KOMENTARZ
Transkrypt
KOMENTARZ
KOMENTARZ DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ W SKALI 1:50 000 ARKUSZ N-34-87-C JABŁONOWO POMORSKIE Opracowała: Bożena Pius TOPOGRAFICZNE DZIAŁY WODNE Obszar objęty arkuszem w całości należy do dorzecza Wisły. Na skraju południowo-wschodnim przebiega dział wodny II rzędu rozdzielający zlewnię Osy i Drwęcy. Dominującą rolę na tym obszarze odgrywa Osa. W skład jej zlewni wchodzą dopływy ograniczone działami III rzędu i należą do nich: Dopływ z jez. Goryńskiego. Dopływ z jez. Mierzyńskiego, Dopływ z jez. Szańcowego, Dopływ z jez. Prątynia, Dopływ z Buku Pomorskiego, Lutryna oraz Łasinka. Wyróżnione działy są pewne. Bramy wyznaczono jedynie na Osie w okolicach Świecia. W zlewni Lutryny wydzielono dopływy ograniczone działami wodnymi IV rzędu tj. Radzyńska Struga, Kanał Sicieński oraz Duża Bacha. Poza tym w obrębie wydzielonych zlewni występują izolowane zagłębienia bezodpływowe, zarówno typu chłonnego jak i ewapotranspiracyjnego. OPADY OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA OBSZARU Na omawianym obszarze aktualnie nie funkcjonuje żaden posterunek Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Analizę stosunków opadowych przeprowadzono na podstawie wyników pomiarów opadów atmosferycznych z posterunku znajdującego się w sąsiedztwie analizowanego obszaru tj. Radzyń Fijewo. Dla omawianego posterunku ciąg obserwacyjny obejmuje wielolecie 1981-2010. Średni roczny opad na rozpatrywanym obszarze dla roku przeciętnego wynosi 560 mm (tab. 1). Na omawianym obszarze najwyższe średnie miesięczne opady występują w lipcu, a najniższe w lutym i kwietniu. Suma opadów półrocza letniego jest wyższa od sumy opadów półrocza zimowego, co jest charakterystyczne dla tego rejonu. W półroczu letnim na omawianym obszarze występuje około 65% rocznych opadów. Opady w wilgotnym roku (2010) stanowiły około 128% opadów roku normalnego, natomiast w roku suchym (1996) około 68% (tab. 2). Na analizowanym posterunku najwyższe sumy opadów, w wysokości 126 mm, zanotowano w sierpniu 2004 roku. W październiku 2000 roku stwierdzono brak opadów. Zatem najwyższe sumy opadów miesięcznych zarejestrowane w roku wilgotnym stanowią około 173% wartości opadów przeciętnych w tym miesiącu. Stacja meteorologiczna w Radzyniu-Fijewo nie odzwierciedla jednak w pełni warunków opadowych dla całego analizowanego obszaru. Różnica w sumie opadów atmosferycznych w latach 1951-1980 pomiędzy stacjami Radzyń-Fijewo a Jabłonowo Pomorskie wynosiła 60 mm. Rozkład przestrzenny opadów związany jest tutaj z orografią terenu i ekspozycją w stosunku do przeważających wiatrów z sektora zachodniego. Niższe sumy opadów na wschodzie omawianego regionu związane są z cieniem opadowym doliny Wisły (Wójcik i Marciniak 1993). Jezioro Mełno LW20610 NCW zły Jezioro Płowęż LW20588 NCW zły WWQ 4,11 4,47 10,0 9,05 9,26 7,16 6,26 2,80 3,47 1,94 1,74 2,68 10,0 Tabela 9. Ekstremalne przepływy Osy oraz Lutryny z całego okresu obserwacji, do 2013 roku włącznie (wg danych IMGW-PIB). CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA Charakterystykę hydrologiczną omawianego obszaru można przedstawić głównie na podstawie wyników obserwacji prowadzonych przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie na posterunku w Lisnowie (na rzece Osie) oraz Świeciu nad Osą (rzeka Lutryna). Posterunek na Osie zlokalizowany jest na 39,5 km i zamyka powierzchnię 550 km2. Posterunek na rzece Lutrynie zlokalizowany jest tuż przy ujściu do Osy i obejmuje 333 km2 powierzchni zlewni. W przebiegu stanów wody Osy podczas roku hydrologicznego charakteryzującego się przeciętnymi warunkami hydroklimatycznymi maksymalne wartości około 120 cm występują od stycznia do kwietnia. Zdecydowanie niższe stany występują w ciepłych miesiącach roku zwłaszcza w sierpniu oraz wrześniu. Zmiany poziomu wody w Osie (podobnie jak w przypadku innych cieków) stanowią wypadkową zasilania jej zlewni opadami atmosferycznymi, retencją wody w śniegu i związanymi z tym roztopami oraz parowaniem uzależnionym głównie od temperatury powietrza i zagospodarowania terenu. Amplituda wahań średnich miesięcznych poziomów wody wynosi 61 cm (rys. 2). Najwyższy stan wody (286 