Przedmowa - Wydawnictwo UMCS

Wiesław Krajka
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej
Lublin, Polska
Przedmowa
Polskość i europejskość w Josepha Conrada wizjach historii, polityki i etyki zawiera artykuły pięciu autorów z Polski oraz ośmiu
zza granicy (z USA, Kanady, Ukrainy i Japonii). Podobnie jak poprzedni tom niniejszej serii (Conrad a Polska), stanowi wybór
tekstów opublikowanych wcześniej w języku angielskim w wydanych dotąd tomach serii Conrad: Eastern and Western Perspectives. W większości artykułów zawartych w tym zbiorze badacze dokonują charakterystyki całej twórczości Conrada w wybranych aspektach. Wśród indywidualnych utworów pisarza poddanych tu analizie-interpretacji dominuje Książę Roman (wraz ze
swym kontekstem historycznym) oraz eseje i wypowiedzi na tematy
polityczne.
Naczelna teza obecnego tomu wyraża się w przekonaniu, iż
istotnym przejawem związków Conrada z tradycją historyczno-kulturową jego pierwszej ojczyzny był fakt zachowania przezeń polskiego punktu widzenia na kwestie historii, polityki i etyki, co znalazło odzwierciedlenie we wszystkich artykułach niniejszego zbioru, choć w różnym stopniu, na wielorakie sposoby i w odniesieniu
do rozmaitych kwestii; także poprzez różnorodne figury i motywy.
Tym samym Polskość i europejskość w Josepha Conrada wizjach
historii, polityki i etyki realizuje wiernie credo serii, której jest
częścią, iż polskość stanowi niezbędny element dla właściwego zrozumienia fenomenu Josepha Conrada i dlatego wymaga nieustannych i wielostronnych studiów i oświetleń.
Święty Roman: Pamięć, mit i historia. . . G. W. Stephena Brodsky’ego mieści się w obszarze badań porównawczych rzeczywistości fikcyjnej utworu literackiego w relacji z rzeczywistością realną — jej prototypem. Szczegółowe zestawienie biografii Conradowskiego księcia Romana S. i księcia Romana Sanguszki wieńczy
autor konkluzją, iż ta postać fikcyjna w niewielkim tylko stopniu
odzwierciedla życie swego historycznego prototypu, przedstawiając raczej syntetyczną wizję polskich losów w tamtej epoce. Brod11
12
Wiesław Krajka
sky traktuje prezentację fikcyjnej postaci księcia Romana S., wojny polsko-rosyjskiej lat 1830–1831 oraz historii rodów Sanguszków
i Potockich jako zwierciadło dla ekstensywnego ukazania, w barwach gloryfikacji, niektórych zasadniczych rysów Rzeczpospolitej
Obojga Narodów i etosu warstw rządzących nią. Tworzywo to służy
wyrażeniu symbolicznej wizji historycznego sensu istnienia Polski
(zwłaszcza patriotyzmu powstańczego Polaków) jako duchowości
uosabiającej cierpienie — w aurze apoteozy religijnej, sakralizacji,
legendy, mitu i eposu narodowego. I w tym aspekcie wywód Brodsky’ego zbieżny jest z odnośnymi polskimi koncepcjami historiozoficznymi — romantycznym Mesjanizmem i mitem Antemurale
Christianitatis.
Wizję tę pogłębia ukazanie postaci księcia Romana S. w europejskim kontekście religijno-kulturowym: jako repliki postępowania
i legendy św. Franciszka z Asyżu. W całym swym nieskazitelnym
moralnie życiu książę Roman S. podąża szlakiem św. Franciszka:
od początkowego odrzucenia swych ziemskich dóbr, poprzez objawienie skutkujące poświęceniem się walce dla ojczyzny w duchu
pokornej służby, do spełnienia pielgrzymki świętego rycerza w noszących znamiona cudów jego sukcesach militarnych w końcowej
fazie wojny. Typowy wzorzec życia świętego — obejmujący sekwencje faz Vertere-Convertere-Revertere — zostaje zastosowany w opowiadaniu Conrada zarówno do przebiegu życia księcia Romana S.,
jak i wojny polsko-rosyjskiej lat 1830–1831 stanowiącej jego tło historyczne.
