
tyt
m
Wy
dr hab. Teresa Gardocka
iar
Post powanie ze skazanymi, którzy pope nili przest pstwo
uS
w zwi zku z zaburzeniami osobowo ci w aspekcie potrzeby
stosowania rodków zabezpieczaj cych po wykonaniu kary
wo
dli
wie
pra
ci
Warszawa 2013
Ins
Spis tre ci
I. Analiza historyczna polskiego prawa karnego w zakresie podstaw stosowania
tyt
izolacyjnych rodków zabezpieczaj cych ................................................................... 2
II. Izolacyjne rodki zabezpieczaj ce w ustawodawstwach pa stw europejskich .... 11
ut
III. System izolacyjnych
rodków zabezpieczaj cych
w obowi zuj cym polskim
prawie karnym .......................................................................................................... 23
IV. Propozycja rozszerzenia katalogu rodków zabezpieczaj cych o rodek izoluj cy
m
Wy
sprawców przest pstw pope nionych w zwi zku z zaburzeniami osobowo ci.......... 26
wo
dli
wie
pra
uS
iar
ci
Ins
Badanie stosowania
rodków zabezpieczaj cych ma pozwoli
na udzielenie
odpowiedzi, czy mo liwe jest wprowadzenie do polskiego prawa karnego nowych
rodków zabezpieczaj cych o innych ni dotychczasowe podstawach zastosowania,
tyt
oraz czy wymaga oby to zmiany innych ogólnych przepisów prawa karnego. Uznanie
takiej mo liwo ci za dopuszczaln , wymaga przedstawienia warunków, jakie nale y
przed nowymi przepisami na tle obowi zuj cych zasad prawa karnego
ut
postawi
i ogólnych uregulowa kodeksu karnego 1997.
m
Wy
Wst pem do analizy postawionego zagadnienia jest ogólne przedstawienie
aktualnego stanu prawnego. Obowi zuj cy kodeks karny okre la ogóln podstaw
stosowania izolacyjnych
rodków zabezpieczaj cych w art. 93, wskazuj c jako
ogólny cel ich stosowania niezb dn potrzeb zapobie enia ponownemu pope nieniu
przez sprawc
czynu zabronionego, który to czyn by by zwi zany z jedn
z nast puj cych okoliczno ci:
iar
1. chorob psychiczn sprawcy,
3. upo ledzeniem umys owym,
uS
2. zaburzeniami preferencji seksualnych1,
4. uzale nieniem od alkoholu lub innego rodka odurzaj cego.
pra
Jest wi c oczywiste,
e w obecnym stanie prawnym nie mo na w wyroku orzec
rodka zabezpieczaj cego, gdy potrzeba jego zastosowania wynika aby ze
stwierdzonych zaburze
osobowo ci sprawcy, innych ni
zaburzenia preferencji
wie
seksualnych. Wprowadzenie takiej mo liwo ci wymaga oby zmiany obowi zuj cego
prawa, w szczególno ci dodania nowej okoliczno ci pozwalaj cej na stosowanie
rodków zabezpieczaj cych, niezale nie od szczegó owego uregulowania takiego
dli
nowego rodka.
Przed szczegó owym rozwa eniem kwestii postawionej w tytule warto przeprowadzi
1
historyczn
i porównawcz , co otworzy szersz
perspektyw
rozwa
wo
analiz
.
Dodane ustaw z dnia 5 listopada 2009 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny, ustawy - Kodeks
post powania karnego, ustawy - Kodeks karny wykonawczy, ustawy - Kodeks karny skarbowy oraz
niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 206, poz. 1589).
ci
Ins
I.
Analiza historyczna polskiego prawa karnego w zakresie
podstaw
stosowania
izolacyjnych
rodków
tyt
zabezpieczaj cych
ut
Analiza historyczna obejmuje trzy polskie kodeksy karne (1932, 1969, 1932),
a rozpoczynam j
od przedstawienia przepisów kodeksu karnego z 1969 roku.
Uzasadnieniem takiej kolejno ci jest fakt, e uregulowania tego kodeksu przetrwa y
m
Wy
w niezmienionej formie przez ca y czas jego obowi zywania. Obejmowa y te tylko
klasyczne
rodki zabezpieczaj ce, wyst puj ce w
ciwie w niemal wszystkich
ustawodawstwach europejskich.
1. Kodeks karny z 1969 roku nie zawiera
odpowiednikiem
obecnego
art.
93
k.k.
ogólnego przepisu, b
Kwestia
stosowania
cego
rodków
iar
zabezpieczaj cych o charakterze izolacyjnym by a uregulowana w art. 99.
Zastosowanie
izolacyjnego
rodka
by o
dla
s du
cznie dwie przes anki: sprawca dopu ci si
uS
obowi zkowe, je eli spe nione by y
zabezpieczaj cego
czynu zabronionego w stanie niepoczytalno ci okre lonej w art. 25 § 1 d. k.k.
oraz
pozostawanie
na
wolno ci
tego
sprawcy
grozi o
powa nym
niebezpiecze stwem dla porz dku prawnego. S d zatem powinien ustali
czynu zabronionego, jego nieodpowiedzialno
pra
pope nienie przez sprawc
z powodu braku poczytalno ci, oraz fakt, ze pozostawienie tego sprawcy na
wolno ci grozi powa nym niebezpiecze stwem dla porz dku prawnego.
wie
Kwestie niepoczytalno ci s d ustala korzystaj c z opinii bieg ych psychiatrów
(art. 176 k.p.k. 1969), pozosta e przes anki s d ustala korzystaj c ze wszelkich
dopuszczalnych dowodów w post powaniu.
spowodowany niedorozwojem umys owym, chorob
dli
Stan niepoczytalno ci, okre lony w k.k. 1969, zgodnie z art. 25 mia by
psychiczn
lub innym
wo
zak óceniem czynno ci psychicznych. Katalog przyczyn niepoczytalno ci jest
wi c taki sam jak w k.k. 1997, z tym tylko, e okre lenie „niedorozwój umys owy”
zosta o w nowym kodeksie karnym zast pione okre leniem „upo ledzenie
umys owe”, co oznacza prawie to samo. Zmiana jest terminologiczna, ale nie
pozbawiona znaczenia. Niedorozwój umys owy traktowany jest jako wrodzone
ci
2
Ins
obni enie sprawno ci umys owej (o ró nym medycznie zdefiniowanym stopniu)2,
za termin upo ledzenie umys owe obejmuje równie np. obni enie sprawno ci
umys owej po doznanym urazie, niekoniecznie istniej ce od urodzenia.
tyt
Stosowanie rodka zabezpieczaj cego wobec sprawcy skazanego w warunkach
poczytalno ci ograniczonej (art. 25 par. 2 d. k.k.) mog o zosta orzeczone przez
ut
d w wyroku, je eli pozostawanie sprawcy na wolno ci grozi o powa nym
niebezpiecze stwem
dla
porz dku
prawnego.
rodek
zabezpieczaj cy
m
Wy
orzeczony wobec sprawcy o ograniczonej poczytalno ci wykonywany by przed
odbyciem przez sprawc
kary. O tym, czy sprawca ma odby
kar , s d
decydowa przed zwolnieniem sprawcy z zak adu leczniczego. Komentatorzy
podkre lali,
e „Wykonywanie orzeczonych prawomocnie kar jest zasad ,
a odst pstwo od ich wykonania nie stanowi prawa skazanego, lecz nale y do
dyskrecjonalnej w adzy s dziego.”3
iar
Stosowanie
rodka zabezpieczaj cego izolacyjnego w zwi zku z wp ywem
alkoholu na pope nienie przez sprawce przest pstwa k.k. 1969 regulowa w art.
uS
102, okre laj c przyczyn jako „skazanie za przest pstwo pope nione w zwi zku
z
na ogowym
u ywaniem
Komentatorzy podkre lali,
alkoholu
lub
e „przes ank
innego
rodka
odurzaj cego”.
orzeczenia stanowi zwi zek, jaki
pra
istnieje mi dzy pope nionym przest pstwem, za które s d
a na ogowym u ywaniem alkoholu.”4 Sprawc
skazuje sprawc ,
przest pstwa pope nionego
w zwi zku z na ogowym u ywaniem alkoholu umieszczano w zak adzie leczenia
odwykowego (art. 102 d. k.k.).
wie
Warto zastanowi si , czy poj cia „na ogowe u ywanie alkoholu” i „uzale nienie
od alkoholu” s to same. Wydaje si , e tak, uzale nienie i na óg to synonimy.
Trzeba uzna , ze zmiana jest wy cznie terminologiczna.
dli
2. Kodeks karny z 1932 roku dopuszcza
szerokie stosowanie
rodków
zabezpieczaj cych, znacznie szersze ni w k.k. z 1969 roku i w obowi zuj cym
mo liwo
wo
obecnie kodeksie karnym. Tak szerok
stosowania tych
rodków
2
Por. L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2013, s. 141.
3
Patrz J. Bafia, K. Mioduski, M. Siewierski, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 1971, s. 259.
4
Jw., s. 260.
ci
3
Ins
uzasadnia J. Makarewicz w nast puj cy sposób: „Prawo karne dawniejsze
stosowa o rodki karne, które same przez si
zabezpiecza y lub zabezpiecza
mia y spo ecze stwo przed danym osobnikiem, lub przynajmniej przed
tyt
powtórzeniem przest pstwa danego typu przez przest pc . (…) Wszystkie te
rodki karne, zawieraj ce bardzo wybitnie czynnik profilaktyczny, nale
ci, czy to dlatego,
ut
przesz
e niektóre z nich okaza y si
niew
do
ciwe (jak
deportacja lub wydalenie w asnych obywateli), czy te dlatego, e uznano je za
okrutne, sprzeciwiaj ce si postulatom nowo ytnej cywilizacji. Z chwil usuni cia
m
Wy
tych
rodków karnych z nowo ytnych kodeksów, z chwil
pozbawienia wolno ci, jako
odstrasza , stan
rodka, który mia
przest pc
bankructwa kary
poprawia
musia o spo ecze stwo wobec problemu, co nale y uczyni ,
aby poza wymiarem sprawiedliwo ci w postaci odp aty, osi gn
ochron
czy
spo ecze stwa
przed
przest pczo ci .
Powstaj
jeszcze
przeto
rodki
iar
zabezpieczaj ce, samoistne, wyst puj ce obok rodków karnych. Sprawa jest
aktualna tem wi cej, e nie zawsze chodzi o osobnika, którego mo na zas dzi
na kar
i t
kar
odpowiednio ukszta towa , chodzi tak e o jednostki
uS
niebezpieczne, które z powodu braku warunków odpowiedzialno ci w ogóle (lub
w chwili dokonania) nie mog by przedmiotem kary.”5
Ten cytat z podr cznika J. Makarewicza, prawnika, który wywar najwi kszy
credo tego kodeksu w zakresie
pra
wp yw na kszta t kodeksu karnego z 1932 roku, mo na uzna za swego rodzaju
rodków zabezpieczaj cych. K.k. 1932
dopuszcza stosowanie izolacyjnych rodków zabezpieczaj cych w kilku ró nych
sytuacjach.
wie
Zdaniem W. Makowskiego, podstaw do stosowania rodków zabezpieczaj cych
jest stan niebezpiecze stwa spo ecznego cz owieka, do którego
rodki takie
maj by stosowane. Stan niebezpiecze stwa spo ecznego Makowski definiowa
dli
w nast puj cy sposób: „Stan niebezpiecze stwa zachodzi wówczas, je eli
cz owiek, ze wzgl du na swój charakter, sk onno ci, na ogi, sposób
psychiczn , ca kowit lub cz
ciow itd. jest gro ny
wo
wzgl du na nienormalno
ycia, ze
dla porz dku prawnego. Je eli zatem ze wzgl du na wszystkie, lub niektóre
z wymienionych wy ej powodów, istnieje prawdopodobie stwo,
5
e jednostka
J. Makarewicz, Prawo karne, Lwów 1914, s. 292 i nast.
ci
4
Ins
taka naruszy porz dek prawny, dopuszczaj c si
przest pstwa, obowi zkiem
organizacji pa stwowej jest zabezpieczenie porz dku prawnego i
ycia
spo ecznego przeciwko takiej jednostce.”6
tyt
I tak kodeks karny z 1932 roku przewidywa nast puj cy katalog izolacyjnych
rodków zabezpieczaj cych:
ut
1.
d
musia
zarz dzi
umieszczenie
sprawcy
czynu
zabronionego
w zak adzie dla psychicznie chorych lub w innym zak adzie leczniczym,
m
Wy
je eli sprawc
wolno ci
uznano za nieodpowiedzialnego, a jego pozostawanie na
grozi o
niebezpiecze stwem
porz dkowi
prawnemu
(art.79).
