Fundusz Alimentacyjny - Biuro Studiów i Ekspertyz

KANCELARIA SEJMU
BIURO STUDIÓW
I EKSPERTYZ
WYDZIAŁ ANALIZ
EKONOMICZNYCH
I SPOŁECZNYCH
Luty 2003
Informacja
Nr 957
Fundusz Alimentacyjny
Bożena Kłos, Jolanta Szymańczak
Opracowanie składa się z dwóch części. W pierwszej z nich
przedstawiono:
- wybrane informacje o zasadach alimentacji oraz o postępowaniu
w sprawach alimentacyjnych,
- podstawowe standardy wyznaczone w prawie międzynarodowym
w zakresie alimentacji,
- prawno-organizacyjne zasady funkcjonowania Funduszu
Alimentacyjnego.
Informacje dotyczące regulacji prawnych w zakresie alimentacji
pokazują
szerszy
kontekst
funkcjonowania
Funduszu
Alimentacyjnego i ściśle związane są z realizacją jednego z celów
Funduszu, czyli zwiększenia odpowiedzialności osób zobowiązanych
do alimentacji.
W części drugiej scharakteryzowano społeczno-ekonomiczne
warunki funkcjonowania Funduszu na podstawie danych
statystycznych publikowanych przez Główny Urząd Statystyczny i
Zakład Ubezpieczeń Społecznych.
Na podstawie Analizy wyników badania świadczeń z Funduszu
Alimentacyjnego wypłaconych z grudniu 2001 r. - publikacji
Departamentu Statystyki ZUS, przedstawiono społeczny aspekt
funkcjonowania Funduszu.
BSiE
1
Spis treści
I. Alimenty i Fundusz Alimentacyjny
1. Zasady alimentacji i postępowania w sprawach alimentów w prawie polskim
2. Standardy międzynarodowe w zakresie alimentacji
3. Prawno-organizacyjne zasady funkcjonowania Funduszu Alimentacyjnego
4. Fundusz Alimentacyjny - aktualne zasady i warunki funkcjonowania
II. Społeczno-ekonomiczne warunki funkcjonowania Funduszu Aliemnatacyjnego
1. Fundusz Alimentacyjny w latach 1980-2002
2. Zaległości zobowiązanych do płacenia alimentów
3. Dochody w rodzinach osób uprawnionych do świadczeń z Funduszu Alimentacyjnego
a kryterium dochodowe przyznawania świadczeń
4. Wysokość świadczeń z Funduszu Alimentacyjnego a wysokość zasądzonych alimentów
5. Świadczeniobiorcy i uprawnieni do świadczeń alimentacyjnych
III. Podsumowanie
1
1
3
4
5
7
7
10
12
13
15
17
I. ALIMENTY I FUNDUSZ ALIMENTACYJNY
1. Zasady alimentacji i postępowania w sprawach alimentów w prawie polskim
W Polsce obowiązują od lat ustalone rozwiązania prawne i instytucjonalne dotyczące alimentacji.1 Zgodnie z art. 128 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego obowiązek dostarczania
środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania (obowiązek alimentacyjny) obciąża krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo.
W myśl art. 135 k.r.o. Zakres świadczeń alimentacyjnych zależy od usprawiedliwionych
potrzeb uprawnionego oraz od zarobkowych i majątkowych możliwości zobowiązanego (§ 1).
1
Akty prawne regulujące alimentację:
1. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (ustawa z 1964 r. ze zmianami) – art. 58, art. 61, art. 128-144.
2. Kodeks postępowania cywilnego (ustawa z 1964 r. ze zmianami).
3. Kodeks karny (ustawa z 1997 r. ze zmianami) – art. 209.
4. Ustawa o Funduszu Alimentacyjnym z 1974 r. (ze zmianami).
5. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 1968 r. (ze zmianami) w sprawie czynności komorników.
6. Rozporządzenie Ministrów Pracy, Płacy i Spraw Socjalnych oraz Sprawiedliwości z dnia 4 grudnia 1974 r.
(ze zmianami) w sprawie świadczeń z funduszu alimentacyjnego.
7. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie określenia wzoru
wniosku o ustalenie prawa do świadczeń z funduszu alimentacyjnego i wzoru oświadczeń niezbędnych do
ustalenia prawa do świadczeń z funduszu alimentacyjnego.
8. Konwencja o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych, Haga, 12 października 1973 r. (Dz. U. z
2000 r. Nr 39, poz. 444).
9. Konwencja o dochodzeniu roszczeń alimentacyjnych za granicą, Nowy Jork, 20 czerwca 1956 r. (Dz. U. z
1961 r. Nr 17, poz. 87).
10. Konwencja o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń odnoszących się do obowiązków alimentacyjnych, Haga,
12 października 1973 r. (Dz. U z 2000 r. Nr 2, poz. 13).
2
BSiE
Wykonanie obowiązku alimentacyjnego względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie
utrzymać się samodzielnie, może polegać także, w całości lub w części, na osobistych staraniach o jego utrzymanie lub wychowanie (§ 2).
Sądy w naszym kraju najczęściej orzekają alimenty na rzecz dzieci, od tego z rodziców,
który nie sprawuje bezpośredniej opieki; bardzo rzadko obowiązkiem alimentacyjnym obciążani są dalsi krewni zobowiązani do alimentacji (np. dziadkowie). W literaturze przedmiotu
podkreśla się fakt, że w praktyce nie stosuje się zasądzania i ściągania alimentów od dalszych
krewnych, chociaż taką możliwość dają obowiązujące przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Uporczywe uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego jest przestępstwem, zagrożonym
grzywną, karą ograniczenia wolności, albo pozbawienia wolności do lat 2 (art. 209 k.k.). Przy
czym należy wyjaśnić, że „uchylanie się” oznacza umyślne zaniechanie spełnienia obowiązku
łożenia na utrzymanie innej osoby.
Przestępstwo to jest ścigane na wniosek pokrzywdzonego, tzn. np. matka działając w
imieniu małoletniego może złożyć zawiadomienie o przestępstwie z art. 209 k.k. w prokuraturze.
Jeżeli wierzyciel (osoba uprawniona do pobierania alimentów) nie może ich uzyskać od
dłużnika, składa wniosek do komornika o egzekucję świadczenia. W przypadku gdy komornik stwierdzi częściową albo całkowitą niemożność egzekucji alimentów osoba uprawniona
składa wniosek do komornika o przyznanie świadczenia z Funduszu Alimentacyjnego.
Zgodnie z § 170 rozporządzenia MS w sprawie czynności komorniczych, jeżeli egzekucja
świadczeń alimentacyjnych nie dała pozytywnego wyniku na skutek złośliwego uchylania się
przez dłużnika od wykonania obowiązku alimentacyjnego, komornik zawiadamia o tym wierzyciela i poucza go, że przysługuje mu prawo skierowania wniosku do prokuratora o pociągnięcie dłużnika do odpowiedzialności karnej za złośliwe uchylanie się od alimentacji.