Owo hagiograficzne sportretowanie protagonisty Księcia Romana — jako świętego wojownika, cierpiącego Chrystusa, polskiego
patriotę, paradygmatycznego bohatera eposu narodowego i synekdochę męczeństwa narodu polskiego, ikonę świętej Unii Polsko-Litewskiej — stanowi nie tylko ekspresję polskiego patriotyzmu pisarza, lecz także pozytywną waloryzację jego romantycznej postawy, określony głos w dialogu Conradystów dotyczącym prymatu postaw romantycznej bądź pragmatycznej w jego światopoglądzie. Studium Brodsky’ego implikuje też ogólne refleksje nad statusem ontologicznym prawdy historycznej oraz utworów literackich takich
jak Książę Roman, gdzie mieszają się fakty historyczne ze wspomnieniami i wyobraźnią pisarza, gdzie historia ulega fikcjonalizacji
i romantycznemu udydaktycznieniu, a wspomnienia mitologizacji.
Przedmowa
13
Tekst Polskie ślady „Księcia Romana”. . . Wiesława Krajki lokalizuje topografię niektórych działań postaci fikcyjnych tego opowiadania i ich historycznych odpowiedników. Odnosi w ten sposób ustalenia zawarte w studium Brodsky’ego zarówno do tekstu
Conrada, jak i do innych źródeł historyczno-biograficznych.
Swoistym uzupełnieniem studium Brodsky’ego jesty również artykuł Oleksandry Szałaginowej Roman Sanguszko: ostatni rycerz
Rzeczpospolitej, w którym autorka, na podstawie kwerendy dokumentów w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym
Ukrainy w Kijowie, rekonstruuje niektóre fakty z życia księcia Romana Sanguszki, jego ojca Eustachego oraz ich rodziny. Przede
wszystkim zaś wyjaśnia powód, dla którego majątek Sanguszków
w Antoninach nie został skonfiskowany przez władze carskie po
Powstaniu Listopadowym i wojnie polsko-rosyjskiej lat 1830–1831
(jak to generalnie miało miejsce w odniesieniu do posiadłości polskich uczestników tej wojny).
Brodsky i Arnold Schmidt („Nostromo”, Garibaldi i Powstanie
Styczniowe [1863–1864]) podejmują kwestię kluczową dla światopoglądu Conrada: oceny polskich XIX-wiecznych powstań narodowo-wyzwoleńczych, istotną zwłaszcza w kontekście jego późniejszej
druzgocącej krytyki anarchizmu i rewolucjonizmu. O ile Brodsky
mityzuje politykę oraz waloryzuje Powstanie Listopadowe w kontekście historii Polski, o tyle Schmidt ocenia Powstanie Styczniowe
w perspektywach ówczesnej Realpolitik oraz uniwersalnych refleksji o polityce.
Schmidt dowodzi, iż Conrad nie był zwolennikiem abstrakcyjnego idealizmu politycznego (reprezentowanego przez Giorgia Violę
w Nostromo), lecz politycznego pragmatyzmu i kompromisu (jak
idol Violi Garibaldi, który zrezygnował z marzeń o demokratycznej Italii i zaakceptował monarchię, aby zjednoczenie jego kraju
stało się rzeczywistością). Przedstawia także niektóre głosy XIX-wiecznych europejskich mężów stanu i ówczesnej opinii publicznej w sprawie polskiej. Badacz ten stwierdza, iż w przeciwieństwie do powszechnej w utworach fikcyjnych i publicystyce Conrada krytyki radykalnych metod zmiany panującego porządku polityczno-społecznego, jego aprobatę uzyskują motywowane patriotyzmem rewolty przeciwko obcej dominacji politycznej, mające na
celu zrekonstruowanie utraconej narodowej państwowości, takie
14
Wiesław Krajka
jak Powstanie Styczniowe na ziemiach polskich czy włoskie Risorgimento.
Krajka (Czy polskość była dla Conrada przekleństwem, czy błogosławieństwem?) eksponuje centralne dla esejów politycznych
Conrada przekonanie, iż „zdrowa” polityka powinna zawierać substancję moralną. Z tego punktu widzenia pisarz uznaje rozbiory
Polski za aberrację polityki oraz krytykuje postępowanie zaborców.