cm) wystąpił w styczniu 1924 roku. Najniższy stan wody (18 cm) związany był z rokiem 1969 (tab. 5). W przebiegu stanu wody Lutryny stwierdzamy podobnie jak w przypadku Osy wyższe stany wodny w okresie od stycznia do kwietnia (rys. 3). Niższe stany wody w okolicach 80 cm występują od czerwca do października. Maksymalna amplituda stanów wody wyniosła 208 cm. Najwyższy stan wystąpił w 1980 roku i wynosił 249 cm, a najniższy zanotowano w 1973 roku – 49 cm (tab. 6). Posterunek wodowskazowy Lisnowo Rys. 1. Podział arkusza na jednostki fizycznogeograficzne wraz z siecią hydrograficzną Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki 2001) analizowany obszar (rys. 1) położony jest na Pojezierzu Chełmińskim (315.11), Iławskim (314.90) oraz Brodnickim (315.12). Są to jednostki fizycznogeograficzne należące do makroregionu Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego (315.1) i Pojezierze Iławskie (314.9) podprowincji Południowobałtyckich. Pod względem hipsometrycznym obszar objęty opracowaniem jest urozmaicony. Różnica między punktem najwyższym (133,6 m n.p.m. w okolicach Jeziora Łopatki) i najniższym (38,2 m n.p.m. w bezpośrednim sąsiedztwie koryta rzeki Osy na północno-zachodnim skraju omawianego obszaru) wynosi 95 m. Rzeźba omawianego obszaru jest dość dobrze rozpoznana ( Niewiarowski 1959, 1984, 1990). Cały obszar znajduje się w zasięgu zlodowacenia Wisły. Dominującą formą jest wysoczyzna morenowa porozcinana rynnami polodowcowymi. We wschodniej części obszaru w okolicach miejscowości Konojady występuje równina sandrowa. Wysoczyzna morenowa wykształciła się jako płaska, rzadziej falista. Deniwelacje wynoszą średnio 5 m, tylko w niektórych miejscach (m.in. w okolicach Jeziora Płowęż) przekraczają 10 m. W rynnach polodowcowych współcześnie płyną rzeki Osa i Lutryna oraz występują jeziora. Wcięcie rynien w wysoczyzny morenowe dochodzi do 50 m w dolinie Osy i 20 m w dolinie Lutryny. W dolinie Osy W. Niewiarowski (1990) wyróżnił dwie terasy, które występują w postaci listew i półek. Ponadto dolina Osy porozcinana jest przez dolinki peryglacjalne oraz współczesne dolinki erozyjne. W jej dnie na równinie zalewowej występują starorzecza i suche koryta. Pod względem przepuszczalności utworów powierzchniowych zdecydowanie dominują grunty o przepuszczalności słabej i związane są z występowaniem rozległych wysoczyzn morenowych zbudowanych z różnego typu glin. Jedynie na niewielkich obszarach występują utwory o przepuszczalności średniej i ciągną się one wzdłuż głównych cieków analizowanego obszaru. Obszary torfowiskowe występujące nieregularnie i charakteryzują się przepuszczalnością zróżnicowaną. Obszar objęty arkuszem mapy Jabłonowo Pomorskie charakteryzuje się mozaikową strukturą gleb, co wynika z przestrzennego zróżnicowania skały macierzystej, rzeźby terenu i stosunków wodnych. Na analizowanym obszarze występują różne typy gleb (Mapa glebowo-rolnicza województwa toruńskiego w skali 1:100 000, 1980). Przeważają gleby brunatne i płowe tworzące kompleksy pszenne dobre oraz żytnie bardzo dobre i pszenno-żytnie. Z kolei miejscami wzdłuż Lutryny i Osy występują gleby bielicowe i rdzawe. Z nich tworzą się kompleksy żytnie dobre lub kompleksy żytnie słabe. W obrębie obszarów podmokłych występują gleby torfowe, murszowo-torfowe i mady. Pod względem klimatycznym, biorąc pod uwagę częstość występowania dni z różnymi typami pogody, omawiany obszar znajduje się w regionie ChełmińskoToruńskim oraz na pograniczu regionu Zachodniomazurskiego (Woś 1999). Na tle innych regionów klimatycznych region Chełmińsko-Toruński wyróżnia się dość częstym pojawianiem się dni przymrozkowych bardzo chłodnych z dużym zachmurzeniem, bez opadów. Ponadto w tym regionie notuje się występowanie dni z pogodą bardzo ciepłą z dużym zachmurzeniem (średnio w roku 16 dni). Region Zachodniomazurski obejmuje tylko wschodni skrawek omawianego obszaru, a granica z obszarem Chełmińsko-Dobrzyńskim jest słabo wyrażona (Woś 1999). W tym regionie występują częściej dni umiarkowanie ciepłe z dużym zachmurzeniem i opadem atmosferycznym (średnio w roku 30 dni). Również dość licznie występują dni z pogodą przymrozkową bardzo chłodną z dużym zachmurzeniem (średnio 