Polityka 9 kor2.indd

Publikowanie, kopiowanie, przetwarzanie oraz wykorzystanie całej lub części artykułów i grafik bez zezwolenia jest zabronione.
DOŻYWIANIE DZIECI
Stanisława Golinowska
Uniwersytet Jagieloński
Instytut Pracy i Spraw Socjalnych
z udziałem Dominiki Sochy
Uniwersytet Jagieloński
WPROWADZENIE
Prowadzenie dożywiania dzieci, jako działania polityki społecznej państwa, uzasadniane jest kilkoma argumentami. Pierwszy wynika z przekonania, że dożywianie dzieci jest sposobem na zwalczanie ubóstwa. W rodzinach ubogich dzieci mogą bywać głodne i ponadto otrzymywać pożywienie
nieadekwatne pod względem ilości i jakości zawartych w nim podstawowych wartości odżywczych.
Drugi argument dotyczy dobrego jakościowo dożywiania dzieci ze
względu na ich prawidłowy rozwój. Posiłki dla dzieci prowadzone przez
władze publiczne w wielu krajach od dziesiątków lat miały na celu nie tylko
zwalczanie ubóstwa i zaspokajanie potrzeb podstawowych, ale także odpowiedni rozwój młodego pokolenia. Wychowanie zdrowej i silnej młodzieży
stanowiło pożądany cel każdego państwa, które aspirowało do posiadania
dobrej armii i wydajnych robotników1.
Argument dotyczący racjonalnego odżywiania dzieci pojawia się również obecnie, ale rzadziej związany jest z niedostatkiem żywności, co bardziej z faktem, że ani domy rodzinne, ani żywienie masowe w rynkowych
instytucjach żywieniowych nie zapewniają w pełni zdrowego, a nawet bezpiecznego pożywienia. W krajach dobrobytu pojawił się bowiem problem
nadmiernego ilościowo, a niedostatecznego jakościowo odżywiania się
rodzin i dzieci. Efektem jest chorobliwa otyłość zagrażająca zdrowiu. Odżywianie się stało problemem zdrowia publicznego (Lawrence, Worsley 2007).
Zagrożenia rozwoju dzieci mają wiele wymiarów. Nieprawidłowości żywienia mogą być zarówno przyczyną zagrożeń rozwojowych, jak i skutkiem
nieprawidłowości rozwoju w innych sferach życia, a szczególnie w sferze
emocjonalnej i społecznej (Golinowska 2009). Problem niedożywienia
staje się obecnie bardziej problemem racjonalnego żywienia w szerszym
kontekście warunków i stylu życia oraz zdrowia, a nie tylko materialnego
ubóstwa.
Coraz częściej dochodzi do głosu także argument racjonalnego „obchodzenia się” z produktami rolnymi na tle ograniczeń w produkcji żywności
w związku z zagrożeniami dostępu do źródeł energii (tworzenie biomasy jest
konkurencją dla produkcji rolnej na cele żywieniowe) oraz zmianami klimatycznymi. W obawie o niedostateczne zwracanie uwagi na te zagrożenia
i niepodejmowanie odpowiednich działań, ONZ i jego agencja FAO zorganizowały w Rzymie w 2008 r. specjalną konferencję, której uczestnicy wystosowali deklarację do wszystkich rządów (Declaration of the High-Level
Conference on World Food Security: The Challenges of Climate Change and
Bioenergy), apelując między innymi o utrzymanie produkcji żywności,
szczególnie w krajach rozwijających się, ograniczenie marnotrawstwa i kontrolę cen. Rok później (2009) także Unia Europejska przedstawiła swoją
opinię2 i zwróciła uwagę krajom członkowskim na zagrożenia dotyczące
produkcji żywności, a także na ochronę grup ludności, które są podatne na
niedożywienie oraz złe żywienie.
W ciągu minionego dwudziestolecia podjęte zostały w Polsce działania
publiczne i społeczne na rzecz dożywiania dzieci, głównie pod wpływem
ubóstwa rodzin i dzieci. Mimo że w ciągu tego okresu Polska istotnie zbliżyła
swój poziom dobrobytu do przeciętnej dla krajów UE (obecnie jest to 50%
PKB per capita, a jeszcze niedawno było to zaledwie 30%), to zjawisko
ubóstwa nadal stanowi poważny problem socjalny. Szczególnie dotkliwe jest
ubóstwo rodzin posiadających dzieci i samych dzieci. Pod tym względem
wskaźniki ubóstwa dzieci są w Polsce bardzo wysokie, jedne z najwyższych
w krajach UE (Social Protection Committee 2008; Tarki 2010).
Dożywianie dzieci stało się jednym ze sposobów łagodzenia ubóstwa
dzieci. Programy dożywiania w różnych formach i zakresie realizowane są
przez rząd, samorządy terytorialne, organizacje pozarządowe, koncerny
spożywcze, sieci handlowe oraz osoby prywatne.
Za organizowanie pomocy w dożywianiu odpowiadają gminy w ramach
zadań własnych. W połowie lat 90. (od 1996 r.) zaczęto wprowadzać roczne
programy rządowe, wspierając gminy w realizacji zadań w zakresie dożywiania. W 2005 r. zdecydowano o zwiększeniu zaangażowania państwa
w działania na rzecz walki z niedożywieniem. Ówczesny rząd uznał, że niedożywienie w obecnych czasach jest zjawiskiem niedopuszczalnym z moralnego i społecznego punktu widzenia. Wystąpił z inicjatywą ustawodawczą
Polityka Społeczna nr 9/2010
o długookresowej pomocy państwa w zakresie dożywiania dzieci i innych
osób znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej. Ustawa weszła w życie
w 2006 r.
Podjęte działania nie miały mocnych podstaw badawczych, jeśli chodzi o identyfikację problemu żywienia w kontekście ubóstwa (Blumsztajn
2004). Miały natomiast dowody o niedoborach ważnych składników odżywczych3, a szczególnie wapnia i witaminy D w diecie małych dzieci (Szponar
i inni 2003).
Mimo podjęcia programów dożywiania, ich monitorowanie oraz ocena
efektów nie są dostateczne. To dało asumpt do przeglądu i podjęcia próby
analizy polskich programów dożywiania dzieci, prowadzonych przez różne
podmioty: publiczne, społeczne i prywatne. Poszukiwano odpowiedzi na
pytanie, czy realizowane programy dożywiania zwracają dostateczną
uwagę na kryteria zdrowotne produktów i posiłków oferowanych ubogim
dzieciom. Istnieją podstawy, aby przypuszczać, że realizowane programy
dożywiania dzieci w sposób niedostateczny uwzględniają zdrowotne aspekty
żywienia. Przeprowadzona analiza ma charakter wstępny ze względu na
wysoce niedostateczne informacje. Jej celem jest sformułowanie wniosków
dotyczących kierunków polityki społecznej w zakresie dożywiania dzieci.
NIEDOŻYWIENIE I NIERACJONALNE ŻYWIENIE
JAKO PROBLEM SOCJALNY I ZDROWOTNY
We współczesnym świecie występują jednocześnie dwa zjawiska: niedożywienie i nadwaga zagrażająca zdrowiu. Oba zjawiska paradoksalnie
mogą wynikać z niedożywienia. Niedożywienie bowiem może mieć charakter ilościowy, związany z niedostateczną podażą ilości produktów spożywczych, jak i jakościowy, związany z niedostateczną podażą składników
odżywczych, takich jak: pełnowartościowe białko, tłuszcze, węglowodany,
witaminy i składniki mineralne: mikro- i makroelementy. Wiele tanich produktów nie zawiera w swym składzie koniecznych dla zdrowia składników odżywczych, jednak ich niska cena i niwelowanie odczucia głodu sprawia, że
są kupowane i spożywane w znacznych ilościach, prowadząc do nadwagi.