J. Makarewicz w komentarzu do tego artyku u wyja nia poj cie zagro enia dla
porz dku prawnego, okre laj c, e takie niebezpiecze stwo istnieje „gdy dany
osobnik jest niebezpieczny dla otoczenia, grozi zabiciem cz onków rodziny itp.,
iar
ale tak e wtedy, gdy zachodzi niebezpiecze stwo o typie powszechnym (por.
przest pstwa z Rozdzia u XXXIII, podpalenie jest cz sto dzie em osobnika
nieodpowiedzialnego), lub gdy zachodzi niebezpiecze stwo wewn trznych
uS
zaburze (niejednokrotnie osobnik tego rodzaju staje na czele wzburzonego
jego przemówieniami t umu i prowadzi masy do ataków gwa tu).”7 Makarewicz
podkre la równie , e sprawca ma by trwale nieodpowiedzialny, a nie tylko
pra
w chwili czynu.8 Orzeczenie o umieszczeniu w zak adzie zapada o wyrokiem
lub, je eli sprawy nie uko czono wyrokiem, postanowieniem s du. Taki
przypadek by uregulowany w art. 251 § 1 k.p.k. w przypadku umorzenia
dochodzenia
wobec
niepoczytalnego.
Wówczas
s d
decydowa
wie
postanowieniem? o zastosowaniu rodków zabezpieczaj cych (art. 248 i 251
d. k.p.k.).
2.
d móg zarz dzi umieszczenie przest pcy w zamkni tym zak adzie dla
zmniejszon zdolno
na
rozpoznawania lub kierowania post powaniem, a jego
wolno ci
grozi o
niebezpiecze stwem
porz dkowi
wo
pozostawanie
dli
psychicznie chorych albo w innym zak adzie leczniczym, je eli mia on
prawnemu. Umieszczenie sprawcy w zak adzie nast powa o przed odbyciem
6
W. Makowski, Kodeks karny 1932. Komentarz, Warszawa 1933, s. 227.
7
J. Makarewicz, Kodeks karny z komentarzem, Lwów 1938, s. 259.
8
Jw., s. 259.
ci
5
Ins
przez niego kary. J. Makarewicz zalicza
takich sprawców do grupy
„przest pców
anormalno
wykazuj cych
cz
ciow
W komentarzu wymieni sprawców nale
tyt
„Psychjatrja
zalicza tutaj przyrodzon
mniejszego stopnia. (Nale
psychiczn ”.
cych do tej grupy, a mianowicie:
s abo
umys ow
(imbecilitas)
tu mi dzy innymi ludzie o jednostronnych
ut
zdolno ciach przy równoczesnej t pocie w innych kierunkach). Poza tem
wymieni nale y typy chorób nerwowych, jak neurastenja, epilepsja, histero-
epilepsja, dalej mniejsze nat
m
Wy
manji, melancholji na ma
enie pewnych chorób umys owych (napady
skal ). Nale
tu wreszcie przypadki zwyrodnienia
skutkiem chronicznego alkoholizmu, morfinizmu i zwyrodnienia pop du
zmys owego.”9 Orzeczenie umieszczenia w odpowiednim zak adzie (dla
psychicznie chorych lub innym) musia o zapa
w wyroku, w którym mog a
równie zosta orzeczona kara pozbawienia wolno ci. O tym, czy kara mia a
wykonana, s d rozstrzyga
iar
by
po zwolnieniu przest pcy z zak adu
leczniczego (art. 80 par.2).
rodków orzekanych wobec osób niepoczytalnych lub o ograniczonej
uS
Istot
poczytalno ci by o to, e czasu ich trwania s d z góry nie okre la , jednak e
d nie móg zarz dzi zwolnienia z zak adu wcze niej ni po up ywie jednego
roku (art. 81).
d móg zastosowa
pra
3.
rodek zabezpieczaj cy w postaci umieszczenia
w odpowiednim zak adzie leczniczym na okres 2 lat sprawcy, którego czyn
pozostawa w zwi zku z nadu ywaniem napojów wyskokowych lub
wie
innych rodków odurzaj cych (art. 82). rodek ten móg by stosowany po
ewentualnym odbyciu wymierzonej kary. Nakaz umieszczenia w zak adzie
orzekano
wówczas
umieszczenia
w
w
wyroku,
zak adzie
w
mo na
którym
by o
wymierzano
orzec
kar .
Nakaz
w
wyroku
tak e
dli
uniewinniaj cym,10 a tak e postanowieniem, je eli sprawy nie zako czono
wyrokiem. Zawsze jednak orzeczenie o umieszczeniu w zak adzie mia o
9
wo
nast pi w zwi zku z czynem i nie mog o mie miejsca po wyrokowaniu, je eli
Jw., s. 260.
10
Jw., s. 265.
ci
6
Ins
np. okoliczno ci wskazuj ce na potrzeb
zastosowania takiego
rodka
wyst pi y podczas wykonywania kary.
tyt
4.
d móg orzec umieszczenie sprawcy czynu pozostaj cego w zwi zku ze
wstr tem do pracy w domu pracy przymusowej na przeci g lat 5 (art. 83
§ 1). Sprawc
umieszczano w domu pracy przymusowej po odbyciu kary.
ut
Orzeczenie o umieszczeniu w takim domu zapada o w wyroku skazuj cym.
Czyn pozostaj cy w zwi zku ze wstr tem do pracy rozumiany by bardzo
nawet przyw aszczenie lub kradzie
m
Wy
szeroko. Mog o to by
mienia ma ej
warto ci celem niezw ocznego spo ycia11, byleby pozostawa o w zwi zku ze
wstr tem do pracy. Zwolnienie mo na by o zarz dzi najwcze niej po up ywie
roku (art. 83 par. 2), przed zwolnieniem s d powinien uzyska wiadomo ci
o stanie zdrowia i zachowaniu si
skazanego od zarz du domu pracy
przymusowej (art. 390 k.p.k.). Twórca kodeksu z 1932 roku proponowa , by
iar
tych osadzonych w domach pracy przymusowej, którzy w ci gu 5 lat nie
wykazali poprawy, przekazywa
5.
ciowo
uS
anormalnych.12
od razu do zak adu dla cz
d zarz dza umieszczenie – przest pcy z nawyknienia, - przest pcy
zawodowego, lub – przest pcy, u którego stwierdzono trzykrotny powrót
pra
do przest pstwa w zak adzie dla niepoprawnych po odbyciu kary, je eli
ich pozostawanie na wolno ci grozi o niebezpiecze stwem porz dkowi
prawnemu (art. 84). Nakaz umieszczenia sprawcy w zak adzie dla
niepoprawnych musia by zawarty w wyroku skazuj cym za przest pstwo.
wie
Czasu pobytu w zak adzie nie okre la o si z góry, w ka dym razie nie móg
by
krótszy ni
5 lat. Po ka dym pi cioletnim okresie s d rozstrzyga
postanowieniem o zwolnieniu sprawcy lub pozostawieniu go w zak adzie na
kolejne 5 lat. Taka regulacja prawna dopuszcza a nawet do ywotnie
dli
pozostawanie sprawcy w zak adzie dla niepoprawnych przest pców.
wo
W. Makowski okre la warunki zastosowania zak adu dla niepoprawnych
w nast puj cy sposób: „1. skazanie za przest pstwo (zbrodni lub wyst pek),
2. stwierdzenie trzykrotnego powrotu do przest pstwa, tj. powtórzenia tego
11
Jw., s. 267.
12
Jw., s. 268.
ci
7
Ins
samego rodzaju, lub z tych samych pobudek wynik ego przest pstwa po raz
czwarty, po uprzednich skazaniach i po odcierpieniu kary za poprzednie takie
same przest pstwa, albo stwierdzeniu zawodowo ci, chocia by nie by o
tyt
recydywy, lub na ogu przest pnego, równie
chocia by recydywy nie by o,
3. stwierdzenie stanu niebezpiecze stwa, stosownie do ogólnych zasad
rodków zabezpieczaj cych, o czym zreszt
ut
stosowania
wspomina.”13 Kodeks karny 1932 nie okre la bli ej poj
i na ogu. Natomiast poj cia te próbowano okre li
art. 84 osobno
zawodowo ci
w uzasadnieniu Komisji
m
Wy
Kodyfikacyjnej. Odpowiedni fragment uzasadnienia brzmia : „Przest pc
zawodowym jest jednostka, która z dokonywania przest pstw zrobi a sobie
sta e
ród o zarobkowania. Przest pc
na ogowym (z nawyknienia) jest
osobnik, który pope nia przest pstwa, jako rzecz zwyczajn , od pope nienia
przest pstw wstrzyma si nie mo e.”14
iar
Próbowa
je tak e przybli
zawodowo ci opiera si
sam W. Makowski, uznaj c,
e poj cie
na kryterium obiektywnym (uczynienie sobie ród a
opiera si
uS
dochodu z pope nienia przest pstwa), za nawyknienie lub na óg przest pny
na ocenie subiektywnych w
ciwo ci sprawcy, mianowicie na
szczególnej sk onno ci przest pnej.15
pra
Warto przypomnie , e w zakresie zaostrzenia kary przest pstwo zawodowe
lub z nawyknienia by o zrównane z recydyw
(art. 60 k.k. 1932). Tu
z uzasadnienia Komisji Kodyfikacyjnej wynika o, e dla uznania zawodowo ci
lub nawyknienia kodeks karny nie wymaga poprzedniego odcierpienia kary,
wie
a nawet poprzedniego skazania. „…zatem jest rzecz mo liw uznanie przez
d za dzia aj cego zawodowo lub z nawyknienia takiego sprawcy, który po
raz pierwszy staje przed s dem, ale dzia alno
zawodowo lub przez czas d
karny
z
1932
szy, unikaj c wymiaru sprawiedliwo ci.”16
roku
zawiera
zatem
dli
Kodeks
swoja przest pn traktowa
bardzo
szeroki
katalog
wo
dopuszczalnych rodków zabezpieczaj cych, a obok tego znajdowa si w nim
13
W Makowski, op. cit., s. 240
14
Cytowane za W. Makowskim, op. cit., s. 240.
15
W. Makowski, op. cit., s. 183.
16
Fragment uzasadnienia cytowany za W. Makowskim, op. cit., s. 183.
ci
8
Ins
ogólny przepis okre laj cy stosowanie
rodków zabezpieczaj cych zawsze
wed ug nowej ustawy, a wi c wbrew zasadzie lex retro non agit.
tyt
Art. 2 par. 4 stanowi :
rodki zabezpieczaj ce stosuje si
wed ug przepisów
nowej ustawy.
ut
Kwestia stosowania tych rodków zosta a w ten sposób wyj ta z ogólnej zasady
intertemporalnej stosowania ustawy wzgl dniejszej, gdy ustawa obowi zuj ca
w czasie wyrokowania jest surowsza od tej, która obowi zywa a w czasie
m
Wy
pope nienia przest pstwa.