19 dni). Na obszarze objętym opracowaniem sieć wodna jest stosunkowo bogata. Do głównych rzek należy Osa oraz Lutryna. Pozostałe cieki są niewielkie i należą do nich: Radzyńska Struga, Kanał Sicieński, Duża Bacha oraz Dopływ z jez. Prątynia. Pozostałe cieki są niewielkie i często okresowe. Na analizowanym obszarze położonych jest kilka jezior. Powierzchnia największego z nich (Płowęż) nieco przekracza 174 ha (IRŚ). Oczka występujące na wysoczyźnie morenowej należą zazwyczaj do typu okresowego. Na rozpatrywanym obszarze w części północnej znajduje się dolina Osy, która objęta została różnymi formami ochrony. Utworzono tutaj obszar chronionego krajobrazu pod nazwą Dolina Osy i Gardęgi. W 1994 roku ochroną rezerwatową objęto dolinę Osy od miejscowości Słup-Młyn do Rogóżna Zamek (już poza obszarem arkusza). Ponadto utworzono tutaj obszar siedliskowy Natura 2000. W zachodniej części utworzono zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Słupski Gródek nad Osą". Na tym obszarze znajdują się także, niewielkie fragmenty Brodnickiego Parku Krajobrazowego. IV V VI VII VIII IX Stacja meteorologiczna okres pomiarowy Radzyń-Fijewo 1981-2010 1996 17 19 16 36 9 7 45 14 47 100 48 23 381 2010 38 49 46 29 40 17 125 61 121 118 58 13 715 0,23 11.07.2008 r. Lutryna 18,9 14.07.1980 r. 0,20 04.02.1973 r. Profil Objętość przepływu [m3s-1] Data pomiaru 1 Łasinka Bogdanki 0,1 31.07.2014 2 Osa Sumin 0,5 31.07.2014 3 Osa Słup 0,1 31.07.2014 4 Osa Partęczyny 0,3 31.07.2014 5 Osa Mędrzyce 0,5 31.07.2014 6 Osa Szarnoś 0,5 31.07.2014 9 12 13 Rys. 2. Charakterystyczne stany wody Osy w profilu Lisnowo w latach 1981-2010 (wg danych IMGW-PIB). 14 15 Suma roczna IX X 4-5.04.1975 r. Rzeka 11 Rok hydrolo- XI XII I II III IV V VI VII VIII giczny 24,4 Lp . X Rok Tabela 2. Minimalna i maksymalna roczna suma opadów (mm)z wielolecia na stacji meteorologicznej w Radzyniu-Fijewo (wg danych IMGW-PIB). Osa Tabela 10. Przepływy chwilowe rzek na obszarze arkusza Jabłonowo Pomorskie w 2014 roku. 7 Radzyń-Fijewo 1981-2010 37 40 32 26 34 28 52 69 82 70 52 38 560 Lutryna 0,3 Osą Główną rzeką analizowanego obszaru jest Osa, dopływ Wisły (długość całkowita 109 km, powierzchnia zlewni 1406 km2). Górny i dolny jej odcinek znajduje się poza obszarem objętym arkuszem mapy. W obrębie analizowanego obszaru Osa płynie ze wschodu na zachód. Do Jeziora Płowęż Osa odwadnia dość płytką dolinę, poniżej tego jeziora koryto Osy jest głęboko wcięte w podłoże czwartorzędowe (do 50 m). Szerokość dna doliny Osy dochodzi do 700 m, w swym biegu rzeka meandruje i tworzy starorzecza, które w okresie letnim są zazwyczaj suche. Cechą charakterystyczną tej rzeki jest asymetria jej zlewni. Prawa strona obejmuje 16 % powierzchni zlewni, a lewa 84 %. W obrębie analizowanego obszaru na Osie występuje kilka budowli hydrotechnicznych, tj. MEW Słupski Młyn, MEW Międzyrzecze, oraz próg piętrzący na Jeziorze Płowęż. System budowli hydrotechnicznych, także tych na Osie poza arkuszem, stanowi poważny problem w migracji ryb dwuśrodowiskowych. Jest to rzeka o potencjalnie dużym znaczeniu dla ryb dwuśrodowiskowych ponieważ występują tutaj dogodne warunki siedliskowe. Jednak brak przepławek uniemożliwia wpływanie tutaj migrujących ryb. Największym dopływem Osy jest rzeka Lutryna (długość całkowita 68,3 km, powierzchnia zlewni 335 km2). Odwadnia w większości bezleśnie tereny rolnicze. Płynie w dość głębokiej rynnie w dnie, której znajdują się liczne obszary podmokłe. Koryto Lutryny do Jabłonowa Pomorskiego jest uregulowane. W Świeciu nad Osą Znajduje się MEW. Dopływem Lutryny w Świeciu nad Osą jest Radzyńska Struga długości 29 km i powierzchni 110,9 km2 jest to ciek płynący w rynnie, w górnym biegu jest okresowy i prawie na całej długości uregulowany. Kanał Sicieński, bierze początek z Jeziora Sitno, uchodzi do Lutry w Jabłonowie Pomorskim. Jest ciekiem uregulowanym i pełni funkcję kanału melioracyjnego. Niewielki fragment Kanału Sicieńskiego przed ujściem znajduje się w dość głębokim wąwozie i z tego też powodu rzeka w tym miejscu posiada znaczny spadek. Duża Bacha wraz z jej dopływem Małą Bachą to kolejny dopływ Lutryny, odwadnia zmeliorowany obszar, pocięty siecią kanałów melioracyjnych. Poza