HHistoria czasopiśmiennictwa prawniczego (27)

HHistoria
czasopiśmiennictwa
prawniczego (27)
Adam Redzik
„Archiwum Kryminologiczne” (1934–1939)
Środowisko prawnicze okresu II RP właściwie nie wydawało czasopisma, które byłoby poświęcone szeroko rozumianej nauce i praktyce prawa karnego. Przekształcenie
„Kwartalnika Prawa Cywilnego i Handlowego” w „Kwartalnik Prawa Cywilnego i Karnego”, redagowany przez wybitnych karnistów Aleksandra Mogilnickiego i Emila Stanisława Rappaporta, miało doprowadzić do utworzenia organu Polskiego Towarzystwa
Ustawodawstwa Kryminalnego o nazwie „Kwartalnik Prawa Karnego”, który jednak
nigdy nie powstał. W znacznym stopniu do inicjatywy nawiązywał „Przegląd Polski
Ustawodawstwa Cywilnego i Kryminalnego”, ale po wydaniu programowego zeszytu
w 1922 r. przestał się on ukazywać, a wznowiony w 1928 r. i wydawany do 1931 r., nigdy
nie stał się regularnie wydawanym czasopismem, a poza tym miał zupełnie inne zadania.
Środowisku penitencjarystów udało się powołać kilka ciekawych czasopism. W 1933 r.
z inicjatywy profesora prawa karnego UW Wacława Makowskiego powstało czasopismo
o nazwie „Archiwum Kryminologiczne”, którego, od pierwszych zeszytów, redaktorem
był uczeń i współpracownik Makowskiego, dr Stanisław Batawia.
Postać prof. Wacława Makowskiego (1880–1942) jest dziś już dość dobrze znana. Pamiętamy go jako współautora projektu kodeksu karnego z 1932 r., znakomitego karnistę
i aktywnego polityka obozu sanacyjnego – ostatniego Marszałka Sejmu RP. Anonimową postacią w kręgach prawniczych nie jest też Stanisław Batawia, którego aktywność
naukowa przypadała zarówno na okres II RP, jak i okres Polski Ludowej.
Stanisław Jan Batawia urodził się 24 maja 1898 r. w Łodzi w rodzinie urzędniczej
Zob. A. Redzik, Czasopiśmiennictwo prawnicze w Polsce od początku XX w. do 1939 r.; S. Milewski, A. Redzik,
Themis i Pheme. Czasopiśmiennictwo prawnicze w Polsce do 1939 r., Warszawa 2011, s. 239.
Ibidem, s. 333–337.
Ibidem, s. 291–300.
Na temat prof. Wacława Makowskiego zob. m.in. A. Ajnenkiel, Makowski Wacław (1880–1942), PSB, t. XIX,
s. 252–254 (tam bibliografia); W. T. Kulesza, (życiorys w:) W. Makowski, O państwie społecznym, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe 1998; idem, Wacław Makowski 1880–1943, (...) Profesorowie Wydziału Prawa i Administracji
Uniwersytetu Warszawskiego 1808–2008, Warszawa 2008, s. 105–108.
217
Adam Redzik
PALESTRA
Maksymiliana i Eugenii z domu Neumark. Wykształcenie zdobył w Warszawie, gdzie ukończył
gimnazjum, a następnie prawo (1918–1923) i medycynę (1924–1929) na Uniwersytecie Warszawskim. W latach 1929–1939 był starszym asystentem
w Zakładzie Kryminologii UW, gdzie w 1931 r. uzyskał stopień doktora praw na podstawie rozprawy
Wstęp do nauki o przestępcy, napisanej pod kierunkiem prof. Wacława Makowskiego. Jednocześnie
w latach 1929–1931 był starszym asystentem w Klinice Chorób Nerwowych, ordynatorem oddziału
psychiatrycznego Szpitala Centrum Wyszkolenia
Sanitarnego w Warszawie (1931–1934) i asystentem
na oddziale neuropsychiatrii dziecięcej Instytutu
Higieny Psychicznej w Warszawie (1935–1939).
Był też biegłym sądowym w zakresie psychiatrii. Po
Stanisław Jan Batawia (1898–1980) – redak- wojnie był profesorem UW. Uważany jest za twórcę
tor „Archiwum Kryminologicznego”
polskiej szkoły kryminologii klinicznej.
„Archiwum Kryminologiczne” było początkowo
kwartalnikiem, o czym informował podtytuł „Kwartalnik poświęcony kryminologii,
kryminalistyce i prawu karnemu”. Z wyjątkiem dwóch pierwszych zeszytów, periodyk
ukazywał się w numerach podwójnych.