W obowiązującym systemie, mimo instytucji upoważnionych do ściągania świadczeń od
dłużnika uchylającego się od obowiązku alimentacyjnego, egzekucja zasądzonych alimentów
niejednokrotnie okazuje się niemożliwa. W nowych warunkach ekonomiczno-społecznych
duża grupa zobowiązanych do alimentacji pozbawiona jest dochodów i nie posiada majątku,
który mógłby być zajęty na poczet świadczeń alimentacvjnych i właśnie taka sytuacja jest
najczęstszą przyczyną niemożności egzekucji zasądzonych alimentów.
W naszym kraju alimentacja dotyczy głównie dzieci; około 98% orzeczeń sądowych dotyczy zasądzenia alimentów na rzecz dzieci.
GUS publikuje corocznie liczbę orzeczonych rozwodów, liczbę dzieci rozwiedzionych
małżeństw, liczbę wniosków o alimenty wpływających do sądów, liczbę spraw o alimenty
załatwionych przez sądy. Jednakże na podstawie tych danych trudno jest nawet w przybliżeniu oszacować liczbę osób uprawnionych tytułem sądowym do pobierania alimentów. Do
alimentów uprawnione są bowiem dzieci nie tylko rozwiedzionych rodziców, a w sprawie o
alimenty dotyczącej jednej osoby można składać do sądu w ciągu roku więcej niż jeden wniosek. W ostatnich latach liczba rozwodów utrzymywała się na poziomie ok. 40 tys. rocznie,
odpowiednio liczba dzieci rozwiedzionych rodziców kształtowała się od ok. 40 tys. do 50 tys.
rocznie. Liczba spraw o alimenty wnoszonych do sądów (podawana liczba spraw o alimenty
w danym roku obejmuje sprawy o przyznanie alimentów oraz sprawy o podwyższenie lub
obniżenie kwoty już zasądzonych alimentów) kształtowała się na poziomie ok. 180 tys. Natomiast systematycznie zwiększała się liczba osób skazanych za uporczywe uchylanie się od
obowiązku alimentacyjnego (liczba ta w 1990 roku wynosiła 7 563, w 2000 r. – 20 980).
BSiE
3
2. Standardy międzynarodowe w zakresie alimentacji
Zgodnie ze standardami międzynarodowymi państwo jest zobowiązane do określonych
działań mających na celu wsparcie osób uprawnionych do otrzymywania alimentów, w sytuacji, gdy dłużnik uchyla się od tego obowiązku.
Standardy te wyznacza m.in.: Konwencja o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych, Konwencja o prawach dziecka, Rekomendacja Rady Europy Nr R(82)2 w sprawie
wypłacania przez państwo zaliczek na poczet świadczeń alimentacyjnych należnych dzieciom.
Konwencja o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych (Dz. U. z 2000 r. Nr
39, poz. 444)
Art. 10
Prawo właściwe dla zobowiązania alimentacyjnego określa między innymi:
1. czy i w jakim zakresie oraz od jakiej osoby wierzyciel może żądać alimentów,
2. kto jest uprawniony do wszczęcia postępowania w sprawie alimentów oraz jaki jest termin przedawnienia,
3. zakres zobowiązania alimentacyjnego dłużnika, jeżeli instytucja publiczna dochodzi
zwrotu świadczeń wypłaconych wierzycielowi.
Konwencja o prawach dziecka (Dz. U. z 1991 r. Nr 16, poz. 71)
Art. 26
1. Państwa-Strony będą uznawać prawo każdego dziecka do korzystania z systemu zabezpieczenia społecznego, w tym ubezpieczeń socjalnych oraz będą podejmowały niezbędne kroki
do osiągnięcia pełnej realizacji tego prawa zgodnie z ich prawem wewnętrznym.
2. Tam, gdzie jest to możliwe, powyższe świadczenia powinny być zabezpieczone z
uwzględnieniem zasobów i warunków życia dziecka oraz osób odpowiedzialnych za jego
utrzymanie, jak również wszelkich innych okoliczności, odnoszących się do stosowania realizacji świadczeń wnioskowanych przez dziecko lub w jego imieniu
Rekomendacja Rady Europy Nr R(82)2 w sprawie wypłacania przez państwo zaliczek
na poczet świadczeń alimentacyjnych należnych dzieciom
... Zaleca rządom Państw Członkowskich:
1. Przyjęcie, kierując się zasadami zawartymi w załączniku do niniejsze Rekomendacji,
systemu wypłacania zaliczek na poczet alimentów należnych dzieciom, gdy dłużnik nie wypełnia swego obowiązku lub jeśli posiadają już system mający ten sam cel, przystosowanie go,
jeśli zachodzi potrzeba, do wyżej wymienionych zasad;
2. Wzmocnienie środków ściągania zaliczek od dłużnika przebywającego w innym państwie i w tym celu ułatwienie uznania i wykonania decyzji dotyczących obowiązków alimentacyjnych należnych dzieciom przez ratyfikację odpowiednich konwencji międzynarodowych.
Zasady dotyczące wypłaty zaliczek, określono w załączniku do ww. Rekomendacji i
brzmią one następująco:
1. Wypłaty zaliczek na poczet alimentów należnych dzieciom powinny być dokonywane
zgodnie z systemem ustalonym przez Państwo, jeśli osoba obowiązana na mocy tytułu egzekucyjnego do świadczeń alimentacyjnych nie wypełnia swego zobowiązania. System ten należy
stosować wobec dzieci mieszkających na terytorium tego Państwa, a nie mieszkających razem
z osobą zobowiązaną do alimentów.
4
BSiE
2. Granica wieku, do jakiej należy wypłacać zaliczki, jest określona przez każde Państwo.
W każdym przypadku wypłata powinna być zapewniona do chwili wygaśnięcia obowiązku
szkolnego.
3. Wypłaty zaliczek można odmówić, jeśli dziecko lub ten z rodziców, z którym mieszka
dysponuje wystarczającymi środkami finansowymi na pokrycie potrzeb dziecka.
4. Wypłata zaliczek może być ograniczona do sumy określonej według kryteriów ustalonych przez każde Państwo.
5. Wypłata zaliczek nie zwalnia dłużnika z obowiązku zwrócenia Państwu sumy przez nie
wypłaconej ani z obowiązku wypłaty dziecku wszelkiej ewentualnej pozostałej do wypłacenia
sumy.
6. Władze państwowe mogą ściągać od dłużnika wypłacone zaliczki. Mogą one również,
jeśli posiadają takie uprawnienia, dochodzić sądownie, na rachunek wierzyciela, całej należności objętej tytułem egzekucyjnym. Z wyjątkiem przypadku podwójnej wypłaty, nieściągnięcie od dłużnika całości lub części wypłaconych zaliczek nie może uzasadniać dochodzenia ich
zwrotu od dziecka.
3. Prawno-organizacyjne zasady funkcjonowania Funduszu Alimentacyjnego
Fundusz Alimentacyjny funkcjonuje od 1 stycznia 1975 r. i stanowi instytucję dobrze zakorzenioną w świadomości społecznej. Fundusz ten nie ma osobowości prawnej, jego dysponentem jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Został wprowadzony ustawą z dnia 18 lipca
1974 roku o funduszu alimentacyjnym (Dz. U. z 1974 r. Nr 27, poz. 157).