Ostrzega przed Niemcami, apeluje o wyłączenie Rosji ze wszystkich decyzji w sprawach polityki europejskiej i światowej oraz gorąco apeluje o odbudowanie polskiej państwowości po I Wojnie Światowej poprzez odrodzone moralnie państwa Zachodu — bowiem
polityka oparta na moralności musi zwyciężyć w dalszej perspektywie. W swej argumentacji wywiedzionej z XIX-wiecznego Mesjanizmu oraz innych nurtów polskiej myśli politycznej, Conrad
eksponuje pozytywny dorobek polityczny Rzeczpospolitej Obojga
Narodów. Krajka podkreśla, iż fenomen Josepha Conrada stanowi pośrednio wytwór rozbiorów Polski. Jego polskim dziedzictwem
było cierpienie oraz mroczne i koszmarne refleksje. Jednak ten
stan amoralnej, historyczno-kulturowej patologii okazał się błogosławieństwem, bowiem w dużej mierze legł u podłoża artystyczno-ideowej wielkości jego dzieł.
George Gasyna (Pomiędzy automodelowaniem wygnańca a nostalgią powrotu. . . ), w swej interpretacji publicystyki politycznej
Conrada, podobnie jak Krajka, eksponuje głębokie przekonanie pisarza o historycznym prawie Polaków do zachowania własnej narodowości oraz ukazywanie przezeń Niemiec i Rosji poprzez tropy
nacechowane negatywną aksjologią (metafizyczna próżnia, przestrzeń upiorna, „martwa”, pusta, nieludzka). Eksponuje przekonanie Conrada o konieczności dochowania podwójnej wierności:
„sprawie polskiej” i ideałom cywilizacji Zachodu.
Studium Kenji Tanaki O Conrada „Autokracji i wojnie” i incydencie na Dogger Bank przynosi rekonstrukcję faktów dotyczących incydentu na Dogger Bank na Morzu Północnym oraz komentarz na temat listu protestacyjnego opublikowanego przez Conrada w tej kwestii (łączy on jego punkty widzenia jako marynarza
i analityka politycznego). List ów wyraża wrogość pisarza wobec
imperialnej polityki Rosji (wynikającą, zdaniem Tanaki, z jego oso-
Przedmowa
15
bistych doświadczeń i polskiego dziedzictwa) oraz zachętę dla ówczesnych mocarstw do wyłączenia Rosji ze spraw polityki europejskiej i światowej. Kontekstem historyczno-politycznym dla rozważań Tanaki jest wojna japońsko-rosyjska 1904–1905 roku, ówczesne działania dyplomatyczne i agenturalne cesarstwa japońskiego
w Europie oraz globalna polityka imperialnej Rosji na początku XX
wieku, zwłaszcza w zakresie jej wpływu na Europę.
Podczas gdy Tanaka zarysowuje wizję działań caratu na arenie
międzynarodowej, Noel Peacock w Oko Rosji: nadzór i reżim skopiczny w „W oczach Zachodu” naświetla mechanizm jego polityki wewnętrznej, istotę relacji pomiędzy autokratycznym reżimem
a obywatelami. Punktem wyjścia dla jego interpretacji tej powieści
Conrada są koncepcje nadzoru: Benthamowski Panoptykon oraz
Foucaulta mechanizm scentralizowanej kontroli jako potwierdzenia absolutnej władzy monarchy. W powieści tej Razumow, zmuszony do poddania się państwowemu nadzorowi, jest coraz mocniej
oplatany przez sieć kontrolujących go spojrzeń, odczuwa wzrastającą obawę przed tą kontrolą oraz świadomość psychologicznego
obnażenia i zagrożenia swej subiektywnej tożsamości, jego zaś halucynacje (graniczące z Freudowskim unheimliche [uncanny, niesamowitym]) stanowią psychologiczną internalizację oglądu rzeczy
dyktowanego przez reżim skopiczny. Zdaniem Peacocka, W oczach
Zachodu stanowi parodystyczną realizację Rousseańskiej utopii powszechnej transparentności jako zabezpieczenia przed dewiacjami
społecznymi, ukazuje wstrząsające następstwa realizacji tej koncepcji. Reżim skopiczny i powszechny monitoring, jako podstawa
działania rosyjskich autokratów i rewolucjonistów, stanowi wynaturzenie rosyjskiego charakteru narodowego, upiorny i podstępny
mechanizm nadzoru i władzy, wymuszający fałsz.