Konsekwencje niedożywienia i niewłaściwego żywienia są przedmiotem
badań wielu dyscyplin, szczególnie biologicznych i medycznych. Jak zauważają specjaliści, szczególnie niebezpieczne są deficyty białkowo-kaloryczne
wpływające na zaburzenia strukturalne i czynnościowe narządów wewnętrznych, co ogranicza ich wydolność. Niedobory białkowo-kaloryczne są poważnym problemem zdrowotnym dotyczącym dzieci nie tylko z krajów rozwijających się. Również w krajach rozwiniętych są przyczyną upośledzenia
rozwoju dziecka, redukcji możliwości obronnych ustroju, nieprawidłowości
metabolicznych, obniżenia się podstawowej przemiany materii, co ma wpływ
na procesy zachodzące w narządach wewnętrznych. Niedożywienie zmienia
też farmakokinetykę wielu leków, zmuszając do modyfikowania sposobu ich
stosowania (Marek, Marek 2002).
Lekarze uważają, że znacznie bardziej różnorodne konsekwencje pociąga za sobą niedożywienie jakościowe. Przewlekłe niedobory ważnych składników odżywczych stanowią zagrożenie dla zdrowia człowieka, choć często
ich skutki są odległe w czasie (Klemarczyk 2007).
Badania ogólnoświatowe uwzględniają jednocześnie oba aspekty niedożywienia: ilościowe i jakościowe. Zarówno niedożywienie, jak i nieracjonalne żywienie jest szczególnie niebezpieczne dla rozwoju małego dziecka oraz młodzieży w okresie dojrzewania. Zwracają więc uwagę na niedobory żelaza w diecie, białka, wapnia, magnezu i witamin, prowadzące do takich zagrożeń rozwojowych, jak: anemia, choroby uzębienia, zahamowanie
wzrostu, cukrzyca, zaburzenia jedzenia (anoreksja i bulimia) oraz choroby
krążenia (Brugg, Klepp 2007).
Niedożywienie oraz niewłaściwe odżywianie pociąga za sobą daleko
idące konsekwencje także w sferze społecznej i psychologicznej. W sferze
społecznej – jak zauważa socjolog A. Giza-Poleszczuk (2007) – niedożywienie, szczególnie jeżeli jest powiązane z ubóstwem, niesie ze sobą niebezpieczeństwo wykluczenia z grupy rówieśniczej, a także uzyskiwanie gorszych wyników w szkole, co potwierdzają polskie badania m.in. J. Hamułki
(1999)4. Gorsze wyniki nauczania z kolei przekładają się na mniejsze szanse
na dobrą pracę, a w dalszej perspektywie także na niższą pozycję społeczną.
37
W sferze psychologicznej niedożywienie powiązane z ubóstwem prowadzić
może do obniżonego poczucia własnej wartości i wycofania się z życia
społecznego.
BADANIA NA TEMAT NIEDOŻYWIENIA DZIECI W POLSCE
Mimo podjęcia wielu działań na rzecz dożywiania dzieci, nie ma kompletnej informacji o skali problemu. Jednoznacznie nie zdefiniowano na potrzeby polityki społecznej zjawiska niedożywienia, a w konsekwencji nie
ma jego statystycznych pomiarów. Wprawdzie specjaliści zaproponowali
pragmatyczną definicję niedożywienia (Woynarowska 2003), którą mogą się
posługiwać osoby pracujące z dziećmi, np. nauczyciele, ale trudno tu
o precyzję umożliwiającą ocenę ilościową. Z tego powodu zjawisko niedożywienia jest tylko szacowane przy założeniu i wskazaniu, że problem ten sytuuje się w rodzinach ubogich. Jest to założenie upraszczające. Nie wszystkie
biedne dzieci cierpią na niedostatek pożywienia. Utożsamianie stopy ubóstwa dzieci z liczbą dzieci niedożywionych nie ma empirycznych podstaw.
Realizacja programów dożywiania dzieci w szkołach wywołała potrzebę
oceny potrzeb żywieniowych przez nauczycieli. To nie okazało się zadaniem
całkiem prostym. Specjaliści podpowiadali, aby oceniać niedożywienie dziecka na podstawie niskiej wagi oraz nietypowego zachowania. Wskazywali
inne zauważalne symptomy niedożywienia: bladość, wychudzenie, bóle
brzucha, apatia i dekoncentracja5.
W praktyce poszukiwano bardziej jednoznacznych kryteriów. Na przykład sprawdzano, czy dziecko ma ze sobą drugie śniadanie. Pytano także
o spożycie śniadania w domu. Co interesujące, to z niektórych badań
w szkołach wynikało, że główną przyczyną braku drugiego śniadania dzieci
(a nawet niespożywania pierwszego śniadania w domu) były zaniedbania rodziców, ich zapracowanie i pośpiech. Ubóstwo jako przyczyna braku
śniadań sytuowało się znacznie niżej w rankingu odpowiedzi (ROPS Kraków 2006).
W ciągu ostatniej dekady przeprowadzono kilka badań w szkołach na
temat potrzeby dożywiania dzieci oraz efektów prowadzenia dożywiania
w szkole. Poniższe zestawienie ukazuje wyniki wybranych i najbardziej
znanych oraz dostępnych badań w szkołach. Przeprowadzone były na
zbiorach różnej wielkości, reprezentatywnych i celowych, co oznacza, że
wyniki nie są bezpośrednio porównywalne. Warto jednak zauważyć, że
podstawowe wskaźniki są zbliżone. Można by założyć, że 20–30% uczniów
potrzebuje dożywiania, aczkolwiek przyczyna nie jest jednoznaczna. Może
to wynikać zarówno z biedy, jak i zaniedbywania dzieci przez zbyt zajętych
rodziców.
Tabela 1. Wyniki wybranych badań na temat dożywiania dzieci
w szkołach
Badania
Ocena potrzeb
Woynarowska, 2002
14% (11–15 lat)
Kowalska na Dolnym
Śląsku, 2005
19% uczniów,
a 9% potrzebujących
nie korzysta
z dożywiania
Dzieci
Szkoły
korzystające prowadzące
z posiłków dożywianie
bez opłat
-
-
23–24%
70%
w miastach
i 33%
na wsi
20%
29% uczniów
SMG/KRC na zlecenie
Danone i Banków Żywności, (7–15 lat) potrzebuje
dożywiania
reprezentatywne dla kraju,
2005/2006
ROPS w Małopolsce,
zbadano 412 małopolskich
szkół, 2006
10% dzieci potrzebuje
dożywiania, a z niego
nie korzysta
Polska Akcja Humanitarna,
Oberlan/Nowakowska,
zbadano 5906 szkół, 2004,
30% ogółem,
10,3% potrzebuje,
a nie korzysta
Millward Brown SMG/KRC
na zamówienie Danone
i banków żywności,
reprezentatywne dla szkół
podstawowych, 2009
20% uczniów
nie spożywa
wszystkich
potrzebnych posiłków
w ciągu dnia
70%
Tabela 2. Formy pomocy dla niedożywionych dzieci
proponowane przez rodziców
Propozycja
najefektywniejszej
pomocy żywieniowej
Uzasadnienie
wybranej formy pomocy
Procent
odpowiedzi
Finansowanie ciepłych
posiłków w szkole.
Trafia bezpośrednio do potrzebujących
w najbardziej korzystnej postaci, duża
efektywność wykorzystania.
50,33
Finansowanie drugiego
śniadania w szkole.
Łatwość rozprowadzenia wśród dzieci,
nieduży koszt jednostkowy.
25,66
Powtarzalne zakupy
produktów spożywczych
dla rodziny, w której dzieci
są niedożywione.
Produkty w miejscu przebywania
dziecka, dłużej dostępne, produkty
„pod ręką”.
Wypłacanie określonej
kwoty tygodniowo
na żywność dla dziecka
i jego rodziny.
Możliwość kupienia dziecku tego,
co lubi, niezależność decyzji, swoboda
wyboru produktów dla dziecka.
12,11
2,81
Źródło: na podstawie przeprowadzonego badania D. Sochy.
20%
58% ciepły
posiłek,
29% suchy
prowiant
31% ogółem,
18,7%
nieodpłatnie
-
-
-
Źródło: zestawienie własne na podstawie raportów z badań.