Od momentu powołania - Fundusz w myśl ustawy - ma spełniać dwa cele:
- wspierać opiekę nad dziećmi i innymi osobami znajdującymi się w trudnej sytuacji materialnej z powodu niemożności wyegzekwowania świadczeń alimentacyjnych,
- zwiększać odpowiedzialność osób zobowiązanych do alimentacji.
Od 1975 roku przepisy ustawy o Funduszu Alimentacyjnym wielokrotnie nowelizowano;
nowelizacje dotyczyły przede wszystkim kryteriów uprawniających do świadczeń i wysokości świadczeń.
Najbardziej znaczące zmiany wprowadziła ustawa z dnia 30 maja 1989 roku o zmianie
ustawy o funduszu alimentacyjnym (Dz. U. Nr 35, poz. 191), która weszła wżycie z dniem 1
lipca 1989 roku. Zmiany te były następujące:
- odstąpienie przy przyznawaniu świadczeń z Funduszu od warunku nie przekroczenia
określonej kwoty dochodu na członka rodziny,
- określenie górnej granicy wypłacanych świadczeń – parametrycznie w stosunku do przeciętnego, miesięcznego wynagrodzenia pracowników gospodarki uspołecznionej za ubiegły
rok kalendarzowy na poziomie 25% przeciętnego wynagrodzenia,
- pozbawienie prawa do korzystania ze świadczeń funduszu osób pełnoletnich, które nie
uczą się lub nie są inwalidami I i II grupy.
Ustawa z dnia 29 listopada 1990 r. o zmianie ustawy o funduszu alimentacyjnym (Dz. U.
Nr 90, poz. 528), która weszła w życie z dniem 28 grudnia 1990 r., wprowadziła kolejne
zmiany:
- górną granicę wypłacanych świadczeń ustalono na poziomie 30% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia pracowników gospodarki uspołecznionej w poprzednim kwartale (ogłoszonego przez prezesa GUS),
- przyjęto zasadę kwartalnej waloryzacji wypłacanych świadczeń,
BSiE
5
- utrzymano zasadę wypłacania świadczeń w kwotach nie wyższych niż zasądzone alimenty,
- dopuszczono możliwość korzystania ze świadczeń Funduszu przez osoby pełnoletnie,
które nie uczą się w szkole dziennej i nie są inwalidami I i II grupy, pod warunkiem osiągnięcia przez nie określonego wieku (dla kobiet 50 lat, dla mężczyzn 65 lat),
- ustalono, że przez okres nie dłuższy niż 9 miesięcy wypłacane będą świadczenia osobom,
wobec których wygasł obowiązek alimentacyjny wskutek śmierci osoby zobowiązanej do
płacenia alimentów. Okres ten jest przeznaczony do załatwienia formalności związanych z
ustaleniem prawa do renty rodzinnej.
Kolejna istotna zmiana w przepisach o Funduszu Alimentacyjnego została wprowadzona
od 1 stycznia 2000 r. ustawą z dnia 7 października 1999 r. o zmianie ustawy o funduszu alimentacyjnym (Dz. U. Nr 90, poz. 1000). Najważniejsze wprowadzone zmiany to:
- przywrócenie kryterium dochodowego; ustalono, że świadczenia przysługują osobie jeżeli przeciętny miesięczny dochód na osobę w rodzinie uprawnionego nie przekracza kwoty
odpowiadającej 60% przeciętnego wynagrodzenia ogłoszonego przez Prezesa GUS do celów
emerytalnych za ten sam rok kalendarzowy,
- przyjęcie zasady ustalanie górnej granicy wypłacanych świadczeń na okres 12 miesięcy,
poczynając od czerwca każdego roku do końca maja następnego roku,
- wprowadzenie zasady, że dochód ustala się zgodnie z kryteriami przyjętymi w ustawie o
zasiłkach rodzinnych, pielęgnacyjnych i wychowawczych,
- ujednolicenie wieku kobiet i mężczyzn uprawnionych do świadczeń w określonych okolicznościach na 50 lat,
- w przypadku śmierci dłużnika ZUS wypłaca świadczenie w kwocie nie wyższej niż minimalna renta rodzinna nie dłużej niż okres, w którym byłaby wypłacana renta rodzinna, jeżeli osobie dotychczas uprawnionej do alimentów nie przysługuje renta rodzinna, stałe świadczenie z opieki społecznej lub inna stała pomoc.
Ustawą z dnia 17 grudnia 2001 r. o zmianie ustawy o Funduszu Alimentacyjnym, ustawy o
zasiłkach rodzinnych, pielęgnacyjnych i wychowawczych i ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz. U. z 2001 r. Nr 154,
poz. 1791) ustalono zasady wypłacania świadczeń z Funduszu na okres 12 miesięcy w terminie od 1 czerwca 2002 r. do 31 maja 2003 r. (szczegóły w dalszej części opracowania).
Ustawa z dnia 18 grudnia o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz o
zmianie innych ustaw (Dz. U. z 2002 r. Nr 241, poz. 2074) uchyliła przepisy upoważniające
ZUS do egzekucji należności Funduszu Alimentacyjnego od osoby zobowiązanej do alimentacji otrzymującej świadczenia rentowe lub emerytalne w trybie egzekucji administracyjnej,
albowiem przepisy te były niekorzystne dla ZUS.
4. Fundusz Alimentacyjny – aktualne zasady i warunki funkcjonowania 2
Warunki przyznania świadczeń
Świadczenia z funduszu przysługują osobie, która spełnia łącznie następujące warunki:
- zamieszkuje w Polsce,
- ma sądownie ustalone alimenty,
- egzekucja alimentów okazała się bezskuteczna całkowicie lub częściowo.
2
Ta część została opracowana m.in. na podstawie informacji ZUS umieszczonych na stronach www.
6
BSiE
- przeciętny miesięczny dochód na osobę w rodzinie nie przekracza ustawowo wyznaczonej kwoty - w okresie od 1 czerwca 2002 r. do 31 maja 2003 r. świadczenia przysługują, jeżeli przeciętny miesięczny dochód na osobę w rodzinie uprawnionego, osiągnięty w roku kalendarzowym poprzedzającym ten okres, nie przekracza kwoty 612 zł.
Jest to kwota netto, albowiem od dochodu rodziny odliczane są obciążenia podatkiem dochodowym od osób fizycznych, składki z tytułu ubezpieczeń: emerytalnego, rentowego i chorobowego oraz kwoty alimentów, świadczonych przez osoby w rodzinie na rzecz innych
osób. Kwotowe ustalenie kryterium dochodowego obowiązuje tylko dla okresu zasiłkowego
1 czerwca 2002 r. – 31 maja 2003 r. i nie znosi przyjętego w ustawie kryterium dochodowego, określonego na poziomie kwoty odpowiadającej 60% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za poprzedni rok kalendarzowy. Gdyby kryterium to obowiązywało w obecnym
okresie zasiłkowym – prawo do świadczeń z Funduszu miałyby osoby z dochodem na jedną
osobę w rodzinie w kwocie brutto nie przekraczającej 1227,07 zł. Próg dochodowy przyjęty
na okres 1 czerwca 2002 r. – 31 maja 2003 r. oznacza więc ograniczenie kręgu osób uprawnionych do świadczeń z Funduszu Alimentacyjnego.