Tak
regulacje uzasadniano tym,
e „ rodki zabezpieczaj ce nie maj
dolegliwo ci karz cej i dlatego nie wp ywaj
wi cej
wzgl dn .
S
one
nowym
cech
na uznanie ustawy za mniej lub
rodkiem
walki
z
przest pczo ci ,
wprowadzonym do ustawodawstwa w celu zabezpieczenia dobra spo ecznego,
iar
dlatego te stosowanie ich musi si kierowa wzgl dami celowo ci i nie mo e si
liczy
z pogl dem klasycznym na ustaw
rodki zabezpieczaj ce mog
uS
Libertatum przest pców. Dlatego tez
karn , jako na Magna Charta
by
stosowane zawsze, chocia by nie by y przez dawn ustaw przewidziane. Nawet
w tym wypadku je eli s dzia zastosuje ustaw dawn , jako wzgl dniejsz
dla
sprawcy, nie ma przeszkód do zastosowania obok kary, wymierzonej wed ug
pra
dawnej ustawy, rodka zabezpieczaj cego wed ug ustawy nowej.”17
J. Makarewicz uzasadnia t
regulacj , odwo uj c si
do kwestii podstawowej.
Twierdzi mianowicie, e „Zasada nulla poena sine lege poenali anteriori nie ma
wie
tutaj zastosowania, gdy
rodek zabezpieczaj cy nie podpada pod poj cie
poena, nie jest aktem zemsty spo ecznej, a jest tylko wynikiem instynktu
samozachowawczego. Na to, a eby stosowa
rodki profilaktyczne, nie potrzeba
dli
wcale z góry ich zapowiada .”18 W ten sposób zalegalizowano wyra nie dualizm
prawa karnego: kary, dla których uzasadnieniem jest odp ata za pope niony
zawiniony
czyn
kryminalny
oraz
rodki
zabezpieczaj ce,
dla
których
wo
uzasadnieniem jest potrzeba obrony spo ecznej, oparte zosta y na odmiennej
podstawowej zasadzie.
17
W. Makowski, op. cit., s. 28.
18
J. Makarewicz, op. cit., s. 60.
ci
9
Ins
Specjalne zak ady przeznaczone dla sprawców, wobec których zas dzono
umieszczenie w specjalnym zak adzie (dla na ogowych alkoholików, przest pców
z nawyknienia i zawodowych) a tak e domy pracy przymusowej mia y powsta
tyt
na mocy rozporz dzenia Ministra Sprawiedliwo ci, przewidzianego w Przepisach
wprowadzaj cych Kodeks karny i Prawo o wykroczeniach19 (art. 29 tych
ut
przepisów). Wej cie w
ycie przepisów o
rodkach zabezpieczaj cych by o
uzale nione od wydania tych rozporz dze . Przepis art. 84 k. k. o zak adach dla
niepoprawnych wszed w
ycie wraz z wydaniem rozporz dzenia z dnia 15
m
Wy
stycznia 1934 w sprawie organizacji zak adów dla niepoprawnych przest pców.
Postanowiono utworzy domy najpierw w Koronowie (1934), nast pnie w miejsce
Koronowa w Lubli cu (1937), oraz w Bojanowie i Trzemesznie. Przewidziane
w art. 82 k.k. 1932 zak ady dla na ogowych alkoholików nie powsta y do wybuchu
II wojny
wiatowej. Nie powsta y te
uS
iar
w art. 83 k.k. 1932.
domy pracy przymusowej, przewidziane
Taki kszta t przepisów odzwierciedla wag , jak przywi zywali twórcy kodeksu
do tzw. obrony spo ecznej, traktuj c j na równi z prawem karania. Wprawdzie
tak szeroki katalog
rodków zabezpieczaj cych nie zosta
w praktyce
pra
zrealizowany, bo historia nie da a na to czasu. Wydaje si natomiast, e trend
rozwoju wspó czesnego polskiego prawa karnego zmierza wyra nie do
rozszerzania katalogu, co uzasadnia obszerne przedstawienie do wiadczenia
historycznego, jakim by o prawo karne okresu mi dzywojennego, zawieraj ce
katalog
rodków
wie
szeroki
zabezpieczaj cych,
wyczerpuj cy
w
zasadzie
mo liwo ci obrony spo ecznej przy pomocy instrumentów prawnokarnych.
wo
dli
19
Rozporz dzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lipca 1932 roku, Dz. U. R. P. poz. 573.
ci
10
Ins
II. Izolacyjne
rodki zabezpieczaj ce w ustawodawstwach pa stw
europejskich i niektórych pozaeuropejskich
tyt
Próba ogólnej systematyki pa stw pod wzgl dem przewidzianej w ustawach karnych
ut
mo liwo ci stosowania
rodków zabezpieczaj cych musi sprowadzi
si
do
dokonania ich podzia u w oparciu o kryterium dopuszczalno ci stosowania tych
rodków w nast puj cych grupach:
m
Wy
1. wobec niepoczytalnych (nieodpowiedzialnych karnie) sprawców przest pstw lub
sprawców o ograniczonej w chwili czynu poczytalno ci ( rodki lecznicze);
2. wobec sprawców przest pstw pope nionych w zwi zku z uzale nieniem od
alkoholu lub innych rodków odurzaj cych ( rodki leczenia odwykowego);
iar
3. wobec sprawców przest pstw, odpowiadaj cych karnie za ich pope nienie, wobec
których prawo dopuszcza, po odbyciu przez nich kary, zastosowanie
rodków
zabezpieczaj cych
uS
izolacyjnych
nieleczniczym ze wzgl du na obaw
o
charakterze
leczniczym
lub
przed dalszym kryminalnym dzia aniem,
któremu nie potrafimy w inny sposób zapobiec.
Podzia taki zosta zaproponowany po analizie wielu kodeksów karnych, która
rodki nale
pra
pozwoli a uzna
ce do grupy 1 i 2 za rodki klasyczne, wyst puj ce
w niemal wszystkich ustawodawstwach i podobnie ukszta towane. W grupie trzeciej
omawiam te
rodki, pojawiaj ce si
wydaj
si
odpowiada
ciej w ró nych ustawodawstwach
na
istniej cy
wie
europejskich, które
coraz cz
stan
stosunków
spo ecznych, wymagaj cy szerszej ni
karanie reakcji na gro ne przest pstwa.
Ró ni
one mi dzy sob , chocia
czy je wspólna cecha w postaci potrzeby
reakcji
sprawców
si
wyra nej
pa stwa
wobec
przest pstw
zagra aj cych
dli
spo ecze stwu nawet po odbyciu kary. Zapewne ma to zwi zek równie
z usuni ciem z europejskich ustawodawstw kary mierci.
ustawodawstwa
europejskie
przewiduj
wo
Wszystkie
rodki
zabezpieczaj ce
o charakterze leczniczym stosowane wobec niepoczytalnych sprawców
czynów zabronionych. Odpowiednie regulacje ogólne znajduj
si
w kodeksach
karnych. S one stosowane bez okre lenia czasu ich trwania, a zwolnienie z zak adu
ci
11
Ins
wymaga postanowienia s du, wydanego w oparciu o opini
rodki takie s
przez sprawc
klasyczn
prawno-karn
na czyn zabroniony pope niony
nieodpowiedzialnego karnie z powodu niepoczytalno ci. Z regu y
tyt
mo liwo
reakcj
lekarzy psychiatrów.
zastosowania izolacyjnego
rodka zabezpieczaj cego ma okre lone
w ustawie dodatkowe przes anki, polegaj ce na wymaganiu, by pope nione
o do grupy ci
ut
przest pstwo nale
kich lub wysoce szkodliwych spo ecznie lub
zwi zanych z agresj , by o zwi zane z choroba psychiczn sprawcy oraz by istnia a
obawa,
podobnym
m
Wy
o
e sprawca pozostawiony na wolno ci pope ni nowe przest pstwo
stopniu
zagro enia
dla
spo ecze stwa.
Prawo,
przewiduj ce
nieograniczony czas trwania izolacji, okre la okres, po którego up ywie wymagane
jest nowe postanowienie o dalszym stosowaniu rodka.
Oto przyk adowe regulacje istniej ce w pa stwach europejskich i pozaeuropejskich:
iar
rodek taki przewidziany jest w prawie szwajcarskim20 w art. 59 SStGB, który
wymaga, by pope niony czyn by zwi zany z chorob psychiczn sprawcy, a okres
pozbawienia wolno ci trybem zabezpieczenia powinien by weryfikowany co pi
uS
Jednak e s d mo e zarz dzi
lat.
umieszczenie w zak adzie psychiatrycznym bez
okre lenia czasu trwania tego rodka sprawcy morderstwa lub umy lnego zabójstwa,
powa nego napadu, gwa tu, rozboju, wzi cia zak adnika, podpalenia lub innego
pra
przest pstwa, za które mo na wymierzy kar 5 lat pozbawienia wolno ci lub wi cej,
oraz sprawcy, który spowodowa lub usi owa spowodowa
powa
szkod
dla
fizycznej, psychicznej lub seksualnej integralno ci innej osoby, je eli taki sprawca ze
wzgl du na swe cechy stwarza zagro enie pope nieniem w przysz
wie
przest pstwa. Prawo niemieckie21 reguluje izolacyjny
ci podobnego
rodek zabezpieczaj cy,
dopuszczalny wobec osób niepoczytalnych lub o ograniczonej poczytalno ci w art.
63 StGB. Wymaga si , by ogólna ocena sprawcy i jego czynu wskazywa a,
e
istnieje powa ne niebezpiecze stwo pope nienia przez niego kolejnego czynu
dli
zabronionego (szczególnie przeciwko zdrowiu i yciu lub interesom ekonomicznym),
sprawca stanowi zatem niebezpiecze stwo dla ogó u. Prawo czeskie22 dopuszcza
20
rodków zabezpieczaj cych w dwóch postaciach, jako
wo
stosowanie izolacyjnych
Schweizerisches Strafgesetzbuch vom 21. Dezember 1937 (Stand am 1. Juli 2013), AS 54 757.
21
Strafgesetzbuch (StGB) ex 15.05.1871 as promulgated on 13 November 1998 (Federal Law
Gazette I, p. 945, p. 3322).