tym na obszarze wysoczyzn i w dnach rynien występują drobne mokradła, często okresowe, będące pozostałością dawnych jezior. Ponadto cześć drobnych cieków na obszarach wysoczyzn ma charakter okresowy. W granicach analizowanego obszaru znajduje się 13 jezior o powierzchni większej niż 10 ha (tab. 3), choć trzy z nich tylko w niewielkich fragmentach (tj. jeziora: Piętki, Pobocznik oraz Dąbrówka). Dwa jeziora przekraczają 50 ha i są to Płowęż i Mełno (którego fragment znajduje się poza rozpatrywanym obszarem). W trzech jeziorach (Lisnówko, Płowęż i Blizinki) wody są podpiętrzone. Misy jeziorne w większości mają genezę rynnową. Tabela 3. Zestawienie większych jezior (AJP – Atlas jezior Polski, red. Jańczak 1996). Lp. Powierzchnia [ha] Nazwa jeziora Objętość Głębokość Głębokość max [m] 12,2 AJP Planimetr [tyś.m3] średnia [m] 49,2 52,7 3228,1 6,6 1. Blizinki (Blizno)* 2. Gorzechówko 3. Jezioro Duże 4. Jezioro Mierzyńskie 12,5 11,2 137,5 1,1 1,8 5. Jezioro Szańcowe 31,3 31,7 1735,3 5,5 12,0 6. Lisnówko* 21,6 20,7 1035,2 4,8 9,2 7. Mełno 155,2 167,4 6745,7 4,3 10,5 8. Płowęż* 174,2 160,8 6522,3 3,7 6,3 9. Prątynia 17,7 17,6 564,2 3,2 8,4 10. Żaleń 21,5 21,2 992,0 4,6 9,1 15,1 38,1 15,3 36,6 422,5 3131,9 2,8 8,1 8,2 18,3 Rys.3. Charakterystyczne stany wody Lutryny w profilu Świecie nad Osą w latach 1981-2010 (wg danych IMGW-PIB). Tabela 5. Ekstremalne stany wody Osy w profilu Lisnowo z całego okresu obserwacji, do 2013 roku włącznie (wg danych IMGW-PIB). Posterunek wodowskazowy Lisnowo Rzeka WWW (cm) Data wystąpienia absolutnego max. NNW (cm) Data wystąpienia absolutnego min. 286 01.01.1924 r. 18 09-13.08.1969 r. Osa Tabela 6. Ekstremalne stany wody Lutryny w profilu Świecie nad Osą z całego okresu obserwacji, do 2013 roku włącznie (wg danych IMGW-PIB). Posterunek wodowskazowy Rzeka WWW (cm) Świecie nad Lutryna Osą 249 Data wystąpienia absolutnego max. 14.07.1980 r. NNW (cm) Data wystąpienia absolutnego min. 41 04.02.1973 r. Maksymalne przepływy zarówno w przypadku Osy jak i Lutryny związane są z roztopami wiosennymi. Okres niższych przepływów notowany jest w miesiącach letnich i jesiennych (tab.7 i 8). Średni roczny przepływ Osy wyniósł 2,34 m3s-1 (tab. 7), co w przeliczeniu na odpływ jednostkowy daje 4,25 dm3s-1km2. Średni roczny przepływ Lutryny wyniósł 1,2 m3s-1, co daje 3,4 dm3s-1km2. Niższe wartości odpływu jednostkowego ze zlewni Lutryny świadczą o jej niewielkiej zasobności wodnej. Amplituda przepływów ekstremalnych Osy w profilu Lisnowo jest znaczna i podczas całego okresu obserwacji wyniosła 24,2 m3s-1 (od 0,2 do 24,4 m3s-1, tab. 9). Różnica w przepływach ekstremalnych Lutryny wyniosła 18,7 m3s-1 (od 0,2 do 18,9 m3s-1). Na podstawie ekstremalnych przepływów z wielolecia można stwierdzić znaczącą zmienność zasobów wodnych, zarówno Osy jak i Lutryny. Minimalne odpływy wynoszą od 0,4 dla Osy do 0,6 dm3s-1km2 dla Lutryny, a maksymalne odpowiednio od 44 do 57 dm3s-1km2. Niewielkie cieki występujące na wysoczyźnie zasilane są przez opady atmosferyczne, w mniejszym stopniu przez wody podziemne. Ze względu na dużą zmienność opadów atmosferycznych, o czym już wspomniano, cieki te często funkcjonują okresowo. Brak posterunków wodowskazowych nie pozwala na przedstawienie reżimu drobnych cieków na wysoczyźnie, zapewne ich odpływy jednostkowe są niewielkie. Tabela 7. Przepływy charakterystyczne Osy w profilu Lisnowo (m3s-1) w latach hydrologicznych 1981-2010 (wg danych IMGW). * - zbiornik wodny podpiętrzony XI Na omawianym obszarze wydzielono 12 JCWP, w tym 10 rzecznych i 2 jeziorne. Stan większości cieków i jezior zakwalifikowano jako zły jedynie fragment Osy do Jeziora Płowęż oraz Dopł. z jez. Mierzyńskiego zaliczono do stanu dobrego (tab. 4). XII I II III IV V VI VII VIII IX X Rok NNQ 0,64 0,74 0,89 0,77 1,04 0,90 0,72 0,44 0,23 0,24 0,24 0,38 0,23 SNQ 1,39 1,85 2,32 2,75 3,10 3,13 1,89 1,20 0,97 0,79 0,79 0,98 1,76 SSQ 1,79 2,41 3,06 3,54 4,21 4,16 2,65 1,63 1,36 1,06 0,99 1,19 2,34 Tabela 4. Jednolite części wód powierzchniowych (JCWP). Zestawiono na podstawie danych KZGW. Objaśnienia: NCW - naturalna część wód; SZCW - silnie zmieniona część wód. Nazwa JCWP Kod krajowy Status Stan Osa od wypływu z jez. Trupel