Mimo przekroczenia kwoty kryterium dochodowego świadczenia przysługują, jeżeli łączna kwota przekroczenia dochodu, przypadająca na wszystkich członków rodziny nie równoważy łącznej kwoty świadczeń, które przysługiwałyby na wszystkie osoby spełniające warunki do otrzymywania świadczeń, pod warunkiem że świadczenia przysługiwały choćby za
jeden miesiąc w poprzednim okresie świadczeniowym, tj. od 1 czerwca 2001 roku do 31 maja
2002 r.
Świadczenia z funduszu nie przysługują osobie, która:
- otrzymuje pełne utrzymanie z funduszy państwowych i społecznych, a w szczególności:
odbywa czynną służbę wojskową lub spełnia zastępczo obowiązek tej służby, przebywa w
placówce zapewniającej całodobowa opiekę oraz zaspokajającej niezbędne potrzeby, jeżeli za
jej pobyt nie ponosi odpłatności,
- jest uprawniona do zasiłków pieniężnych przewidzianych dla dzieci żołnierzy oraz osób
spełniających zastępczo obowiązek służby wojskowej, zobowiązanych do świadczeń alimentacyjnych,
- po osiągnięciu pełnoletności nie kształci się w szkole, nie jest uznana za osobę o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności bądź nie posiada orzeczenia traktowanego na równi z orzeczeniem o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności,
chyba że ukończyła 50 lat (kobieta i mężczyzna).
Prawo do świadczeń z Funduszu Alimentacyjnego ustala się na okres 12 miesięcy – od
czerwca danego roku do końca maja roku następnego. Świadczenie przyznaje się od miesiąca,
w którym do organu egzekucyjnego został złożony kompletny wniosek. Świadczenie wypłaca
się w okresach miesięcznych, w dniu ustalonym w decyzji przyznającej świadczenie jako
termin płatności.
Wniosek o przyznanie świadczeń (druk ZUS AI.-10) oraz oświadczenia o dochodach rodziny (druk ZUS AI.9) wraz z dowodami dokumentującymi prawo do świadczeń składa się
do komornika sądowego, prowadzącego egzekucję zasądzonych alimentów.
Jeżeli osoba zobowiązana do alimentacji przebywa za granicą, wniosek z załączonym tytułem egzekucyjnym zasądzającym alimenty składa się do oddziału ZUS, właściwego ze
względu na miejsce zamieszkania.
ZUS ma obowiązek wydania decyzji w sprawie prawa do świadczeń z Funduszu. Od decyzji ZUS przysługuje osobie zainteresowanej prawo odwołania się do sądu okręgowego – sądu
BSiE
7
pracy i ubezpieczeń społecznych, za pośrednictwem oddziału ZUS, który wydał tę decyzję, w
terminie 30 dni od daty otrzymania.
Wysokość świadczeń wypłacanych z Funduszu Alimentacyjnego
Świadczenia z Funduszu przysługują w wysokości alimentów bieżąco ustalanych przez
sąd, jednakże nie wyżej niż 30% przeciętnego wynagrodzenia ogłaszanego przez Prezesa
GUS do celów emerytalnych za rok kalendarzowy poprzedzający okres, na który przyznano
świadczenie z Funduszu. W okresie od 1 czerwca 2002 r. do 31 maja 2003 r. wysokość
świadczeń wypłacanych z Funduszu nie może być wyższa niż 618, 60 zł.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych wypłaca świadczenia z Funduszu Alimentacyjnego w
zastępstwie osoby zobowiązanej do alimentów, po stwierdzeniu przez komornika sądowego
całkowitej lub częściowej bezskuteczności egzekucji zasądzonych alimentów.
Osoba zobowiązana do alimentów ma obowiązek zwrotu na konto Funduszu równowartości wypłaconych w jej zastępstwie świadczeń wraz z opłatą na pokrycie kosztów działalności
Funduszu, wynoszącą 5% wypłaconych świadczeń.
Dochodzenie należności Funduszu Alimentacyjnego od osób zobowiązanych do alimentacji prowadzi komornik sądowy. Komornik zobowiązany jest do przekazywania na rachunek
Funduszu wszelkich kwot ściągniętych od dłużnika.
Jeżeli w okresie wypłaty świadczeń z Funduszu Alimentacyjnego należność Funduszu nie
zostanie zaspokojona, po zaprzestaniu wypłaty świadczeń komornik sądowy przekazuje ZUS
kwoty ściągnięte od osoby zobowiązanej, pozostałe po zaspokojeniu bieżących alimentów.
Osoba pobierająca świadczenia z Funduszu Alimentacyjnego ma obowiązek zawiadamiania ZUS o każdej zmianie okoliczności mających wpływ na uprawnienie do świadczeń i ich
wypłatę (np. ukończenie szkoły, pobieranie alimentów bezpośrednio od osoby zobowiązanej).
Jeżeli osoba bezpodstawnie pobrała świadczenia z Funduszu jest zobowiązana do ich
zwrotu wraz z odsetkami w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego. Jeżeli taka osoba otrzymuje emeryturę lub rentę, to bezpodstawnie pobrane świadczenia
potrącane są z wypłacanej emerytury lub renty. W innych przypadkach bezpodstawnie pobrane świadczenia podlegają ściągnięciu w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w
administracji.
II. SPOŁECZNO-EKONOMICZNE WARUNKI FUNKCJONOWANIA
FUNDUSZU ALIEMNATCYJNEGO
1. Fundusz Alimentacyjny w latach 1980-2002
Funkcjonowanie Funduszu Alimentacyjnego charakteryzują m.in. następujące wskaźniki:
- przeciętna miesięczna liczba osób uprawnionych do świadczenia,
- przeciętna wysokość świadczenia bieżącego wypłacanego na osobę uprawnioną,
- roczna suma wypłat z Funduszu Alimentacyjnego,
- wskaźnik ściągalności czyli wpływ należności od osób zobowiązanych do alimentów.
Poniżej zamieszczona tabela zawiera ww. podstawowe dane informujące o funkcjonowaniu Funduszu Alimentacyjnego w latach 1980-2002.
8
BSiE
Tabl. 1 Funduszu Alimentacyjny w latach 1980-2002
Rok
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990*
1991*
1992*
1993*
1994*
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002**
Przeciętna miesięczna liczba osób
uprawnionych do
świadczenia w tys.
85,7
94,2
96,5
97,2
105,8
110,4
109,3
107,4
114,6
115,0
115,7
141,3
201,4
263,1
308,6
340,6
358,4
373,8
393,6
421,3
435,7
468,2
496,7
Przeciętna wypłata
świadczenia bieżącego na 1 osobę
uprawnioną w zł
475
665
763
1046
1429
1637
1760
2139
3317
5119
2,10
15,87
32,96
45,00
57,96
76,25
88,29
107,76
130,56
155,65
182,38
200,02
224,86
Wypłaty w mln zł
512,7
849,5
932,2
1391,5
2022,7
2337,1
2463,1
3113,8
5440,5
8589,2
4,7
39,4
92,1
153,2
253,2
311,7
442,7
559,8
708,7
825,9
1010,3
1220,6
1417,3
Wpływ należności
od osób zobowiązanych do alimentów
w % ogólnej kwoty
wypłat
62,8
48,9
61,2
52,7
49,6
55,0
65,3
62,8
60,8
67,6
32,8
13,0
13,8
13,4
14,7
17,3
19,5
19,8
18,1
18,2
15,9
13,8
12,3***
* Dane za lata 1990-1994 podano w kwotach zdenominowanych. ** Dane wstępne. ***Dane za okres I-VI
2002 r.