22
Zákon trestní zákoník, Sbirka zakonu, 2009-02-09, Castka 11, pp. 354-461.
ci
12
Ins
leczenie ochronne (art. 99 TZ), stosowane wobec sprawców niepoczytalnych lub
o ograniczonej poczytalno ci (wówczas mo e by po czony z wymierzeniem kary).
rodek stosuje si
na dwa lata i mo e by
tyt
przed
bez ograniczenia powtarzalno ci
any na kolejne okresy dwuletnie. Gdyby s d uzna , e zastosowanie rodka
w postaci leczenia ochronnego nie jest wystarczaj ce, mo e zastosowa
niepoczytalnych
ut
sprawców
lub
o
ograniczonej
poczytalno ci
wobec
internowanie
zabezpieczaj ce (art. 100 TZ). Prawo otewskie23 przewiduje izolacyjny leczniczy
rodek zabezpieczaj cy stosowany wobec sprawców niepoczytalnych lub tych,
m
Wy
którzy pope nili przest pstwo w stanie ograniczonej poczytalno ci (art. 68 - 69)
i jednocze nie ze wzgl du na charakter pope nionego czynu i ich stan psychiczny s
niebezpieczni dla spo ecze stwa. Prawo Kazachstanu24 przewiduje lecznicze
izolacyjne
rodki zabezpieczaj ce stosowane do sprawców niepoczytalnych lub
o poczytalno ci ograniczonej, którzy ze wzgl du na swoj
chorob
psychiczn
przed
iar
stanowi zagro enie dla spo ecze stwa (art. 88). Stosowanie tych rodków mo e by
ane co rok na kolejny okres roczny (art. 93). Bardzo podobnie reguluje
spraw izolacyjnych rodków zabezpieczaj cych prawo karne Kirgistanu
(art. 90
rodek zabezpieczaj cy w postaci umieszczenia w szpitalu
uS
i nast.). Izolacyjny
25
psychiatrycznym przewiduje prawo litewskie26 w odniesieniu do sprawców
niepoczytalnych lub o ograniczonej poczytalno ci ze wzgl du na rodzaj czynu, który
pope nili i zagro enie spowodowane ich stanem zdrowia psychicznego (art. 98).
pra
Szczególnie zabezpieczon izolacj w specjalistycznym o rodku przewiduje si dla
sprawców zamachów na
ycie lub zdrowie cz owieka, ze strony których grozi
szczególne niebezpiecze stwo dla spo ecze stwa ze wzgl du na ich stan psychiczny
wie
(art. 98.6). S d sprawdza stan psychiczny osadzonych co 6 miesi cy i tylko s d
decyduje o zwolnieniu internowanego i ewentualnym oddaniu go pod opiek rodziny.
Bardzo zbli on
regulacj
zawiera prawo karne Mo dawii27 (art. 98 i nast.),
wyró niaj c umieszczenie sprawców czynów zabronionych pope nionych w stanie
Krimin llikums, Zinotajs, 1998-08-04, No. 15, pp. 92-165.
24
dli
23
wo
Ugolovni Kodeks Respubliki Kazakhstan, law No. 167 of 16 July 1997 (as amended up to
September 1999), 1999, Yurist, Almaty, Kazakhstan.
25
Penal Code of the Kyrgyz Republic of 1 October 1997 opublikowany jako No. 68 of 01/10/1997.
26
LIETUVOS RESPUBLIKOS BAUDŽIAMOJO KODEKSO PATVIRTINIMO IR
STATYMAS 2000 m. rugs jo 26 d. Nr. VIII-1968.
SIGALIOJIMO
27
Codul Penal al Republicii Moldova, COD Nr. 985 din 18.04.2002, Publicat: 14.04.2009 în Monitorul
Oficial Nr. 72-74.
ci
13
Ins
niepoczytalno ci lub ograniczonej poczytalno ci w szpitalu
psychiatrycznym
o zwyk ym i szczególnym zabezpieczeniu. Przes ank umieszczenia w szpitalu jest
pope nienie czynu zabronionego, zagro enie ze strony sprawcy i przeciwdzia anie
tyt
pope nieniu nowego czynu zabronionego. Prawo mongolskie28 (art. 62 i nast.
kodeksu karnego) dopuszcza stosowanie
w
zak adzie
ut
umieszczenia
leczenia
rodków zabezpieczaj cych w postaci
psychiatrycznego
sprawców
czynów
pope nionych w stanie niepoczytalno ci lub sprawców, którzy stali si niepoczytalni
po pope nieniu przest pstwa. Celem stosowania rodka jest ochrona spo ecze stwa,
rodzajem
i
m
Wy
a okre laj c
rodek s d powinien kierowa
stopniem
Rosyjskie prawo karne
spo ecznego
29
si
stanem psychicznym sprawcy,
niebezpiecze stwa
przewiduje izolacyjne
pope nionego
czynu.
rodki zabezpieczaj ce wobec
sprawców niepoczytalnych lub o poczytalno ci ograniczonej (art. 97 i nast.), je eli
stwarzaj
zagro enie dla innych osób lub zagra aj
z góry. Pierwsze badanie powinno nast pi po
iar
zabezpieczaj cego nie okre la si
sobie. Czasu trwania rodka
6 miesi cach od umieszczenia w szpitalu i stosowanie rodka mo na przed
rok na kolejny rok. Prawo szwedzkie
30
co
dopuszcza stosowanie izolacyjnego rodka
którego poczytalno
uS
zabezpieczaj cego w postaci umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym sprawcy,
jest powa nie zak ócona i istnieje zagro enie ponownym
pope nieniem przest pstwa.
Prawo
tureckie31 przewiduje
izolacyjny
rodek
zabezpieczaj cy (art. 57) stosowany wobec niepoczytalnych sprawców czynu
pra
zabronionego ze wzgl du na stwarzane przez nich zagro enie dla spo ecze stwa.
Czas stosowania rodka jest okre lany indywidualnie na podstawie opinii medycznej
i rodzaju czynu zabronionego, który sprawca pope ni . Prawo ukrai skie32
wie
przewiduje (art.92 i nast.) umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym niepoczytalnego
sprawcy czynu zabronionego o wysokim stopniu spo ecznego niebezpiecze stwa
w szpitalu psychiatrycznym. Okre la trzy poziomy zabezpieczenia tych szpitali.
Zwolnieni internowanego mo e nast pi decyzj
s du podj
w oparciu o opinie
dli
28
Criminal Code of Mongolia [Mongolia],
1 September 2002,
http://www.refworld.org/docid/3ed919fd4.html [accessed 9 December 2013].
wo
29
available
(
)
13.06.1996 N 63", 17.06.1996, N 25, . 2954.
24.05.1996),
30
at:
(
Brottsbalk (1962:700) ex 1962-12-21, tekst jednolity z 2013-07-04, opublikowano: t.o.m. SFS
2013:425.
31
Türk Ceza Kanunu ex 26.09.2004, Resmi gazete, 2004-10-12, No. 25611.
32
Penal Code of 5 April 2001 No. 2341-III. Vidomosti, 2001-06-29, No. 25-26, pp. 442-528.
ci
14
Ins
psychiatrów. Opinia wymagana jest co 6 miesi cy. Prawo w gierskie
33
nakazuje
umieszczenie niepoczytalnego sprawcy w zak adzie leczenia psychiatrycznego
(art. 74), je eli pope ni on przest pstwo z u yciem przemocy przeciwko osobie lub
tyt
przest pstwo powoduj ce niebezpiecze stwo powszechne, i istnieje zagro enie, e
ponownie pope ni takie przest pstwo. Prawo gruzi skie34 w art. 101 i nast. Kodeksu
ut
karnego przewiduje umieszczenie w zak adzie psychiatrycznym o ró nym stopniu
zabezpieczenia sprawcy przest pstwa pope nionego w stanie niepoczytalno ci. Czas
pobytu nie jest z góry okre lony, pierwsza kontrola ma miejsce po 6 miesi cach,
m
Wy
nast pne w odst pach rocznych. Zwolnienie mo e nast pi tylko decyzj s du po
uzyskaniu opinii lekarzy psychiatrów. Prawo obowi zuj ce w Czarnogórze (art. 66
kodeksu
karnego)
nakazuje
zastosowa
izolacyjny
rodek
zabezpieczaj cy
w stosunku do niepoczytalnego sprawcy czynu zabronionego lub sprawcy, którego
poczytalno
w chwili czynu by a ograniczona (wówczas nie wy cza to orzeczenia
iar
równie kary kryminalnej). Prawo wymaga, by istnia o powa ne niebezpiecze stwo,
e sprawca pope ni w przysz
ci powa ne przest pstwo. Prawo serbskie35
dopuszcza stosowanie rodków zabezpieczaj cych celem zapobie enia pope nieniu
ci (art. 78 i nast. Kodeksu karnego), w ród nich tak e
uS
przest pstwa w przysz
izolacyjnego rodka maj cego posta umieszczenia niepoczytalnego sprawcy czynu
zabronionego lub sprawcy, który pope ni przest pstwo w stanie poczytalno ci
ograniczonej w zak adzie leczenia psychiatrycznego na czas nieokre lony z góry.
pra
Zwolnienie mo e nast pi tylko decyzj
s du podj
na podstawie opinii lekarzy
psychiatrów. Prawo chorwackie36 (art. 73 i nast. kodeksu karnego) przewiduje
stosowanie izolacyjnego rodka zabezpieczaj cego wobec sprawców o ograniczonej
wie
lub zniesionej poczytalno ci, a ich celem jest zapobie enie pope nieniu kolejnego
przest pstwa. Prawo karne Islandii37 dopuszcza zastosowanie izolacyjnego rodka
zabezpieczaj cego w instytucji leczniczej w stosunku do niepoczytalnego sprawcy
czynu zabronionego lub sprawcy o ograniczonej poczytalno ci (wówczas tak e
dli
orzeka si kare kryminaln ), je eli inne rodki nie by yby skuteczne. Celem rodka
Act No. IV of 1978 on the Criminal Code, Magyar Közlöny, 31. December 1978, 92nd issue.
34
Kodeks karny z dnia 22 lipca 2000 r. Tekst kodeksu: http://www.refworld.org/docid/404c5dc11.html.
35
Krivi nom Zakon Republike Srbije of 29 September 2005.
36
Penal Code, 1998 (Text No. 1668) Narodne Novine, 1997-10-21, No. 110, pp. 3461-3516.
wo
33
37
Act No. 19 of 1940 (Penal Code). Lagasafn'b, 1991, Ministry of Justice, Reykjavik, Iceland, pp.
2439-2480.
ci
15
Ins
jest przeciwdzia anie zagro eniu ze strony sprawcy. Przewiduje si
dla takiego
sprawcy wyznaczenie przez S d Najwy szy osoby nadzoruj cej, zobowi zanej do
kontrolowania, czy jego pobyt w zak adzie nie jest przed
any ponad potrzeb .
tyt
Prawo norweskie38 (art. 39 i nast. Kodeksu karnego) przewiduje izolacyjny rodek
zabezpieczaj cy stosowany wyrokiem w stosunku do niepoczytalnych sprawców
ut
czynów zabronionych, je eli spe nione s
nast puj ce przes anki: czyn nale y do
grupy powa nych przest pstw z u yciem przemocy, przy czym wymienia si
konkretne typy przest pstw. Albo te
przest pstwo okre lonego typu z u yciem
m
Wy
przemocy jest mniej gro ne, ale pope nione po raz kolejny i podobne do
pope nionego poprzednio oraz istnieje zagro enie,
e sprawca pope ni kolejne
przest pstwo przeciwko yciu, zdrowiu lub wolno ci cz owieka.
Podsumowuj c ten syntetyczny przegl d regulacji prawnych dotycz cych
rodka
zabezpieczaj cego orzekanego wobec sprawców nieodpowiedzialnych z powodu
iar
niepoczytalno ci lub sprawców czynów pope nionych w stanie poczytalno ci
ograniczonej (wówczas orzeka si równie kar kryminaln ) trzeba powiedzie , e
bardzo zbli one do tego, co obowi zuje w polskim
uS
inne regulacje europejskie s
prawie karnym. Zwykle przes ankami stosowania izolacyjnego rodka jest znaczna
spo eczna szkodliwo
pope nionego czynu, zagro enie ze strony sprawcy i potrzeba
ochrony spo ecze stwa przed mo liwo ci pope nienia kolejnego przest pstwa przez
rodka nie okre la si
dowej decyzji o przed
eniu na kolejne okresy, a o zwolnieniu decyduje s d po
zasi gni ciu opinii lekarzy psychiatrów.
z góry, niekiedy prawo wymaga
wie
pra
osob . Czasu trwania
Niektóre z badanych systemów prawnych przewiduj w kodeksach karnych równie
mo liwo
zastosowania rodka zabezpieczaj cego o charakterze izolacyjnym
do sprawców przest pstw zwi zanych z nadu ywaniem alkoholu lub innego
rodka odurzaj cego. I tak, zachowuj c kolejno
z poprzedniego akapitu, rodki
dli
takie przewiduj w swych kodeksach karnych nast puj ce systemy:
sprawców uzale nionych od
wo
Prawo szwajcarskie pozwala przymusowo leczy
alkoholu lub narkotyków, je eli pope nili przest pstwo zwi zane z tym uzale nieniem
38
Penal Code (Straffeloven) tekst jednolity (No. 28 of 2005). Norsk Lovtidend, Part I, 2005-06-15, Vol.