do wpływu do jez. RW200019296559 SZCW dobry Płowęż Osa od wypływu jez. Płowęż do ujścia RW20001929699 SZCW zły Lutryna do Dużej Bachy RW20002529665 NCW zły Lutryna od Dużej Bachy do Kanału Sicińskiego RW200023296689 NCW zły Lutryna od Kanału Sicińskiego do ujścia RW200019296699 SZCW Dopł. z jez. Mierzyńskiego RW200023296552 SZCW zły dobry Dopł. z jez. Szańcowego RW200017296592 SZCW zły Dopł. z jez. Prątynia RW200023296572 SZCW zły Łasinka z jez. Łasińskim RW200017296729 SZCW zły Radzyńska Struga RW2000172966929 NCW zły SWQ 2,18 3,04 4,21 4,43 5,43 5,27 3,47 2,22 1,90 1,42 1,23 1,47 3,02 WWQ 8,53 9,00 14,4 12,4 11,6 10,9 8,72 4,53 7,24 5,01 2,91 3,90 14,4 Tabela 8. Przepływy charakterystyczne Lutryny w profilu Świecie nad Osą (m3s-1) w latach hydrologicznych 1981-2010 (wg danych IMGW). XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X Rok NNQ 0,16 0,33 0,38 0,30 0,36 0,28 0,10 0,07 0,048 0,08 0,07 0,08 0,048 SNQ 0,55 0,77 0,91 1,18 1,28 1,04 0,49 0,36 0,32 0,25 0,30 0,37 0,65 SSQ 0,87 1,22 1,57 1,92 2,27 1,90 0,96 0,68 0,58 0,46 0,47 0,57 1,12 SWQ 1,23 1,72 2,71 2,82 3,53 3,09 1,69 1,16 1,03 0,79 0,74 0,86 1,78 STAN CZYSTOŚCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH W związku z obowiązującym Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych (Dz. U. Nr 162, poz. 1008), które wprowadziło zmianę klasyfikacji wskaźników jakości wód w ciekach naturalnych, jeziorach i innych zbiorników wodnych, na mapie nie zastosowano Osa Płowężek Radzyńska Świecie nad Struga Osą 0,5 Nazwa Cieku 31.07.2014 0,2 Na podstawie wyników badań wód rzeki Osy w profilu powyżej Jeziora Płowęż przeprowadzonych przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Bydgoszczy należy stwierdzić, że rzeka ta charakteryzuje się dobrym potencjałem ekologicznym. Nie stwierdzono przekroczenia substancji priorytetowych. Lutryna podzielona jest na trzy jednolite części wód, na zamknięciach, których WIOŚ w 2012 roku prowadził badania na stanowiskach w Lembargu i Jabłonowie Pomorskim oraz na stanowisku ujściowym w Świeciu nad Osą. Wyniki badań wykazały: dobry stan ekologiczny (II klasa) na pierwszym stanowisku w Lembargu, o czym zdecydowała wielkość indeksu makrofitowego (tab. 13). Wyniki badań fizykochemicznych spełniały wymogi klasy I. Umiarkowany stan ekologiczny na stanowisku w Jabłonowie Pomorskim, o czym również zdecydowała wielkość indeksu makrofitowego. Wyniki badań fizykochemicznych spełniały wymogi klasy II. Umiarkowany potencjał ekologiczny stwierdzono na stanowisku ujściowym w Świeciu nad Osą, z uwagi na wielkość indeksu makrofitowego i indeksu makrobezkręgowców. Wyniki badań fizykochemicznych oceniono poniżej dobrego z powodu nadmiernej wielkości zasadowości. Stan sanitarny określono jako niezadowalający, a na stanowisku ujściowym – zły. Stan czystości Lutryny głównego dopływu Osy jest więc niezadowalający, a z uwagi na rolniczy charakter zlewni trudno oczekiwać większej poprawy w tym zakresie. Do Lutryny wprowadzane są ścieki oczyszczone z Jabłonowa Pomorskiego oraz Świecia nad Osą (tab. 14). Ocena stanu czystości wody Radzyńskiej Strugi wykazała dobry stan ekologiczny, o czym zdecydowały wskaźniki biologiczne i fizykochemiczne. Stan sanitarny oceniono jako niezadowalający. Tabela 13. Ocena jakości wody w rzekach. Opracowano na podstawie danych WIOŚ (2012) w Bydgoszczy. 31.07.2014 31.07.2014 Osa do jez. Dopływ z Bursztynowa Rychnowo Lutryna Nowy Młyn 0,25 0,5 Pomorskie 0,6 Kanał Siciński Zamek Lutryna Jaguszewice 0,35 Kanał 0,05 II II niezadowalająca Stan ekologiczny dobry Lutryna, Lembarg II I niezadowalająca dobry Lutryna, Jabłono- III II niezadowalająca umiarkowany III III zła umiarkowany II II niezadowalająca dobry wo Pom. 31.07.2014 0,1 bakteriologiczna 31.07.2014 Lutryna, Świecie Jabłonowo- fizykochemiczna Płowęż Jabłonowo Lutryna Ocena biologiczna 31.07.2014 31.07.2014 n/Osą 31.07.2014 Radzyńska Struga Sicieński Budziszewo 16 Kanał Siciński Książki 0,05 31.07.2014 31.07.2014 17 Lutryna Lembarg 0,4 31.07.2014 18 Duża Bacha Lembarg 0,2 31.07.2014 WODY PODZIEMNE WODY POWIERZCHNIOWE BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA Najstarsze utwory stwierdzone w obrębie obszaru objętego arkuszem