Zródło: GUS, ZUS.
Analiza danych zamieszczonych w tabeli nr 1 pozwala na wskazanie dwóch odrębnych
okresów funkcjonowania Funduszu Alimentacyjnego: lata 1980 – 1989 - przed transformacją
ustrojową oraz lata 1990 – 2002 - czas przemian społeczno-gospodarczych.
W całym okresie obejmującym lata 1980-1989 przeciętna miesięczna liczba osób uprawnionych do świadczenia wzrosła o 34,2%, a przeciętny wskaźnik ściągalności za ten okres
wynosił 58,7%.
W następnym dziesięcioleciu (1990-1999) przeciętna miesięczna liczba uprawionych do
świadczenia wzrosła o 364,1%, zaś przeciętny wskaźnik ściągalności kształtował się na poziomie 18,1%.
W latach 2000-2002 utrzymywały się trendy zaobserwowane w latach 1990-1999: wzrost
liczby uprawnionych do świadczeń oraz spadek wskaźnika ściągalności długu od osób zobowiązanych do alimentacji.
Zasadnicze „pęknięcie” w funkcjonowaniu Funduszu nastąpiło w latach 1990-1991.
Gwałtownie obniżył się wskaźnik ściągalności z 67,6% w 1989 r. do 32,8% w 1990 r.
BSiE
9
W 1991 r. wraz z dalszym spadkiem wskaźnika ściągalności do poziomu 13,0% znacząco
wzrosła liczba osób pobierających świadczenia z Funduszu (wzrost w stosunku do 1990 r o
22,1%).
Lata 1992 i 1993 to lata o najwyższym w całej dekadzie lat dziewięćdziesiątych wzroście
liczby osób pobierających świadczenia (odpowiednio: 42,5% i 30,6%).
W rezultacie w 1993 r. w stosunku do 1990 r. liczba uprawnionych do świadczeń wzrosła
ponad 2,2 razy.
Dekadę lat dziewięćdziesiątych i lata następne w porównaniu z latami osiemdziesiątymi
charakteryzuje wyższy poziom świadczeń z Funduszu Alimentacyjnego w relacji do przeciętnego wynagrodzenia. Relacje te pokazuje tabela nr 2.
Tabl. 2 Przeciętna wypłata świadczenia bieżącego na 1 osobę uprawnioną w % przeciętnego wynagrodzenia w latach 1980-2002
Rok
% przeciętnego wynagrodzenia
1980
7,9
1981
8,6
1982
6,6
1983
7,2
1984
8,5
1985
8,2
1986
7,3
1987
7,3
1988
6,2
1989
2,5
1990
2,0
1991
9,0
1992
11,4
1993
11,5
1994
11,0
1995
10,3
1996
10,1
1997
10,1
1998
10,5
1999
10,9*
2000
11,4*
2001
12,0*
2002
X
* W relacji do przeciętnego wynagrodzenia pomniejszonego o obligatoryjną składkę na ubezpieczenia społeczne
płaconą przez ubezpieczonego.
Źrodło: Dane GUS i ZUS.
Wraz z lawinowym wzrostem liczby osób korzystających ze świadczeń z Funduszu Alimentacyjnego, wzrostem kwoty przeciętnego świadczenia oraz gwałtownym spadkiem wpływu należności od osób zobowiązanych do alimentacji - wzrosły wydatki Funduszu. Głównym
źródłem finansowania tych wydatków stał się budżet państwa.
10
BSiE
Dotacja z budżetu państwa do Fundusz Alimentacyjnego systematycznie wzrastała w latach 1999-2002:
w 1999 r. wyniosła - 736,5 mln zł,
w 2000 r. wyniosła - 881,0 mln zł,
w 2001 r. wyniosła - 1117,7 mln zł,
w 2002 r. wyniosła - 1210,6 mln zł.
W latach tych dotacje znacznie przekraczały plany finansowe Funduszu Alimentacyjnego
przyjmowane w ustawach budżetowych.
2. Zaległości zobowiązanych do płacenia alimentów
Według badań przeprowadzonych przez ZUS w grudniu 2001 r. – mężczyźni stanowili
96,3% ogółu zobowiązanych do płacenia alimentów. Zobowiązani byli głównie w wieku 3049 lat (76%). Najliczniejszą grupę stanowiły osoby w wieku 40-44 lata (23,8%) oraz osoby w
wieku 35-39 lat (19,2%).
W IV kwartale 2002 r. zaległości we wpłatach do Funduszu Alimentacyjnego miało aż
99,8% zobowiązanych. Wśród zadłużonych najwięcej osób było zobowiązanych do alimentowania 1 osoby - 59,9%, następnie 2 osób - 27,5%. Na jednego zobowiązanego przypadało
średnio 1,61 osób uprawnionych do alimentowania.
Przeciętna kwota zadłużenia przypadająca na jednego zobowiązanego wynosiła - 12
452,25 zł. Około 10% zobowiązanych posiadało zadłużenie w kwocie do 2 000 zł, a blisko
19% - powyżej 20 000 zł.
W zależności od liczby osób w rodzinie uprawnionych do alimentów - kwota zadłużenia
wahała się od 9 469,21 zł w przypadku 1 osoby uprawnionej, do 24 368,51 zł przy 6 osobach
uprawnionych. Tendencję tę pokazuje tabela nr 3.
Tabl. 3. Zadłużenie osób zobowiązanych do alimentów według liczby osób uprawnionych
do alimentów
Wyszczególnienie
Przeciętna kwota
zadłużenia w zł
Ogółem
Zobowiązani do płacenia na uprawnioną:
1 osobę
2
3
4
5
6
7
8 i więcej
12 452,25
9 469,21
15 670,80
18 707,66
20 841,55
22 367,90
24 368,51
22 950,46
22 031,56
Źródło: Analiza wyników badania świadczeń z funduszu alimentacyjnego wypłaconych w grudniu 2001 r., ZUS,
Departament Statystyki, Warszawa 2002.
Z kolei tabela nr 4 pokazuje strukturę zadłużeń wobec Funduszu. tj. odsetek dłużników
według kwoty długu.
Tabl. 4 Struktura osób zobowiązanych do płacenia alimentów według kwoty zadłużenia
wobec Funduszu Alimentacyjnego
Kwota zadłużenia w zł
Odsetek zobowiązanych
BSiE
11
do 2000,99
2001,00-5000,99
5001,01-8000,99
8001,01-12000,99
12001,01-15000,99
15000,01-20000,99
20001,99- i więcej
9,9
16,0
15,0
17,6
10,3
12,3
18,9
Źródło: Analiza wyników badania świadczeń z funduszu alimentacyjnego wypłaconych w grudniu 2001 r., ZUS,
Departament Statystyki, Warszawa 2002.