O ile teksty Brodsky’ego, Szałaginowej, Schmidta, Krajki, Gasyny, Donalda W. Rude’a („An Evening with Joseph Conrad” Anthony’ego Czarneckiego. . . ) i Eloise Knapp Hay (Rekonstruowanie Wschodu oraz Zachodu przez Conrada) implikują gloryfikację
polskiej myśli politycznej i praktyk politycznych przez Conrada, to
studia Tanaki i Peacocka sugerują jego zdecydowaną dezaprobatę
dla rosyjskiej mentalności i praktyki politycznej (stanowiącej przeciwieństwo polskiej).
16
Wiesław Krajka
Zgodnie z zasadą chronologii, autorzy dwu następnych artykułów niniejszego zbioru — Rude’a i Hay — wprowadzają w problematykę polityki europejskiej po I Wojnie Światowej, kontynuując
poniekąd globalną perspektywę Tanaki. Eksponują oni, podobnie
jak wcześniej Krajka i Gasyna, polski patriotyzm Conrada w ostatnich dziesięciu latach jego życia. W tym duchu Rude omawia wywiad, udzielony przez Conrada Anthony’emu Czarneckiemu, amerykańskiemu dziennikarzowi polskiego pochodzenia, w którym wyjaśnia powód swej odmowy członkostwa w Komitecie Pomocy Polakom oraz broni Polskę przed oskarżeniami o odpowiedzialność za
pogromy Żydów we Lwowie bezpośrednio po zakończeniu I Wojny
Światowej (eksponując jej wielowiekową tradycję kulturowo-religijnej tolerancji). Rude komentuje ten wywiad w kontekście propolskiej postawy Conrada wyrażonej w jego Nocie w sprawie polskiej,
Zbrodni rozbiorów i współpracy z Retingerem. Wszystkie je łączy
apel pisarza o odrodzenie polskiej państwowości po I Wojnie Światowej, co w istotny sposób nasyciłoby etyką nową konstelację polityczną stworzoną w Europie po tej wojnie.
Hay stawia tezę, iż około roku 1916 (pod wpływem wizyty Conrada na ziemiach polskich w roku 1914 oraz rozwoju wydarzeń
w trakcie I Wojny Światowej) porzucił on swój wcześniejszy pesymizm i niewiarę w odrodzenie niepodległej państwowości polskiej.
Nowa, Zachodnia, cudownie odrodzona po tej wojnie Polska zastąpiła w jego świadomości swą poprzedniczkę: Polskę cierpiącą
w swym „grobie” pod rozbiorami i swą jeszcze wcześniejszą poprzedniczkę — przedrozbiorową Rzeczpospolitą Obojga Narodów,
zachowując wszakże swój pierwotny sens istnienia jako Antemurale Christianitatis. Conrad uwierzył, iż ta nowa Polska przyłączy się do odrodzonej moralnie wspólnoty państw Zachodu, które
odrzuciły swój wcześniejszy, krytykowany przezeń, agresywny imperializm. Hay stawia także inną tezę, iż analogiczna konstelacja
polityczna w Europie Środkowej zaistniała w wyniku Jesieni Ludów 1989 roku i przywołuje przedstawioną przez Václava Havla
(jednego z przywódców odrodzonej wówczas „nowej Europy”) wizję Starego Kontynentu jako federacji państw, w której narody „nowej Europy”, zwłaszcza Polska, dostarczyły istotnych bodźców dla
moralno-politycznego odrodzenia „starej Europy”.