Inny sposób podejścia do szacowania niedożywienia polega na ocenie
rodziców. Z przytoczonych poniżej dwóch badań wynika, że problem niedożywienia dzieci jest dostrzegany. Według pierwszego badania Millward
Brawn SMG/KRC (Danone 2006), przeprowadzonego na zlecenie firmy Da-
38
none i Banków Żywności w październiku 2006 r., zapytano reprezentatywną
grupę matek dzieci w wieku 3–14 lat, czy zetknęły się z problemem niedożywienia dzieci w swoim najbliższym otoczeniu, np. wśród znajomych, sąsiadów, w szkole. Z analizy odpowiedzi wynika, że aż 70% ogółu ankietowanych
matek zetknęło się z tym problemem bezpośrednio, bądź słyszało, że występuje on w ich najbliższym otoczeniu. Blisko połowa pytanych matek zdaje
sobie sprawę z wagi problemu niedożywienia dzieci w ich najbliższej okolicy
– 24% respondentek uważa problem za bardzo poważny, a 25% – za dosyć
poważny.
Według badania drugiego, prowadzonego przez Dominikę Sochę6 na
terenie Krakowa (październik-grudzień 2009), obejmującego rodziców uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych (302 osoby, w tym 199 matek i 103 ojców w wieku 27–46 lat; 49% posiadało wyższe wykształcenie, 38% średnie, a 13% zawodowe), aż 73% rodziców uważa problem
niedożywienia za istotny. Z kolei 17% rodziców (znacznie częściej matki)
twierdziło, że w klasie ich potomstwa są dzieci niedożywione. Większa
grupa rodziców (27%) nie dostrzegała takich dzieci w klasach, do których
uczęszczały ich dzieci. Natomiast aż 55% ankietowanych nie miało zdania.
Nieco inne wyniki uzyskano pytając, czy w miejscu zamieszkania i środowisku rodzinnym badani zauważają występowanie problemu niedożywienia
dzieci. Tylko 25% nie umiało wskazać takiego dziecka, aż 33% twierdziło, że
w ich otoczeniu jest takie dziecko, a 42% było przeciwnego zdania. Warto
zauważyć, że badana grupa rodziców identyfikuje problem niedożywienia
częściej w otoczeniu pozaklasowym niż w klasie swojego dziecka.
Na pytanie o symptomy, jakie kojarzą się rodzicom z niedożywieniem,
wymieniano najczęściej: zbyt niską masę ciała dziecka (79%), bladość (7%),
płaczliwość, markotność (6%), apatię (5%). Tylko 3% spośród pytanych rodziców nie umiało określić takich objawów. W przypadku niedożywienia
ilościowego niska masa ciała dziecka stanowi istotny sygnał dla podjęcia
odpowiednich działań; zbadania przyczyny i zorganizowania pomocy. Znacznie trudniej zaobserwować występowanie jakościowego niedożywienia
dziecka, które często idzie w parze z nadwagą lub otyłością. Specyficzne
objawy w wyglądzie tkanek, zachowaniu i ogólnym samopoczuciu dziecka
może właściwie jedynie zdiagnozować lekarz.
W przeprowadzonym badaniu rodziców zapytano także o najbardziej
pożądane formy dożywiania (tab. 2).
Jak wskazują wyniki krakowskiego badania, rodzice najbardziej cenią
sobie dostarczenie dzieciom ciepłego posiłku. Natomiast brak poparcia dla
pomocy pieniężnej może odzwierciedlać obawę o to, czy wypłacane rodzicom pieniądze na potrzeby żywieniowe ich dzieci byłyby wykorzystane
zgodnie z ich przeznaczeniem. Na pytanie o to, kto powinien udzielać pomocy w dożywianiu, padały następujące odpowiedzi: państwo (39,4%), pomoc
społeczna (22,2%), instytucje charytatywne (14,6%), Ministerstwo Zdrowia
(11,2%), sponsorzy (8,4%).
Podsumowując, przegląd badań wskazuje, że około 20–30% dzieci
szkolnych wymagałaby dożywienia ze względu na symptomy sugerujące,
że w ich rodzinach mamy do czynienia z ubóstwem. Większość szkół (około 70%) organizuje dożywianie dzieci. Formy i zakres dożywiania są różne.
Ani efekty dotyczące ograniczania ubóstwa, ani efekty zdrowotne dożywiania dzieci z ubogich gospodarstw domowych nie były dotychczas przedmiotem badań.
Generalnie, badania na temat niedożywienia dzieci w Polsce są ograniczone i oceniają występowanie niedożywienia na podstawie symptomów,
które wskazują nauczyciele. Tym samym decyzje o ustanawianiu programów
Polityka Społeczna nr 9/2010
dożywiania nie mają mocnych podstaw diagnostycznych. Jednocześnie nie
wykorzystano możliwości, jakie mogłyby dać ogólnopolskie badania na temat diety Polaków, jakie przeprowadzono w 2000 r. przez Instytut Żywności
i Żywienia (Szponar i in. 2003). W badaniach tych można by ocenić niedożywienie na podstawie skojarzenia danych z pomiarów antropometrycznych
z wynikami badań spożycia żywności gospodarstw domowych oraz ich dochodów. Bez posiadania wyników tego rodzaju badań trafność realizowanych programów z punktu widzenia adresatów i form, jak i skuteczność ze
względu na oczekiwany efekt rozwojowy dzieci i młodzieży, może być niedostateczna.
PODMIOTY I ICH DZIAŁANIA
NA RZECZ DOŻYWIANIA DZIECI
W działalność na rzecz dożywiania dzieci zaangażowały się liczne podmioty: instytucje publiczne, organizacje społeczne, biznes i osoby prywatne.
Jeśli chodzi o działalność instytucji publicznych, to do 1996 r. gminy samodzielnie zajmowały się żywieniem. W latach 1996–2005 środki z budżetu
państwa przyznawane w ramach dotacji do zadania własnego i w ramach
realizacji programów rządowych były pomocą jednoroczną, bez gwarancji
jej kontynuacji ani możliwości zaplanowania środków na kolejne lata. Od
2006 r. realizowane są wieloletnie programy rządowe.
Dożywianie dzieci, realizowane jest na ogół w szkołach, świetlicach
oraz w innych placówkach edukacyjno-wychowawczych; bywa też prowadzone w ośrodkach pomocy społecznej oraz w pomieszczeniach parafialnych Kościoła.
Działania samorządu terytorialnego
Od momentu uchwalenia ustawy o pomocy społecznej (1990 r.) dożywianie stanowi zadanie własne gminy. Pierwsze lata działalności koncentrowały się na wspomaganiu ludności zubożałej i biednej przez dostarczanie
gotowych produktów żywnościowych oraz przygotowywania gorących zup
dla osób ubogich, bezrobotnych i bezdomnych. W gotowanie zup i ich serowanie zaangażował się osobiście ówczesny minister pracy Jacek Kuroń.
Tworzące się ośrodki pomocy społecznej przygotowywały własne zaplecze dostarczania posiłków. Jadłodajnie tych ośrodków stały się szybko
rozpoznawalnym miejscem w miastach. W kryzysowych latach pierwszego
okresu transformacji w Polsce po uzyskanie w okresie zimowym gorącej
zupy w wielu miastach ustawiały się kolejki.
Dzieci i młodzież nie były ani głównym, ani szczególnie preferowanym
adresatem dożywiania w ośrodkach pomocy społecznej. Poza tym jadłodajnie (punkty żywieniowe) MOPS-ów czy GOPS-ów nie były właściwym miejscem dostarczania posiłków dzieciom. Tym miejscem były natomiast placówki oświatowe, czyli szkoły, które w tym czasie znacznie ograniczyły
funkcje socjalne. Zarówno ośrodki pomocy społecznej, jak i szkoły wymagały interwencji oraz wsparcia, co zaczęto czynić w drugiej połowie lat 90.
Aby interwencja i środki rządu nie osłabiły odpowiedzialności i zaangażowania lokalnego samorządu w dożywianie, ich udział w finansowaniu nie
powinien być niższy niż 40%. Jak pokazują wyniki tab. 3, środki samorządów lokalnych oscylowały wokół 40%, poza okresem z przełomu dekad,
w którym nastąpiły zmiany w alokacji finansów publicznych na skutek wdrażania czterech wielkich reform społecznych, w tym reformy administracyjTabela 3. Środki na dożywianie
Środki
na dożywianie
ogółem w tys. zł
Środki własne
samorządu lokalnego
w tys. zł (w %)
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
60 700
87 660
842 030
165 880
269 900
287 113
.
.
30 700 (50,0)
26 300 (36,9)
60 600 (46,6)
67 200 (8,5)
80 500 (9,6)
100 900 (60,8)
109 900 (40,7)
127 113 (44,2)
.
.
2006
2007
2008
2009
775 626
827 771
808 846
817 446
289 407 (37,3)
300 664 (36,3)
281 191 (34,8)
293 723 (35,9)
Lata
Dotacje rządu
w tys. zł
30 000
45 000
69395
720 460
761 530
64 980
160 000
160 000
Program zawieszono
250 000
(program: Posiłek dla
potrzebujących)
486 221
527 107
527 657
523 723
Źródło: na podstawie raportu Biura Analiz Sejmowych (Szymańczak 2006) oraz MPiPS
2007, 2008, 2009, 2010.
Polityka Społeczna nr 9/2010
nej wprowadzającej dodatkowe szczeble samorządu terytorialnego, oraz na
skutek znacznego spowolnienia gospodarczego, które wpłynęło na ograniczenie przychodów. Udział samorządów w finansowaniu programów
dożywiania był istotnie wyższy w województwach bogatszych. W woj. mazowieckim i śląskim był zwykle bliższy 50%, a w woj. warmińsko-mazurskim
i podlaskim – 25% (MPiPS 2007, 2008, 2009, 2010).
Program rządowy
Od 1996 r. ze środków rezerwy budżetowej rząd zaczął wspierać finansowo gminy w dożywianiu, uznając, że samorząd lokalny nie daje sobie rady
z tym zadaniem. W programach rządowych zaznaczyły się preferencje dla
dzieci. W latach 2002–2003 rząd skoncentrował aktywność i objął programem żywieniowym ponad milion uczniów szkół podstawowych ze wszystkich województw, włączając w realizację programu sektor oświatowy. Tym
samym uznano implicte, że szkoła powinna wypełniać także funkcje socjalne, a wśród nich realizować programy dożywiania.
Przedszkola i szkoły mają szczególne znaczenie w racjonalnym żywieniu dzieci i młodzieży. Niektóre badania na temat wpływu środowiska na zachowania żywieniowe dowodzą dużego wpływu szkoły, większego niekiedy
niż rodziców (szczególnie publikacje Brug i współautrów). To znakomicie
można wykorzystać w edukacji zdrowego jedzenia, gdy jest ono jednocześnie smakowicie przyrządzone i połączone z przyjemnym momentem bycia
w szkole7.
Po pilotażowym badaniu potrzeb żywieniowych w 2004 r. Posiłek dla
potrzebujących, rząd przygotował nowy program, któremu nadano rangę
ustawy. Uchwalono ją 29 grudnia 2005 r. W ten sposób powołany został wieloletni rządowy program Pomoc państwa w zakresie dożywiania
uwzględniający szczególnie potrzeby dzieci i młodzieży, realizowany do
2009 r.; został on przedłużony do 2013 r.
Cele rządowego programu
Pomoc państwa w zakresie dożywiania
• Wsparcie gmin w wypełnianiu zadań własnych o charakterze obowiąz-
•
•
•
•
kowym w zakresie dożywiania dzieci oraz zapewnienia posiłku osobom
jego pozbawionym, ze szczególnym uwzględnieniem osób z terenów
objętych wysokim poziomem bezrobocia i ze środowisk wiejskich.
Długofalowe działanie w zakresie poprawy stanu zdrowia dzieci i młodzieży poprzez ograniczenie zjawiska niedożywienia.
Upowszechnianie zdrowego stylu życia.
Poprawa poziomu życia rodzin i osób o niskich dochodach.
Rozwój w gminach bazy żywieniowej ze szczególnym uwzględnieniem
potrzeb żywieniowych dzieci i młodzieży.
Źródło: Ustawa z 29 grudnia 2005 r. o ustanowieniu programu wieloletniego Pomoc
państwa w zakresie dożywiania (DzU z 2005, nr 267, poz. 2258 i 2259).
Program został przygotowany głównie z intencją wsparcia osób ubogich. Zgłoszenia o wsparcie przyjmuje gmina – zarówno bezpośrednio od
zainteresowanych, jak i za pośrednictwem szkoły lub przedszkola. W części
„oświatowej” zawiera elementy programu powszechnego, jako że zaadresowany został po prostu do szkół: podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. W odpłatności za posiłki stosowane jest wprawdzie kryterium
dochodowe, ale warunki odpłatności określane przez Radę Gminy w drodze
uchwały mogą być istotnie złagodzone.
Wśród beneficjentów rządowego programu dożywiania dzieci i młodzież
mają pewną przewagę nad innymi osobami ubogimi (patrz tab. 4), zgłaszającymi się do pomocy społecznej z wnioskiem o wsparcie i spełniającymi
kryteria dochodowe, które uprawniają do świadczeń socjalnych (próg interwencji socjalnej).
Jednostkowe wsparcie jest niskie, a i koszt pomocy raczej nie wysoki.
Jednostkowy koszt posiłku dla dziecka w okresie realizacji programu oscylował wokół kwoty 2,50 zł (słownie: dwa złote pięćdziesiąt groszy). Corocznie
zwiększał się – w latach 2006–2009 o niecałą złotówkę i w 2009 r. wynosił
3,40 zł (trzy złote i czterdzieści groszy). Na wsi był niższy niż w mieście –
2,80 zł. Jednostkowy koszt posiłku osoby ubogiej w ośrodku pomocy społecznej w 2009 r. wynosił 5 zł (pięć złotych).
Główne wsparcie w ramach programu żywieniowego stanowią zasiłki
pieniężne, usługa w postaci posiłku oraz pomoc rzeczowa w postaci produktów żywnościowych. Jak pokazują dane tab. 5, dominuje wsparcie
w postaci zasiłku pieniężnego, co do którego istnieje opinia, że w przypadku dożywiania osób ubogich jest to forma najmniej skuteczna. Jednocześnie wzrasta liczba osób korzystających z zasiłku kosztem korzystających
z posiłku.
39
Tabela 4. Zakres dożywiania w latach 2006–2009
Lata
Liczba
beneficjentów
Struktura
korzystających
a) n = dzieci do lat 7 (%)
b) n = uczniowie (%)
c) n = inne osoby (%)
Udział osób
z obszarów wiejskich
a) % dzieci do lat 7
b) % uczniowie
c) % inne osoby
2006
2 446 518
a) 1 303 753 (12,4)
b) 1 148 303 (45,0)
c) 1 065 432 (43,6)
a) 49,0
b) 59,0
c) 42,0
2007
2 270 742
a) 1 295 723 (13,1)
b) 1 036 660 (45,6)
c) 1 992 997 (43,7)
a) 49,0
b) 60,0
c) 39,0
2008
2 006 008
a) 1 272 587 (13,6)
b) 1 902 190 (45,0)
c) 1 881 240 (43,9)
a) 50,0
b) 62,0
c) 41,0
2009
1 984 108
a) 1 286 637 (14,4)
b) 1 838 732 (42,3)
c) 1 908 264 (45,7)
a) 49,0
b) 62,0
c) 40,0
UWAGA: dane o strukturze korzystających dają wyższą sumę niż 100% ze względu na
możliwość podwójnego korzystania; np. w szkole i w ośrodku pomocy społecznej.
Źródło: MPiPS 2007, 2008, 2009, 2010.