Na wysokość kwoty zaległości wobec Funduszu istotny wpływ ma okres zalegania dłużników ze spłatą. Zwiększenie się okresu zalegania z wpłatami powoduje wzrost kwot zadłużenia. Wśród zadłużonych 55,6% nie dokonało wpłaty przez okres do 6 miesięcy, licząc od daty
ostatniej wpłaty. Ponad trzy czwarte dłużników Funduszu mieści się w przedziale okresu zalegania do 24 miesięcy.
Tabl. 5. Struktura osób zobowiązanych do płacenia alimentów według okresu zalegania z
wpłatami należności
Okres zalegania z wpłatami należności w Odsetek osób zobowiązanych
miesiącach
Poniżej 1 miesiąca
1-6
7-12
13-24
25-36
37-48
49-60
61- 71
73-96
97 i więcej
21,6
33,0
9,7
12,1
7,7
5,9
4,1
2,7
2,4
0,8
Przeciętna kwota zadłużenia w zł
10 237,56
11 475,28
12 676,10
14 111,91
15 870,59
17 405,55
18,264,59
19 264,22
20 958,09
22 796,59
Źródło: Analiza wyników badania świadczeń z funduszu alimentacyjnego wypłaconych w grudniu 2001 r., ZUS,
Departament Statystyki, Warszawa 2002.
Większość osób, które zalegało z wpłatami wobec Funduszu przez okres do 24 miesięcy,
posiadało zadłużenie mieszczące się w przedziale 8 000 - 12 000 zł. W przypadku okresu
zalegania powyżej 24 miesięcy największy odsetek dłużników miał zadłużenie w wysokości
ponad 20 000 zł. (tabl. 6)
12
BSiE
Tabl. 6 Struktura osób zobowiązanych do płacenia alimentów według okresu zalegania z
wpłatami należności oraz kwoty zadłużenia wobec Funduszu Alimentacyjnego
Okres zalegania z wpłatami
Ogółem
Kwota zadłużenia wobec Funduszu Alimentacyjnego
osoby
do
2001,00- 5001,008001,00- 12001,00- 15001,00zobo- 2000,99 5000,99
8000,99
12000,99 15000,99 20000,99
wiązane
20001,00
i więcej
odsetek zobowiązanych
Ogółem
poniżej 1 m-ca
1-6
7-12
13,24
25-36
37-48
49-60
61-72
73-96
97 i więcej
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
9,9
16,4
10,9
3,2
1,7
1,4
1,1
1,3
1,1
1,4
1,4
16,0
19,5
17,8
16,9
10,1
5,5
3,8
3,0
3,5
2,8
2,4
15,0
16,1
15,9
17,8
17,4
12,8
9,5
8,5
6,8
6,3
5,2
17,6
16,1
18,2
20,4
22,3
22,4
20,2
18,6
16,5
11,9
10,8
10,3
8,7
10,0
11,3
12,8
14,4
14,7
14,5
14,5
12,6
11,0
12,3
9,5
11,2
12,8
15,1
16,9
18,9
19,6
19,4
20,6
21,2
18,9
13,7
16,0
17,6
20,6
26,6
31,8
34,5
38,2
44,4
48,0
Źródło: Analiza wyników badania świadczeń z funduszu alimentacyjnego wypłaconych w grudniu 2001 r., ZUS,
Departament Statystyki, Warszawa 2002.
3. Dochody w rodzinach osób uprawnionych do świadczeń z Funduszu Alimentacyjnego a kryterium dochodowe przyznawania świadczeń
W trakcie badania przeprowadzonego przez ZUS w grudniu 2001 r. granica dochodu na 1
osobę w rodzinie uprawniającego do świadczeń wynosiła 1154,29 zł (tj. 60% przeciętnego
wynagrodzenia w 2000 r.). Przeciętny dochód na 1 osobę w rodzinach pobierających świadczenia z Funduszu Alimentacyjnego wyniósł zaledwie 265,57 zł. W rodzinach osiągających
dochody z umowy o pracę lub emerytury czy renty przeciętny dochód wynosił 335,06 zł, z
gospodarstwa rolnego - 397,35 zł, zaś z prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej
- 483,22 zł.
Przeciętny dochód był najwyższy w rodzinach osiągających łącznie dochody z umowy o
pracę lub emerytury czy renty i z prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej oraz
gospodarstwa rolnego - 726,30 zł.
Najliczniejszą grupę stanowiły rodziny osiągające dochód z umowy o pracę lub emerytury
czy renty - 69,2% ogółu rodzin pobierających świadczenia z FA. Drugą grupę pod względem
liczebności stanowiły rodziny, które nie osiągnęły żadnego dochodu - 24,2%.
Z zamieszczonej poniżej tabeli wynika, że dochody poniżej 300,00 zł na 1 osobę osiągało
40,2% badanych rodzin. Tylko 1,1% badanych rodzin zbliżyło się bądź przekroczyło kryterium dochodowe uprawniające do świadczeń z Funduszu. Świadczenia z Funduszu pobierają
przede wszystkim rodziny o bardzo niskich dochodach, a dla 24,2% rodzin świadczenia z
Funduszu oraz zasiłki rodzinne stanowią jedyne źródło dochodu.
Tabl. 7 Struktura wysokości dochodu na 1 osobę w rodzinach uprawnionych do świadczeń
w grudniu 2001 r. (w %)
BSiE
13
Wysokość dochodu w rodzinie w zł
Rodziny
Ogółem
bez dochodu
do 99,99
100,00 - 199,99
200,00 - 299,99
300,00 - 399,99
400,00 - 499,99
500,00 - 599,99
600,00 - 699,99
700,00 - 799,99
800,00 - 899,99
900,00 - 999,99
1000,00 - 1099,99
1100,00 i więcej
100,0
24,2
12,5
15,7
12,0
9,4
7,0
5,7
4,1
3,1
2,3
1,7
1,2
1,1
Źródło: Analiza wyników badania świadczeń z funduszu alimentacyjnego wypłaconych w grudniu 2001 r., ZUS,
Departament Statystyki, Warszawa 2002.
Ubóstwo rodzin uprawnionych do świadczeń z Funduszu potwierdzają dane zawarte w tabeli nr 8.
Wraz ze wzrastającą liczba osób uprawnionych do świadczeń przeciętny dochód na 1 osobę w rodzinie zmniejszał się.
Tabl. 8 Struktura rodzin według liczby uprawnionych i przeciętnego dochodu na 1 osobę w
rodzinie (w %)
Liczba uprawnionych w rodzinie
Ogółem
1
2
3
4
5
6 i więcej
Przeciętny dochód na 1 osobę w rodzinie w zł
265,57
297,77
249,72
160,46
110,44
81,41
58,78
Źródło: Analiza wyników badania świadczeń z funduszu alimentacyjnego wypłaconych w grudniu 2001 r., ZUS,
Departament Statystyki, Warszawa 2002.
4. Wysokość świadczeń z Funduszu Alimentacyjnego a wysokość zasądzonych alimentów
Większość zasądzonych alimentów - 80,2% - nie przekraczała 20% przeciętnego wynagrodzenia. Alimenty w wysokości wyższej od maksymalnej wysokości świadczenia z Funduszu (powyżej 30% przeciętnego wynagrodzenia) miało zasądzonych tylko 3% uprawnionych.