Przedmowa
17
Zarysowany przez Hay paralelizm koncepcji politycznych Conrada i Havla sytuuje je w kręgu polityki ostatnich lat, prowadząc do wizji Europy i Polski (kluczowego geopolitycznie kraju
w Europie Środkowej) jako jej części, przedstawionych w przesłaniach mężów stanu — Jerzego Buzka (byłego Premiera Rządu Rzeczpospolitej Polskiej a następnie Przewodniczącego Parlamentu Europejskiego) i Kazimierza Marcinkiewicza (byłego Premiera Rządu RP) — które wygłosili jako patroni honorowi międzynarodowych konferencji Conradowskich w Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie odpowiednio w latach 2001,
2006 i 2011. Kontekstem tych wypowiedzi była ówczesna sytuacja polityczna Europy i Polski. Eksponują oni splot wartości polskich, europejskich i uniwersalnych w ideologii politycznej Conrada. Tym samym Conrada wizja nowej Polski i nowej
Europy spina klamrą koniec I Wojny Światowej z polską „rewolucją” „Solidarności” lat 1980–1981 i Jesienią Ludów 1989
roku.
Owe teksty okolicznościowe eksponują etykę jako fundament
i substancję Conradowskiej koncepcji Zachodniej cywilizacji i „zdrowej” polityki — stanowią zatem naturalny pomost pomiędzy środkową, „polityczną”, częścią niniejszego zbioru, a jego częścią końcową, „etyczną”; spajają też obie te sfery z historią, która stanowi perspektywę dominującą w jego części początkowej. Wytyczają
zatem wektory w kierunkach ku przeszłości (polska proweniencja
etyki Conrada), teraźniejszości (ruchy społeczno-polityczne w Europie Środkowej lat 1980. i późniejszych) oraz przyszłości (rola
Conradowskich wartości w wychowaniu młodych pokoleń Polaków
i Europejczyków).
Ostatnie trzy studia zamieszczone w Polskość i europejskość
w Josepha Conrada wizjach historii, polityki i etyki — Brodsky’ego Dwie polskie przeszłości Conrada. . . , Zdzisława Najdera
Sztuka i wierność: dziedzictwo kulturowe i program literacki oraz
Rafała Szczerbakiewicza Conrad Jana Kotta — eksponują te wartości etyczne (spośród wielu wymienionych w przesłaniach Buzka
i Marcinkiewicza), silnie zakorzenione w polskiej kulturze i tradycji, które, zdaniem ich autorów, pełnią rolę kluczową w systemie
aksjologicznym Conrada.
18
Wiesław Krajka
W Dwie polskie przeszłości Conrada Brodsky koncentruje się
na wewnętrznym honorze jednostki (szczególnie uwydatnionym
w Lordzie Jimie). Tą fundamentalną kategorią buduje opozycję pomiędzy honorem wewnętrznym jednostki a zewnętrznymi, formalnymi oznakami funkcjonującego społecznie kodeksu honorowego.
Inne wartości etyczne (np. wierność, odpowiedzialność, obowiązek, przyjaźń) traktuje Brodsky jako związane z kategorią honoru lub jej pochodne. Dokonuje oceny najważniejszych monografii
o Conradzie opublikowanych w ostatnich kilkudziesięciu latach zależnie od tego czy uwzględniają i odpowiednio eksponują tak rozumianą koncepcję honoru wewnętrznego (i szerzej, polskiego dziedzictwa kulturowego pisarza) dla interpretacji utworów Conrada.
Z tego punktu widzenia pozytywnie wartościuje publikacje Najdera i jedynie nielicznych Conradystów Zachodnich. Polska proweniencja Conradowskiej koncepcji honoru łączy studium Brodsky’ego z poprzedzającymi je tekstami okolicznościowymi Buzka
i Marcinkiewicza.
Natomiast Najder w swej publikacji zawartej w niniejszym zbiorze wykazuje centralną rolę wierności w przesłaniu aksjologicznym większości czołowych utworów pisarza. Conradowską koncepcję wierności wywodzi z etosu europejskiego rycerstwa oraz Polski
(wierność obowiązkom narodowym i społecznym pełniła rolę kluczową w polskiej moralności publicznej i literaturze w XIX wieku). Oznacza ona zawsze niezłomną realizację jakiejś wzniosłej zasady i stanowi punkt, na którym ogniskuje się samoświadomość
danej postaci. W odniesieniu do samego pisarza jest wiernością
wobec kraju przodków, zakorzenioną trwale i głęboko w jego osobowości.