należą do kredy (Szelewicka 2002). Na utworach kredy znajdują się osady paleocenu, oligocenu, miocenu i pliocenu. Rozpoznanie osadów paleocenu oraz oligocenu jest jednak nieznaczne. Paleocen reprezentowany jest przez margle (profil badawczy z okolic Gołębiewka, osady oligoceńskie nie zostały zbadane). Pod pokrywą czwartorzędową najbardziej rozpowszechnione są osady mioceńskie o znacznej miąższości (około 80 m), przewiercono je w Rywałdzie Szlacheckim i Świeciu nad Osą. Wśród osadów mioceńskich można wymienić mułki i iły brunatne z przewarstwieniami węgla brunatnego, kwarcowe piaski drobnoziarniste z pyłem węglowym. Pliocen nawiercono jedynie na skraju południowo-wschodnim omawianego regionu (Konojady – Mileszewy) i są to iły lub muły ilaste o miąższości około 24 m. Miąższość utworów czwartorzędowych na tym obszarze waha się od 32 m w Mileszewach do co najmniej 174 m (otwór nie został przewiercony) w rynnie, w okolicach Rywałdu Królewskiego. Stosunkowo duże miąższości czwartorzędu stwierdzono również w Słupie (132 m) i Hermanowie (110 m). Z okresu plejstocenu pochodzą osady zlodowaceń południowopolskich, środkowopolskich i północnopolskich. Gliny z górnego stadiału zlodowaceń południowopolskich stwierdzono m.in. w Słupie, Rywałdzie Królewskim i Gołębiewku. Miąższość ich waha się od około 20 m do 35 m. W Słupie oraz Gołębiewku na osadach zlodowaceń południowopolskich stwierdzono różnoziarniste piaski jednak jak do tej pory nie udało się określić czy reprezentują osady interglacjału mazowieckiego. Na osadach zlodowaceń południowopolskich zalegają utwory zlodowaceń środkowopolskich. Gliny zlodowaceń Odry i Warty są nierozdzielone. Zlodowacenia północnopolskie na omawianym obszarze pozostawiły po sobie 1-3 poziomy glin zwałowych z przewarstwionymi piaszczystymi osadami rzecznymi lub wodnolodowcowymi. Na powierzchni terenu, zwłaszcza w dolinach rzeki Osy i Lutryny, a także w zagłębieniach bezodpływowych występują osady rzeczne, torfy oraz osady jeziorne. III Data wystąpienia absolutnego min. Przeprowadzone w lipcu 2014 pomiary przepływów chwilowych wskazują na wyjątkowo małe zasoby wodne zwłaszcza w odniesieniu do małych cieków (tab.10). Najwyższe przepływy zanotowano dla dwóch najważniejszych cieków, czyli Osy i Lutryny i wyniosły od 0,6 do 0,3 m3s-1. Mniejsze cieki charakteryzowały się zdecydowanie niższymi przepływami. Wahania przepływu wzdłuż Osy są szczególnie widoczne w miejscach występowania zabudowy hydrotechnicznej. Przykładem może być Słupski Młyn gdzie funkcjonuje mała elektrownia wodna. 10 II NNQ (m3/s) symboli dotyczących jakości wód powierzchniowych w punktach pomiarowych. Świecie nad Osą 8 I Data wystąpienia absolutnego max. Świecie nad Tabela 1. Średnie miesięczne i roczne sumy opadów atmosferycznych (mm) w latach 1981-2010 na stacji meteorologicznej w Radzyniu-Fijewo (wg IMGW-PIB). Stacja Okres XI XII meteorologiczna pomiarowy WWQ (m3/s) Rzeka czalności małej wraz z odpadami pochodzącymi z zakładów rolnych i ferm hodowlanych skutkuje pogarszaniem się jakości wód podziemnych w utworach czwartorzędowych. Potencjalnym zagrożeniem jest również rurociąg do przesyłu ropy naftowej z Płocka do Gdańska. W obrębie analizowanego obszaru użytkowe piętra poziomów wodonośnych wyróżniono w osadach czwartorzędu i miocenu. Poziomy kredowe ze względu na znaczną mineralizację nie stanowią poziomu użytkowego (Szelewicka 2002). Zasilanie poziomów wodonośnych odbywa się poprzez infiltrację wody z opadów atmosferycznych. Infiltracja jest utrudniona ponieważ odbywa się poprzez dominujące na powierzchni utwory słabo przepuszczalne. Naturalną bazą drenażową dla wód podziemnych omawianego obszaru jest rzeka Osa. Zwierciadło wody układa się na wysokości od 90 m n.p.m. do 50 m n.p.m. Najpowszechniej występuje sandrowy oraz międzymorenowy poziom wodonośny. Wzdłuż dolin rzecznych osady sandrowe znajdują się na powierzchni. W niektórych miejscach omawianego obszaru poziom ten nie ma kontynuacji, zwłaszcza w miejscach zastoisk. Drugi czwartorzędowy poziom wodonośny zalega pod glinami obu stadiałów zlodowacenia Wisły. Dolny poziom występuje tylko lokalnie m.in. w okolicach miejscowości Słup. Górny poziom wodonośny na wysoczyznach