Głazowisko Bachanowo

105.
Głazowisko Bachanowo
The Bachanowo Erratic Field
. Ha
Hańcza
Jez
Błęda
ńcz
a
Zbiorowisko eratyków na terasach Czarnej Hańczy w otoczeniu unikalnych form
rzeźby polodowcowej
An accumulation of erratics on the terraces of the Czarna Hancza River
surrounded by unique glacial morphology
Wróbel
Olszanka
GPS: 54°14′05.57″N 22°47′18.92″E
Łopuchowo
Błaskowizna
Wodziki
Kruszki
Lokalizacja:
województwo podlaskie
powiat suwalski
gmina Jeleniewo
miejscowość Bachanowo
Location:
District: Podlasie
County: Suwałki
Commune: Jeleniewo
Village: Bachanowo
Region geograficzny:
Pojezierze Litewskie
Pojezierze Wschodniosuwalskie
Geographical regionalization:
Lithuanian Lake District
Eastern Suwałki Lake District
Jednostka geologiczna:
platforma wschodnio-europejska
wyniesienie mazursko-suwalskie
Geological unit:
East-European Platform
Mazury-Suwałki Uplift
Pawłówka
Waloryzacja poznawcza | Cognitive valorization: 
Waloryzacja turystyczna | Tourism valorization: 
G
T
he boulder field in Bachanowo, by the Czarna
Hańcza River, is located in the Suwałki region,
in the Suwałki Landscape Park, south from the Hańcza
Lake, at the confluence of the Czarna Hańcza River and
its right-bank tributary the Kozikówka Stream, close to
the Bachanowo village.
Geological history of the Suwałki region
dates back to the Precambrian (3,000-570 Ma)
from which the crystalline basement rocks
originate. These rocks form the western
peripheries of the vast East-European Platform. In the Suwałki region the platform is
uplifted and forms the Mazury-Suwałki Uplift.
The crystalline basement includes norites and
anorthosites, which host famous but undeveloped iron ore deposits (vicinities of Jeleniewo,
Szurpiły and Udryń). Crystalline basement
is covered by sedimentary succession ranging from the Cambrian to the Tertiary (55060 Ma). The near-surface zone comprises
Pleistocene sediments, from 70 to 300 m thick.
In the neighbourhood of Wiżajny these are
gravels, sands, clays, muds and loams. The
Pleistocene succession is a product of ice
sheet melting and the activity of proglacial
waters. The ice sheet shaped the Earth surface
and left the products of glacial deposition:
terminal and dead-ice moraines, esker hills
photo Danuta Ilcewicz-Stefaniuk
łazowisko Bachanowo nad Czarną Hańczą znajduje się na Suwalszczyźnie w Suwalskim Parku
Krajobrazowym i położone jest na południe od Jeziora
Hańcza, w widłach rzeki Czarnej Hańczy i jej prawego
dopływu Kozikówki, nieopodal wsi Bachanowo.
Fig. 1. Widok ogólny Głazowiska Bachanowo
Fig. 1. General view of the Bachanowo erratic field
466 |
photo Danuta Ilcewicz-Stefaniuk
and terraces, sandurs and drumlins. Compact, uplifted
successions of glacial sediments form elevated plains.
Glacial erosion resulted in the formation of trough lakes
and marginal river valleys, the latter being vast river valleys
draining the melting ice sheet. Characteristic relics of ice
age are numerous scenic lakes and erratics transported
by the ice flow from Scandinavia and Baltic Sea bottom.
The abiotic nature (geological) reserve „Bachanowo
Erratic Field by the Czarna Hańcza River” is a fragment
(0,98 ha) of meadow covered with boulders. Their number
was estimated by the staff of the Museum of the Earth at
about 10000 specimens, ranging in diameter from 0,5 to 8
meters. This is one of a few such accumulations of erratics in Poland. Before World War II there were many more
boulders at this site, but rocks were excavated and used
as road stones and construction stones (e.g. for Hitlers’
“Wolfschantze” headquarter). After the war, local residents
also extracted smaller boulders as building stones. Hence,
the valuable geosite, which documents the processes active
during the Baltic Glaciation, has been much devastated.
The erratics field located in the Czarna Hańcza River
valley is a unique example of the glacial pavement. Boulders
are randomly distributed at four levels: first in the river
bed, second at the bottom of the valley, third at the terrace (10 m over the water table) and fourth at the sandur
surface (25 m over the water table). The boulders originated
from erosion of the Bachanów esker. During its washout
all finer fractions (mud, sand, gravel and pebbles) were
removed by meltwaters and transported downstream. Only
the boulders survived, as these were heavier and resistant
to transport. The washout took place during the melting
Fig. 2. Głaz narzutowy pegmatyt
Fig. 2. Pegmatite erratic
photo Danuta Ilcewicz-Stefaniuk
Suwalszczyzna położona jest w pobliżu zachodniej
krawędzi platformy wschodnio-europejskiej. Jej historia
geologiczna sięga prekambru (3 mld – 542 mln lat). Ze
skał tego wieku zbudowane jest krystaliczne podłoże
– peryferyjna część wielkiej platformy wschodnioeuropejskiej. W rejonie Suwalszczyzny platforma ta jest
wyniesiona i stanowi tzw. wyniesienie suwalsko-mazurskie.