W ciągu pięciu lat ukazały się niespełna trzy tomy i tylko sześć obszernych zeszytów,
w tomie I zeszyty nr 1, 2, 3–4, w tomie II zeszyty nr 1–2 i 3–4, a w tomie II zeszyt nr 1–2.
Zeszyty nr 1 i 2 tomu I ukazały się w roku 1933, nr 3–4 w roku 1934. Tom II ukazał się
w latach 1935 (z. 1–2) i 1937 (z. 3–4), a część tomu III w roku 1939 (z. 1–2). W związku
z opóźnieniami w wydawaniu pisma w 1939 r. zmieniono podtytuł na „Czasopismo
W czasie wojny obronnej 1939 r. dr Batawia był podporucznikiem służby medycznej, a następnie w latach
1940–1944 pracował w Ośrodku Zdrowia w Jeziornie koło Warszawy. Po wojnie powrócił do pracy naukowej
na UW, gdzie habilitował się na podstawie napisanej jeszcze przed wojną pracy pt. Niepoprawność przestępców
w świetle badań nad bliźniętami kryminalnymi. W 1946 r. został profesorem nadzwyczajnym i kierownikiem Zakładu Kryminologii w Katedrze Prawa Karnego, a w 1958 r. – profesorem zwyczajnym. Wykładał też na Uniwersytecie Łódzkim. Wypada odnotować, że wchodził w skład prezydium Głównej Komisji Badania Zbrodni
Hitlerowskich (1946–1951). Uważany jest za twórcę polskiej szkoły kryminologii klinicznej. Przeprowadził analizę kryminologiczną i socjologiczną zbrodni hitlerowskich, gromadził dokumentację zbrodni hitlerowskich na
terenie Polski. Interesował się jeszcze w okresie II RP problemem przestępczości nieletnich, zwracając uwagę
na negatywny wpływ więzienia na psychikę młodocianych. Ponadto interesował się naukowo alkoholizmem,
narkomanią i toksykomanią. Należał do PAN oraz Międzynarodowego Towarzystwa Kryminologicznego.
Zmarł 21 kwietnia 1980 r. w Warszawie. Ważniejsze prace to z okresu międzywojennego: Cele i metody badań
kryminologiczno-biologicznych (1931) i Charakter przestępczy (1933), z okresu powojennego zaś: Wpływ ostatniej
wojny na przestępczość nieletnich (1948), Badania nad nieletnimi przestępcami (1949, z Janiną Budkiewicz i Marią
Żebrowską), Społeczne skutki nałogowego alkoholizmu w świetle badań środowiskowych 100 rodzin nałogowych alkoholików (1951), Proces społecznego wykolejania się nieletnich przestępców (1958), Młodociani i młodzi recydywiści w świetle
badań kryminologicznych (1965) i Sprawcy przestępstw i wykroczeń systematycznie nadużywający alkoholu (1974). Zob.
Z. Ostrihanska, Profesor Stanisław Batawia, „Archiwum Kryminologii”, t. 8–9, 1982, s. 7–24; M. Fajst, Stanisław
Jan Batawia 1898–1980, (...) Profesorowie Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego 1808–2008,
Warszawa 2008, s. 164–166 [tu bibliografia].
218
9–10/2011
„Archiwum Kryminologiczne” (1934–1939)
poświęcone kryminologii, kryminalistyce i prawu
karnemu”.
W słowie „Od redakcji” do zeszytu pierwszego
redaktorzy założyli sobie ambitny cel regularnego
wydawania periodyku w dziedzinie dotychczas
w Polsce nietkniętej. Cel ten osiągnięto tylko połowicznie, gdyż pismo borykało się z problemami
związanymi z terminowością i realizacją powziętych zamierzeń co do układu. Jedyne, co udało się
zrealizować, to stworzenie publikatora wyspecjalizowanych rozpraw tematycznych.
W pierwszych zeszytach układ pisma był następujący: Rozprawy naukowe, Polityka kryminalna
i więziennictwo, Kronika kryminalna oraz Przegląd
orzecznictwa Sądu Najwyższego z zakresu prawa
karnego materialnego i procesowego. W ostatnich
zeszytach zrezygnowano z prezentacji przeglądu
orzecznictwa.
