Wstęp i spis treści

Arystofanes
Recenzenci:
prof. dr hab. Krystyna Bartol
prof. dr hab. Jacek Popiel
© Copyright by Olga Śmiechowicz, 2015
© Copyright by Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa, 2015
Indeks:
Hanna Rajfura
Korekta językowa:
Halina Stykowska
Projekt graficzny:
Weronika Sygowska-Pietrzyk
Fotografia na okładce:
Olga Śmiechowicz
Skład i łamanie:
www.pandawer.pl
ISBN 978-83-64003-43-1
Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa
www.sublupa.pl
[email protected]
Olga Śmiechowicz
Arystofanes
Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa
Warszawa 2015
Wstęp
Arystofanes jest jednym z najbardziej wymagających autorów świata antycznego. Niejednokrotnie podczas prób interpretacji jego utworów odnosi się
wrażenie, że coś umyka, że pewien poziom, na którym moglibyśmy odczytywać jego komedie, pozostaje nietknięty. Łudzimy się, że gdybyśmy dysponowali większą ilością materiałów z czasów jego twórczości, bylibyśmy
w stanie zauważyć więcej. Ta książka powstała wobec odczucia, że kolejne
wersy komedii Arystofanesa możemy traktować jak ulice, które prowadzą do
nowych znaczeń.
Podczas swojej pracy kierowałam się słowami Michaela Silka, który zaproponował zasadę, nie do końca zgodną z postulatami Arystotelesa: „tragedy is emotional, comedy is intellectual”1. Interpretacja komedii Arystofanesa
musi balansować na granicy analizy filologicznej. Często podstawą do moich
rozważań są zwroty pominięte w tłumaczeniach, a które po „obejrzeniu pod
światło” okazują się filologicznymi perełkami, w sposób diametralny zmieniającymi możliwości odczytywania całych fragmentów. Podpierając się historią
Grecji, mitologią i literaturą, trzymając równocześnie na kolanach polskie tłumaczenia autorstwa Janiny Ławińskiej-Tyszkowskiej2 oraz dwie bilingwiczne
(grecko-angielskie) edycje przekładów Alana Sommersteina i Jeffreya Hendersona – tak wyposażona na drogę, mogłam zacząć przedzierać się przez
niuanse, meandry, wilcze doły i wyboje komizmu Arystofanesa. Jest autorem
genialnym, ponieważ dla współczesnego czytelnika jest on przede wszystkim
M. S. Silk, Aristophanes and the Definition of Comedy, Oxford 2000, s. 57.
Które dzisiaj są najpopularniejszym polskojęzycznym źródłem wiedzy na temat Arystofanesa.
1
2
– 5 –
Wstęp
wyzwaniem. Z pewnością nie przypuszczał, że jego utwory będzie czytał ktoś
z przyszłości, która będzie miała miejsce za dwa i pół tysiąca lat. Jak pięknie
opisał to J. Michael Walton: „wystawienia sztuk w czasach antycznych były,
jak zrobienie bałwana ze śniegu przez Michała Anioła”3. Arystofanes, nie
biorąc pod uwagę odbiorcy z czasów późniejszych, ustawił mu poprzeczkę
bardzo wysoko. Jej przeskoczenie często grozi złamaniem karku. Czasami,
w trakcie lektury, intuicyjnie wychwytujemy dowcip, ale jest on dla nas bezsensowny, i właśnie to zaczyna fascynować, drażnić i pobudzać do dalszych
poszukiwań.
Gregory Dobrov, profesor Loyola University w Chicago, patrząc na międzynarodowy stan badań, mógł z optymizmem mówić o renesansie w badaniach nad antyczną komedią4. Podobne wrażenie można odnieść, patrząc na
metry monografii poświęconych Arystofanesowi, ułożone na półkach w Sackler Library w Oxfordzie. W Polsce jest to temat wciąż znajdujący się na peryferiach zainteresowań badaczy. Arystofanes jest pierwszą monografią tego
autora wydaną w języku polskim. Nie było moją intencją napisanie wyczerpującego opracowania, które omówi wszystkie aspekty jego komediopisarstwa.
Jest to niemożliwe. Jeżeli przeczytamy go poprzez prace uczonych zafascynowanych jego erudycją i wizją krytyki literackiej – w pamięci pozostanie
nam Arystofanes otoczony stertami zwojów, z których autorów często bezceremonialnie stroił sobie żarty. Zinterpretowany przez historyków będzie, jak
Wolność wiodąca lud na barykady – walczący komediowym piórem o pokój,
demokrację i przywrócenie starego porządku. Istnieje również Arystofanes
odczytany przez feministki i teorie gender – gdyby takiego autora nasza córka
przyprowadziła na niedzielny obiad, jako najnowszego kandydata na zięcia,
bez chwili wahania zadzwonilibyśmy po policję. Łączył w swoich tekstach
finezyjne poczucie humoru i językową fantazję z wulgarnością starego, pijanego sylena. Dziś te cechy jego komediopisarstwa mogą w nas budzić niesmak i odstręczać od lektury jego utworów. Wszystko zależy jednak od tego,
którego z tych wszystkich Arystofanesów wybierzemy dla siebie. Z pewnoś-
J. M. Walton, Found in translation. Greek drama in English, Cambridge 2006, s. 5.
G. W. Dobrov, “Comedy and her Critics” [w:] Brill’s Companion to the Study of Greek
Comedy, ed. by G. W. Dobrov, Leiden–Boston 2010, s. 4.
3
4
– 6 –
Wstęp
cią należał do największych twórców swojej epoki. Każda kolejna starała się
znaleźć mu godnego następcę. Terry Pratchett w jednej ze swoich książek
napisał, że nie należy stosować hamulców wobec wulkanu5. W tej książce wielokrotnie pozwalam sobie na „spuszczenie Arystofanesa z ręcznego”… Niech
się toczy…
5
T. Pratchett, Prawda, Warszawa 2007, s. 36.
– 7 –
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
Podziękowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
1. Początki komedii greckiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
2. Teatr czasów Arystofanesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
21
3. Acharnejczycy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
33
4. Rycerze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
59
5. Chmury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
103
6. Osy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
139
7. Pokój . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
173
8. Ptaki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
203
9. Lizystrata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
235
10. Thesmoforie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
259
11. Żaby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
283
12. Sejm kobiet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
323
13. Plutos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
333
14. Transmisja tekstów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
343
15. Miasto słów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
369
16. Synopsis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
373
17. Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
375
Indeks nazw własnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
385