6, No. 28, p. 751-772.
ci
16
Ins
i
istnieje
zagro enie
ponownym
pope nieniem
przest pstwa
zwi zanego
z uzale nieniem. Leczenie mo e trwa w zasadzie do 3 lat, a nast pnie s d mo e je
przed
na okresy roczne,
cznie nie wi cej ni do 6 lat. Prawo niemieckie
tyt
przewiduje przymusowe leczenie odwykowe sprawcy, który pope ni przest pstwo
w zwi zku z na ogiem alkoholowym lub uzale nieniem od narkotyków. Sprawca taki,
ut
je eli istnieje zagro enie ponownym pope nieniem przest pstwa, mo e zosta
umieszczony w zak adzie leczenia odwykowego na czas do 2 lat. Prawo Kirgistanu
dopuszcza zastosowanie przymusowego leczenia wobec sprawców uzale nionych
m
Wy
od alkoholu, narkotyków lub innych substancji toksycznych lub sprawców chorych na
gru lice, choroby weneryczne lub zaka onych wirusem HIV. Zastosowanie takich
rodków leczniczych mo na
wolno ci.
czy
z wyrokiem skazuj cym na kar
pozbawienia
rodki takie s wówczas wykonywane w czasie trwania kary pozbawienia
wolno ci.
czenie
kary
pozbawienia
ze
stosowaniem
leczenia
prawo Kazachstanu wobec sprawców
iar
psychiatrycznego przewiduje równie
wolno ci
wymagaj cych leczenia odwykowego zwi zanego z nadu ywaniem alkoholu,
narkotyków lub innych toksycznych substancji oraz sprawców poczytalnych
leczenia
psychiatrycznego.
uS
wymagaj cych
Przymusowe
leczenie
sprawców
przest pstw pope nionych w zwi zku z nadu ywaniem alkoholu lub narkotyków
przewiduje
cznie z wymierzeniem kary kryminalnej prawo karne Mo dawii
i kodeks karny Mongolii. Prawo tureckie przewiduje przymusowe leczenie
pra
alkoholików i osób uzale nionych od narkotyków. Terapia ma trwa
do czasu
wyleczenia z uzale nienia, zwolnienie zarz dza s d na podstawie opinii lekarzy.
Prawo Ukrainy pozwala s dowi zarz dzi
przymusowe leczenie osób, które
zdrowiu innych osób.
wie
dopu ci y si przest pstwa i choruj na chorob zagra aj
rodek ten jest stosowany niezale nie od kary. Na W grzech mo na zarz dzi
w skazuj cym wyroku s du karnego przymusowe leczenie osób, które pope ni y
przest pstwo
w zwi zku z alkoholizmem. Prawo
gruzi skie
przymusowe
leczenie
dli
sprawców
przest pstw
pope nionych
pozwala
w
na
zwi zku
z alkoholizmem, u ywaniem narkotyków lub z chorob psychiczn , która nie zosta a
win . Podobne zarz dzenie przymusowe dopuszcza prawo
wo
uznana za wy czaj
Czarnogóry. Prawo serbskie dopuszcza zastosowanie rodków zabezpieczaj cych
w stosunku do sprawców czynów pope nionych w zwi zku z nadu ywaniem alkoholu
lub narkotyków, je eli istnieje zagro enie,
ci. Podobna regulacja istnieje w prawie chorwackim, które
17
ci
przest pstwo w przysz
e sprawca ten pope ni podobne
Ins
pozwala na stosowanie tych rodków zabezpieczaj cych na podobnych zasadach
jak
rodków
zabezpieczaj cych
stosowanych
w
stosunku
do
sprawców
niepoczytalnych. Prawo Islandii pozwala na stosowanie izolacyjnego
rodka
tyt
zabezpieczaj cego wobec sprawcy czynu pope nionego pod wp ywem alkoholu,
który nie jest w stanie kontrolowa swego zachowania, Maksymalny czas trwania
ut
tego rodka to 18 miesi cy lub 3 lata w przypadku powtórnego pope nienia czynu.
Minister Sprawiedliwo ci mo e zwolni
takiego sprawc
wcze niej na podstawie
opinii medycznej stwierdzaj cej jego wyleczenie.
m
Wy
ród
ustawodawstw
omówionych
powy ej
s
specyficzne, nietypowe podstawy stosowania
takie,
które
dopuszczaj
rodków zabezpieczaj cych.
Warto je omówi bardziej szczegó owo.
Prawo niemieckie przewiduje stosowanie izolacyjnych rodków zabezpieczaj cych
iar
wobec sprawców, co do których uprzednio wymierzona kara pozbawienia wolno ci
nie odnios a oczekiwanego skutku. Mo liwo
taka przewidziana jest w kodeksie
karnym w art. 6639 i wymaga spe nienia nast puj cych przes anek: 1. sprawca by ju
uS
poprzednio dwukrotnie skazany za przest pstwo umy lne, na kary nie ni sze ni
1 rok pozbawienia wolno ci, 2.
cznie odby nie mniej ni
2 lata pozbawienia
wolno ci, 3. sprawca stanowi zagro enie dla bezpiecze stwa publicznego. Ocena
pra
takiego zagro enia nast puje z uwzgl dnieniem cech osobowo ci sprawcy i jego
sk onno ci do pope niania przest pstw zagra aj cych fizycznemu lub psychicznemu
zdrowiu ofiar lub powa nymi szkodami w mieniu. W art. 66 okre lone s tak e inne
sytuacje, w których mo na zastosowa
ten
rodek zabezpieczaj cy
cznie
wie
z wymierzeniem sprawcy kary kryminalnej.40 W ród nich tak e mo liwo
zastosowania izolacyjnego rodka zabezpieczaj cego wobec sprawców przest pstw
przeciwko yciu, przest pstwa uszkodzenia cia a, przest pstwa przeciwko wolno ci,
w tym wolno ci seksualnej, gdy istniej
powszechnego
zastosowania tego
zagro enia.
rodka mo e zosta
dli
powa nego
dowody na istnienie ze strony sprawcy
Postanowienie
s du
w
sprawie
wydane nie w wyroku a pó niej, jednak
39
kary. Wówczas mo na takiego
wo
przed zako czeniem odbywania przez sprawc
Strafgesetzbuch (StGB) ex 15.05.1871 as promulgated on 13 November 1998 (Federal Law
Gazette I, p. 945, p. 3322).– art. 66.
40
Opisuje je szczegó owo M. Kulik, rodki zabezpieczaj ce w prawie karnym wybranych pa stw
europejskich, Prawo w Dzia aniu z. 13, 2013, s. 77 i nast.
ci
18
Ins
sprawc umie ci w o rodku dla niepoprawnych przest pców na okres do 10 lat. Po
up ywie 10 lat s d mo e, przy spe nieniu odpowiednich warunków, przed
stosowanie rodka izolacyjnego. Zatem s d mo e orzec taki rodek zabezpieczaj cy
tyt
w wyroku skazuj cym lub pó niej.
rodek ten mo na uzna za klasyczny rodek
obrony spo ecznej, znajduj cy zastosowanie do sprawcy, wobec którego kara
ut
kryminalna okaza a si instrumentem nieskutecznym.
Prawo rosyjskie przewiduje
mo liwo
zastosowania izolacyjnych
m
Wy
zabezpieczaj cych w stosunku do sprawców, którzy dopu cili si
rodków
przest pstwa
o charakterze seksualnym wobec ma oletniego poni ej lat 14 w zwi zku
z
zaburzeniami
niepoczytalno ci.
preferencji
seksualnych
(pedofilia),
rodek zabezpieczaj cy mo e zosta
nie
stanowi cych
zastosowany obok kary
kryminalnej wobec takiego sprawcy, je eli zagra a on pope nieniem nowego
przest pstwa. Istotna jest regulacja zawarta w art. 102 w brzmieniu ustalonym
iar
nowel z dnia 29 lutego 201241, pozwalaj ca na stosowanie tego rodka w stosunku
do osoby skazanej na kar
pozbawienia wolno ci za przest pstwo o charakterze
uS
seksualnym pope nione na szkod ma oletniego poni ej 14. roku ycia przed dniem
wej cia w ycie ustawy nowelizacyjnej. Wyra nie uczyniono zatem odst pstwo od
fundamentalnej zasady prawa karnego – lex retro non agit.
pra
Szwajcarski kodeks karny w art. 64 dopuszcza zastosowanie wobec sprawcy
morderstwa,
umy lnego
zabójstwa,
powa nej
czynnej
napa ci,
rozboju,
innego przest pstwa, za które mo na wymierzy
wie
przest pstwa wzi cia zak adnika, podpalenia, przest pstwa zagra aj cego yciu lub
kar
i które spowodowa o lub sprawca usi owa spowodowa
pi ciu lat lub kar
wy sz
powa ny uszczerbek dla
fizycznego lub psychicznego zdrowia pokrzywdzonego, albo w jego wolno ci
spe nienia jednej z nast puj cych przes anek: z powodu
dli
seksualnej. Wymaga si
sk onno ci sprawcy (PERSONAL TRAITS), okoliczno ci pope nienia przest pstwa
wo
lub ogólnych cech osobowo ci sprawcy istnieje powa ne podejrzenie, e pope ni on
kolejne przest pstwo tego samego rodzaju; albo z powodu sta ych lub d ugotrwa ych
zaburze psychicznych lub powa nego upo ledzenia umys owego, które mia y wp yw
41
Federal Law No. 14-FZ of February 29, 2012.
ci
19
Ins
na pope nienie przest pstwa, istnieje powa ne podejrzenie,
kolejne przest pstwo tego samego
rodków
zabezpieczaj cych
e sprawca pope ni
rodzaju, a zarazem zastosowanie zwyk ych
(przewidzianych
w
art.
59
kodeksu)
jest
tyt
niewystarczaj ce. W takich sytuacjach s d orzeka bezterminowe odosobnienie
sprawcy.42 Zgodnie z art. 64. 1 bis43 s d orzeka równie
kiego uszkodzenia
ut
odosobnienie sprawcy morderstwa, umy lnego zabójstwa, ci
bezterminowe
cia a, rozboju, zgwa cenia, zmuszania do czynno ci seksualnej, bezprawnego
pozbawienia wolno ci lub porwania, wzi cia zak adnika, handlu lud mi, ludobójstwa,
m
Wy
zbrodni przeciwko ludzko ci lub zbrodni wojennej, je eli spe nione s nast puj ce
warunki: sprawca przest pstwa spowodowa lub usi owa spowodowa
powa ny
uszczerbek dla zdrowia fizycznego lub psychicznego lub wolno ci seksualnej innej
osoby i jednocze nie istnieje powa ne przypuszczenie,
dopu ci si
e sprawca ponownie
podobnej zbrodni. Bezterminowe odosobnienie wykonywane jest (art.
zapewnia
iar
64.c.4) w instytucji terapeutycznej lub w zak adzie karnym. Zak ady te maj
bezpiecze stwo publiczne, a osadzeni maj
psychiatryczn .
Przy
orzeczeniu
w
wyroku
kary
mie
zapewnion
pozbawienia
opiek
wolno ci
przy czym mo liwo
uS
i bezterminowego odosobnienia, najpierw wykonuje si kar pozbawienia wolno ci,
warunkowego przedterminowego zwolnienia jest ograniczona.
Art. 64.3 dopuszcza warunkowe zwolnienie najwcze niej po odbyciu dwóch trzecich
kary pozbawienia wolno ci, a przy karze do ywotniego wi zienia po 15 latach, je eli
e b dzie si
pra
sprawca rokuje,
dobrze sprawowa na wolno ci. Do orzeczenia
o warunkowym zwolnieniu takiego sprawcy w
odosobnienie. Podobnie sprawc
ciwy jest s d, który orzek
osadzonego w odosobnieniu po odbyciu kary
wie
mo na zwolni warunkowo (art. 64a.1), je eli rokuje, e b dzie si dobrze sprawowa
na wolno ci. Okres próby wynosi wówczas od dwóch do pi ciu lat. W czasie próby
mo na odda sprawc
pod dozór i na
próby mo e by nast pnie wyd
na niego okre lone obowi zki. Okres
ony na kolejne dwa do pi ciu lat. Je eli ze wzgl du
dli
42
wo
Ten rodek zabezpieczaj cy szczegó owo omawia M. Kulik, rodki zabezpieczaj ce w prawie
karnym wybranych pa stw europejskich, Prawo w dzia aniu, z. 13, Warszawa 2013, s. 73 i nast.
Wywód jest jednak niezrozumia y z powodu z ego przet umaczenia nazwy tego najdotkliwszego
rodka zabezpieczaj cego w kodeksie karnym Szwajcarii. M. Kulik u ywa konsekwentnie nazwy
„dozór”, a z jego opracowania nie sposób wywnioskowa , e ów „dozór” jest w rzeczywisto ci
w za eniu do ywotnim odosobnieniem. Zestawienie nazwy
rodka zabezpieczaj cego
przewidzianego w art. 66 szwajcarskiego kodeksu karnego w kilku j zykach wskazuje, co nazwa
oznacza: indefinite incarceration (ang.), internement (franc.), Verwahrung (niem.). W Polsce nazwa
„dozór” kojarzy si jasno ze rodkiem wolno ciowym.
43
Poprawka wprowadzona w roku 2006, obowi zuj ca od 1 stycznia 2007.
ci
20
Ins
na sprawowanie zwolnionego na wolno ci, powstanie obawa, e pope ni on kolejne
przest pstwa, s d na wniosek sprawuj cego dozór naka e zamkni cie sprawcy.
Dobre sprawowanie podczas ca ego okresu próby skutkuje ostatecznym zwolnieniem
tyt
z odosobnienia. Zwolnienie warunkowe z bezterminowego odosobnienia mo e
nast pi
równie
wówczas,
gdy
skazany
ut
spo ecze stwa ze wzgl du na podesz y wiek, ci
nie
jest
ju
niebezpieczny
dla
ka chorob lub z innych przyczyn
(art. 64.c.4). W stosunku do sprawców zamkni tych w miejscu odosobnienia s d na
wniosek lub z urz du sprawdza, czy nie zachodz
m
Wy
warunkowo. Pierwsza kontrola ma mie
warunki, by sprawc
zwolni
miejsce po dwóch latach odosobnienia,
a nast pne w odst pach rocznych. Zgodnie z art. 64.b.2., je eli wobec skazanego za
wymienione w art. 64 przest pstwa nie orzeczono w wyroku skazuj cym
bezterminowego odosobnienia, a podczas wykonywania kary wyjd
na jaw nowe,
nieznane
zastosowania
wówczas
s dowi
dowody
wiadcz ce
o
potrzebie
iar
bezterminowego odosobnienia, s d mo e wyda takie orzeczenie po wyroku w trybie
wznowienia post powania.44 Mo liwo
taka jest wyra nie traktowana jako
wyj tkowa. Prawo tureckie w art. 58 kodeksu karnego reguluje przypadki recydywy
uS
i przest pstw pope nionych po wydaniu wyroku skazuj cego. Prawo przewiduje
specjalny re im wykonania kary pozbawienia wolno ci wobec recydywistów, a po
wykonaniu kary recydywista powinien pozostawa pod kontrol . Ten sam sposób
post powania mo e by
stosowany do przest pców notorycznych, zawodowych
pra
i nale
cych do zorganizowanych grup przest pczych. Kodeks ten przewiduje
równie
deportacj
cudzoziemców po wykonaniu wyroku skazuj cego na 2 lata
pozbawienia wolno ci lub wi cej. Podobnie deportacj skazanego cudzoziemca po
Dodatkow
przes ank
jest przekonanie,
wie
odbyciu kary pozbawienia wolno ci dopuszcza w art. 78 kodeks karny Chorwacji.
e sprawca stwarza zagro enie dla
spo ecze stwa. Norweskie prawo karne przewiduje w art. 39c izolacyjny
rodek
zabezpieczaj cy, stosowany w sytuacji, gdy wyrok opiewaj cy na okre lon
kar
co do czasu trwania) wydaje si
by
dli
(okre lon
niewystarczaj cy dla ochrony
spo ecze stwa, mo na zastosowa izolacyjny rodek zabezpieczaj cy polegaj cy na
wo
umieszczeniu sprawcy w instytucji poprawczej zamiast wyroku skazuj cego na kar
wi zienia. Wymaga to spe nienia nast puj cych warunków: po pierwsze, sprawca
jest uznany za winnego pope nienia lub usi owania powa nego przest pstwa
44
Poprawka wprowadzona ustaw z dnia 24 marca 2006.
ci
21
Ins
z u yciem przemocy, powa nego przest pstwa o charakterze seksualnym,
bezprawnego
pozbawiania
wolno ci,
podpalenia
lub
innego
powa nego
przest pstwa przeciwko yciu, zdrowiu lub wolno ci innych osób, lub zagra aj ce ich
tyt
prawnie chronionym interesom. Wymaga si , by po stronie sprawcy istnia o powa ne
zagro enie ponownym pope nieniem tego rodzaju przest pstwa. Przy ocenie
ut
zagro enia ze strony sprawcy nale y ocenia pope nione lub usi owane przez niego
przest pstwo, ocenia
sposób
Znaczenie ma równie
to, czy sprawca uprzednio pope ni lub usi owa pope ni
m
Wy
powa ne przest pstwo. Lub te
ycia sprawcy i jego spo eczne funkcjonowanie.
po drugie, sprawca ma by
uznany za winnego
pope nienia mniej powa nego przest pstwa podobnego rodzaju jak opisane
w punkcie 1 oraz poprzednio pope ni ju
tego rodzaju przest pstwo. Nast pnie
nale y ustali , e mi dzy poprzednio pope nionym i obecnym przest pstwem istnieje
cis y zwi zek oraz,
e istnieje powa ne zagro enie przest pcz
dzia alno ci
iar
sprawcy. Przed orzeczeniem takiego rodka wymaga si zbadania warunków ycia
sprawcy. Czas trwania rodka zabezpieczaj cego s d okre la zwykle na 15 lat, a nie
mo e okre li na d
rodka na 5 lat ka dorazowo. Minimalny czas trwania
uS
czas trwania
ej ni 21 lat. Na wniosek prokuratora s d mo e przed
rodka
zabezpieczaj cego wynosi 10 lat. Ten rodek jest stosowany w miejsce ewentualnie
wcze niej orzeczonych kar pozbawienia wolno ci.
wo
dli
wie
pra
ci
22
Ins
III.
System
izolacyjnych
rodków
zabezpieczaj cych
w obowi zuj cym polskim prawie karnym
tyt
Obowi zuj cy kodeks karny z punktu widzenia zasady lex retro non agit traktuje
wzgl dno
ut
rodki zabezpieczaj ce tak jak kar . Oceniaj c w ramach art. 4 par. 1 k.k.
ustawy porównuje si
ustaw
karn
obowi zuj
w momencie
pope nienia z t , która obowi zuje w momencie orzekania, bior c pod uwag równie
rodków zabezpieczaj cych. Mo na je zastosowa
m
Wy
regulacje dotycz ce
wówczas, gdy odpowiednia regulacja obowi zywa a ju
czynu.
rodki zabezpieczaj ce orzeka si
w momencie pope nienia
w wyroku skazuj cym lub umarzaj cym
post powanie (w przypadku niepoczytalno ci). Mo liwe jest równie
rodków
iar
orzeczenie
zabezpieczaj cych
wobec
sprawcy
postanowieniem w trybie art. 324 i 354 k.p.k., je eli w
post powania
przygotowawczego
tylko
pope nienie
czynu
wyj tkowo
niepoczytalnego
wietle materia ów
zabronionego
przez
uS
podejrzanego i jego niepoczytalno
w chwili czynu nie budz w tpliwo ci, a prezes
du uzna za celowe rozpoznanie sprawy na posiedzeniu.
Obowi zuj cy obecnie katalog izolacyjnych rodków zabezpieczaj cych obejmuje:
pra
1. umieszczenie w zak adzie psychiatrycznym sprawcy czynu zabronionego
o znacznej spo ecznej szkodliwo ci pope nionego w stanie niepoczytalno ci,
je eli zachodzi wysokie prawdopodobie stwo,
e sprawca pope ni taki czyn
wie
ponownie. Chodzi o sprawc w pe ni niepoczytalnego w chwili czynu (art. 31 par. 1
k.k.),
za
wysokie
zabronionego
prawdopodobie stwo
powinno
dotyczy
równie
ponownego
czynu
o
pope nienia
znacznej
czynu
spo ecznej
psychiatrycznym jest obligatoryjne (s d orzeka).
dli
szkodliwo ci pope nionego w stanie niepoczytalno ci. Umieszczenie w zak adzie
w ci gu 5 lat od momentu zwolnienia pojawi si
pope nienia przez sprawc
wo
Czas pobytu w zak adzie nie jest z góry okre lony. Po zwolnieniu sprawcy, je eli
wysokie prawdopodobie stwo
w stanie niepoczytalno ci czynu zabronionego
o znacznej spo ecznej szkodliwo ci, mo e on zosta
ponownie umieszczony
23
ci
decyzja s du w zamkni tym zak adzie psychiatrycznym (art. 94 par. 3k.k.). Warto
Ins
zwróci uwag , e nie jest wymagane pope nienie nowego czynu, a mo liwo
umieszczenia w zak adzie wi
Art. 94 § 3 k.k. odwo uje si
e si
nadal z pierwszym czynem zabronionym.
nie tylko do szczegó owej normy art. 94 k.k., ale
tyt
równie
do ogólnej normy art. 93 k.k., okre laj cej podstawy umieszczania
w zak adzie zamkni tym. Nie nale y wnioskowa z tego odes ania, e do takiego
ut
sprawcy mo na w ci gu 5 lat od zwolnienia z zak adu psychiatrycznego
zastosowa
rodek zabezpieczaj cy na ka dej podstawie wymienionej w art. 93
k.k. S d mo e tylko powróci do stosowania rodka, który by poprzednio wobec
m
Wy
sprawcy orzeczony (ponowne stosowanie rodka). Takie ponowne zastosowanie
rodka nast puje postanowieniem s du, które jest zaskar alne za aleniem (art.
459 par. 2 k.p.k.).