Tabl. 9. Struktura uprawnionych do świadczeń alimentacyjnych według wysokości zasądzonych alimentów (w %)
Wysokość zasądzonych alimentów w relacji do przeciętnego wynagrodzenia
Uprawnieni
14
BSiE
Ogółem
do 5,0%
5,1 - 10,0
10,1 - 15,0
15,1 - 20,0
20,1 - 25,0
25,1 - 30,0
30,1 - 45,0
45,1% i więcej
Przeciętna wysokość alimentów w relacji do przeciętnego wynagrodzenia
100,0
1,6
18,9
35,8
23,9
13,2
3,4
2,5
0,5
16,7
Źródło: Analiza wyników badania świadczeń z funduszu alimentacyjnego wypłaconych w grudniu 2001 r., ZUS,
Departament Statystyki, Warszawa 2002.
Analiza wysokości zasądzonych alimentów według roku ich zasądzenia wskazuje, że
zmniejsza się z roku na rok przeciętna wysokość alimentów. Dla alimentów zasądzonych do
1996 r. ich przeciętna wysokość kształtowała się na poziomie 28,2% przeciętnego wynagrodzenia. W kolejnych latach wskaźnik ten kształtował się następująco:
1997 r. - 17,7%,
1998 r. - 16,3%,
1999 r. - 15,6%,
2000 r. - 14,9%,
2001 r. - 14,6%.
W strukturze wysokości alimentów zwiększał się w ciągu ostatnich lat udział osób z zasadzoną kwotą alimentów nie przekraczającą 15% przeciętnego wynagrodzenia (z 46,1% w
1996 r. do 62,6% w 2001 r.). Z kolei udział alimentów w kwocie powyżej 30% przeciętnego
wynagrodzenia zmniejszył się z 11,0% do 1,2%.
Tab. 10 Struktura wypłacanych świadczeń z Funduszu Alimentacyjnego w relacji do przeciętnego wynagrodzenia według stanu grudzień 2001 r.
Ogółem uprawnieni
do świadczeń
100,0
Miesięczna kwota wypłacanych świadczeń alimentacyjnych w relacji do przeciętnego
wynagrodzenia*
do 5,0%
5,1-10,0
10,1-15,0
15,1-20,0
20,1- 25,0
25,1-29,9
30,0%
5,4
28,8
39,1
15,0
8,4
2,5
0,8
*W relacji do przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w 2001 r. pomniejszonego o obligatoryjną składkę na
ubezpieczenie społeczne płaconą przez ubezpieczonego
Źródło: Analiza wyników badania świadczeń z funduszu alimentacyjnego wypłaconych w grudniu 2001 r., ZUS,
Departament Statystyki, Warszawa 2002.
Jak wynika z tabeli nr 10 największa grupa uprawnionych do świadczeń pobierała w grudniu 2001 r. świadczenia w wysokości 10,1-15,0% przeciętnego wynagrodzenia, następna zaś
w wysokości 5,1-10,0% przeciętnego wynagrodzenia. Dla 73,3% uprawnionych wypłacane
świadczenia z Funduszu nie przekraczały 15% przeciętnego wynagrodzenia. Tylko 0,8%
uprawnionych otrzymywało świadczenia w maksymalnej wysokości 30% przeciętnego wynagrodzenia.
Warto zwrócić uwagę na fakt, że w odniesieniu do przeciętnego wynagrodzenia świadczenia alimentacyjne często wypłacane są w niższych kwotach niż zasądzone alimenty ze wzglę-
BSiE
15
du na brak nowego tytułu egzekucyjnego. Według badań ZUS dla alimentów zasądzonych w
wysokości 10-15% przeciętnego wynagrodzenia (w roku zasądzenia) tylko 77,3% jest wypłacane w relatywnie tej samej wysokości.
5. Świadczeniobiorcy i uprawnieni do świadczeń alimentacyjnych
Według definicji przyjętej przez ZUS świadczeniobiorcy to osoby, do rąk których wypłacane są świadczenia z Funduszu Alimentacyjnego. Świadczeniobiorcy dzielą się na dwie grupy:
- świadczeniobiorcy nie będący uprawnionymi, tj. opiekunowie osób uprawnionych do
świadczeń alimentacyjnych,
- świadczeniobiorcy będący jednocześnie uprawnionymi, tj. osoby pełnoletnie.
Świadczenia z Funduszu Alimentacyjnego wypłacane są głównie opiekunom osób alimentowanych - 90,2% ogółu świadczeniobiorców. Pozostali świadczeniobiorcy to osoby pełnoletnie uprawnione do świadczenia.
Przeciętnie na jednego świadczeniobiorcę przypadało 1,58 uprawnionego do świadczeń z
FA. W przeprowadzonych analizach ZUS ustalił, że:
- 58,3% świadczeniobiorców pobierało świadczenie na 1 osobę,
- 28,5% na 2 osoby,
- 8,9% na 3 osoby,
- 4,3% na 4 i więcej osób.
Wśród świadczeniobiorców dominują kobiety - matki pobierające świadczenia przyznane
nieletnim dzieciom (94,9% ogółu świadczeniobiorców), głównie w wieku 35-39 lat (20,1%
ogółu kobiet będących świadczeniobiorcami). Większość kobiet pobierających świadczenia
na niepełnoletnie dzieci mieści się w przedziale wieku 30-44 lata (58,1%), natomiast większość mężczyzn w przedziale wieku 35-49 lat (65,2%).
We wszystkich grupach wiekowych ogółu świadczeniobiorców największy odsetek stanowią pobierający świadczenia na 1 osobę. Największy udział świadczeniobiorców pobierających świadczenia na 2 i 3 osoby uprawnione w rodzinie odnotowano w odniesieniu do osób w
wieku 35-39 lat (ok. 49%).
Uprawnieni do świadczeń alimentacyjnych to głównie osoby do lat 20, które stanowiły
96,5% ogółu uprawnionych. Najliczniejszą grupę stanowiły dzieci w wieku 11-15 lat
(31,2%).
16
BSiE
Tabl. 11 Struktura uprawnionych do świadczeń alimentacyjnych według wieku
Wiek uprawnionych w latach
Ogółem
5 lat i mniej
6-10
11-15
16-20
21-24
25-29
30-39
40-49
50 lat i więcej
Ogółem uprawnieni
100,0
14,0
25,3
31,2
26,0
3,0
0,2
0,1
0,1
0,1
Przeciętny wiek uprawnionych
12,0
Źródło: Analiza wyników badania świadczeń z funduszu alimentacyjnego wypłaconych w grudniu 2001 r., ZUS,
Departament Statystyki, Warszawa 2002.
Liczba osób pełnoletnich uprawnionych do świadczeń, będących jednocześnie świadczeniobiorcami, stanowiła 15,2% wszystkich uprawnionych. Przeciętny wiek dla tej kategorii
uprawnionych wynosił 21,6 lat. Wśród nich dominowały osoby do 24 roku życia.
Tab. 12 Struktura wieku osób pełnoletnich uprawnionych do świadczeń alimentacyjnych.