Kult honoru i bezwzględnej wierności łączy studium Szczerbakiewicza z poprzedzającymi je tekstami Brodsky’ego i Najdera. Punktem wyjścia dla wywodu Szczerbakiewicza jest dokonana przez Jana Kotta, z pozycji ideologii marksistowskiej, krytyka
Conradowskiego niepraktycznego heroizmu przeprowadzona w jego słynnym eseju z roku 1946 Conrad i Malraux. O laickim tragizmie oraz najważniejsze argumenty, jakie wysunęli później polemiści wobec stanowiska Kotta. W ówczesnej sytuacji politycznej
Polski zabrzmiała ona jako zakamuflowany atak na etos Armii Kra-
Przedmowa
19
jowej i legendę Ruchu Oporu (zwłaszcza Powstania Warszawskiego). Obecność etyki Conrada w owym krypto-dyskursie politycznym poświadczała, iż dla ówczesnego pokolenia Polaków był on
niekwestionowanym autorytetem moralnym. Novum w oświetleniu tej kwestii przez Szczerbakiewicza polega na wykazaniu późniejszej ewolucji stanowiska Kotta, rozczarowanego marksizmem,
w kierunku afirmacji Conradowskiej etyki maksymalistycznej, heroizmu Conradowskich postaci i ich wyborów etycznych (ich przeciwstawianie się zniewoleniu przez „Wielką Machinę” historii i odrzucenie determinizmu historycznego, niepragmatyczna wierność
stanowiąca szlachetny wybór moralny, afirmacja straconej sprawy
i heroiczny opór mimo klęski bohatera, stającego się ofiarą bezlitosnego procesu historycznego, zniewolonego i tracącego kontrolę
nad swym losem). Przewartościowanie to zostało wyrażone najdobitniej w późnych esejach Kotta o twórczości Szekspira i antycznej
tragedii greckiej.
Studia zawarte w tomie Polskość i europejskość w Josepha Conrada wizjach historii, polityki i etyki zostały zgrupowane według
zasady podwójnej chronologii: 1) rzeczywistości historyczno-politycznych będących przedmiotem rozważań, 2) sekwencji od czynników kształtujących poglądy Conrada, poprzez te poglądy, do zjawisk późniejszych będących efektem ich wpływu. Tworzą one ciąg
trzech komponentów wyartykułowanych w podtytule niniejszego
zbioru — historii, polityki i etyki — stanowiących łącznie dominanty wszystkich zamieszczonych tu tekstów. I tak Święty Roman: Pamięć, mit i historia. . . Brodsky’ego, wraz z Polskie ślady „Księcia Romana”. . . Krajki i tekstami Szałaginowej i Schmidta
przedstawiają Conradowskie wejrzenia w XIX-wieczną historię Polski i Europy przez pryzmat polskich powstań narodowowyzwoleńczych, natomiast Czy polskość była dla Conrada przekleństwem,
czy błogosławieństwem? Krajki oraz artykuły Gasyny, Tanaki, Peacocka, Rude’a i Hay — poglądy polityczne Conrada zawarte w jego publicystyce w kontekście rzeczywistości początku XX wieku.
Przy czym Tanaka i Peacock prezentują politykę Rosji jako kontrapunkt wobec zarówno czterech początkowych, „historycznych”
studiów niniejszego tomu, jak i wszystkich pozostałych, prezentujących polski punkt widzenia. Święty Roman: Pamięć, mit i histo-
20
Wiesław Krajka
ria. . . Brodsky’ego oraz studia Schmidta, Tanaki i Peacocka dotyczą wizji politycznych przedstawionych w utworach fikcyjnych
i publicystyce Conrada w latach 1904–1912, a Rude’a i Hay —
tych zaprezentowanych w czasie I Wojny Światowej i tuż po niej,
zaś Krajki i Gasyny łączą oba te okresy. Natomiast Hay oraz teksty
okolicznościowe Buzka i Marcinkiewicza eksponują odrodzenie się
Conrada wizji Polski i Europy podczas środkowoeuropejskiej Jesieni Ludów 1989 roku i później.