zalega na głębokości 15-50 m, a w dolinach rzek znajduje się płycej. W niektórych miejscach, zwłaszcza na wysoczyźnie, wykazuje się napiętym zwierciadłem, natomiast w dolinach gdzie nie ma utworów izolujących zwierciadło jest swobodne. Środkowy poziom występuje na głębokości od 30 do 55 m. Izolacja poziomu jest częściowa, jej brak występuje w rejonie Jeziora Lisnówek i Jeziora Szańcowego oraz w dolinie Osy. Dolny poziom wodonośny występuje tylko lokalnie na głębokości 50 – 100 m, jest związany z lokalnymi obniżeniami wypełnionymi prawdopodobnie osadami interglacjału mazowieckiego. W zachodniej części omawianego obszaru w kwarcowych piaskach drobnoziarnistych i miejscami z pyłem węgla brunatnego występuje mioceński poziom wodonośny. Główny kierunek spływu wód z tego poziomu odbywa się w kierunku doliny Wisły, a zwierciadło wody jest napięte. Wydajność poziomów wodonośnych jest zmienna i zawiera się w przedziale od 10 do 120 m 3h-1. Maksymalne potencjalne wydajności notowane są na południe od Jabłonowa Pomorskiego. Dynamika wód czwartorzędowych obserwowana jest przez PIG-PIB w punkcie badawczym w Kamieniu oraz Świeciu nad Osą. Studnia w Kamieniu aktualnie nie jest obserwowana. W Świeciu nad Osą pomiary poziomu zwierciadła wody obserwowane są od 2011 roku. Z tego też powodu wieloletnia dynamika wahania zwierciadła wód podziemnych zostanie zaprezentowana na podstawie danych z posterunku w Kamieniu. Jest to studnia wiercona o głębokości 47 m, w której głębokość ustalonego zwierciadła wody wynosi 5,5 m. Dane dotyczące średnich miesięcznych i rocznych stanów wody przedstawiono w tab. 11. W przebiegu średnich stanów wody nie można wyróżnić okresu z jego wyraźnym obniżeniem. Różnica pomiędzy najwyższym a najniższym stanem wynosi 13 cm, co związane jest z napiętym charakterem zwierciadła i rozległym obszarem zasilania. Amplituda pomiędzy ekstremalnymi stanami wynosi 160 cm. Maksymalny stan wód podziemnych został zanotowany w 1989 roku, minimalny wystąpił w roku 1996. Rozpoznanie stanu czystości oraz stanu ekologicznego jezior na analizowanym obszarze jest ograniczone do dwóch największych: Mełna i Płowęż. Pierwsze z nich posiada niekorzystnie ukształtowaną i zagospodarowaną zlewnię z tego powodu jest silnie narażone na jej negatywne oddziaływanie (III klasa podatności na degradację). Jezioro Mełno było badane przez WIOŚ w Bydgoszczy po raz ostatni w 2009 roku. Badania wskazały na umiarkowany stan ekologiczny jeziora, w parametrach fizykochemicznych dominowały przekroczenia SD oraz N. Jezioro Płowęż było badane w 2008 roku. Zagospodarowanie rolnicze zlewni oraz niekorzystne warunki morfometryczne sprawiły, że jezioro jest poza kategorią podatności na degradację. Badania wykazały zły stan ekologiczny oraz przekroczenie P, N oraz chlorofilu „a”. Tab. 14. Zestawienie ważniejszych zrzutów ścieków Lp. Miejscowość 1 Świecie nad Osą - Nowa Wieś 2 Nowy Młyn 3 Jabłonowo Pomorskie Zakład Rodzaj ścieków Oczyszczalnia komunalne gminna Ośrodek komunalne wypoczynkowy Oczyszczalnia komunalne gminna Oczyszczalnia Komunalne, gminna przemysłowe Ilość Urządzenia [m3/d] oczyszczające max/aktualna Kierunek zrzutu 665/251 mech-biol Lutryna - biol komora infiltracji 24/20 mech-biol Lutryna 2000/1159 mech-biol Lutryna * numeracja zgodna z numeracją na mapie PRZEOBRAŻENIA STOSUNKÓW WODNYCH Przeobrażenia stosunków wodnych – podobnie jak w przypadku innych tego rodzaju obszarów – posiadają genezę zarówno naturalną jak i antropogeniczną. Stosunki wodne na obszarze objętym arkuszem mapy Jabłonowo Pomorskie zostały w znacznym stopniu przeobrażone przez człowieka. Pierwsze zmiany polegające na budowie młynów wodnych miały miejsce już w XIV wieku (Podgórski 2004). Do dziś dogodne warunki naturalne wykorzystywane są na potrzeby piętrzeń. W miejscach tych funkcjonują zazwyczaj małe elektrownie wodne. Przeobrażenia stosunków wodnych na szeroką skalę rozpoczęły się jednak od XIX wieku. Zmiany te polegały na prawie całkowitym zmeliorowaniu znacznych obszarów. Prace polegały na utworzeniu sztucznej sieci drenarskiej i wybudowaniu otwartych rowów. W wyniku tych prac nastąpiło ograniczenie zdolności retencyjnych obszaru, obniżenie płytkich wód