Wiek uprawnionych w latach
Ogółem
20 lat i mniej
21 - 24
25 - 29
30 - 39
40 - 49
40 - 59
60 - 69
70 lat i więcej
Przeciętny wiek uprawnionych
Uprawnieni będący świadczeniobiorcami
100,0
61,6
31,6
1,8
0,7
1,3
2,2
0,6
0,2
21,6
Źródło: Analiza wyników badania świadczeń z funduszu alimentacyjnego wypłaconych w grudniu 2001 r., ZUS,
Departament Statystyki, Warszawa 2002.
Wśród osób pełnoletnich uprawnienia do świadczeń wynikały przede wszystkim z:
- kontynuowania nauki - 94,9% osób,
- niepełnosprawności - 4,0% osób,
- wieku uprawniającego do alimentacji - 1,1% osób.
Naukę kontynuowało 97,8% uprawnionych w wieku do 20 lat i 93,5% osób w wieku 21-29
lat.
Niepełnosprawność jako tytuł uprawnień do świadczeń alimentacyjnych występowała w
przypadku 2,2% osób wieku 20 lat i mniej, 6,5% osób w wieku 21-29 lat oraz 47,1% osób w
wieku 30 lat i więcej. Z powodu wieku uprawniającego do alimentacji świadczenia pobierało
52,9% osób w kategorii wiekowej 30 lat i więcej.
BSiE
17
Analiza struktury osób pełnoletnich uprawnionych do świadczeń według wieku i podstawy
uprawnień (tabl. 12) wskazuje, że naukę kontynuowały przede wszystkim osoby do lat 20
(79,6% tej zbiorowości). Zwraca uwagę także fakt dużego udziału osób młodych (do 29 lat)
wśród osób uprawnionych do świadczeń alimentacyjnych z powodu niepełnosprawności
(69,7% ogółu uprawnionych z tego tytułu).
Tab. 13 Struktura osób pełnoletnich uprawnionych do świadczeń alimentacyjnych według
wieku i podstawy uprawnień (w %)
Wiek uprawnionych
w latach
Ogółem uprawnieni
pełnoletni
Ogółem
20 lat i mniej
21 - 29
30 lat i więcej
100,0
77,1
20,6
2,3
Z tego osoby pełnoletnie uprawnione do świadczeń z tytułu:
kontynuacji nauki
całkowitej niezdolności do pracy wieku
100,0
79,6
20,4
x
100,0 100,0
37,7
x
32,0
x
30,3 100,0
Źródło: Analiza wyników badania świadczeń z funduszu alimentacyjnego wypłaconych w grudniu 2001 r., ZUS,
Departament Statystyki, Warszawa 2002.
PODSUMOWANIE
1. Przyjęte w naszym kraju rozwiązania prawne i instytucjonalne w zakresie pomocy osobom uprawnionym do alimentów są zgodne ze standardami wyznaczonymi w aktach prawa
międzynarodowego. Osoby mające zasądzone alimenty i trudności w ich egzekucji otrzymują
pomoc państwa w postaci świadczeń z Funduszu Alimentacyjnego, a ponadto z budżetu państwa pokrywane są koszty spraw sądowych o alimenty (wniosek o zasądzenie alimentów jest
bezpłatny), w znacznej mierze koszty egzekucji alimentów, koszty obsługi Funduszu Alimentacyjnego.
2. Na sposób funkcjonowania Funduszu Alimentacyjnego wyraźny wpływ mają czynniki społeczno-gospodarcze. Zmiana systemu społeczno-gospodarczego i związane z tym
takie zjawiska jak bezrobocie, szara strefa, wzrost ubóstwa nadały Funduszowi charakter
czysto socjalny. Zmiany w regulacjach prawnych miały niewielki wpływ na kształtowanie
się wydatków Funduszu. Co więcej wstępne dane za rok 2002 wskazują, że obniżenie kryterium dochodowego od 1 czerwca 2002 r., nie spowodowało spadku liczby osób uprawnionych
do świadczeń, ze względu na bardzo niskie dochody osób korzystających ze świadczeń FA.
3. Czynnikiem, który zdecydowanie wpływa na systematyczny wzrost dotacji budżetu
państwa do Funduszu Alimentacyjnego jest niemożność wyegzekwowania należności od osób
zobowiązanych do alimentacji. Wykazana w badaniach ZUS skala zadłużenia wobec Funduszu osób zobowiązanych do płacenia alimentów wskazuje, że długi te właściwie są nieściągalne. Cel jaki postawiono przed Funduszem Alimentacyjnym - zwiększenie odpowiedzialności osób zobowiązanych do alimentacji - nie jest więc w pełni przez Fundusz realizowany i obecne warunki społeczno-gospodarcze nie sprzyjają realizacji tego celu.
4. Uporczywe uchylanie się od alimentacji jest przestępstwem zagrożonym karą grzywny,
ograniczeniem wolności lub pozbawieniem wolności do lat 2. Instytucją powołaną do egzekucji alimentów od dłużnika jest komornik. Fundusz Alimentacyjny pełni głównie funkcje
wspierającą dla wierzyciela, w sytuacji gdy egzekucja alimentów była niemożliwa, w mniejszym stopniu stanowi środek nacisku na osobę zobowiązaną do alimentacji. Systematycznie
rosnąca liczba dłużników Funduszu i malejący wskaźnik ściągalności świadczą o tym, że w
praktyce wpływ Funduszu na egzekucję alimentów jest coraz słabszy. Ewentualna likwida-
18
BSiE
cja Funduszu Alimentacyjnego może zmniejszyć presję, ale nie spowoduje zwolnienia z
obowiązku alimentacyjnego osób do niego zobowiązanych.
5. Świadczenia z Funduszu Alimentacyjnego stanowią bardzo znaczące wsparcie materialne dla rodzin mających zasądzone alimenty i problemy z ich egzekucją. Jak wskazują badania przeprowadzone przez ZUS, świadczenia z Funduszu pobierają przede wszystkim rodziny biedne - dochód na jedną osobę w rodzinie w wysokości poniżej 600 zł, która to
kwota niewiele przekraczała 50% przyjętego kryterium dochodowego uprawniającego do
świadczeń z Funduszu, posiadało 86,6% rodzin pobierających świadczenia w grudniu 2001 r.
W obecnych warunkach świadczenia z Funduszu pełnią funkcję kompensacyjną - rekompensują brak dochodów z tytułu zasądzonych alimentów, a w grudniu 2001 r. dla
24,2% rodzin stanowiły główne, o ile nie jedyne źródło utrzymania.
6. Państwo zobowiązane jest do pomocy w egzekucji alimentów oraz do pomocy rodzinom o niskich dochodach. Forma i organizacja tej pomocy powinna być kompromisem między potrzebami społecznym a możliwościami finansowymi państwa. W aktualnych warunkach Fundusz Alimentacyjny staje się środkiem nieefektywnym i kosztownym z punktu widzenia budżetu państwa (zwłaszcza w krótkiej perspektywie czasu), natomiast dla rodzin korzystających z tej formy pomocy odgrywa bardzo ważną rolę i ma duże znaczenie dla zaspokojenia podstawowych potrzeb rodzin niepełnych.