Strona tytułowa „Archiwum KryminoloGodne podkreślenia jest, że w „Archiwum Kry- gicznego”
minologicznym” publikowane były opracowania
obszerne, nawet ponadstustronicowe, często bogato ilustrowane fotografiami, szkicami, rysunkami, wykresami i zestawieniami. Dodać wypada, że sędziowie SN Stanisław
Z uwagi na znaczenie periodyku dla badań kryminologicznych celowe wydaje się przypomnienie, choćby pobieżne, zawartości przedwojennych zeszytów. Najszybszym sposobem wydaje się zestawienie alfabetyczne. W pierwszych pięciu zeszytach, czyli w tomach I i II, prace opublikowali: R. Augenblick (Delinquente
per tendenza, t. I, 1933, z. l; Prawo karne antyliberalne, t. l, 1933, z. l), S. Baley (Ekspertyza psychologiczna, t. I, 1933,
z. 3–4), S. Batawia [Biologia kryminalna, jej cele i metody oraz wyniki dotychczasowych badań, t. I, 1933, z. 2; Kwestionariusz biologiczno-kryminalny (zarys projektu), t. l, 1933, z. l; Niepoprawni przestępcy w świetle 150 wyroków z art. 84
k.k., t. II, 1935, z. 3–4], I. Chojecka-Boniecka [Sugestia mylnej ekspertyzy (Przyczynek do ekspertyzy pisma), t. II, 1935,
z. 1–2; Zagadnienie postępowania przygotowawczego (Dyskusja w Seminarium Prawa Karnego U.J.P.), t. II, 1935, z. 3–4;
Statystyka dochodzeniowo-śledcza jako właściwy wskaźnik przestępczości, t. II, 1935, z. 3–4 (wspólnie z O. Missuną)]; J. Firstenberg (Walka z narkomanią i handlem narkotykami na terenie sądowym, t. II, 1935, z. 1–2), M. Hauswirt
i S. Popower (Rola i znaczenie wniosku dowodowego w procesie karnym ze szczególnym uwzględnieniem „spóźnionego”
wniosku dowodowego, t. I, 1933, z. l; Proponowane zmiany śledztwa i dochodzenia w świetle zasad procesowych, t. I, 1933,
z. 2), L. Hirszfeld (Badanie grup krwi i ich znaczenie dla wymiaru sprawiedliwości, t. I, 1933, z. 2), P. Horoszowski
(Motywy zabójstw z afektu i stanowisko sądu wobec tego przestępstwa, t. II, 1935, z. 3–4), P. Horoszowski, Z. Paleolog
(Sutenerstwo na terenie Warszawy, t. I, 1933, z. 3–4), R. Jabłoński (Zagadnienie rejestracji skazanych w świetle obowiązujących przepisów, t. II, 1935, z. 3–4), L. Kunicka (Wpływ środowiska społecznego na stosunek dzieci do kradzieży, t. II,
1933, z. 1–2), W. Łuniewski [Kryminologia a psychopatologia, t. I, 1933, z. l; Tzw. poczytalność zmniejszona w ujęciu
kodeksu karnego 1932 r. (uwagi psychiatryczne), t. I, 1933, z. 3–4], W. Makowski (Na marginesie komentarza do Kodeksu
Karnego, t. I, 1933, z. l; Metody naukowe badań kryminologicznych, t. I, 1933, z. 2), T. Mitraszewski (Projekt ustawy
o organizacji więziennictwa, t. II, 1935, z. 3–4), J. Mydlarski i K. Wiązowski [Badania antropologiczne przestępców
(część 1), t. I, 1933, z. 2; (część 2), t. I, 1933, z. 2], L. Nagler (Międzynarodowa komisja policji kryminalnej, t. I, 1933, z. l),
J. Piątkiewicz i J. Jakubiec (Daktyloskopia czy alibi, t. l, 1933, z. l), J. Piątkiewicz i H. Strasman (Oględziny miejsca
przestępstwa, t. I, 1933, z. 3–4), W. Pilecki (Wojskowe postępowanie karne, t. II, 1935, z. 3–4), L. Rabinowicz (Belgijskie
zakłady zabezpieczające, t. I, 1933, z. l; Środki zabezpieczające w teorii i praktyce, t. l, 1933, z. 3–4), L. Radzinowicz
(Nowy ustrój penitencjarny we Włoszech, t. II, 1935, z. 1–2; Przestępczość w Polsce w latach 1924–1933 (według policyjnej statystyki kryminalnej), t. II, 1935, z. 1–2; Reforma więziennictwa w Niemczech, t. II, 1935, z. 1–2; Struktura prze-
219
Adam Redzik
PALESTRA
Śliwiński i Seweryn Walfisz podali do druku dwukrotnie przegląd orzecznictwa – do
zeszytu nr 2 (t. I) z 1933 r. oraz do zeszytu nr 1–2 (t. II) z 1935 r. Pojawiły się też Sprawozdanie Poradni Pedologicznej przy Patronacie w Warszawie, t. I, z. 3–4 (S. Baley, J. Borowiczowa,
J. Jasnorzewska) oraz krótkie noty tematyczne: Kronika amerykańska [kryminalistyczna]
[oprac. H. S.] (t. I, 1933, z. 2), Sąd przysięgłych – bękartem rewolucji [oprac. M. A.] (t. I,
1933, z. l), Sterylizacja a prawo karne [oprac. H. P.], (t. I, 1933, z. l), Wymiar kary w ustawie
i w praktyce [oprac. H. P.] (t. I, 1933, z. l) oraz Zmiany ustawodawstwa karnego w Rzeszy
Niemieckiej [oprac. H. P.] (t. I, 1933, z. 2).