Odmienna interpretacja odes ania do ogólnych podstaw art. 93 k.k., umo liwiaj ca
zastosowanie wobec takiego sprawcy ka dego rodka zapobiegawczego, którego
iar
dotyczy regulacja art. 93, stwarza aby ogromn niepewno
co do losu sprawcy
przez 5 lat po wyj ciu z zak adu psychiatrycznego. Mo na by bowiem bez zwi zku
niego
inny
rodek
szczegó owe.
uS
z czynem, a tylko na podstawie prawdopodobnego zagro enia, zastosowa wobec
zabezpieczaj cy,
maj cy
w
ustawie
inne
podstawy
pra
2. umieszczenie w zak adzie zamkni tym sprawcy przest pstwa przeciwko
wolno ci seksualnej (art. 95 k.k.) mo e nast pi
lub nast puje obligatoryjnie
w przypadku skazania za przest pstwo z art. 197 § 3 pkt 2 lub 3 k.k. Ma miejsce
wówczas, gdy sprawca pope ni
przest pstwo w zwi zku z zaburzeniami
wie
preferencji seksualnych, s d wymierzy za nie kar
pozbawienia wolno ci bez
warunkowego zawieszenia jej wykonania i nast puje po odbyciu kary. Alternatyw
tego izolacyjnego
rodka zabezpieczaj cego jest skierowanie na leczenie
ambulatoryjne w celu przeprowadzenia terapii farmakologicznej (tzw. kastracja
dli
chemiczna) lub psychoterapii, zmierzaj cych do zapobie enia ponownemu
pope nieniu takiego przest pstwa, w tym w szczególno ci poprzez obni enie
wo
zaburzonego pop du seksualnego sprawcy. Do tej izolacji znajduje zastosowanie
przepis art. 94 § 2 i 3, zatem czasu trwania nie okre la si
z góry i mo na
powróci do stosowania rodka w ci gu 5 lat od zwolnienia sprawcy z zak adu bez
ci
24
Ins
pope nienia
przez
sprawc
nowego
czynu,
a
wy cznie
na
podstawie
prawdopodobnego zagro enia.
tyt
3. umieszczenie w zamkni tym zak adzie leczenia odwykowego sprawcy
przest pstwa pope nionego w zwi zku z uzale nieniem od alkoholu lub
innego
rodka odurzaj cego (art. 96 k.k.) jest fakultatywne i wymaga
ut
stwierdzenia
wysokiego
prawdopodobie stwa
ponownego
pope nienia
przest pstwa zwi zanego z tym uzale nieniem. Przes ank jest skazanie na kar
m
Wy
pozbawienia wolno ci bez warunkowego zawieszenia jej wykonania w wymiarze
do 2 lat (art. 96 par. 2 k.k.).
rodek wykonuje si przed wykonaniem kary; czas
pobytu w zamkni tym zak adzie leczenia odwykowego mo e wynosi
od
3 miesi cy do 2 lat i zaliczany jest na poczet kary. S d mo e zwolni z odbycia
reszty kary, je eli przemawiaj za tym wyniki leczenia. Wówczas w okresie próby
i w ci gu 6 miesi cy po jej zako czeniu s d mo e zarz dzi
ponowne
iar
umieszczenie sprawcy w zak adzie leczenia odwykowego lub w zak adzie karnym,
je eli skazany w okresie próby uchyla si od poddania si leczeniu lub rehabilitacji
co narusza porz dek prawny albo regulamin
uS
albo pope nia przest pstwo lub ra
placówki leczniczo-rehabilitacyjnej. Jest to
rodek zabezpieczaj cy typowo
leczniczy, maj cy na celu wyleczenie z na ogu, co, je eli nast pi, mo e sk oni
wymiar sprawiedliwo ci do rezygnacji z reszty orzeczonej kary pozbawienia
wo
dli
wie
pra
wolno ci.
ci
25
Ins
IV. Propozycja rozszerzenia katalogu
o
rodek
izoluj cy
sprawców
rodków zabezpieczaj cych
przest pstw
pope nionych
tyt
w zwi zku z zaburzeniami osobowo ci
takiej
ut
Rozwa enie
propozycji
wymaga
okre lenia
warunków
wst pnych,
a mianowicie:
m
Wy
1. poj cia zaburze osobowo ci i ich wp ywu na poczytalno
sprawcy;
2. mo liwo ci leczenia zaburze osobowo ci;
3. okre lenia zagro enia ze strony sprawców przest pstw pope nionych w zwi zku
z zaburzeniami osobowo ci.
chocia
mog
mie
iar
Zaburzenia osobowo ci nie stanowi podstawy uznania sprawcy za niepoczytalnego,
istotny wp yw na pope nienie przez sprawc
przest pstwa.
Zaburzenia osobowo ci (charakteropatia) mog by brane pod uwag przy wymiarze
uS
kary na podstawie art. 53 § 1 k. k., szczególnie przez poj cie szkodliwo ci
spo ecznej. Definicja poj cia szkodliwo ci spo ecznej odwo uje si
do motywacji
sprawcy. Na motywacj maj istotny wp yw cechy charakterologiczne sprawcy, tak e
pra
patologiczne.
Wydaje si , e charakteropatie nie poddaj si leczeniu. Mo na je ogranicza prac
z psychologiem, jednak e do tego potrzebna jest dobra wola osoby poddaj cej si
wniosek,
e
psychologiczn
trudno przy tym okre li mianem leczenia. Z tego
wie
terapii. Terapi
rodek zabezpieczaj cy, który mia by zastosowanie do sprawców -
charakteropatów, nie mo e by zaliczony do rodków leczniczych.
dli
Zagro enie ze strony sprawcy przest pstwa o stwierdzonych patologicznych
cechach charakteru musi by ustalone indywidualnie i zale y w du ym stopniu od
rodzaju pope nionego przest pstwa. Ustawodawstwa, które maj podobnego rodzaju
zabezpieczaj cy,
z
regu y
pozwalaj cych na stosowanie takich
tworz
zamkni
wo
rodek
liczb
przest pstw
rodków zabezpieczaj cych do poczytalnych
sprawców w zwi zku z istniej cym po ich stronie zagro eniem dla porz dku
prawnego.
ci
26
Ins
Opracowanie to ma udzieli odpowiedzi na nast puj ce kwestie szczegó owe:
1. czy mo na wprowadzi do kodeksu karnego rodek zabezpieczaj cy w postaci
tyt
izolacji, której podstaw
by oby stwierdzenie, e sprawca wykazuje takie cechy
osobowo ci (charakteropati ), które powoduj
po jego stronie zagro enie dla
porz dku prawnego, w szczególno ci dla ycia, zdrowia, wolno ci, w tym wolno ci
ut
seksualnej innych osób?
2. czy uzasadnione jest wprowadzenie takich przepisów do polskiego kodeksu
m
Wy
karnego?
3. jakie powinny by przes anki daj ce s dowi mo liwo
orzeczenia takiego rodka
zabezpieczaj cego?
4. czy
rodek zabezpieczaj cy w postaci umieszczenia sprawcy przest pstwa
by
iar
w zak adzie zamkni tym, gdyby zosta wprowadzony do ustawy karnej, powinien
orzekany wyrokiem skazuj cym, czy te
pó niej, a
móg by by
równie
orzeczony
do momentu zako czenia wykonywania kary pozbawienia wolno ci
uS
(ca kowitego jej wykonania), lub do momentu warunkowego przedterminowego
zwolnienia, je eli w tej sytuacji by oby mo liwe warunkowe przedterminowe
zwolnienia?
czy
wprowadzenie
do
pra
5.
kodeksu
zabezpieczaj cego powinno umo liwi
karnego
takiego
nowego
rodka
jego stosowanie tylko co do sprawców,
którzy pope nili przest pstwo po wprowadzeniu tego
rodka, czy te
mo na
wie
wprowadzi przepis, który pozwoli stosowa ten rodek do wszystkich sprawców
przest pstw, spe niaj cych warunki jego stosowania, s dzonych po jego
wprowadzeniu do kodeksu karnego, bez wzgl du na to, kiedy sprawcy ci pope nili
przest pstwo?
na
te,
kolejno
zadawane
pytania
dli
Odpowied
pozwoli
na
sformu owanie
kompleksowego stanowiska co do przedstawionego zagadnienia prawnego.
wo
Odpowied na pierwsze pytanie: analiza systemowa prawa karnego wskazuje, e
wprowadzenie do kodeksu karnego nowego
rodka zabezpieczaj cego jest
oczywi cie mo liwe, tak jak by o mo liwe wprowadzenie w 2005 roku nowego rodka
27
ci
zabezpieczaj cego dotycz cego okre lonych w art. 95a k.k. sprawców przest pstw
Ins
seksualnych. Katalog
zmienia
si
rodków zabezpieczaj cych nie jest zamkni ty i mo e
wraz ze zmieniaj cymi si
okoliczno ciami spo ecznymi. Mo na ten
katalog rozszerza , zachowuj c rozs dne granice. Nale y te , dodaj c nowe rodki
tyt
zabezpieczaj ce, zachowa
przejrzysto
systemu i prawnie okre lone granice.
Prawne granice stosowania rodków zabezpieczaj cych zawarte s w art. 93 k.k.,
ut
który zosta zmieniony w 2009 roku45 w zwi zku z wprowadzeniem art. 95a,
traktuj cego o
wolno ci
rodku zabezpieczaj cym zwi zanym z przest pstwami przeciwko
seksualnej,
pope nionymi
w
zwi zku
z
zaburzeniami
preferencji
m
Wy
seksualnych sprawcy.
Nowelizacja tego przepisu oznacza,
e formu uj c ogólne podstawy stosowania
rodków zabezpieczaj cych, zmienia si
tego
katalogu
ograniczenie.
on stosownie do katalogu, a nie stanowi
Zasadniczo
z umieszczeniem w zak adzie
rodek
zamkni tym lub
zabezpieczaj cy
zwi zany
skierowaniem na leczenie
iar
ambulatoryjne mo na stosowa tylko wtedy, gdy jest to niezb dne, aby zapobiec
ponownemu pope nieniu przez sprawc
czynu zabronionego zwi zanego z – i tu
uS
nast puje katalog okoliczno ci, z którymi czyn ma by zwi zany. Katalog ten jest
w przepisie zamkni ty, ale zmienny w czasie (ustawa bywa nowelizowana w zakresie
katalogu).
pra
Je eli zatem uznamy, e istnieje potrzeba uzupe nienia katalogu, nie ma przeszkód
by to uczyni , zachowuj c zasad , eby rodek zabezpieczaj cy by wprowadzony
po to, by zapobiec ponownemu pope nieniu przez sprawc
zwi zanego z okre lon
motywacj
powi za mo liwo
patologiczn
cech
wie
charakteru (i tu nale y wprowadzi
sprawcy, lub okre lon
czynu zabronionego,
okre lenie cechy czynu, z którym chcemy
orzekania rodka zabezpieczaj cego).
W analizowanej sytuacji nale
oby doda : w zwi zku z zaburzeniami
„charakteropatia”. Jako e stwierdzenie zaburze
dli
osobowo ci. Poj cie „zaburzenia osobowo ci” wydaje si by szersze ni poj cie
osobowo ci jest materi
bardziej
wo
zwi zan z psychologia ni psychiatri , nie jest niezb dne uzupe nienie ostatniego
zdania art. 93 k. k.. Sytuacja podejrzenia zaburze osobowo ci wymaga aby, jak si
45
Dodane ustaw z dnia 5 listopada 2009 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny, ustawy - Kodeks
post powania karnego, ustawy - Kodeks karny wykonawczy, ustawy - Kodeks karny skarbowy oraz
niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 206, poz. 1589).
ci
28
Ins
wydaje, opinii psychiatryczno-psychologicznej. Psychiatrzy mieliby za zadanie
wyeliminowa
podejrzenie choroby (zaburze ) psychicznej, za
psycholog –
potwierdzenie charakteropatii. Tak opinie przewiduje art. 93 k.k. w obecnym jego
tyt
brzmieniu.