Tabela 5. Formy dożywiania
Liczba osób korzystających z:
Lata
posiłku
n (%)
zasiłku celowego
n (%)
2006
2007
2008
2009
Dynamika
2006 = 100
1 135 933 (40,6)
1 054 966 (40,7)
930 986 (40,2)
872 741 (38,0)
1 514 218 (54,2)
1 407 167 (54,3)
1 250 528 (54,0)
1 304 844 (57,0)
76,8
86,2
pomocy rzeczowej
n (%)
144 686 (5,2)
127 972 (4,9)
134 637 (5,8)
114 407 (5,0)
79,1
Źródło: jak w tab. 4.
Wgląd w dane dotyczące rodzajów oferowanych posiłków pokazuje, że
nie zawsze jest to ciepły posiłek, co ma szczególne znaczenie w dożywianiu
dzieci. Z obiadów korzysta tylko 45–47% osób. Około 10–13% osób korzysta z suchego posiłku w postaci bułki bądź kanapki i napoju. Inna popularna
forma to jedno danie w postaci zupy. Zwiększała się liczba osób korzystających z dowozu posiłków, a zmniejszała z wydanych posiłków gorących
i pełnego obiadu na miejscu.
Dane o realizacji programu dożywiania wzbudziły podejrzenie, że ustawa o dożywianiu w części dotyczącej długofalowych działań na rzecz poprawy stanu zdrowia nie jest respektowana. Kontrola programu przeprowadzona przez NIK w dwóch województwach: małopolskim oraz podkarpackim
(NIK 2009, 2010) potwierdziła to podejrzenie. Program dożywiania, szczególnie w szkołach, realizowany był w sposób minimalistyczny – najczęściej
„na sucho”: bułka, drożdżówka i napój. Nie zawsze tym napojem było mleko.
Szkoły w wielu wypadkach nie posiadały bazy żywieniowej, ale też nie zabiegały o to, aby ją rozwinąć. Nawet ją likwidowały, korzystając następnie
z cateringu lub dowożenia dzieci na posiłki.
Analiza NIK ujawniła też, że realizacja programu dożywiania w części
dotyczącej zwalczania ubóstwa realizowana jest w sposób niewykorzystujący wszystkich możliwości prawnych i rzeczowych. Kontrolowane gminy
małopolskie i podkarpackie z rzadka wykorzystywały możliwości łagodzenia
lub wręcz ograniczania kryterium dochodowego, aby zwiększyć dostęp do
programu dożywiania. Pracownicy ośrodków pomocy społecznej nie wykazywali inicjatywy w stosunku do dzieci z rodzin problemowych, w których
rodzice nie występowali z wnioskami o wsparcie8. Także dyrektorzy szkół
i przedszkoli nie wykorzystywali w pełnym zakresie możliwości wskazywania dodatkowych dzieci do objęcia bezpłatnym dożywianiem.
Adresatami programu są dzieci pochodzące ze środowisk zagrożonych
ubóstwem lub dotkniętych już biedą strukturalną, a nieobjęte dostateczną
pomocą gmin oraz rządu, np. te, które nie mogą liczyć na pomoc ośrodków
pomocy społecznej dlatego, że dochód na osobę przekracza o kilka złotych
ustawowy próg interwencji socjalnej i w związku z tym nie są uprawnione do
świadczeń z pomocy społecznej.
Partnerem w realizacji programu są szkoły. One mogą wystąpić z wnioskiem do lokalnego biura PAH. Wniosek jest jednocześnie ankietą sądującą sytuację społeczności lokalnej na terenie, na którym znajduje się szkoła, stopień
zaangażowania opiekunów dzieci (rodziców, nauczycieli, wychowawców),
osiągnięcia dzieci, dotychczasowe działania szkoły w zakresie dożywiania.
Z każdą placówką edukacyjną zostaje podpisana umowa o dożywianie.
Szkoły same prowadzą żywienie dzieci; zakupują żywność i przygotowują
posiłki. Rozliczenia dokonuje się na podstawie przedłożonych rachunków,
które szkoła przedstawia przed otrzymaniem kolejnej transzy środków. Fundacja zastrzega sobie prawo do sprawdzania uzyskanych informacji oraz
kontrolowania sposobu wydawania pieniędzy.
Środki na realizację programu Pajacyk pozyskiwane są z różnych źródeł.
Od sponsorów, których PAH pozyskuje w zamian za reklamy swoich produktów9, od bezpośrednich darczyńców wpłacających środki na konto Fundacji,
od przekazujących 1% swojego podatku, ze sprzedaży gadżetów ze sklepiku
PAH. Inne formy wsparcia programu to: umieszczanie logo programu na indywidualnych stronach internetowych, co sprzyja popularyzacji programu;
oddawanie pustych opakowań po tonerach na rzecz programu10; wykupienie
powierzchni reklamowej na stronie internetowej programu. Ważnym elementem wsparcia działalności programu są aukcje charytatywne, gdzie można
wylicytować przedmioty z autografami osób zaangażowanych w program11.
Ceny posiłków nie są duże – około 2,5 zł, podobnie jak w programie
rządowym. Różnice pomiędzy szkołami i regionami w cenie posiłku wynikają przede wszystkim z rodzaju zaplecza placówki edukacyjnej. Gdy szkoła
sama gotuje, posiłki są tańsze.
Szkoły, które zakwalifikują się do programu PAH włączają się do promowania edukacji humanitarnej, którego celem jest przekazywanie dzieciom
i młodzieży wartości humanitarnych oraz kształtowanie postawy otwartości
i solidarności z drugim człowiekiem.
Dzięki programowi PAH kilka tysięcy dzieci otrzymuje posiłek w szkole.
Największa liczebność – to ponad 8 tys. dzieci w roku szkolnym 2002/2003,
rekordowym pod względem stopy ubóstwa. Obecnie z programu korzysta
około 3,5 tys. dzieci (www.pah.org.pl).
Działalność w zakresie dożywiania dzieci w ramach programu Pajacyk
jest przykładem działalności rozsądnej, a jednocześnie prowadzonej ze społeczną misją. Wpisuje swe działanie w promocję ludzkiej solidarności. Nie
dubluje działalności innych instytucji, a uzupełnia. Wymaga inicjatywy i daje
swobodę, a jednocześnie kontroluje.
Caritas
Dożywianie dzieci prowadzi także Caritas. Caritas Polska jest jedną
z największych organizacji charytatywnych działających w kraju12. Nadzór
nad nią pełni Konferencja Episkopatu Polski. Z dożywiania organizowanego
przez Caritas korzysta ponad 150 tys. dzieci w całej Polsce; 75 tys. dzieci jest
dożywiane w szkołach, 37 tys. w świetlicach, a 38 tys. w innych placówkach
Caritasu. W 2006 r. pomoc żywnościowa Caritas trafiła do 1,6 mln osób.
Codzienna opieka żywnościowa Caritas objęła 894 429 osób, natomiast dla
701 447 osób wydawane były paczki żywnościowe dwa razy w miesiącu.
We wrześniu 2005 r. w Caritas Polska uruchomiono program Skrzydła,
nastawiony na zwiększenie szans edukacyjnych najuboższych uczniów poprzez objęcie ich kompleksową opieką, także żywieniową. Dzięki Skrzydłom
dzieci otrzymują codzienne wsparcie w postaci wyprawek szkolnych, książek, ubrań, ciepłych posiłków i korepetycji. Wspólnie z serwisem aukcyjnym
Allegro dwa razy do roku Caritas prowadzi aukcję, z której całkowity dochód
przeznaczany jest na pomoc dzieciom objętym programem13.
Rola organizacji pozarządowych w dożywianiu dzieci
Bank Żywności
Kilka dużych organizacji społecznych oraz liczne mniejsze prowadzą
dożywianie dzieci jako swą sztandarową działalność. To działanie ma szczególne znaczenie wobec ograniczeń prawnych i realizacyjnych programów
publicznych.