Polskość i europejskość stanowią dwie osie scalające Conrada
koncepcje historii i polityki, aczkolwiek w różnym stopniu intensywności w poszczególnych składowych artykułach tomu (ujęcie
historyczne dotyczy odległych w czasie rzeczywistości — im bliższe współczesności, tym bardziej zdominowane przez perspektywę polityczną). We wszystkich tych wizjach kluczową rolę odgrywa
geopolityczne usytuowanie Polski: bądź poprzez „sprawę polską”
ukazaną w optykach polityki europejskiej lub poprzez skrystalizowaną wokół Polski wizję Europy Środkowej. Polityczny splot polskości z europejskością najsilniej występuje w studiach Schmidta i Hay oraz w przesłaniach Buzka i Marcinkiewicza. W niniejszym zbiorze polityka jawi się także w płaszczyźnie refleksji uniwersalnych, zwłaszcza w zawartych w artykule Schmidta rozważaniach o rewolucji, która nie jest godna potępienia i o idealizmie w obliczu politycznego kompromisu. Wyeksponowany jest
także proroczy charakter idei politycznych Conrada: m.in. tych
dotyczących konieczności wyłączenia Rosji ze spraw polityki europejskiej i globalnej czy ostrzeżenia Europy przed Niemcami (por.
teksty Tanaki, Gasyny oraz Czy polskość była dla Conrada przekleństwem, czy błogosławieństwem? Krajki), odrodzenia Conradowskiego etosu w późniejszych konfiguracjach politycznych, np.
w Polsce po Powstaniu Warszawskim czy w wizji Polski i Europy
po roku 1989.
Oprócz organicznego związku historii z polityką, zaznaczającego się w tekstach zamieszczonych w początkowej („historycznej”)
i środkowej („politycznej”) części niniejszego tomu, należy też podkreślić niezwykle silny w nich splot obu tych sfer z etyką, wynikający z ich symbiozy w utworach fikcyjnych i publicystyce Conrada.
Występujące tam wyraźne elementy etyki to na przykład zawarta
Przedmowa
21
w Święty Roman: Pamięć, mit i historia. . . Brodsky’ego interpretacja Księcia Romana jako requiem dla odchodzącej w przeszłość
tradycyjnej koncepcji arystokratycznego honoru; aprobata Conrada dla motywowanych patriotyzmem ruchów narodowowyzwoleńczych w kategoriach nie tylko politycznych lecz także etycznych
(Schmidt); przytoczone przez Tanakę określenie Conrada sytuacji
politycznej na początku XX wieku mianem grobu moralnego; wyeksponowanie przez Krajkę (Czy polskość była dla Conrada przekleństwem, czy błogosławieństwem?), Rude’a i Hay poglądu Conrada, iż odrodzenie polskiej państwowości w istotny sposób nasyciłoby etyką konstelację polityczną zbudowaną w Europie po I Wojnie Światowej, z nadzieją, iż Polska odegra wiodącą rolę moralną
w nowej Europie (współgrające z wyeksponowaniem przez Krajkę
Conradowskiego poglądu krytykującego zbrodnicze moralnie rozbiory Polski). Tę czerpaną z etosu niedawno odzyskanej wolności moralną siłę ruchów masowych i działań politycznych, które
doprowadziły, przy wiodącej roli Polski, do obalenia komunizmu
w Europie Środkowej w latach 1980. i później, eksponują też wypowiedzi Havla przywołane w studium Hay. Organiczna symbioza
polityki z etyką — łącząca perspektywy polską, europejską i uniwersalną — zaznacza się także wyraźnie w tekstach Buzka i Marcinkiewicza. Najsilniej artykułuje ją jednak wieńczące niniejszy tom
studium Szczerbakiewicza: wprawdzie jądro jego rozważań stanowi Conradowska etyka w ujęciu Kotta, to w kontekście sytuacji politycznej w Polsce po II Wojnie Światowej, była ona mocno przepojona polityką, krypto-dyskursem politycznym, w którym spory wobec
etyki Conradowskiej były zawoalowanym sposobem zajęcia stanowiska w kontrowersjach politycznych.
Zamieszczone w Polskość i europejskość w Josepha Conrada wizjach historii, polityki i etyki artykuły charakteryzuje tematyczna i metodologiczna różnorodność, przybliżają one polskim czytelnikom niektóre interesujące i płodne badawczo rozwiązania metodologiczne w anglosaskiej i światowej Conradystyce i literaturoznawstwie.