Odpowied
na drugie pytanie: zaburzenia osobowo ci by y zawsze przedmiotem
ut
analizy s du orzekaj cego w sprawie karnej. Zwykle wypowiadali si o nich lekarze
psychiatrzy w opinii psychiatrycznej, odró niaj c te zaburzenia od choroby
podstaw
m
Wy
psychicznej lub upo ledzenia, które s
rozwa ania, czy poczytalno
sprawcy w chwili czynu by a zachowana. Psychiatrzy w takiej sytuacji, przy braku
mo liwo ci stwierdzenia niepoczytalno ci, do której przyczyn ustawa nie zalicza
charakteropatii, wyra ali cz sto w opinii swe zdanie na temat istnienia charakteropatii
sprawcy, nie wyci gaj c z tego adnych konsekwencji. Wprowadzenie do art. 93 k.k.
zaburzenia
preferencji
seksualnych
jako
przes anki
orzekania
rodka
iar
zabezpieczaj cego nast pi o ze wzgl du na rosn ce zagro enie tego rodzaju
przest pczo ci , szczególnie gdy chodzi o przest pstwa seksualne pope niane
wykaza
uS
przeciwko dzieciom. Dla uzasadnienia wprowadzenia kolejnej przes anki, nale
oby
istnienie istotnego, a co najmniej rosn cego zagro enia powrotem do
przest pstwa sprawców skazanych za czyny pope nione w zwi zku z zaburzeniami
osobowo ci. Je eli takie istotne, lub rosn ce zagro enie istnieje, wprowadzenie
pra
nowej przes anki jest uzasadnione.
Odpowied na trzecie pytanie: dla zdefiniowania przes anki nale y okre li poj cie
„zaburzenia osobowo ci”. Jest to poj cie z zakresu psychologii. Wydaje si , nie jest
wie
ono precyzyjne. Zarazem twierdzi si ,
e cz stotliwo
zaburze
osobowo ci
w populacji osób naruszaj cych prawo jest szczególnie wysoka.46 W literaturze
przedmiotu ju obecnie uwa a si , e pewne zaburzenia osobowo ci (psychopatie)
mieszcz si w poj ciu „inne zak ócenia czynno ci psychicznych”(art. 31 k. k.), które
uzasadnia
dli
mog
przyj cie niepoczytalno ci.47 Kryterium, które mia oby zosta
wprowadzone do katalogu zawartego w art. 93 k.k. musia oby dotyczy
I
musia yby
by
zdiagnozowane
przez
46
psychologów
J.K. Gierowski, L. Paprzycki [w:] System Prawa Karnego, t. 7,
Lecha K. Paprzyckiego, Warszawa 2012, s. 163.
47
przyj cia niepoczytalno ci.
wo
psychopatii czy charakteropatii, które nie uzasadniaj
takich
w
s dowej
opinii
rodki zabezpieczaj ce, pod red.
Op. cit. s. 167.
ci
29
Ins
psychologicznej. Jednocze nie wprowadzenie tak ogólnie okre lonej przes anki
wymaga oby, podobnie jak jest to w przypadku sprawców przest pstw
przeciwko wolno ci seksualnej, okre lenia katalogu przest pstw, których
tyt
pope nienie pozwala oby na rozwa anie zastosowania izolacyjnego
rodka
zabezpieczaj cego. Z pewno ci katalog przest pstw musia by by ograniczony do
przest pstw
ut
najpowa niejszych
powszechnemu,
a mo liwo
stosowania
seksualnej,
orzeczonej
yciu,
zdrowiu,
pope nionych
z
bezpiecze stwu
u yciem
rodka zabezpieczaj cego powinna by
m
Wy
wysoko ci
wolno ci
przeciwko
kary,
któr
nale
oby
wykonywa
przemocy,
uzale niona od
przed
rodkiem
zabezpieczaj cym. Bez ograniczenia co do katalogu przest pstw i co do orzeczonej
kary mo liwo
stosowania
rodka zabezpieczaj cego skutkiem stwierdzonej
charakteropatii by aby z pewno ci zbyt szeroka. Taki katalog pojawia si zreszt we
wszystkich ustawodawstwach, które zdecydowa y si na wprowadzenie tego rodzaju
iar
rodków zabezpieczaj cych. Dotycz one sprawców najpowa niejszych przest pstw
zwi zanych z przemoc i naruszaj cych najistotniejsze interesy innych ludzi.
uS
Odpowied na pytanie czwarte: izolacyjny rodek zabezpieczaj cy uzasadniony
cechami osobowo ci (psychopati lub charakteropati sprawcy) powinien by
orzekany w wyroku skazuj cym. Ze wzgl du na gwarancje wobec sprawcy,
w
zasadzie
nie
nale
oby
dopuszcza
stosowania
przez
s d
rodka
pra
zabezpieczaj cego pó niej ni w wyroku skazuj cym. Wyj tek mo na by uczyni dla
sytuacji, gdy po wydaniu wyroku ujawni
dowi, cho
si
istniej ce w czasie orzekania,
zastosowania
izolacyjnego
rodka
okoliczno ci nieznane wcze niej
wiadcz ce o istnieniu przes anek
zabezpieczaj cego
(psychopatia
lub
wie
charakteropatia sprawcy oraz istniej ce z jego strony zagro enie dla porz dku
prawnego). Mo liwo
t
nale
oby przy tym ograniczy co do czasu i nie wydaje
si , by rodek mo na by o orzec pó niej ni w momencie zako czenia odbywania
przedterminowego
zwolnienia
takiego
do mo liwo ci warunkowego
sprawcy.
dli
kary. W tym miejscu tak e nale y ustosunkowa si
Orzeczenie
zabezpieczaj cego w wyroku skazuj cym wydaje si wyklucza tak mo liwo
odpowied
.
wo
Odpowied
rodka
na pytanie pi te: na gruncie obowi zuj cego kodeksu karnego
na tak postawione pytanie mo e by
tylko jedna. Wobec istnienia
w kodeksie przepisu art. 4, nakazuj cego bezwzgl dne stosowanie ustawy
ci
30
Ins
wzgl dniejszej dla sprawcy, gdy s dzenie ma miejsce pod rz dem innego prawa ni
obowi zuj ce w chwili pope nienia czynu, bez zmiany tego ogólnego przepisu nie
jest mo liwe stosowanie nowego
rodka zabezpieczaj cego do sprawcy, który
tyt
pope ni czyn przed wej ciem w ycie przepisu, którym nowy rodek zabezpieczaj cy
wprowadzono. Poprzednio obowi zuj ca ustawa z regu y b dzie wzgl dniejsza dla
ustaw
ut
sprawcy. Paragraf 1 art. 4 u ywa zwrotu „nale y stosowa
obowi zuj
poprzednio, je eli jest wzgl dniejsza dla sprawcy.” Ocena tego, która z dwóch ustaw
(nowa czy obowi zuj ca w momencie pope nienia czynu) jest dla sprawcy
m
Wy
wzgl dniejsza, wymaga ca
ciowej analizy przepisów obu ustaw. Wydaje si , e
wobec wprowadzenia do nowej ustawy rodka zabezpieczaj cego, orzekanego bez
okre lenia czasu trwania, niemal nigdy nie b dzie ona wzgl dniejsza dla sprawcy, do
którego taki
rodek by si
odnosi . Gdyby intencj
ustawodawcy, ze wzgl du na
rosn ce zagro enie przez sprawców, którzy pope nili przest pstwa w zwi zku
niepoczytalno ci, by o stworzenie mo liwo ci
iar
z psychopati , nie powoduj
stosowania tych rodków do sprawców, którzy pope nili przest pstwa przed wej ciem
w ycie nowego przepisu, nale
oby odpowiednio zmieni
wy czaj
rodki zabezpieczaj ce
uS
Kodeks karny z 1932 roku zawiera regulacj
przepis art. 4 k.k.
z analizy wzgl dno ci ustawy. Art. 2 § 4 tego kodeksu zawiera norm nakazuj
stosowanie rodków zabezpieczaj cych zawsze wed ug nowej ustawy. Gdyby tak
norm
doda
do obowi zuj cej regulacji art. 4 k.k. z punktu widzenia przepisów
pra
prawa karnego sytuacja by aby jasna. Pozosta by jednak problem konstytucyjny, czy
takie unormowanie spe nia oby wymagania demokratycznego pa stwa prawa. I tu
trzeba stwierdzi , e art. 42 Konstytucji, okre laj cy konstytucyjne standardy prawa
odnosi
si
do
retroaktywno ci
w
kwestii
skazania,
wie
karnego,
stanowi c
„1. Odpowiedzialno ci karnej podlega ten tylko, kto dopu ci si czynu zabronionego
pod gro
kary przez ustaw
obowi zuj
Interpretuj c zwrot „odpowiedzialno
w czasie jego pope nienia. (…).”
karna”
ci le, mo na uzna ,
e nie ma
dli
przeszkody konstytucyjnej do wprowadzenia nowego rodka zabezpieczaj cego ze
skutkiem do wszystkich sprawców okre lonych w kodeksie karnym czynów
kiedy pope nili przest pstwo. Nie wydaje si
równie
wo
zabronionych, skazywanych po wej ciu w ycie takiego przepisu, bez wzgl du na to,
by by y przeszkody
konstytucyjne do zmiany art. 4 k.k., która wyra nie, podobnie jak to by o w k.k. 1932
wy czy aby zakaz retroaktywno ci co do stosowania rodków zabezpieczaj cych.
ci
31
Ins
Warto to zwróci uwag równie na prawo europejskie i orzecznictwo Europejskiego
Trybuna u Praw Cz owieka.
do regulacji zawartej w Europejskiej Konwencji Praw Cz owieka48,
tyt
Odnosz c si
trzeba wskaza na art. 5 punkt 1 litera a), który stanowi co nast puje:
ut
m
Wy
1. Ka dy ma prawo do wolno ci i bezpiecze stwa osobistego. Nikt nie
mo e by pozbawiony wolno ci, z wyj tkiem nast puj cych przypadków
i w trybie ustanowionym przez prawo:
a) zgodnie z prawem pozbawienia wolno ci w wyniku skazania przez
ciwy s d;
Interpretacja tego przepisu dla potrzeby stwierdzenia zgodno ci z prawem
europejskim zastosowania rodka zabezpieczaj cego o charakterze prewencyjnym
zawarta jest w wyroku ETPC Haidn v. Niemcy z dnia 13 stycznia 2011 roku. Wyrok
odnosi si
do przypadku zastosowania rodka zabezpieczaj cego przewidzianego
iar
dla niebezpiecznych przest pców w prawie niemieckim i stanowi: „…pozbawienie
skar
cego wolno ci dla celów prewencyjnych po 13 kwietnia 2002 r. mo e zosta
uznane za uzasadnione na podstawie art. 5 ust. 1 lit. a) jedynie wówczas, gdy mia o
uS
nadal miejsce „w wyniku” jego „skazania” za gwa t przez s d krajowy. Innymi s owy,
pozbawienie skar
cego wolno ci musi by
skutkiem „skazania”, wynika
ze
„skazania”, zale
od „skazania” lub powsta
z mocy „skazania” – musi istnie
(pkt 84 – 85 orzeczenia).49
wo
dli
wie
pra
wystarczaj cy zwi zek przyczynowy pomi dzy skazaniem a pozbawieniem wolno ci
48
Konwencja o Ochronie Praw Cz owieka i Podstawowych Wolno ci z dnia 4 listopada 1950 roku,
opubl. Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284.
49
LEX nr 692262.
ci
32