Interesującą i bardzo pożyteczną organizacją społeczną w dziedzinie
dożywiania jest bank żywności. Jest to w istocie sieć 22 lokalnych banków
żywności, które stworzyły federację. Ma ona status organizacji pożytku
publicznego, której celem jest zmniejszanie obszarów niedożywienia i przeciwdziałanie marnotrawstwu żywności. Działalność banków polega na pozyskiwaniu żywności z różnych źródeł: od producentów, hurtowników czy
dystrybutorów. Są to zwykle nadwyżki produkcyjne i produkty o krótkich
terminach przydatności do spożycia, które mogłyby ulec zniszczeniu. Następnie banki przekazują zebrane produkty organizacjom, zajmującym się
dożywianiem w ramach różnych programów. Najbardziej znany program,
Polska Akcja Humanitarna
Najbardziej znana i ceniona w tej dziedzinie jest Polska Akcja Humanitarna (PAH), która obok szerokiej działalności pomocowej na poziomie międzynarodowym od 1998 r. realizuje także program dożywiania dzieci Pajacyk.
40
Polityka Społeczna nr 9/2010
wykorzystujący produkty banków żywności to program Podziel się posiłkiem, firmy Danone i Fundacji Polsat. Nie są znane analizy kontrolujące jakość zbieranej przez banki żywności.
Społeczna odpowiedzialność biznesu
w dożywianiu dzieci
Do działań w zakresie dożywiania dołączyły firmy, głównie branży spożywczej, realizujące te zadania w ramach społecznej odpowiedzialności
biznesu.
Działania w dożywianiu dzieci prowadzone przez koncerny spożywcze
mogą budzić wątpliwości, czy istotnie ich podstawowym celem jest cel humanitarny, realizowany z najwyższą troską także o jakość dostarczanych
produktów. Nawet jeśli tak jest, to powstaje kolejne pytanie, czy inne działania koncernów, np. prowadzone badania na temat potrzeb żywieniowych
dzieci, nie służą rozwojowi czy utrwaleniu rynku zbytu dla swoich produktów, udowadniając, że istnieją w Polsce obszary niedożywienia. Niezależnie
od tego rodzaju wątpliwości, działania wielu firm spożywczych przynoszą
znaczące efekty ilościowe w dożywianiu dzieci.
Najbardziej znana firma w dziedzinie dożywiania dzieci to koncern spożywczy Danone. Zainicjowała w 2003 r. wspomniany już program Podziel się
posiłkiem. Cześć zysku ze swoich specjalnie oznaczonych produktów przeznacza na dożywianie dzieci. Firma przekazuje nie tylko pieniądze, ale także
własne produkty na posiłki dla dzieci. Sposób przekazywania pieniędzy jest
nowatorski. Instytucje i organizacje zajmujące się organizowaniem, dostarczaniem i prowadzeniem żywienia dzieci mogą starać się o grant. Wnioski
o grant14 mogą składać: fundacje i stowarzyszenia, szkoły, przedszkola, ośrodki kultury, biblioteki, świetlice środowiskowe, grupy nieformalne
działające przy instytucjach i organizacjach, takie jak: rady rodziców, grupy
młodzieżowe, szkolne kluby wolontariatu i inne.
Firma Danone w swych działaniach na rzecz dożywiania nie ogranicza
się do rozdawnictwa. Na uwagę zasługuje promocja zdrowego odżywiania,
właściwego zachowania przy stole, obchodzenia się produktami żywnościowymi oraz aktywności fizycznej. Szczególnie wartościowe są raporty firmy
na temat zebranych pomysłów pomocy w zakresie żywienia i dożywiania
oraz prowadzonych akcji, częściowo opartych na tych pomysłach (na podstawie raportów z realizacji kolejnych edycji Programu Grantowego Danone
Masz pomysł www.podzielsieposilkiem.pl).
WNIOSKI I REKOMENDACJE
Realizowane w Polsce programy dożywiania są prowadzone jako reakcja
na zjawisko ubóstwa, co jest rozumiane głównie jako brak pożywienia. To
oznacza, że programy dożywiania stanowią odpowiedź o charakterze ilościowym. Problem jakości pożywienia nie stanowi kryterium działania w tej dziedzinie. Nie znaczy to, że kryteria jakościowe nie są uwzględniane, ale raczej
jako zasada indywidualnych realizatorów programu, co do której powszechności występowania informacja jest fragmentaryczna. Badania NIK wskazały,
że problem jakości dożywiania i uwzględnianie jego efektów zdrowotnych jest
raczej drugorzędny, jeśli w ogóle respektowany, mimo zapisów ustawowych.
W ustawie akcentuje się przecież, że celem programów dożywiania jest także
długofalowe działanie w zakresie poprawy stanu zdrowia dzieci i młodzieży.
Z niektórych badań problemu niedożywienia dzieci na podstawie obserwacji ich zachowań przez nauczycieli wynika, że podstawowym problemem
niedożywienia czy niewłaściwego żywienia dzieci są obecnie zaniedbania
rodziców, których źródłem jest brak czasu, brak wiedzy na temat racjonalnego żywienia i lekceważenie problemu.
Rodzice najbardziej cenią sobie dostarczanie dzieciom ciepłych posiłków. To koresponduje z wynikami na temat ich „zapracowania”. Tymczasem
szkoły z trudem to realizują, ponieważ nie mają odpowiedniego zaplecza.
Realizują programy dożywiania w sposób najprostszy – najchętniej dostarczają gotowe produkty spożywcze, korzystają z cateringu lub dowożą dzieci
do punktów żywienia. Warunki podawania posiłków są różne. Nie rzadko są
to warunki nieodpowiednie: ciasne pomieszczenia, nieestetyczny wystrój
sal, a niekiedy nawet trudności z utrzymaniem higieny oraz mało przyjazna
atmosfera. Bywa, że słodycze i słone przekąski typu chipsy oraz słodkie
napoje gazowane oferowane są nadal w szkolnych sklepikach.
Podjęte w Polsce programy dożywiania dzieci przede wszystkim ze
względu na problem ubóstwa i realizowane głównie w zakresie ilościowym
są niedostateczne i mają efekty przewrotne. Z badań oraz raportów z realizacji programów żywieniowych w innych krajach (np. Kristjansson i in. 2007)
wiadomo15, że dożywianie dzieci z biednych rodzin niejednokrotnie „zwalnia”
rodziców z troski o przygotowanie posiłku w domu. Podobnie przewrotny
efekt dotyczy gmin i szkół. Skoro oferowane są zewnętrzne programy i pod-
Polityka Społeczna nr 9/2010
powiedzi, to własny wysiłek jest minimalizowany. Z drugiej strony wprowadzanie programów z zewnątrz stanowi element pobudzający oraz edukacyjny
dla organizatorów oraz urzędników w społecznościach lokalnych. Wiele
gmin przyjęło te programy jako swoje i rozszerzyło działania. W sprawozdaniach z realizacji wieloletniego programu rządowego w sprawie dożywiania
widoczne jest także trzymanie, a nawet wzrost udziału wydatków własnych
gmin w porównaniu z wielkością dotacji rządowej przeznaczonej na ten
program (MPiPS 2007, 2008, 2009, 2010).
Z innych raportów wynika, że gdyby dyrektorzy szkół nie byli „nagabywani” o monitorowanie problemów socjalnych dzieci oraz organizowanie
dożywiania, to sami nie podjęliby działań w tym zakresie o takiej skali, w jakiej są obecnie prowadzone.
Zebrane doświadczenia z realizacji programów dożywiania dzieci powinny być przedmiotem wnikliwej analizy efektów tych programów. Dopiero na
tej podstawie podjęta powinna być decyzja o wprowadzeniu kolejnego etapu, uwzględniającego kryteria jakościowe i szeroko rozumianą skuteczność
działań. Równolegle powinno być przeprowadzone ogólnopolskie badanie
potrzeb i wad żywieniowych wśród dzieci i młodzieży wraz z pomiarami
antropometrycznymi, oceną stanu uzębienia oraz rozwoju kręgosłupa.
Wraz z kolejnym programem dożywiania dzieci i młodzieży potrzebne są
pilnie wymienione niżej działania rozszerzające ten program w taki sposób,
aby miały one większy skutek i efekt zdrowotny. Stanowią one przedmiot
kompetencji trzech ministerstw: pracy i polityki społecznej, zdrowia oraz
edukacji i z tego powodu wymagają znacznie lepszej komunikacji16 między
ekspertami, urzędnikami i politykami każdego z resortów oraz skutecznej
koordynacji prac realizacyjnych ze strony rządu oraz samorządów lokalnych.