W skałach podłoża - norytach i anortozytach występują
słynne suwalskie rudy żelaza (okolice Jeleniewa, Szurpił i Udrynia), dotychczas nie eksploatowane. Ponad
nimi zalegają skały osadowe powstałe od kambru do
trzeciorzędu. Strefa przypowierzchniowa
zbudowana jest głównie z utworów plejstoceńskich o miąższościach od 70 do 300
metrów. Są to żwiry, piaski, iły, mułki i gliny.
Osady plejstoceńskie to pozostałość po
działalności lądolodu i wód proglacjalnych,
będących produktem jego topnienia. To
właśnie działalność lodowca ukształtowała
rzeźbę powierzchni ziemi w tym rejonie.
Produktem akumulacji lodowcowej są m.in.
moreny czołowe, moreny martwego lodu
i wydłużone wzgórza – drumliny. Osadami
wód polodowcowych są natomiast wzgórza i terasy kemowe, stożki sandrowe i ozy.
Zwarte i rozległe kompleksy tych osadów
tworzą wysoczyzny polodowcowe z reguły
górujące nad otoczeniem. Efektem erozyjnej
działalności lądolodu i wód proglacjalnych
są rynny polodowcowe, szerokie doliny
rzek zwane pradolinami, które w istocie
są korytami rzek odprowadzających wody
z topniejącego lądolodu. CharakterystyczFig. 3. Głazy w korycie Czarnej Hańczy
Fig. 3. Boulders in the Czarna Hańcza riverbed
ną pozostałością po lądolodzie są liczne,
| 467
468 |
photo Danuta Ilcewicz-Stefaniuk
malownicze jeziora oraz przyniesione ze Skandynawii of an ice sheet, at the Pleistocene/Holocene break, when
i z dna Bałtyku liczne głazy narzutowe – eratyki.
meltwaters supplied the pre-Hańcza and Czarna Hańcza
Rezerwat przyrody nieożywionej (geologiczny) „Gła- rivers. Thanks to the accumulations of boulders and high
zowisko Bachanowo nad Czarną Hańczą” to fragment flow velocity, the Czarna Hańcza riverbed, about 4-6 m
łąki o powierzchni 0,98 ha, pokryty wieloma głazami, wide and covered with alder forests, resembles rather
których liczbę pracownicy Muzeum Ziemi ocenili na ok. a mountain stream.
10 000 sztuk, o obwodzie od 0,5 do 8 metrów. Jest jednym
Lithology of the boulders includes igneous rocks:
z niewielu miejsc w Polsce o tak dużym nagromadzeniu granites, syenites, diorites and pegmatites (the latter comgłazów narzutowych. Przed II wojną światową było ich posed of large quartz, K-feldspars and mica crystals), and
tu znacznie więcej, jednak były wydobywane i kruszone, metamorphic rocks: mostly gneisses, granitic gneisses,
a uzyskany materiał wykorzystywano do budowy lokalnych migmatites and dark amphibolites. Smooth surfaces of
dróg oraz bunkrów, m. in. “Wilczego Szańca”, kwatery erratics show striae and oval hollows, resulting from abraHitlera. Po wojnie miejscowa ludność również wykorzy- sion within the ice sheet during transport of clastic matestywała mniejsze głazy jako materiał budowlany, niszcząc rial. Large grooves are the effects of friction from hard,
tym samym cenne świadectwo procesów geologicznych, angular rock fragments, whereas curved shapes resulted
jakie miały tu miejsce w czasie zlodowacenia bałtyckiego. from the contact with more rounded or spherical mateGłazowisko to powstało w dolinie rzeki Czarna Hań- rial. Finally, sand- and gravel-size fractions polished the
cza i stanowi unikalny przykład tzw. bruku morenowego.
Głazy położone są na czterech
poziomach: w korycie Czarnej Hańczy, na dnie doliny, na
terasie (10 m ponad lustrem
wody w rzece) i na powierzchni
sandrowej ponad doliną (25 m
ponad lustrem wody). Pochodzą one z rozmycia przez wody
lodowcowe ozu bachanowskiego. W procesie rozmywania
wału ozowego wszystkie drobniejsze, a więc lżejsze frakcje,
tj. muł, piasek, żwir i głaziki,
zostały wypłukane przez wody
roztopowe lodowca i przemieszczone niżej z prądem
wód. Pozostały jedynie głazy,
jako cięższe i trudniejsze do
transportu. Rozmycie to miało miejsce podczas zanikania
Fig. 4. Wgniecenie na powierzchni głazu
Fig. 4. Dent on the erratic
lądolodu poprzez erozję wód
lodowcowych i rzecznolodowcowych pra-Hańczy i wód Czarnej Hańczy (na przełomie boulders producing smooth surfaces. Recently, boulder
plejstocenu i holocenu). Dzięki nagromadzeniu głazów surfaces are partly covered with lichens and bear the signs
i bystremu prądowi koryto Czarnej Hańczy, szerokie na of weathering, but characteristic, structural and textural
4-6 m i porośnięte lasem olchowym, sprawia wrażenie features are still recognizable.
potoku górskiego.