Na łamach periodyku pięciokrotnie, ale tylko w pierwszych zeszytach, relacjonowano zjazdy i konferencje kryminologiczne. W zeszycie pierwszym z 1933 r. znalazły się
informacje o IV Konferencji Towarzystwa Kryminalno-Biologicznego, która odbyła się
w Hamburgu w 1933 r., o X Posiedzeniu Międzynarodowej Komisji Policji Kryminalnej
w Wiedniu oraz o XIII Zjeździe Psychiatrów Polskich w Poznaniu w 1933 r. W zeszycie
drugim z tego roku szerzej omówiono temat biologii kryminalnej na XIII Zjeździe Psychiatrów Polskich oraz wspomniano o I Kongresie Państw Słowiańskich w Bratysławie.
W następnych latach zaniechano informowania o zjazdach i kongresach.
Ostatni zeszyt „Archiwum Kryminologicznego” – nr 1–2 tomu III – ukazał się w roku
1939. Po tytule dopisek informował, że czasopismo jest wydawane przez Zakład Kryminologii Uniwersytetu Józefa Piłsudskiego w Warszawie. Na treść zeszytu składało
się pięć rozpraw: dr Stanisław Batawia, Niepoprawność przestępców w świetle badań nad
bliźniętami kryminalnymi, Karol Czarniecki (Naczelnik Wydziału w GUS), Przestępczość
w Polsce w latach 1935–1937 według policyjnej statystyki kryminalnej, Donat Żochowski
(Naczelnik Wydziału Statystyki w Ministerstwie Sprawiedliwości), Sądowa statystyka
kryminalna za rok 1937, mgr Paweł Horoszowski, Zabójstwo z afektu w świetle 330 spraw
sądowych i J. Kunicka (dr psychologii), Struktura rodzin nieletnich przestępców – praca ta
oparta została na 500 przypadkach warszawskiej poradni pedagogicznej.
Po wojnie prof. Stanisław Batawia wznowił periodyk pod nieco zmienioną nazwą
– „Archiwum Kryminologii”, ukazuje się on do dziś jako rocznik wydawany przez Zakład Kryminologii INP PAN.
stępczości w Polsce w świetle statystyki sądowej, t. II, 1935, z. 3–4), Z. Rosenblum i J. Neudingowa (Nieletni przestępcy
w świetle katamnezy 250 przypadków, t. I, 1933, z. 3–4), M. Siewierski (O reformę postępowania przygotowawczego, t. I,
1933, z. 2; Uwagi krytyczne nad śledztwem i dochodzeniem według k.p.k., t. I, 1933, z. l), A. Sitkowski (Instytucja „dossiers” na usługach policji, t. I, 1933, z. 3–4; Statystyka przestępczości zawodowej na terenie Warszawy, t. I, 1933, z. 3–4),
L. Skowronkówna (Włóczęgostwo dziecięce w świetle psychologii, t. I, 1933, z. l), W. Sobolewski [Lewar do rozsuwania
krat, t. I, 1933, z. 2; Uszkodzenia szyb przez postrzały (Badania doświadczalne), t. II, 1935, z. 1–2], E. Steffen [Przypadek
matkobójstwa na tle psychozy rozszczepiennej, t. I, 1933, z. l; Przypadek psychozy religijnej u przywódców sekty (niezwykłość motywów przestępstwa), t. I, 1933, z. 3–4], H. Strasman (Kronika kryminalistyczna, t. II, 1935, z. l –2; Monodaktyloskopia Battley’a, t. I, 1933, z. l; Zwalczanie przestępczości zawodowej, t. I, 1933, z. 3–4), R. Wiśniacka (Psychologia
zeznań świadków, t. I, 1933, z. 2), W. Wolter [Kryminologia a prawo karne, t. I, 1933, z. 2; Prewencja przedprzestępcza (na
marginesie hiszpańskiej ustawy przeciwko włóczęgom i osobnikom aspołecznym), t. II, 1935, z. 1–2].
Stanisław Śliwiński opracował przegląd orzecznictwa SN z zakresu prawa karnego procesowego, Seweryn Walfisz zaś z zakresu prawa karnego materialnego (kodeks karny).
220