• Opracowanie programu zdrowego odżywiania się, uwzględniającego
najnowsze wyniki badan o związkach między odżywianiem się a rozwojem
dzieci i młodzieży oraz zdrowiem populacji jako kierunkowej podstawy do
wprowadzania programów żywieniowych ze środków publicznych. Wprawdzie polscy eksperci opracowują już dobre programy w tej dziedzinie, cieszące się uznaniem międzynarodowym, np. Narodowy Program Zapobiegania
Nadwadze i Otyłości oraz Przewlekłym Chorobom Niezakaźnym czy Program
Poprawy Żywienia i Aktywności Fizycznej17, ale mają one charakter ogólnej
strategii działań resortowych o dłuższej perspektywie bez wskazania warunków oraz narzędzi ich realizacji.
• Podjęcie szerokiego programu edukacji żywieniowej rodziców małych dzieci oraz będących w wieku szkolnym. Edukacja rodziców powinna
być prowadzona w elastyczny i przyjazny sposób zarówno w ramach działań
promocji zdrowia (szczególnie w odniesieniu do małych dzieci) przez pediatrów, lekarzy rodzinnych i pielęgniarki środowiskowe, jak i w ramach działań
oświatowych, prowadzonych przez specjalistów od żywienia w przedszkolach, szkołach i w innych placówkach oświatowych.
• Wprowadzenie nauczania zdrowego żywienia przez obowiązkowe zajęcia w przedszkolach i szkołach połączone z praktyką żywieniową placówki.
• Uwzględnienie zdrowego żywienia w programach promocji zdrowia,
realizowanych przez samorządy lokalne we współpracy ze szkołami, placówkami żywieniowymi oraz lokalnymi organizacjami społecznymi.
• Kontynuowanie programu rządowego oraz programów samorządów lokalnych jako programu nie tyle dożywiania biednych dzieci, co racjonalnego żywienia dzieci i młodzieży, z uwzględnieniem monitorowania
podejmowanych działań z punktu widzenia kryteriów jakości posiłków oraz
uzyskiwania potencjalnych efektów zdrowotnych.
• Udostępnianie posiłków prowadzonych w szkołach wszystkim dzieciom z ewentualnym zróżnicowaniem odpłatności (w sposób dyskretny, nie
stygmatyzujący dzieci).
• Wykorzystanie mediów (także Internetu) na poziomie ogólnokrajowym i lokalnym do informowania o zasadach zdrowego żywienia, konsekwencjach zdrowotnych złego żywienia oraz istniejących możliwości pomocy i doradztwa.
1
2
3
4
5
Historia amerykańskiej i angielskiej polityki społecznej, obejmująca łagodzenie
i zwalczanie ubóstwa, dowodzi zwracania szczególnej uwagi na żywienie dzieci
i młodzieży (np. Theda Skocpol i Derek Gillard).
EU contribution to the High-Level Meeting on Food Security for All (Madrid, 26–27
January 2009).
Pierwsze ogólnopolskie badanie na temat składników odżywczych w diecie zostało
przeprowadzone przez Instytut Żywności i Żywienia oraz GUS we współpracy
z WHO w 2000 r., a następnie było eksplorowane w wielu krajowych i zagranicznych publikacjach.
Zrealizowane w ramach pracy doktorskiej na SGGW w latach 1996–1998.
Z raportu „Polityki” z 2004 r. (patrz Podgórska 2004) wynika, że nauczyciele i pedagodzy szkolni rozpoznają problem niedożywienia po takich zachowaniach dzieci, jak:
spożywanie dużych ilości jedzenia w bardzo krótkim czasie (chęć „najedzenia się na
zapas”), oczekiwanie na poczęstunek kawałkiem jabłka lub kanapką ze strony innych
dzieci, usługiwanie kolegom w zamian za jedzenie, podkradanie jedzenia, żebranie na
stacjach benzynowych albo na ulicy. Gdy zdarzy im się przynieść z domu śniadanie,
afiszują się z tym, głośno szeleszczą folią czy papierem, długo celebrują posiłek.
41
16
17
18
19
10
11
12
13
14
15
16
17
W ramach indywidualnego programu działalności statutowej Zakładu Ekonomiki
Zdrowia i Zabezpieczenia Społecznego Instytutu Zdrowia Publicznego Collegium
Medicum UJ.
W wielu krajach szkoły stanowią główne miejsce dożywiania i jednocześnie
zdrowego żywienia dzieci i młodzieży dla wszystkich, aczkolwiek w większości
odpłatnego, z wyjątkiem dzieci z rodzin niezamożnych. Tylko w Szwecji jest to
świadczenie nieodpłatne.
Traktowanie przepisów prawnych jako podstawy ograniczania pomocy wydaje się
być szczególną nielojalnością wobec państwa i jego obywateli.
Aktywne odwiedzenie strony programu (kliknięcia w logo pajacyka), co przyczynia
się do oglądania banerów sponsorów strony, którzy finansują posiłki. W 2009 r.
zanotowano 50 mln kliknięć, gdy w 2001 r. – 3 mln; http://www.pajacyk.pl/ile.php
[dostęp 20.03.2010].
Zużyte tusze i tonery przekazywane są do centrali we Wrocławiu (Centrala Grupy
Pryzmat), a w zamian ich równowartość przekazuje się na konto bankowe PAH.
www.pajacyk.pl [dostęp 20.03.2010].
Działalność dobroczynna Caritas w Polsce realizowana była najpierw w ramach
Instytutu Caritas (1929 r.), który w okresie międzywojennym scalał działalność
Caritas związanych z poszczególnymi diecezjami. Po II wojnie światowej działalność Caritas w Polsce została zawieszona. Obecnie działa Caritas Polska, która jest
organizacją zbudowaną z samodzielnych jednostek w liczbie 39, działających przy
diecezjach. Mają one mają swoje centrale w największych miastach diecezji.
Roczny Raport Caritas w Polsce 2006 r.
Wysokość pojedynczego grantu ustalono na poziomie 5 tys. zł. Firma wydała
specjalny przewodnik dla starających się oraz uzyskujących granty, który jest
zbiorem wskazówek dotyczących realizacji projektu i przygotowania sprawozdania
finansowego po jego zakończeniu.
Także z raportów realizowanych programów dożywiania w Polsce można między
wierszami znaleźć informacje o efektach przewrotnych tych programów.
O problemach związanych z żywieniem eksperci z wymienionych sektorów mówią
nie tylko innym językiem, ale także stawiają inne diagnozy co do występowania
głównych problemów. W ochronie zdrowia głównym problemem jest otyłość,
a w polityce społecznej – niedożywienie.
Z wywiadu z dyrektorem Instytutu Żywności i Żywienia, prof. Mirosławem Jaroszem
(„Puls Medycyny” z 28.02.2007 r.).
LITERATURA
Blumsztajn A. (2004), Niedożywienie dzieci w Polsce: korelat ubóstwa czy problem
zdrowia publicznego, „Polityka Społeczna” nr 9.
Caritas (2006), Roczny Raport Caritas w Polsce, Warszawa.
Brugg J., Klepp K-I. (2007), Children and adolescents, w: M. Lawrence, T. Worsley (red.),
Public Health Nutrition. From principles to practice, Berkshire: Open University Press.
Danone (2006), „Masz Pomysł? Podziel się Posiłkiem!”, podsumowanie programu
grantowego Danone 2004–2006, Warszawa.
Danone (2007), Raportu z realizacji III edycji Programu Grantowego Danone „Masz
pomysł? Podziel się posiłkiem”, www.podzielsieposilkiem.pl.
Danone (2008), Raportu z realizacji IV edycji Programu Grantowego Danone „Masz
pomysł? Podziel się posiłkiem”, www.podzielsieposilkiem.pl.
Danone (2009), Raport z realizacji V edycji Programu Grantowego Danone „Masz
pomysł? Podziel się posiłkiem”, www.podzielsieposilkiem.pl.
Danone (2007), Niedożywienie dzieci w Polsce – na drodze do skutecznego
rozwiązania problemu – raport otwarcia Danone, Warszawa.