podziemnych. Przyspieszenie spływu wód oraz intensywny rozwój rolnictwa spowodowało znaczący wzrost zanieczyszczeń cieków i jezior. Rozbudowa sieci wodociągowej i związane z nią przerzuty wody czystej nie współwystępowała z rozbudową sieci kanalizacyjnej. Literatura Atlas jezior Polski, 1996, (red. J. Jańczak), Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań. Choiński A., 2006, Katalog jezior Polski, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań. Kondracki J. 2001, Geografia regionalna Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Mapa glebowo-rolnicza województwa toruńskiego w skali 1:100 000, 1980, IUNG, Puławy. Mrózek W., 1984, Wody płynące [w:] Województwo toruńskie. Przyroda, ludność, i osadnictwo, gospodarka, pod red. R. Galona, PWN Warszawa-Poznań-Toruń. Niewiarowski W., 1959, Formy polodowcowe i typy deglacjacji na Wysoczyźnie Chełmińskiej, Studia Soc. Sc. Toruń., Sec. C, vol. 4 nr 1, Toruń. Niewiarowski W., 1984, Osady czwartorzędowe i rzeźba terenu, [w:] Województwo toruń- Tabela 11. Średnie, maksymalne, minimalne miesięczne i roczne (1981-1989;19932001) stany wód podziemnych (cm) w punkcie badawczym PIG-PIB nr II/190/1 w Kamieniu (opracowano na podstawie danych PIG-PIB). XI skie. Przyroda, ludność i osadnictwo, gospodarka, pod red. R. Galona, PWN WarszawaPoznań-Toruń. Niewiarowski W., 1990, Geomorfologia i budowa geologiczna projektowanego rezerwatu przyrodniczego „Dolina Osy” i jego okolic, maszynopis. XII I II III IV V VI VII VIII IX X Rok średnia 496 494 490 491 487 490 491 492 494 500 497 498 493 Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2009, 2011 roku, 2012, Max 448 431 410 432 432 437 431 441 437 450 443 425 410 Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz. Min 528 526 529 520 523 519 569 525 532 570 570 539 570 Podgórski Z., 2004, Wpływ budowy i funkcjonowania młynów wodnych na rzeźbę terenu i wody powierzchniowe Pojezierza Chełmińskiego i przyległych części dolin Wisły i Drwęcy, Pod względem chemicznym wody czwartorzędowe należą do typu HCO3-Ca i w przeważającej części należą do wód słodkich. Jedynie w Widlicach i Lisnowie notowane są podwyższone zawartości chlorków. Są to wody twarde lub średniotwarde z odczynem od lekko kwaśnego do lekko zasadowego. Niektóre parametry ich jakości przedstawiono w tab. 12. Wody na obszarze doliny Osy i Lutryny zaliczane są do klasy II b. Poza tym na większości obszaru wody zaliczane są do III klasy, co zazwyczaj jest związane z przekroczeniem norm dla żelaza. Wody w piaskach miceńskich ze względu na obecność pyłu węgla brunatnego charakteryzują się wysoką utlenialnością, ponadto zawierają ponadnormatywne stężenia żelaza, manganu i azotu amonowego. Wody kredowe są zasolone (zawartość chlorków w otworze Świecie nad Osą wynosi 752 mgCl/dm3) z tego względu nie nadają się do wykorzystania jako piętro użytkowe. Tabela 12. Wybrane parametry jakości wody w utworach czwartorzędowych wg Szelewickiej (2002). Parametr 3 Zakres Średnia Tło twardość, mvl/dm 4,5 – 20,5 7,9 6,0 – 9,0 siarczany, mg/dm3 0,0 – 307,0 23,0 0,0 - 500 chlorki, mg/dm3 3,0 - 193,0 25,0 10,0 – 20,0 amoniak N-NH4, mg N/dm3 0,02 – 3,0 0,7 0,0 – 0,5 azotany N-NO3, mgN/dm3 0,1 – 40,0 1,6 0,0 – 2,0 żelazo, mg/dm3 0,2 - 11,0 4,74 2,0 - 4,0 mangan, mg/dm3 0,04 - 0,72 0,26 0,1 - 0,3 Zagrożenie wód podziemnych związane jest przede wszystkim z miejscami gdzie brak jest izolacji poziomu wodonośnego, a więc wzdłuż dolin rzecznych rzek Lutryny i Osy oraz w otoczeniu jezior: Lisnówek oraz Szańcowego. Ponadto zagrożenia związane są ze stosowaniem nawozów mineralnych, zwłaszcza na obszarach o przepuszczalności średniej, a także na obszarach zmeliorowanych o przepusz- UMK, Toruń. Szelewicka A., 2002, Objaśnienia do mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50000, arkusz Jabłonowo Pomorskie, PIG, Warszawa. Woś A., 1999, Klimat Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Wójcik G., Marciniak K., 1993, Opady atmosferyczne w regionie dolnej Wisły w okresie 1951-1980 [w:] Uwarunkowania przyrodnicze i społeczno-ekonomiczne zagospodarowania dolnej Wisły, pod red. Z. Churskiego, Toruń. © Copyright by Bożena Pius Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu