praktyki zawodowe – za i przeciw - Fundacja Promocji i Akredytacji

Nadine Bednarz
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa
im. Witelona w Legnicy
PRAKTYKI ZAWODOWE – ZA I PRZECIW
Myślą przewodnią artykułu są dwie podstawowe tezy: 1) wymagania stawiane absolwentom
szkół wyższych przez rynek pracy stają się wyznacznikiem procesu kształcenia, 2) współpraca uczelni
ze środowiskiem pracodawców jest gwarantem poprawy efektywności kształcenia. Autorka sygnalizuje
potrzebę współpracy uczelni z organizacjami pracodawców między innymi w zakresie organizowania
praktyk zawodowych. Nowe wyzwania zmieniającego się rynku pracy powodują, że popyt na rutynową
wiedzę jest coraz mniejszy. W cenie są ludzie twórczy, kreatywni. Pracodawcy mogą być źródłem
informacji pomocnych w definiowaniu sylwetki absolwenta pożądanego na rynku pracy.
Wprowadzenie
Proces integracji Polski z Unią Europejską oraz ogólnoświatowa tendencja rozwoju procesów
technologicznych,
systemowego
zarządzania
jakością,
przekształcanie
się
społeczeństwa
przemysłowego XX wieku w społeczeństwo informacyjne wieku XXI wiążą się z szeregiem procesów
o charakterze ekonomicznym, społecznym, kulturowym, politycznym itp. Wszystkie te procesy
odczuwalne są bardzo mocno na rynku pracy, gdzie pracodawcy oczekują coraz bardziej
kompetentnych pracowników. Sytuacja ta niejako zmusza do modyfikowania systemu kształcenia.
Należy pamiętać, że dzisiejszy absolwent szkoły wyższej „zatrudniając się” w danej firmie nie tylko
uczestniczy w realizacji procesów wynikających z technologii i organizacji firmy, ale także
w projektowaniu i wprowadzaniu zmian. Poszukując odpowiedzi na pytanie, w jakie umiejętności,
kompetencje, wiedzę powinni być „wyposażeni” absolwenci szkół wyższych o kierunkach
ekonomicznych sięgnięto do klasyfikacji zawodów i specjalności.
Przyjmując definicję ze Słownika Języka Polskiego, że ekonomista to specjalista w dziedzinie
1
ekonomii oraz w zakresie szczegółowych nauk ekonomicznych; znawca różnych dziedzin gospodarki
i opierając się na klasyfikacji zawodów i specjalności, można powiedzieć, że uczelnie przygotowują
kadrę, która powinna znaleźć swoje miejsce w dwóch wielkich grupach zawodów tj. przedstawiciele
władz publicznych, wyżsi urzędnicy i kierownicy oraz specjaliści. Pierwsza grupa obejmuje zawody,
w których podstawowymi zadaniami są: planowani, określanie i realizacja podstawowych celów
i kierunków polityki państwa, formułowanie przepisów prawnych oraz kierowanie działalnością
jednostek administracji publicznej, a także sprawowanie funkcji zarządzania w przedsiębiorstwach lub
2
ich wewnętrznych jednostkach organizacyjnych , natomiast druga grupa została scharakteryzowana
1
2
Słownik Języka Polskiego, tom 1, PWN, Warszawa, str.489.
Dziennik Ustaw nr 265, poz.2644 z dnia 8 grudnia 2004r.
1
następująco: grupa ta obejmuje zawody wymagające posiadania wysokiego poziomu wiedzy
zawodowej, umiejętności oraz doświadczenia w zakresie nauk technicznych, przyrodniczych,
społecznych, humanistycznych i pokrewnych3. Tak w jednej, jak i w drugiej grupie znajdziemy miejsce
dla ekonomistów. Przygotowanie młodzieży do pełnienia takich ról na rynku pracy wymaga jednak
nowego podejścia do procesu kształcenia.
Istotą współczesnej edukacji jest odejście od edukacji „podającej” w kierunku indywidualnego
wysiłku jednostki, samorozwoju, które są cechami procesu uczenia się. Podstawą tego podejścia jest
aktywny stosunek jednostki do świata. Wyznacznikiem wiedzy jest nie tyle zgromadzony zasób
informacji, co wiedza uzyskana dzięki aktywnemu postrzeganiu świata. Takie podejście do edukacji
wyznacza jej nowe funkcje: edukacja jest służbą dla demokracji (np. poprzez kształtowanie
określonych wartości i postaw), wielokulturowości (np. walka z dyskryminacją), pracy (np.
kształtowanie kompetencji związanych z etosem pracy), człowieka i środowiska (np. przygotowanie do
życia w społeczeństwie). Można powiedzieć, że zadaniem edukacji jest przygotowanie każdej
jednostki do twórczego uczestnictwa w kulturze i cywilizacji oraz do jej doskonalenia i rozwoju4.
Uczenie się staje się coraz ważniejszym zadaniem jednostki.
Rynek pracy a kształcenie ekonomistów
Wyznacznikiem kształcenia zawodowego jest przede wszystkim rynek pracy. Dostosowanie
szeroko rozumianej edukacji do zmian i wymagań rynków pracy jest niezbędnym warunkiem
prawidłowego funkcjonowania gospodarki. Zmiany te polegają między innymi na silnej presji na jakość
i efekty procesu nauczania w postaci absolwentów gotowych (przygotowanych) do natychmiastowego
wchłonięcia przez rynek pracy. Wynikają one z tendencji do integracji różnych nowych technologii,
zmniejszania ilości prac o charakterze rutynowym, wymagających niskich na rzecz prac
wymagających wysokich i wszechstronnych kwalifikacji. Brak korelacji pomiędzy rynkiem pracy
prowadzi do coraz większych rozbieżności pomiędzy oferowanymi umiejętnościami a popytem na nie.
Wobec takich wyzwań rynku, kształcenie, a w szczególności kształcenie zawodowe musi być:
a) elastyczne - tak, aby pracownik mógł rozszerzać i pogłębiać swoją wiedzę oraz
umiejętności i był zdolny pracować w dynamicznie zmieniającym się otoczeniu pracy,
b) mobilne - tak, aby pracownik mógł wykonywać swoją pracę na podobnych stanowiskach
w różnych miejscach i czasie.
Mamy tu do czynienia z dwoma celami tj. przygotowaniem młodych ludzi do zawodów, które
istnieją, oraz wyrobienia zdolności przystosowania się w przyszłości do wykonywania pracy, której
sobie jeszcze nie wyobrażamy. Istnieje więc tendencja wzbogacania kształcenia zawodowego
o wiedzę ogólną oraz przygotowania pracowników do szeroko pojętych obszarów działania
zawodowego. W kształceniu zawodowym coraz częściej pojawia się pojęcie kompetencje, które
wypiera tzw. kwalifikacje. Pracodawcy coraz częściej domagają się pracowników z określonymi
kompetencjami. Kompetencje oznaczają pewien poziom sprawności i skuteczności działania
człowieka w określonym zakresie. Składają się na nie wiedza nabyta w procesie kształcenia,
3
4
Tamże.
S. Kwiatkowski (red.), Kształcenie zawodowe Rynek pracy Pracodawcy, Warszawa, 2000 str. 31-32.
2
umiejętności, wykształcone postawy społeczne, predyspozycje twórcze, zdolności decyzyjne we
wzajemnych powiązaniach5. Kompetencje pracownika to jego możliwości sprostania wymaganiom
stawianym na danym stanowisku pracy, jest to również jego zdolność do spełniania tych wymagań
w sposób niezawodny w dłuższym okresie czasu. Zdaniem C. Levy-Leboyer kompetencje nie
ograniczają się tylko do jednej zdolności niezależnie od tego, jak dobrze byłaby ona zdefiniowana,
bądź niewielkiej części różnych zdolności. Są to ustalone zbiory wiedzy i umiejętności, typowych
zachowań, standardowych procesów, sposobów rozumowania, które można zastosować bez nowego
uczenia się. Kompetencje odwołują się więc do zadań lub warunków pracy i do regulacji, do jakiej
zdolny jest pracownik między środowiskiem pracy i swoją działalnością6. Kompetencje to nie tylko
wiedza zdobyta przez wykształcenie i doświadczenie oraz praktyczna umiejętność ich wykorzystania,
ale to także cechy indywidualne, które mogą przyczynić się do sukcesu zawodowego na zajmowanym
stanowisku. Podstawą kształtowania kompetencji pracownika są cechy jego osobowości i zdolności do
działania (pracy).
Wymaga to wysokiej jakości kształcenia opartego na określonym systemie standardów.
Stworzenie
takich
standardów
edukacyjnych
kompatybilne
ze
standaryzacją
kompetencji
zawodowych. We wszystkich krajach dąży się do zdefiniowania kompetencji kluczowych. Mówiąc
o kompetencjach, mówimy i o wiedzy i o umiejętnościach. Posiadanie umiejętności oznacza efektywne
stosowanie w danej sytuacji zdobytej wiedzy i doświadczenia. Trudno więc mówić o kompetencjach,
jeżeli nie mają one (wiedza i doświadczenie) zastosowania w rzeczywistych sytuacjach. Umiejętności
nie mogą być oderwane od kontekstu, w którym są stosowane. Wiąże się z tym ścisła mobilizacja
wiedzy, praktycznych umiejętności i postaw, z których wszystkie są dostosowane do danej sytuacji.
Opanowanie umiejętności zawodowych staje się jednym z podstawowych celów kształcenia
zawodowego.
Rola praktyki zawodowej w kształceniu umiejętności
To co nadaje kształceniu zawodowemu specyficzny charakter, to potrzeba kształtowania
umiejętności nastawionych na to, aby uczący się „umiał robić”, a nie tylko wiedział, co należy robić
7
i jak się to robi . Definiując umiejętność przez jej opisanie, odnosimy ją zawsze do osoby, która
wykonuje jakąś czynność odpowiednio szybko, bez nadmiernego wysiłku i bezbłędnie.
Po to, aby można było zastanawiać się, jak kształtować określone umiejętności, trzeba
sporządzić
listę
tych
umiejętności
charakterystycznych
dla
określonej
grupy
zawodowej.
Z przeprowadzanych przez specjalistów badań wynika, że pracodawcy bardzo sobie cenią wiedzę
fachową, ale również samodzielność w podejmowaniu decyzji, chęć podnoszenia kwalifikacji,
doświadczenie zawodowe, umiejętności współpracy, organizowania sobie pracy, tworzenia dobrego
wizerunku firmy oraz zdolność kierowania ludźmi i komunikatywność. Oczywiście wyżej wymienione
umiejętności odnoszą się do różnych grup zawodowych. Można powiedzieć, że oprócz wiedzy
fachowej i doświadczenia zawodowego pozostałe są bardzo uniwersalne.
5
6
7
http://www.wsipnet.pl/oswiata/os_slownik.php [12.05.2005].
http://hrc.pl/index.php?dzid=38&did=43 [12.05.2005].
Cz. Polewka, Metodyka nauczania teoretycznych przedmiotów zawodowych, Radom 1999, str.112.
3
O kompetencjach i umiejętnościach mówi się też w założeniach programowo-organizacyjnych
szkół wyższych. Rada Główna Szkolnictwa Wyższego (zgodnie z Procesem Bolońskim i Strategią
Lizbońską) zakłada, iż ustalając kierunki studiów i standardy nauczania powinno się uwzględniać
zmiany zachodzące w sferze społecznej, gospodarce oraz rynku pracy. Natomiast proces kształcenia
może być realizowany dwustopniowo. Pierwszy stopień to tzw. kształcenie zawodowe - dające tytuł
inżyniera lub licencjata, drugi – pozwala na uzyskanie tytułu magistra.
Studia mają charakter zawodowy tylko w przypadku określenia w standardach nauczania oraz
programach studiów odpowiedniej liczby godzin zajęć o profilu zawodowym oraz praktyki zawodowej.
Standardy nauczania każdego kierunku studiów muszą zawierać:
a) ogólną charakterystykę kierunku studiów,
b) sylwetkę absolwenta,
c) minimum programowe kształcenia na danym kierunku,
d) charakterystykę praktyk zawodowych,
e) oraz mogą podawać inne niezbędne informacje.
Standardy stanowią zbiór wymogów dotyczących programu studiów i jego realizacji, zestawów
przedmiotów kształcenia ogólnego, podstawowego i kierunkowego. Sylwetka absolwenta określa
przygotowanie (zawodowe) uzyskiwane w wyniku studiowania na pierwszym i drugim stopniu studiów
na danym kierunku, w szczególności składające się na to przygotowanie: kompetencje i sprawności
oraz niezbędny do jego uzyskania sposób kształcenia. Sylwetka absolwenta studiów magisterskich
powinna charakteryzować przygotowanie do twórczej i kreatywnej pracy. W przypadku kierunków
ekonomicznych, podkreśla się, że student na poziomie licencjackim powinien znać informatykę i mieć
rozległą wiedzę ekonomiczną, która przygotuje go do pracy w instytucjach i organizacjach
gospodarczych. Na poziomie magisterskim powinien on zdobyć gruntowną wiedzę w zakresie teorii
ekonomii i nauk społecznych. Charakterystyka praktyk zawodowych stanowi element standardów
nauczania w wypadku studiów o charakterze zawodowym i powinna albo odwoływać się do
stosownych przepisów regulujących uzyskiwanie uprawnień zawodowych (np. nauczycielskich), albo
określać ogólną liczbę godzin lub tygodni praktyk i ich zakres tematyczny, stosownie do specyfiki
kierunku studiów.
Praktyki zawodowe dają możliwość skonfrontowania teorii z rzeczywistością zawodową,
stanowią swoisty środek „upoglądowiania” nauki. Mogą stanowić punkt wyjścia do procesu nauczania
– uczenia się, gdzie wiadomości teoretyczne wynikają z doświadczeń zawodowych i stanowią ich
uogólnienie. Mogą również być terenem zastosowania teorii i wtedy stanowią miernik przydatności
teorii. Praktyki zawodowe dając możliwość łączenia teorii z praktyką, wymuszają potrzebę ciągłego
przechodzenia uczących się od obserwacji przedmiotów, zjawisk do poszukiwania sposobów
wykonania określonych zadań. Pozwala to na kształtowanie umiejętności wykorzystania w działaniu
nabytej wiedzy. Z drugiej strony wiąże się z rozwijaniem myślenia uczących się, z ich rozumowaniem,
umiejętnością przewidywania na podstawie zdobytych już wiadomości. Wiązanie teorii z praktyką
wydaje się konieczne z kilku względów. Teoretyczne treści oddzielone od praktyki wywołują wrażenie,
że są one wynikiem wymagań uczącego a nie potrzebą życia. Odwoływanie się do praktyki powoduje,
że wiedza teoretyczna jest bardziej zrozumiała, a więc i bardziej trwała. Możliwość wiązania procesu
4
uczenia się i opanowywania wiadomości z praktycznym ich zastosowaniem rodzi pozytywną
motywację uczącego się i aktywizuje go. Tak więc praktyka zawodowa, może wspomagać proces
dydaktyczny w kształtowaniu umiejętności poszukiwanych na rynku pracy.
Oczekiwania stawiane obecnie wobec praktyk zawodowych
Zainteresowanie miejscem pracy jako miejscem nauki obecnie rośnie. Wymagania stawiane
wynikom procesu uczenia się powodują, że kształcenie zawodowe przebiegające w zupełnym
oderwaniu od miejsca pracy zmniejsza „zdolność do zatrudnienia”. Formy uczenia się w procesie
pracy stanowią obecnie stały element składowy praktyk kształcenia zawodowego. Można tu postawić
pytanie, na ile praktyki zawodowe faktycznie umożliwiają konfrontację teorii z rzeczywistością, a więc
czy studenci mogą aktywnie uczestniczyć w różnych etapach procesu decyzyjnego? Najczęściej
student zgłaszający się na praktykę do konkretnego zakładu pracy nie ma takich możliwości.
Pracodawca traktuje studenta jako osobę „z zewnątrz”. Nie do końca wie, jakie dokumenty może mu
udostępnić, do jakich procesów dopuścić, aby nie narazić organizacji na straty. Brak mu zaufania do
osób, które pojawiają się w firmie, ale nie ponoszą odpowiedzialności w rozumieniu odpowiedzialności
pracowniczej. Z drugiej strony pracodawcy chcieliby, aby absolwent zgłaszający się do pracy umiał
zachować się w konkretnej sytuacji. Również studenci oczekują, że praktyki zawodowe skutecznie
wyposażą ich w określone umiejętności, które mogą być rozwijane w konkretnych sytuacjach
zawodowych. Uczenie się innowacji, zachowań przedsiębiorczych wymaga uczestnictwa w procesach
innowacyjnych, kontaktów z innowatorami. Pojawia się więc pytanie, czy praktyka zawodowa powinna
być elementem formalnego systemu kształcenia, a więc integralną częścią procesu kształcenia,
pozwalającą na łączenie myślenia i poznawanych treści o charakterze teoretycznym z myśleniem
i treściami o charakterze praktycznym. W tym sensie powinna mieć charakter obligatoryjny. Czy też
powinna być połączona ze sferą już nie edukacyjną, a bardziej rynkiem pracy? Czy jednak takie
połączenie jest w ogóle możliwe w dobie cywilizacji informacyjnej, w której dominuje III sektor, czyli
sektor usług, i kiedy tak wiele mówi się o tzw. samozatrudnieniu? Nasuwa się tu wiele pytań, ale
osiągnięcie oczekiwanych efektów jest z pewnością możliwe tylko w wyniku większej współpracy
między uczelniami a pracodawcami. Wyznacznikiem tej współpracy są oczekiwania rynku. Wskazane
by było, aby praktyka zawodowa tworzyła warunki do rozwijania indywidualnych zainteresowań
studentów, pobudzała do samodzielności, myślenia twórczego poprzez dopuszczenie ich do
współdziałania z pracodawcą w procesie podejmowania decyzji.
Tego typu działania rozwijają przedsiębiorczość, a w przyszłości mogą sprzyjać efektywnemu
samozatrudnieniu.
Podstawowym
argumentem
przemawiającym
za organizowaniem
praktyk
zawodowych, jest potrzeba zastosowania teorii w praktyce i sprawdzenia się w roli aktywnego
uczestnika procesów decyzyjnych. Z drugiej strony słaby kontakt uczelni z firmami, przypadkowy
wybór przedsiębiorstwa przez studenta, słaby przepływ informacji o celach praktyki, powoduje ogólny
brak zadowolenia.
Podsumowując - potrzeba nowego spojrzenia na system edukacji społeczeństwa, spojrzenia
przygotowującego do funkcjonowania w innowacyjnych organizacjach. Jest to jednak problem
wykraczający poza tradycyjne postrzeganie edukacji i wymaga holistycznego podejścia do instytucji
5
edukacyjnych. Muszą one być traktowane jako system wielorakiego wzajemnie krzyżującego się
powiązania z innymi instytucjami, podmiotami rynkowymi. W związku z powyższym, istnieje potrzeba
promowania wszelkich form partnerstwa uczelni z przedsiębiorstwami, tak aby rozwijać umiejętność
analizy, talenty innowacyjne i szeroko pojętą przedsiębiorczość.
Abstract
The main theses of the article are both the fact that the labor market requirements for students
become the milestone in the educational process and the need for cooperation between the
academics and the employers being necessary to achieve effectiveness. The author underlines the
necessity for universities to cooperate with employers’ associations, especially in order to organize
pre-professional practices. Constant changes on the labor market cause the decrease in the request
for the out of date – routine knowledge. Employers nowadays are a useful source of information to
define the image of the university graduate, as creativity and ability to apply the knowledge into
practice are the basis for meeting the requirements of the labor market.
Nota o autorze
Autorka
jest
pracownikiem
Państwowej
Wyższej
Szkoły
Zawodowej
im.
Witelona
w Legnicy oraz doradcą metodycznym w Ośrodku Doradztwa Metodycznego i Doskonalenia
Nauczycieli w Legnicy. Studenckimi praktykami zawodowymi zajmuje się od 2001 roku jako opiekun
praktyk. Uczestniczy w pracach związanych z reformą edukacji poprzez m.in. opiniowanie
nowatorskich programów edukacyjnych.
6