FAO (2009), The State of Food Insecurity in the World. Economic crises – impacts and
lessons learned, Rome. 29
Gillard D. (2003), Food for Thought: child nutrition, the school dinner and the food
industry, www.educationengland.org.uk/articles/22food.html.
Giza-Poleszczuk A. (2007), Problem niedożywienia dzieci w Polsce, w: Niedożywienie
dzieci w Polsce – na drodze do skutecznego rozwiązania problemu – raport
otwarcia Danone, Warszawa: Danone.
Golinowska S. (2009), The social and health determinants of children development,
w: Special Issue of The Polish Monthly Journal on Social Policy, Warsaw.
Hamułka J. (1999), Studia nad powiązaniem oceny żywienia z wynikami w nauce
dzieci w wieku szkolnym z regionu Polski południowo-wschodniej w latach
1996–1998, praca doktorska, Warszawa: SGGW.
Klemarczyk W. (2007), Aspekt żywieniowo-zdrowotny problemu niedożywienia
dzieci w Polsce, w: Niedożywienie dzieci w Polsce – na drodze do skutecznego
rozwiązania problemu – raport otwarcia Danone, Warszawa: Danone.
Kowalska A. (2005), Dożywianie dzieci w wieku szkolnym zamieszkujących wsie
i małe miejscowości na Śląsku, Stowarzyszenie Ekonomistów Rolnictwa
Agrobiznesu Roczniki Naukowe l tom IX l zeszyt 2, s.153–157.
Kristjansson B., Petticrew M., MacDonald B., Krasevec J., Janzen L., Greenhalgh T.,
Wells G.A., MacGowan J., Farmer A.P., Shea B., Mayhew A., Tugwell P., Welch
V. (2007), School feeding for improving the physical and psychosocial health
of disadvantaged students, Cochrane Database of Systematic Reviews 2007,
Issue 1. Art. No.: CD004676. DOI: 10.1002/14651858.CD004676.pub2.
Lawrence M., Worsley T., red. (2007), Public Health Nutrition. From principles to
practice, Berkshire: Open University Press.
Marek A., Marek K. (2002), Niedożywienie białkowo-kaloryczne u dzieci, nowy element w patofizjologii, „Pediatria Współczesna. Gastroenterologia, Hepatologia
i Żywienie Dziecka” nr 4, s. 193–197.
MPiPS, PAH, Danone (2003), Niedożywienie dzieci w Polsce Fakty, wyzwania i inicjatywy na rzecz walki z problemem, raport, Warszawa: MPiPS.
MPiPS (2007, 2008, 2009, 20010), Sprawozdania z realizacji programu wieloletniego
„Pomoc państwa w zakresie dożywiania” w kolejnych latach: 2006, 2007, 2008,
2009, www.mpips.gov.pl.
Podgórska J. (2004), Rządowa ogórkowa, „Polityka” 40 (2472), s. 20–22.
NIK (2010), Informacja o wynikach kontroli skuteczności i prawidłowości realizacji
przez gminy województwa małopolskiego programu wieloletniego „Pomoc państwa w zakresie dożywiania” w latach 2006–2009, Delegatura NIK w Krakowie,
www.nik.gov.pl.
ROPS Kraków (2007), Ubogie dzieci Małopolski. Badanie ankietowe w szkołach podstawowych i gimnazjalnych województwa małopolskiego, Kraków.
Skocpol T. (1992), Protecting Soldiers and Mothers: The Political Origins of Social
Policy in the United States, Cambridge: Cambridge University Press.
Social Protection Committee (2008), Child Poverty and Well-Being in the EU – Current
status and way forward. New report on Child Poverty and Well-Being adopted by
the Social Protection Committee, Brussels.
Szponar L., Sekuła W., Rychlik E., Ołtarzewski M., Figurska K. (2003), Badania indywidualnego spożycia żywności i stanu odżywienia w gospodarstwach domowych,
Prace Instytutu Żywności i Żywienia 101, Warszawa.
Tarki, Applica (2010), Child poverty and child well-being in the European Union,
Report for the European Commission, Budapest.
Szymańczak J. (2005), Dożywianie dzieci, Analizy BAS nr 1179, Warszawa.
Szymańczak J. (2010), Rządowe programy dożywiania, Analizy BAS nr 2, Warszawa.
Woynarowska B. (2003), Aktualna sytuacja w zakresie posiłków szkolnych w Polsce,
w: Niedożywienie dzieci w Polsce. Fakty, wyzwania i inicjatywy na rzecz walki
z problemem, Warszawa: MPiPS.
AKTY PRAWNE
Ustawa z 29 grudnia 2005 r. o ustanowieniu programu wieloletniego „Pomoc państwa
w zakresie dożywiania” (DzU 2005, nr 267, poz. 2258 i 2259).
Uchwała Nr 95 Rady Ministrów z dnia 13 czerwca 2006 r. w sprawie harmonogramu
zadań wykonywanych w roku 2007 w ramach programu wieloletniego „Pomoc
państwa w zakresie dożywiania” oraz kierunków realizacji Programu na następne
dwa lata (MP nr 42, poz. 452).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 2006 r. w sprawie realizacji programu wieloletniego „Pomoc państwa w zakresie dożywiania” (DzU 2006, nr 25,
poz. 186).
Uchwała Nr 126/2007 Rady Ministrów z 17 lipca 2007 r. w sprawie harmonogramu
zadań wykonywanych w roku 2008 w ramach programu wieloletniego „Pomoc
państwa w zakresie dożywiania” oraz kierunków realizacji Programu na następne
dwa lata (MP z 27 lipca 2007 r., nr 45, poz. 533).
Rozporządzenie Rady Ministrów z 27 marca 2007 r. zmieniające rozporządzenie
w sprawie realizacji programu wieloletniego „Pomoc państwa w zakresie dożywiania” (DzU 2007, nr 56, poz. 367).
Rozporządzenie z 19 grudnia 2007 r., zmieniające rozporządzenie w sprawie realizacji
programu wieloletniego „Pomoc państwa w zakresie dożywiania” (DzU 2007, nr 241,
poz. 1761).
Uchwała nr 125 Rady Ministrów z dnia 10 czerwca 2008 r. w sprawie harmonogramu
zadań wykonywanych w roku 2009 w ramach programu wieloletniego „Pomoc
państwa w zakresie dożywiania” oraz kierunków realizacji Programu na ten rok
(MP z 30 czerwca 2008 r., nr 48, poz. 430).
Ustawa z 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy o ustanowieniu programu wieloletniego
„Pomoc państwa w zakresie dożywiania” (DzU z 22 grudnia 2008 r.).
Ustawa z dnia 19 listopada 2009 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z realizacją
wydatków budżetowych – art. 17 nowelizacja ustawy o ustanowieniu programu
wieloletniego „Pomoc państwa w zakresie dożywiania” (DzU nr 219, poz.1706).
Rozporządzenie z 9 lutego 2010 r., zmieniające rozporządzenie w sprawie realizacji
programu wieloletniego „Pomoc państwa w zakresie dożywiania” (DzU 2010,
nr 25 poz. 128).
SUMMARY
The aim of the article is to review and analyze the programmes of providing additional nutrition by public (territorial self-governments and government) institutions in Poland, as well as non-governmental organizations and companies (as a part of social
corporate responsibility). The problem in question was not only if the programmes of additional nutrition realized are effective in
relation to their main objective, i.e. combating poverty among children and youth, but also if in these programmes a sufficient
attention is paid on health-related criteria of products and meals offered for children and youth with. There were reason for assuming that realized additional nutrition programmes take insufficiently into account health aspects of nutrition. The analysis was
based on results of researches, which were done in Poland in that subject and on reports on realization of additional nutrition
programmes of main responsible institutions. The analysis is of preliminary character because of highly insufficient information
concerning the social and health outcomes of activities carried out. As a result of the review and the analysis there have been
conclusions and recommendations formulated concerning the directions of social policy encompassing additional nutrition of
children and youth.
42
Polityka Społeczna nr 9/2010