Niniejszy tom „dialoguje” z Conrad a Polska, tomem 1 serii Joseph Conrad a Polska, Europa Środkowo-Wschodnia i Świat. Podczas gdy zbiór poprzedni (oprócz swej części początkowej, progra-
22
Wiesław Krajka
mowej) cechuje dominanta biograficzna, ukazanie polskiego historyczno-rodzinnego dziedzictwa jako współ-determinującego życie,
osobowość i tożsamość Conrada, tom obecny charakteryzuje dominanta wizji historii, polityki i etyki wykreowanych już przezeń
i zaprezentowanych w jego utworach fikcyjnych i publicystycznych,
choć również uwarunkowanych jego polskim dziedzictwem.
Naturalny pomost między nimi stanowi adres Buzka, którego
fragmenty zostały według powyższego kryterium „rozszczepione”
na część pierwszą, zawartą w tomie poprzednim, i część drugą, zamieszczoną w niniejszym zbiorze. Rozważań na temat Powstań Listopadowego i Styczniowego dotyczą w Polskość i europejskość w Josepha Conrada wizjach historii, polityki i etyki artykuły
Schmidta i Święty Roman: Pamięć, mit i historia. . . Brodsky’ego
(wraz z uzupełniającymi go tekstami Szałaginowej i Polskie ślady
„Księcia Romana”. . . Krajki), natomiast w tomie poprzednim —
studia Brossa „Szaleństwo Almayera” a polski spór o materializm
i Powstanie Styczniowe i jego skutki. . . . O ile jednak Bross powiązał kwestię Powstania Styczniowego przede wszystkim z rodzinnym
dziedzictwem pisarza (poglądy ojca i wuja), jego rozdwojoną osobowością i debatą intelektualną toczącą się wówczas wśród Polaków
(wskazując przy tym na występujące w niej pewne paradoksy europejskości), to Brodsky i Schmidt ukazali je w świetle poglądów samego Conrada zawartych w jego utworach. Brodsky odniósł księcia
Romana S., jako bohatera wojny polsko-rosyjskiej z lat 1830–1831,
do europejskiej tradycji religijno-kulturowej, zaś Schmidt ukazał
Powstanie Styczniowe w kontekście ówczesnej polityki europejskiej
oraz uniwersalnych refleksji Conrada o polityce. O ile Bross jest
neutralny w ocenie tego zdarzenia historycznego, to Schmidt waloryzuje je pozytywnie jako walkę narodowowyzwoleńczą uzasadniającą jej rewolucyjny charakter, natomiast Brodsky portretuje protagonistę Księcia Romana w kategoriach religijno-mityczno-legendowej gloryfikacji. Schmidt przeprowadza paralelę pomiędzy nacjonalizmami Powstania Styczniowego i włoskiego Risorgimento,
natomiast Sandra Dodson w „Trupa aktorów”: Conrad, Casement
i strategia utożsamienia z Conrad a Polska zestawia polski nacjonalizm Conrada z irlandzkim nacjonalizmem Casementa. Innym
istotnym wątkiem łączącym oba te tomy jest recepcja twórczości
Przedmowa
23
Conrada, eksponująca jej wpływ na nieodległą przeszłość i współczesność: zawarte w niniejszym tomie studia dotyczące jej odbioru badawczego i krytycznoliterackiego (Szczerbakiewicza i Dwie
polskie przeszłości Conrada Brodsky’ego) oraz aksjologiczno-politycznego (wystąpienia Buzka i Marcinkiewicza oraz studia Najdera i Szczerbakiewicza) nawiązują do recepcyjnego wątku w tomie
poprzednim, zwłaszcza do studium Krajki Conrad a Polska: perspektywa mojego pokolenia. Niektóre inne motywy wiążące oba te
tomy to podwójna (polsko-angielska) tożsamość Conrada odbijająca się echem w jego poglądach na sprawy polityki — jako jeden
z wątków w artykule Hay w tomie niniejszym oraz w tekstach zamieszczonych w bloku III. Homo duplex Joseph Conrad (zwłaszcza
Dodson i Conrad — Polak: z pewnością nie „jeden z nas” autorstwa Caroli Kaplan) w tomie poprzednim, czy generalnie pewne
elementy etyki, polityki i tła historycznego występujące w studiach
opublikowanych w tomie poprzednim.