The erratics, together with other fractions (sand, clays,
Litologicznie głazy należą do skał krystalicznych: gravel and loams), were transported from the area of recent
magmowych i metamorficznych. W głazowisku bacha- Scadinavia and from the floor of the Baltic Sea. This matenowskim skały magmowe reprezentują: granity, sjenity, rial was transported by the Pleistocene ice sheet during the
dioryty oraz pegmatyty, w których dostrzec można duże Pomerianian Substage of the Baltic Glaciation. The prokryształy kwarcu, skaleni potasowych i muskowitu. Skały cesses described above were active in the Late Pleistocene
metamorficzne to głównie gnejsy, granitognejsy, migma- (12-10 Ta) and in the post-glacial epoch (Holocene), which
tyty oraz ciemne amfibolity. Głazy są nierównomiernie commenced some 10 Ta. Erratics are typical elements of
rozmieszczone w porastających ten obszar trawach. Na young, post-glacial landscape of the Suwałki region, but their
photo Danuta Ilcewicz-Stefaniuk
ich gładkich powierzchniach widoczne są rysy oraz owalne
wgłębienia. Są to efekty procesów, jakim poddane były
większe fragmenty skalne w czasie transportu wewnątrz
masy lądolodu. Obecnie są one częściowo pokryte porostami, a ich powierzchnie są zwietrzałe. Można jednak
dostrzec wyróżniające je charakterystyczne cechy strukturalne i teksturalne.
Głazy znajdujące się w Bachanowie pochodzą z obszaru dzisiejszej Skandynawii i dna Morza Bałtyckiego, skąd
wraz z innymi osadami lodowcowymi (piaskiem, żwirem,
iłem i gliną) zostały przyniesione przez plejstoceński lodowiec w trakcie zlodowacenia bałtyckiego, w fazie pomorskiej. Proces ten miał miejsce u schyłku plejstocenu (12-10
tysięcy lat temu) oraz w epoce polodowcowej (holocenie),
która trwa od dziesięciu tysięcy lat - aż do dzisiaj. Głazy
te są charakterystycznym elementem młodego, polodowcowego krajobrazu Suwalszczyzny. Jednak tak duże ich
nagromadzenie jest wyjątkowe. Na głazach stwierdzono
liczne gatunki porostów i mchów, typowych dla terenów
górskich, a tereny łąkowe porastają liczne gatunki roślin
motylkowych, w miejscach bardziej uwilgotnionych spotykane są różne gatunki storczyków.
Rezerwat stanowi własność prywatną i jest użytkowany
jako pastwisko, co zabezpiecza głazowisko przed zarośnięciem przez drzewa i krzewy. W niewielkiej odległości
od głazowiska znajdują się równie interesujące obiekty
geologiczne, tj. najgłębsze w Polsce, rynnowe jezioro
Hańcza, pradolina górnego odcinka Czarnej Hańczy, oz
turtulski oraz dolina wisząca „Gaciska”. Przez głazowisko
przebiega ścieżka poznawcza „Dolina Czarnej Hańczy”
oraz niebieski szlak prowadzący z Góry Cisowej do jeziora
Hańcza.
Biorąc pod uwagę powyższe fakty należy stwierdzić, że „Głazowisko Bachanowo nad Czarną Hańczą”
to doskonały obiekt naukowy – do prowadzenia badań
mineralogicznych i petrograficznych, dydaktyczny - do
nauki rozpoznawania skał krystalicznych i do obserwacji
procesów polodowcowych. Głazowisko oraz jego otoczenie geologiczne, roślinne i krajobrazowe są również
bardzo interesujące turystycznie.
Fig. 5. Głaz narzutowy granit
Fig. 5. Granite erratic
accumulations are unique features. The surfaces of erratics
are covered with lichens and mosses typical for mountain
areas, whereas meadows are inhabited by numerous species
of legumes. At more wet sites various species of orchid
family can be found.
The reserve is a private property and is used as a pasture, which protects erratics from overgrowing trees and
bushes. Close to the reserve there are other interesting
geosites: the trough lake Hańcza, the deepest in Poland,
the marginal valley of the upper Czarna Hańcza River, the
Turtul esker and the “Gaciska” hanging valley. Moreover,
educational trail “The Czarna Hańcza Valley” leads through
the reserve together with the blue trail connecting the Góra
Cisowa (Yew Mt.) and Hańcza Lake.
Concluding so far, the Bachanowo Erratics Field by
the Czarna Hańcza River is a perfect scientific geosite,
suitable for mineralogical and petrographic studies as well
as valuable educational object, when a wide spectrum of
geological processes can be observed, from identification
and description of crystalline rocks to observations of
the post-glacial processes. The field with its geological
features, natural environment and landscape is also an
interesting tourist destination.
Autorzy | Authors: Danuta Ilcewicz-Stefaniuk, Michał Stefaniuk
Wybrane pozycje literatury | Random bibliography: 39, 226, 243, 359, 424
| 469